توققۇزتارا :

   ئىلى ۋىلايىتىگە قاراشلىق شۇ نامدىكى بىر ناھىيە (شەھەر)نىڭ نامى. ئىلى دەرياسى ۋە ئۇنىڭ چوڭ تارماقلىرىدىن بىرى بولغان تېكەس دەرياسى ئارىلىقىدىكى نۇرغۇن ئوتلاقتىن تەركىب تاپقان بۇ جاي تۈركىي تىلدا خاسىيەتلىك ھېسابلانغان «توققۇز» سۆزى بىلەن سۈپەتلەنگەن. كۆپلىگەن تەتقىقاتچىلارنىڭ ئىزاھلىشىچە، «توققۇزتارا» دېگەن بۇ نام «توققۇزتارام (توققۇز ئېقىن)» دېگەن مەنىدە ئېيتىلىدۇ (يۈۋېيچىڭ «شىنجاڭنىڭ يەر تۈزۈلمىسىدىكى ئۆزگىرىشلەر ۋە يەر ناملىرى تەتقىقاتى»، خەنزۇچە نەشرى، 160–بەت).
    لېكىن شائىر موللا بىلال نازم ۋە تارىخچى موللا مۇسا سايرامىلارنىڭ ئىزاھلىشىچە، «تارام» (ياكى تارا) ئەمەس، «تالا» يەنى «دالا» بولۇپ، كەڭ دالا ياكى كەڭ يايلاق دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ («شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى» ژۇرنىلى، 1996–يىل 2–سان، ئۇيغۇرچە نەشرى، 62–بەت). توققۇزتارا نامىنىڭ خەنزۇچە ئاتىلىشى بولغان «؟ گۇڭلىيۇ» دېگەن بۇ سۆز كۈنەس ناھىيىسىنىڭ ئىلگىرىكى خەنزۇچە ئاتىلىشى بولغان «؟ گۇڭ جىسى» سۆزىنىڭ بېشىدىكى «؟گۇڭ» خېتى بىلەن «توققۇزتارا» نامىنىڭ ئىلگىرىكى ئاتىلىشى بولغان «؟ تېكىسى تالىيۇۋ» سۆزىنىڭ ئاخىرىسىدىكى «؟ لىيۇۋ» خېتىنىڭ بىرلەشتۈرۈلۈشى بىلەن شۇنداق ئاتىلىپ قېلىپلاشتۇرۇلۇپ قېلىنغان.

تېكەس

     ئىلى ۋىلايىتىگە قاراشلىق بىر ناھىيە (شەھەر)، دەريانىڭ نامى. «تېكەس» دېگەن بۇ نام ئەسلىدە شۇ نامدا ئاتىلىدىغان دەريانىڭ نامىدىن كەلگەن. بۇ نامنىڭ ئېتمولوگىيىسى ھەققىدە كۆپلىگەن تەتقىقاتچىلار موڭغۇل تىلىدا «تېكە (يەنى ئەركەك ئۆچكە) كۆپ جاي» دېگەن مەنىدە، دەپ ئىزاھلىماقتا (نيۇروچىن «شىنجاڭ يەر ناملىرى ھەققىدە ئومومىي بايان»، خەنزۇچە نەشرى، 145–، 155–بەت). بەزى تەتقىقاتچىلار «تەگىش» (ھەربىر نەرسىنىڭ ئاخىرى) سۆزىدىن ئۆزگەرگەن بولۇشى مۈمكىن، «تەگىش–تەكس» ئىلى دەرياسىنىڭ مەنبەلىرىدىن بىرىدۇر، دەپ پەرەز قىلىدۇ («شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى» ژۇرنىلى، 1996–يىللىق 2–سان، 64–بەت). ئەمما بۇ دەريانىڭ نامى «تەۋارىخ خەمسە»دە (يەنى ئىلى دەرياسىنىڭ يۇقىرى تارمىقى) «جىم» دەريا دەپ ئاتالغان. ئېھتىمال «تۈركىي تىللار دىۋانى»دە كەلتۈرۈلگەن مىساللارغا قارىغاندا، «تىكسىز» سۆزىدىن كېلىپ چىققان بولۇشى مۈمكىن. چۈنكى «تىكى» سۆزى «شارقىرىماق، گۈلدۈرلىمەك» مەنىسىدە بولۇپ، «تىكسىز»–«شارقىرىمايدىغان» ئۇقۇمدا بولسا كېرەك (يۇقىرىقىدەك). مىرزا ھەيدەرنىڭ «تارىخىي رەشىدى» ناملىق ئەسىرىنىڭ خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان 2–تومىدا بۇ دەريانىڭ نامىنى «؟تېيېكا» دەپ ئالغان ھەم ئىزاھتا «تىكەس» دەرياسى دەپ ئىزاھلانغان (311–بەت). ئېھتىمال ئەسلىي كىتابتا «تىكى» بولۇشى مۈمكىن. بۇنىڭدىن قارىغاندا، كېيىنكى قاراش ئىلمىي ئاساسقا ئىگىدەك قىلىدۇ. ;

چاپچال

   ئىلى ۋىلايىتىدىكى شۇ نامدا ئاتىلىدىغان شىبە ئاپتونوم ناھىيىسى (شەھەر)نىڭ نامى. «چاپچال» شىبە تىلىدا قويۇلغان نام بولۇپ، «ئاشلىق ئامبىرى» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ.

چاغانساي

     تېكەس ناھىيىسىدىكى كەنت نامى. «چاغان» سۆزى موڭغۇل تىلىدا «ئاق» دېگەن مەنىنى، «غول» سۆزى «جىرا، ساي» (يەنى ئىككى تاغ ئارىلىقى) دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. «ئاق غول» سۆزى «قۇرۇق غول» دېگەنلىك بولىدۇ.

چوغۇر

    چاپچال شىبە ئاپتونوم ناھىيىسىدىكى مەھەللە ۋە جىلغا نامى. «چوغۇر» نامىنىڭ ئېتمولوگىيىسى ھەققىدە ھازىرچە ئېنىق قاراش يوق، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ نام ئۈستىدە ھېچكىم تەتقىقات ئېلىپ بارمىدى. سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىق ئىلىمىگە ئاساسەن، بۇ ھەقتە بەزى قاراشلارنى ئوتتۇرىغا قويۇشقا بولىدۇ. قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىغا مۇراجىئەت قىلغىنىمىزدا «چۇغۇر ياكى چۇغۇردان» دېيىلىدىغان سۆزنى تاپالايمىز. مەھمۇد قەشقىرى «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا بۇ سۆزنى «يار، يارداڭ» دەپ ئىزاھلايدۇ («قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى لۇغىتى»، 215–بەت). ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندىمۇ «قەدىمكى تۈركى تىلىدا <يار، يارداڭ> سۆزى <چۇغۇر> دېيىلىدۇ. «چۇغۇر» (يارداڭ)غا سېلىنغان ئىبادەتخانا «چۇغرى» دەپ ئاتالغان» («شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى» ژۇرنىلى، 1996–يىل 3–سان، 47–، 48–بەت). دېمەك، چاپچال شىبە ئاپتونوم ناھىيىسىدىكى «چوغۇر مەھەللىسى»، «چوغۇر جىلغىسى» دېگەن بۇ ئىككى نامنىڭ «يارداڭغا قۇرۇلغان مەھەللە ياكى يارداڭلىق مەھەللە»، «يارداڭ ياكى يارداڭلىق جىلغا» دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ.

چىڭسىخوزا

    ئىلى ۋىلايىتى قورغاس ناھىيىسىگە قاراشلىق بىر بازارنىڭ نامى. خەنزۇ تىلىدىكى ئاتىلىشى بولغان «؟چىڭ شۆي خې» نامى «سۈزۈك سۇ»نىڭ مەنە تەرجىمىسى. مەھمۇد قەشقىرىنىڭ مەلۇماتىدىكى «قاياس شەھىرى»دىكى بىرىنچى قورغان «ساپلىغ قاياس» («تۈركىي تىللار دىۋانى»، 3–توم، 236–بەت) «چىڭسىخوزا» نامىنىڭ ئەسلىسى بولسا كېرەك. قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا «ساپلىغ» سۆزى ساپ، سۈزۈك، پاكىز مەنىلىرىنى بىلدۈرىدۇ («ئىلى دەرياسى» ژۇرنىلى، 1987–يىل 4–سان، 66–بەت). دېمەك، «چىڭسىخوزا» نامىنىڭ ئەسلىسى «سۈزۈك سۇ».

چىلپەڭزە
  
     ئىلى ۋىلايىتى قورغاس ناھىيىسىدىكى بىر كەنتنىڭ نامى. بۇ خەنزۇچە نام بولسا كېرەك. بۇ جاينىڭ قەدىمكى نامى ھەققىدە بىر نەرسە دېيىش قىيىن، ئەمما تەتقىقات نەتىجىلىرىدىن قارىغاندا، مەھمۇد قەشقىرى «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا «قارا قاياس» دەپ ئاتىغان نام مۇشۇ جايغا توغرا كېلىدۇ. «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ 3–توم، 136–بېتىدە «قاياس» نامى تىلغا ئېلىنىپ، بۇ شەھەرنىڭ ئۈچ قورغاندىن تەركىب تاپقانلىقى، بۇ ئۈچ قورغاننىڭ ئۈچىنچىسىنىڭ «قارا قاياس» ئىكەنلىكىنى تىلغا ئالىدۇ. قەدىمكى ۋاقىتلاردا «قارا قاياس» نامى «قارا ئويمان» («ئىلى دەرياسى» ژۇرنىلى، 1987–يىل 4–سان، 66–بەت) دەپمۇ ئاتالغان. ئالدىنقى ئىككى قورغاننىڭ بىرىنىڭ «ساپلىغ قاياس»—قورغاس چىڭسىخوزىنى، يەنە بىرىنىڭ «ئۈرۈڭ قاياس»—قورغاس ئاقسۇنى كۆرسىتىدىغانلىقىدەك ئېھتىماللىقىدىن قارىغاندا، ھازىرقى «چىلپەڭزە»نىڭ ئورنى مەھمۇد قەشقىرى ئېيتقان «قارا قاياس» بولسا كېرەك.
مەنبە: «شىنجاڭ يەر ناملىرى ئېتمولوگىيىسى»، قۇربانجان ئابلىمىت نورۇزى، پالتاخۇن ئەۋلاخۇن