ئەتتىرگۈل تارخ بلوگى

8- باب ھۇنلارنىڭ ئىگىلىكى

1. ھۇنلارنىڭ تۆمۈر قوراللار مەدەنىيىتى

ماركىس: «ئاللىقاچان نەسلى قۇرۇپ كەتكەن ھايۋاننىڭ تەن تۈزۈلۈشىنى بىلىشتە قالدۇق ئۇستىخانلارنىڭ تۈزۈلۈشىنى تەتقىق قىلىش زۆرۈر. ئاللىقاچان يوقالغان ئىجتىمائىي ئىگىلىك تۈزۈلمىسىنى بىلىشتىمۇ ئەمگەك ۋاستىلىرىنىڭ قالدۇقلىرىنى تەتقىق قىلىش ئوخشاشلا زۆرۈر... ئەمگەك ۋاستىلىرى ئوخشاشلا ئىنسانىيەت ئەمگەك كۈچى تەرەققىياتى دەرىجىسىنىڭ ئۆلچىگۈچىسى بولۇپلا قالماي، يەنە ئەمگەك تەۋە بولغان ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتنىڭ كوۆرسەتكۈچىدۇر» دېگەن[1]. شۇڭا، ھۇنلارنىڭ ئەمگەك ۋاستىلىرىنىڭ قالدۇقلىرىنى تەتقىق قىلىش، ھۇنلارنىڭ ئىجىتمائىي ئىگىلىك تۈزۈلمىسنى بىلىشتىكى ئاچقۇچ ھېسابلىنىدۇ.
      ھۇنلار مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 3-ئەسىردىكى گۈللەنگەن چاغلىرىدا ئىگىلىگەن ئەمگەك ۋاستىلىرى مىس قوراللار بولماستىن، بەلكى تۆمۈر قوراللار بولغان يېقىنقى ئون نەچچە يىلدىن بويانقى دۆلىتىمىز ئىچى –سىرتىدا ئېلىپ بېرىلغان ئارخېئولوگىيىلىك قېزىشلار بىزنى بۇ جەھەتتىكى ماددى ماتىرىياللار بىلەن تەمىنلەيدۇ.
     چەتئەلدىكى ئارخېئولوگىيەلىك ماتىرىياللار ئىچىدە موڭغۇلىيە خەلق جۇمھۇريىتى تەۋەسىدىكى ھەر قايسى جايلاردىن (ئەينى ۋاقتتىكى ھۇنلارنىڭ ئاساسلىق ئولتۇراقلاشقان رايونلىرى) قېزىلغان ھۇنلارنىڭ ئەڭ دەسلەپكى چاسا شەكىللىك تاش قەبرىلىرى ۋە نويان تېغىدىن (ھازىرقى ئۇلانباتۇرنىڭ 70 مىل شىمالىدا، ئەينى ۋاقىتتا تەڭرىقۇت ئوردىسىغا تەۋە ئىدى) قېزىلغان ھۇنلارنىڭ قەدىمكى قەۋرىلىرىدىن چىققان نەرسىلەر بىر قەدەر مول. ئەڭ قەدىمكى دەۋىرگە بولغان ئارلىققا مەنسۇپ بولغان چاسا قەبرىلەردىن چىققان تۆمۈر پالتا، تۆمۈر خەنجەر ۋە مىلادىيدىن بۇرۇنقى 4-ئەسىرنىڭ ئاخىرى 3-ئەسىرنىڭ باشلىرىغا مەنسۇپ بولغان تۆمۈر يۈگەندۇر . 1954-يىلى نوپان تېغىدىكى 3-،8-،9-نومۇرلۇق قەدىمكى قەبرىلەردىن چىققان مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 3- ۋە 2- ئەسىرلەرگە مەنسۇپ بولغان تۆمۈر قوراللار ئىچىدە ئۈچ قىرلىق تۆمۈر باشاق، يوغان تۆمۈر يۈگەن ھالقا ( يۈگەننىڭ ئىككى چېتىدە ھالقىسى بار)، چوڭ-كىچىك تۆمۈر ھالقا (بەزىلىرى ئاتنىڭ قورساق تاسمسىنىڭ ھالقىسى بولۇپ، تۆمۈر تىلى بار). تۆمۈر ياپراقچە (بەزىلىرى ئات شەكىلىك تۆمۈر ياپراقچە بولۇپ، توشۇكچىلىرى بار) . ۋە تۆمۈر ئۇۋاقلىرى بار. يۇمىلاق تاش قەبرىلەردىن چىققىنىمۇ مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 3-، 2- ئەسىرلەرگە مەنسۇپ بولغان ئۇچ قىرلىق ئۇزۇن نەيزە باشىقى، تۆمۈر شەمشەر، قىلىچ (پارچىسى)، تۆمۈر يۈگەن ۋە تۆمۈردىن ياسالغان باشقا بويۇملار دۇر [2].
      1944-يىلىدىن 1951-يىلغىچە سوۋېت ئىتتىپاقى بۇرىيات ئىتتىپاقداش ئاپتونوم جۇمھۇريىتىنىڭ مەركىزىى ئۇلانئود ئەتراپىدىن مىلادىيىدىدىن بۇرۇنقى 1-ئەسىرگە مەنسۇپ بولغان ھۇنلار ئىشلەتكەن تۆمۈر قوراللار ۋە تۆمۈر قورال قويىدىغان قېلىپ،تۆمۈر ئېرىتىدىغان ئوچاق، شۇنداقلا يەنە تۆمۈر ئورغاق ۋە تۆمۈر سوقىدىن بىر نەچچىسى قېزىۋېلىنىغان[3].
     ئۇنىڭدىن باشقا، 1924-يىلى سوۋېت ئىتتىپاقى ئارخېئولوگى پ. ك. كوزلوۋ نويان تېغىدىكى 6-نومۇرلۇق ھۇن قەبرىسىدىن مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 1-ئەسىرگە ،مەنسۇپ بولغان تۆمۈردىن ياسالغان يۈگەن ۋە تۈرلۇك مىخلارنى قېزىۋالغان[4].
      يېقىنقى 20 يىلدىن بۇيان ئېلىمىز ئارخېئولوگلىرىمۇ ئىچكى موڭغۇلنىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىكى ھۇن قەبرىلىرىدىن ھۇنلارنىڭ خېلى كۆپ تۆمۈر قوراللىرىنى قېزىۋالدى. مەسىلەن:
     1979-يىلى ئىكجاۋ ئايمىقى جۇڭغار خوشۇنىنىڭ شىگۇپەن دېگەن يېرىدىكى ھۇن قەبرىسىدىن يېغىلىق دەۋرىنىڭ (مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 475-يىلىدىن مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 221-يىلىغىچ) ئاخىرقى مەزگىلىگە تەۋە بولغان سۆگەت يوپۇرمىقى شەكىللىك ئۇزۇن تۆمۈر خەنجەر، تۆمۈر يۈگەن، تۆمۈر نەيزە، تۆمۈر بىگىز، تۆمۈر ئىلمەك قاتارلىق قېزىۋېلىندى [5].
      1974-يىلى جۇڭغار خوشۇنىنىڭ تيۈلۈڭتەي دېگەن يېرىدىكى ھۇن قەبرىسىدىن يېغىلىق ۋە خەن دەۋرىگە (مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 206-يىلىدىن مىلادىيە8-يىلىغىچە)مەنسۈپ بولغان تۇرنا تۇمشۇق شەكىللىك تۆمۈر جوتو (بىر ئۇچى تۈز بسلىق، يەنە بىر ئۇچى تۇرنا تۇمشۇغى شەكلىدە، ئوتتۇرىسىدا يۇمۇلاق تۈشۈكى بار)، ئىككى بوغۇملۇق تۆمۈر يۈگەن، تۆمۈر ئەندۇۋا قاتارلىقلار قېزىۋېلىندى[6]
      1980-يىلى دۇڭشېڭ ناھىيىسىنىڭ پۇدۇڭگو دېگەن يېرىدىكى ھۇن قەبرىسىدىن خەن دەۋرىگە تەئەللۇق ھالقا، يوللۇق تۆمۈر شەمشەر، بېسى ۋە قىرى ئويمان ياسالغان تۆمۈر خەنجەر ، رومبا شەكىللىك ئۈچ قىرلىق ۋە يايپاڭ ئۈچ قىرلىق تۆمۈر باشقا، ئىككى بۇغۇملۇق تۆمۈر يۈگەن (ئوتتۇرسىدا كىچىڭ ھالقىسى، ئىككى تەرىپىدە ئاتنىڭ چۇلۋۇرىنى باغلايدىغان چوڭ ھالقىسى)، تۆمۈر داڭقان، تۆمۈر قازان، تۆمۈر ھالقا، چاسا شەكىللىك تۆمۈر تۈگمەن ۋە تۆمۈر زىننەت بويۇملىرى قېزىۋېلىندى[7].
      1969-يىلى بايىنغول ئايمىقى چاخار ئوڭ ئارقا خۇشۇنى جاۋجيافاڭ كەنتىدىكى ھۇن قەبرىسىدىن خەن دەۋرىگە مەنسۇپ بولغان تۆمۈر شەمشەر، تۆمۈر نەيزە ۋە تۆمۈر خەنجەر قېزىۋېلىندى[8].
     ئېلىمىزنىڭ قەدىمكى كىتابلىرىدىمۇ ھۇنلارنىڭ تۆمۈر قوراللارنى ئىشلەتكەنلىكىگە ئائىت خاتىرىلەر بار. مەسىلەن، «تارىخىي خاتىرىلەر. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە» دە، ھۇنلارنىڭ ئۇرۇش قىلغاندا يىراققا ئوقيا، يېقىنغا قېلىچ، نەيزە ئىشلىتىدىغانلىقى خاتىرىلەنگەن بۇنىڭدىن باشقا يەنە ھۇنلارنىڭ«جىڭلۇ» دېيىلىدىغان بىر خىل ئېسىل قېلىچى بولۇ، بۇ دائىم ئىشلىتىلىدىغان شەمشەر ئىدى. مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 116-يىلى خەن سۇلالىسىنىڭ ئۇلۇغ سانغۇنى دېڭ زۇن شىمالىي ھۇنلارنى مەغلۇپ قىلغاندىمۇ 3000 شەمشەر، ئىككى مىڭ داش قازان ئولجا ئالغان[9].
     بارلىق قېزىلما ۋە يازما ماتېرىيالار بىرگە ھۇنلارنىڭ مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 3-ئەسىردىن ئىلگىرىلا تۆمۈر قوراللارغا ئىگە ئىكەنلىكى، مىلادىيدىن بۇرۇنقى 3-ئەسىردىن كېيىن تۆمۈر قوراللارنى كەڭ كۆلەمدە ئىشلەتكەنلىكى، مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 2- ئەسىردىن كېيىن تۆمۈرچىلىك تېخنىكىسىنىڭ يەنىمۇ ئىلگىرىلەپ راۋاجلانغانلىقىنى ئۈنۈملۈك ئىسپاتلاپ بېرىدۇ.
     قېزىۋېلىنغان بۇيۇملار ئىچىدە تۆمۈر قوراللار ئىچىدىن سىرت، يەنە مىس قوراللارمۇ بار. چۆللۈكنىڭ شىمالىدىكى ئەڭ قەدىمكى چاسا تاش قەبرىلەردىن مىلادىيىدىن بۇرۇنقى7 ~3 ئەسىرلەرگە مەنسۇپ مىس پالتا، مىس پىچاق، مىس باشاق، مىس يۈگەن، مىس كۆرگۈ (مىس ئەينەك) ۋە مىس بويۇن باغ قاتارلىقلار قېزىۋېلىنغا. 1954-يىلى نويان تېغىدىكى 8-9-نومۇرلۇق قەبرىدىن مىلادىيىدىن بۇرۇنى 3~2- ئەسىرلەرگە تەۋە كىچىڭ مىس قوڭغۇراق (قوڭغۇراق تىل تۆمۈردىن ياسالغان)، ئۈچ قىرلىق مىس باشقا (بەش تال)، تۆت قىرلىق مىس باشقا (ئىككى تال)، قوپال ياسالغان مىس قوشۇق، قىس تۇتقۇچ، مىس چەينەك جوغىسى ۋە نۇرغۇن مىس ئەسۋاب پارچىلىرى چىققان. نەپىس ياسلغان مىس بۇيۇملارنىڭ بەزىلىرى ئۇزۇن بويۇنلۇق، يۇمۇلاق شەكىللىك، بەزىلىرىنى تەگلىگى ئىگىز، ئىككى تەرەپىگە نەقىش چېكىلەەن، تۇتقۇچى بار، ئۇلارنىڭ سىرتىغا كۆپ مىقداردا قۇرۇم چاپلىشىپ قالغانلىقىغا قارىغاندا، بۇ مىس بۇيۇملار چاي قاينىتىدىغان ئەسۋابلار بولۇشى مۇمكىن 3-نومۇرلۇق قەبرىدىن مىلادىيىدىن بۇرۇنقى2 ~1-ئەسىرلىرىگە تەئەللۇق ئىككى ئاقۇش مىس كۆرگۈ (بىرسىنىڭ بىر تەرەپى سىلىق يەنە بىر تەرىپىگە كۆپ قىرلىق نەقىش چېكىلگەن تۇتقۇچى بېكىتىلگەن، يەنە بىرسىگە«卫» خېتى شەكىللىك نەقىش چۈشۈرۈلگەن) قېزىۋېلىنىغان. 24-نۇمۇرلۇق قەبرىدىن تۆت قىرلىق، ئوتتۇرىسىدا بەش تۆشۈكى بار مىس ئەسۋاب، 26- نۇمۇرلۇق قەبرىدىن ئۈچ قۇلاقلىق، تۇتقۇچى بار يۇمۇلاق مىس ئەسۋاب چىققان.
     يۇملاق شەكىللىك تاش قەبرىدىن مىلادىيدىن بۇرۇنقى 3~2- ئەسىرلەرگە تەئەللۇق ئۈچ قىرلىق مىس ئوق، مىس خەنجەر، مىس شەمشەر (پارچىسى)، چاسا شەكىلىك مىس داڭ، مىس يۈگەن، قوڭغۇراق شەكىللىك، ئۈچ تۆشۈكلۈك مىس زىننەت بۇيۇمى قېزىۋېلىغان.
     بۇنىڭدىن باشقا، 1924-يىلى لوزلوۋ نويان تېغىدىكى ھۇن قەبرىلىرىدىن مىلادىيىدن بۇرۇقى 3~1-ئەسىرگە مەنسۇپ بولغان مىس داڭقان ۋە مىس ئوچاق، مىس ھالقا، مىس دوبۇلغا قاتارلىقلارنى قېزىپ چىققان. 1928-1929-يىللاردا سوسنوۋىسكىيمۇ موڭغۇلىيەنىڭ يىلىم جىلغىسىدىكى ھۇن قەبرىسىدىن مىستىن ياسالغان ئات ھەيكىلى قېزىۋالغان. تەكشۈرۈپ دەلىللەشكە ئاساسلانغاندا، بۇ مىستىن ياسالغان ئات ھەيكىلى قېزىۋالغان، تەكشۈرۈپ دەلىللەشكە ئاساسلانغاندا، بۇ مىس ئات ھەيكىلى مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 1-ئەسىرگە تەۋە ئىكەن[10]
      ئېلىمىزنىڭ ئىچكى موڭغۇلىنى ھەر قايسى جايلىرىدىكى ھۇن قەبرىلىرىدىن قېزىۋېلىنغان بۇيۇملار ئىچىدىمۇ خېلى كۆپ مىس بويۇملار بولۇپ، ئۇلار ئاساسەن ھەربى قوراللار، ئەسۋاب-سايمانلىرى، ئات جابدۇقلىرى ۋە زىننەت بۇيۇملىرىدىن ئىبارەت. مەسىلەن، 1972-يىى ئىكجاۋ ئايمىقى كاڭجىن خوشۇنى تاۋخۇڭبالا كەنتىدىكى ھۇن قەبرىسىدىن يېغىلىق دەۋرىگە مەنسۇپ بىر تۈركۈم مەدنىيەت يادىكارلىقلىرى بايقالغان بولۇپ، ئاساسلىقى مىس بۇيۇملار، جۈمىلىدىن قاقىرا تۇمشىغىسىمان قىسس پالتا،مسى بىگىز،مىس ئوتۇغۇچ، مىس ئۈشكە، مىس پىچاق، مىس خەنجەر، مىس تۈگمەن، مىس ھالقا، قۇش شەكىللىك، ھايۋانات بېشى شەكىللىك ، تىڭ تۆت بۇلۇڭ شەكىللىك، سىلىندىر شەكىللىك، تۈگمەن شەكىللىك مسى زىننەت بۇيۇمى، مىسى تۈگەن، مىسى ئات جابدۇقى قاتارلىقلار بولغان، بۇنىڭدىن باشقا ئاز ساندىكى ئالتۇن ھالقا ۋە قۈڭگۈزدىن ياسالغان بۇيۇملار چىققان[11]. 1974-يىلى جۇڭغار خوشۇنىنىڭ يۈلۇڭتەي دېگەن يېرىدىكى يېغىلىق دەۋرى ۋە خەن سۇلالسىى دەۋرىگە مەنسۇپ ھۇن قەبىلىلىرىدىنمۇ ئاساسلىقى ئات جابدۇقلىرى قاتارلىق مىس بۇيۇملار چىققان[12]. 1979-يىلى بايىنغول ئايمىقى ئويرات ئوتتۇرا ئارقا بىرلەشمە خوشۇنىنىڭ قىر ئۇستاي رايونىدىكى ھۇن قەبرىلىرىدىن چىققان مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرىمۇ ئاساسلىقى مىس بۇيۇملار بولۇپ، ئىچىدە قاقىرا تۇمشۇغىسىمان مسى پالتا، مىس پىچاق، مىس خەنجەر، مىس كەكە، مىس باشاق، كىرسىت شەكىللىك، سىلىندىر شەكىللىك ، بۇغر شەكىللىك مىس زىننەت بۇيۇمى ۋە ھارۋا، ئات جابدۇقلىرىدىن 30 ى بولغان[13]. يەنە 1962-يىلى ئىكجاۋ ئايمىقى جۇڭغار خوشۇنى سۇجىگۇ كەنتىدىن بايقالغان خەن سۇلالىسى دەۋرىگە مەنسۇپ ھۇن مىس بۇيۇملىرى ئىچىدىمۇ ئۆرە تۇرغان ئۇزۇن مۈڭگۈزلۈك مىس بۇغا، تۇرنا بېشى، قوي بېشى، بۆرە بېشى ۋە شىر بېشى شەكىللىك مىس زىننەت بۇيۇمى ۋە مىس قوڭغۇراق قاتارلىقلار بولغان[14].
     يەنە نويان تېغىدىكى ھەر قايسى ھۇن قەبرىلىرىدىن قېزىۋېلىنغان مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 2~1-ئەسرىلەرە تەئەللۇق مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئىچىدە سۆڭەكتىن ياسالغان يا پارچىلىرى، سۆڭەك چوكا، ھايۋانات سۈرىتى سىزىلغان سۆڭەك بۇيۇم قاتارلىقلار بولسىمۇ، سانى ناھايتى ئاز بولۇپ، تىلغا ئالغۇچىلىكى يوق[15]. بۇ مىس قوراللار، بولۇپمۇ تۆمۈر قوراللار بارلىقاق كەلگەندىن كېين سۆڭەك قوراللارنىڭ شاللىنىپ كەتكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ.
      چوڭ چۆللۈكنى شىمالىدىكى ھەر قايسى جايلىرىدىن تېپىلغان، مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 3-ئەسىردىن كېيىنگە مەنسۇپ بولغان يۇقىرىقى تۆمۈردىن ياسالغان ھەربى قوراللار (قېلىچ، شەمشەر، باشقاق)، ئىشلەپچىقىرش قوراللىرى (ئوغاق، سۇقا) ۋە تۇرمۇش ئەسۋابلىرى (يۈگەن، ھالقا، تۆمۈر پارچىلىرى، تۆمۈر مىق) دىن قارىغاندا، ئەينى چاغدا ھۇنلار تۆمۈر قوراللارنى ھەربى ئىشلاردىن ئەمەس، يەنە ئىجىتمائىي ئىشلەپچىقرىش ۋە كۈندىلىك تۇرمۇشتىمۇ ئومۇميۇزلۇك ئىشلەتكەن، بۇنىڭدىن ئۇلارنىڭ تۆمۈر قوراللارنى ئىشلىتىش دائىرسىنىڭ كەڭ ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ. يەنە بۇ تۆمۈر قوراللارنىڭ تۈرى ۋە سانىدىن، بولۇپمۇ تۆمۈر قورال قۇيىدىغان قېلىپ ۋە تۆمۈر ئېرىتىش پېچلىرىىمۇ (ئو چاقلىرىنى) بايقىلىشىدىن قارىغاندا تۆمۈر قوراللىرىنى ياساش كۆلىمى خېلىلار چوڭ بولغان. بۈ تۆمۈر رودىسىغا بولغان ئېھتىياجىنىڭ زور ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. يەن ئۇلارغا تۆشۈك ئېچىلغانلىقى ، قېلىپ ۋە تۆمۈر باشاقلارنىڭ ئۈچ قىرلىقلىقى، تۆمۈر ھالقىلىرىغا تىل بېكىتىلگەنلىكىگە قارىغاندا، تۆمۈر قورالنىڭ شەكىلى مۇرەككەپلەشكەن، قۇيمىچىلىق تېخنىكىسىمۇ نەپىسلەشكەن. بۇنىڭدىن ئەينى چاغدا تۆمۈرچىلىك ۋە قۇيمىچىلىق تېخنىكىسىنىڭ بەلگىلىك سەۋىيىگە يەتكەنلىكىنى. شۇنڭ بىلەن يەنە سوقۇپ ياپلاقلايدىغان، ئېگىپ تۈزلەيدىغان، تۆشۈك ئاچىدىغان ۋە نەقىش چېكىدىغان سايمانلارنىڭمۇ بارلىقىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ. ئەڭ ئاخىرىدا، يەنە ئاساسلىقى ھەربىي قوراللار (قىلىچ، شەمشەر) ۋە يۈگەننىڭ كۆپىنچە تۆمۈردىن ياسلغانلىقى، ئورغاق سوقا قاتارلىقلار نىڭمۇ تۆمۈردىن ياسالغانلىقى، ئوق باشىقىنىڭمۇ تۆمۈردىن ياسالغانلىقى، ئوق باشىقىنىڭمۇ تۆمۈردىن ياسالغانلىقى، تۇرمۇش ئەسۋابلىرىنىڭ (چەينەك، قوشۇق) ۋە زىننەت بۇيۇملىرىنىڭ بولسا كۆپىنچە مىستىن ياسالغانلىقىدىن مىلادىيىن بۇرۇنقى 3-ئەسىردىن كېين تۆمۈر قوراللارنىڭ ھۇنلارنڭ ئىجتىمائىي ئىشلەپچىقىرىشىدا مىس قوراللارنى بېسىپ يېتەكچى ئورۇنغا ئۆتكەنلىكىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ. تۆمۈرنىڭ ئوق باشىقى ياساشقا ئىشلىتىلىش ئۇنىڭ ئەينى چاغدا ئىنتايىن ئومۇملاشقانلىقى ۋە تەننەرخىنىڭمۇ تۆۋەن بولغانلىقىنى چۈشەندۈرىدۇ. چۈنكى، ئوق ئېتىلسىلا ئۇنى قايتۇرۇپ كەلگىلى بولمايدۇ. «ھۇنلار ئوقياچىلار ئېلى» بولۇپ، ئوقيا ئۇلارنڭ ئاساسلىق قوراللىرىنىڭ بىر بولغاچقا، ئوقيانىڭ خورىشى تەبىئىيكى ناھايتى زور بولىدۇ. باتۇر تەڭرىقۇت دەۋرىدە «ئوقيالىق چەۋەنداز» لار 300 مىڭدىن كۆپ بولغان بولۇپ، مىلادىيە 200-يىلى پىڭچېڭدا ليۇباڭنى قورشاۋغا ئالغان چاغدا ئاتلىق ئەسكەرلەرنىڭ سانى 400 مىڭغا يەتكەن[16].
ئەگەر ھەر بىر ئادەمدە بىردىن ئوقيا بار دەپ ھېساپلىساق ، ئۇنىڭ سانى ناھايتى كۆپ بولغان بولىدۇ. شۇڭا، ئەگەر يېتەرلىك خام ئەشيا مەنبەسى ۋە كەڭ كۆلەمدە ئىشلەپچىقىرىش بولمىغاندا، بۇنداق زور سەرپىياتنى ۋاقتىدا تەمىنلىگىلى ۋە تولۇقلىغىلى، تەننەرخىنى ئەڭ تۆۋەن چەككە چۈشۈرمىگەندە، بۇنداق زور چىقىمغا بەرداشلىق بەرگىلى بولمايدۇ.
      يەنە ھەر قايسى جايلاردىن چىققان ھەربى قوراللار ئىچىدىن مىستىن ياسالغانلىرى بولسىمۇ، بۇنىڭلىق بىلەن تۆمۈر قوراللارنىڭ ئەينى چاغدىكى ئىجتىمائىي ئشىشلەپچىقىرىشتىىكى يېتەرلىك ئورنىنى ئىنكار قىلىشقا بولمايدۇ. چۈنكى، بىرىنچىدىن، نۇغۇنلىغان مىس ھەربى قوراللارن (مىستىن ياسالغان شەمشەر، باشاق،) ئېھتىمال بۇرۇنقى ئىشلەپچىقىرىشنىڭ يالدامىسى بولۇشى مۇمكىن، چۈنكى تۆمۈر ھەربى قوراللارنىڭ مەيدانغا كېلىش شۇ ھامانلار يوقۇلىشىدىن دېرەك بەرمەيدۇ. ئىلغار قوراللارنىڭ قالاق قوراللارنىڭ ئورنىنى ئېلىشىدىكى تارىخى قائىدىگە ئاساسلانغاندا، بۇنىڭغا بىر پەيدىنپەي شاللاش جەريانى كېتىدۇ. ئىكككىنىچىدىن، كۈندىلىك تۇرمۇش بۇيۇملىرىدا قىسىتىن ياسالمىنىنىڭ كۆپ بولۇشى دەل مىس قوراللىرىنڭ پەيدىنپەي ئىشلەپچىقىرىش ساھەسى ۋە ھەربى ساھەدىن چېكىنىپ (تۆمۈر قوراللارغا ئورۇن بوشىتىپ)، ئاساسلىقى كۈندۈلۈك تۇرمۇش ساھەسىدە ئىشلىتىشكە يۈزلەنگەنلىكىنى چۈشەندۇرىدۇ. ئۈچىنچىدىن، يەنە نويا تېغى ۋە ئىچكى موڭغۇلدىن تېپىلغان مىس قوراللارنىڭ نەپىس ياسىلىش تېخنىكىسىدىن قارىغاندا، ئەگەر ئەينى چاغدا تۆمۈردىن ياسالغان ئۆتكۈر ئەسۋابلار بولمىسا بۇنداق يۇقىر تېخنىكا سەۋىيىگە يەتكىلى بولمايتتى. شۇڭا، ئەينى چاغدا مسى قوراللارنىڭ داۋاملىق تەرەققىي قىلىشىمۇ تۆمۈر قوراللارنىڭ تېخنىكا ئاساسى ئۈستىگە قۇرۇلغان.
      تارىخىي قانۇنيەتكە ئاساسلانغاندا، ھەر بىر خىل مەدەنىيەت پەيدا بولغاندىن تارتىپ گۈللەنگىچە چۇقۇم بىر ئۇزاق مەزگىللىك ئۆزگىرىش جەريانىنى باشتىن كەچۈرىدۇ. ھەرگىزمۇ تويۇقسىز پەيدا بولۇپ، بىردىنلا گۈللىنىپ كەتمەيدۇ. مىلادىيدىن بۇرۇنقى 7 ~ 3 – ئەسىرلەرگە تەئەللۇق بولغان ئەك قەدىمكى چاسا شەكىللىك تاش قەبىلىلەردىن تېپىلغان تۆمۈر قوراللار، بولۇپمۇ مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 4- ئەسىرنىڭ ئاخىرى 3- ئەسىرنىڭ باشلىرىغا مەنسۇپ بولغان تۆمۈر يۈگەن، شۇنداقلا نويان تېغى ۋە ئۇلانئۇدودىن چىققان تۆمۈر قوراللارنىڭ سەۋىيىسىدىن قارىغاندا، ھۇنلار چىن شىخۇاڭ دەۋرىدىن بۇرۇنلا، يەنى مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 5- ئەسىرنىڭ ئاخىرى، 4- ئەسىرنىڭ باشلىرىدىلا تۆمۈر قوراللارنى ئىشلىتىشكە باشلىغان. مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 3- ئەسىرنىڭ ئالدى- كەينىدە تۆمۈر قوراللارنى كەڭ كۆلەمدە ئىشلەتكەن. مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 2- ئەسىردە تۆمۈر قوراللارنى ئىشلىتىش تېخىمۇ ئومۇملاشقان. شۇڭا، مېنڭچە ھۇنلار مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 3- ئەسىرنىڭ ئالدى- كەينىدىلا تۆمۈر قوراللار مەدەنيىتى دەۋرىگە كىرگەن. ئۇنىڭدىن بۇرۇن بىرونزا قوراللار مەدەنىيىتى دەۋرىدە تۇرغان.
      دەل ھۇنلار يېغىىق دەۋرىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدىلا تۆمۈر قوراللار مەدەنيىتىنى ئىگەللىگەچكە ئىجتىمائىي ئىشلەپچىقىرىش كۈچى يۈكسىلىپ، يەككە ئىشلەپچىقىرىش ۋە خۇسۇسىي مۈلۈكچىلىك ئۇچقاندەك تەرەققىي قىلغان. بۇنىڭ بىلەن ئىپتىدائىي ئۇرۇقداشلىق جامائەسىدىكى ئىشلەپچىقىرىش مۇناسىۋىتى ئېغىر دەرىجىدە بۇزغۇنچىلىققا ئۇچراپ، ئۇلار سىنپى جەمئىيەتكە قەدەم قويغان ھەم ئاجايىپ كۈچەيگەن. شۇڭا، ئۇلار ئەينى چاغدا تۆمۈر قىلىچ، تۆمۈر شەمشەر، تۆمۈر ئوق ۋە تۆمۈر يۈگەن بىلەن ئاتلىق ئەسكەرلىرىنى قوراللاندۇرۇپ، «ئالابانلارنىڭ تۆۋىنىگىچە بېسىپ كەلگەن[17]» ھەم جاۋ بەگلىكىنىڭ چېگىرلىرىنى پاراكەندە قىلغان. بۇنىڭ بىلەن «چېگىردا تېرىقچىلىق قىلغىلى، مال باققىلى بولمايدىغان [18]» بولۇپ قالغان. چىن سۇلالىسى كۈچەيگەندىمۇ ئامالسىز «سەددىچىن سېپىلى» نى ياساپ مۇداپىئە كۆرۈشكە مەجبۇر بولغان. خەن سۇلالىسىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدىمۇ ئۇلار ئاجايىپ كۈچىيىپ، خەن سۇلالىسىنىڭ شىمالىدىكى ئاساسلىق تەھدىت سالغۇچى كۈچ بولۇپ قالغان.