تارىم تور بېكىتى

يازغۇچىنىڭ ھاياتى ۋە بەزى ئەسەرلىرىنىڭ روياپقا چىقىش ۋاقتى ھەققىدىكى يۇقىرىقى قىسقا بايانلىرىمىز ئۇيغۇر ئوقۇرمەنلىرىنىڭ ئۇنىڭ ھېكايىلىرىنى تېخىمۇ ياخشى چۈشىنىشىگە ۋە ئۇنىڭدىن ھۇزۇرلىنىشغا ياردەم بېرىدۇ. چۈنكى يازغۇچىنىڭ سەرگۈزەشتىسى ۋە ھاياتى ھەققىدە ئاز-تولا چۈشەنچىگە ئىگە بولمىساق، ئۇنىڭ بەزى ھېكايىلىرىنى چۈشىنەلمەيمىز. ھۋمىڭۋاينىڭ: «بىر جۈپ قەلب دەرياسى» دېگەن ھېكايەم ئېلان قىلىنغىلى 25يىل بولسىمۇ، ئۇنى ئوقۇرمەنلەر تېخىمۇ چۈشەنمىدى» دېگەن سۆزى بۇ پىكىرىمىزنى دەلىللەيدۇ.يىغىنچاقلاپ ئېيتقاندا، ھېمىڭۋاي ئەسەرلىرىنىڭ تېمىسى ئۆلۈم ۋە يوقلۇقتىن ئىبارەت ئىككى نۇقتىغا چېتىلدۇ. ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنى چۈشنىشنى مۇشۇ نۇقتىدىن باشلاش كېرەك. ھېمىڭۋاي روشەن خاسلىققا ۋە ئۆزگىچە بەدىئىي خاسلىققا ۋە ئۆزگىچە بەدىئىي ئۇسلۇبقا ئىگە يازغۇچى بولۇش سۈپتى بىلەن ئۆزىگە مەنسۇپ بىر دۇنيانى ياراتتى، ئەسەرلىرىدە زامانىۋى ئەپسانە ئىجاد قىلدى ھەم ئاشۇ دۇنيا ئارقىلىق ئۆز ئەسەرلىرىدە ھايات ھەققىدىكى مۇستەقىل كۆزقارىشىنى ئىپادە قىلدى. ئۇنى بىرەر ئەدەبىيات ئېقىمىغا ئالدىراپ كىرگۈزەلمەسلىكىمىز دەل مۇشۇ سەۋەبتىن. كىشلەر ئادەتتە ھېمىڭۋاي ھەققىدىكى مۇنداق بىر قىزىقارلىق بىر پاكىتقا، يەنى ئۇنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيەت ھاياتى(1920-يىلدىن-1960-يىلغىچە) بىلەن شۇ چاغلاردا ياۋروپادا مودا بولۇۋاتقان ئاساسلىق ئىدىيە دولقۇنى مەۋجئۇدىيەتچىلىكنىڭ باش كۆتۈرۈشى، تەرەققىياتى، زاۋالىققا يۈز تۇتۇش ئوتتۇرىسىدا ۋاقىت جەھەتتىن ئوخشاش بارلىقىغا سەل قارايدۇ. ھېمىڭۋاي ئەسەرلىرىدە پېرسوناژلارنى ئالاھىدە قىيىن مۇھىتقا قويۇپ تەسۋرلەيدۇ،؛ ناچار مۇھىتتىكى ئادەملەرنىڭ ئوبرازىنى يارىتىشقا ئالاھىدە كۈچ سەرىپ قىلىدۇ. يازغۇچىنىڭ ئەسەرلىرىدە ئۇنىڭ ئازاب-گاڭگىراشلىرى، ئىزتىراپلىرى، كېيىنكى مەزگىللەردە چۈشكۈنلۈككە يۈز تۇتقان روھىيىتىنى چىنلىق بىلەن ئەكس ئەتتۈرۈلگەن؛ بىمەنىلىك، ئازاب ئىچىدىن يېڭىچە روھىي قىممەت تېپىش ھەققىدىكى تىرشچانلىقلىرى ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان. بۇ مەۋجۇدىيەتچىلىك پەلسەپىسى بىلەن قىسمەن جەھەتلەردە ئوخشىشىدۇ. ”گاڭگىرىغان بىر ئەۋلاد“ ئېقىمىنىڭ مەشھۇر ۋەكىلى بولۇش سۈپتى بولۇش سۈپتى بىلەن، ھېمىڭۋاي ئەسەرلىرىدە باشتىن-ئاخىر يوقلۇق، بىمەنىلىك تۇيغۇسىنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ. ”ئەلۋىدا، قورال“ ناملىق رومانىدا ھېمىڭۋاي ئۇرۇشنىڭ بىمەنىلىكىنى ۋايىغا يەتكۈزۈپ تەسۋىرلىگەن. ئەسەردىكى باش قەھرىمان، لېيتنانت ھېنرى قانلىق ئۇرۇشنى باشتىن كەچۈرگەندىن كېيىن ئۇرۇشتىن سەسكىنىشكە باشلايدۇ.يازغۇچىنىڭ ئۇرۇشنىڭ رەھىمسىزلىكى، بىمەنىلىكىنى ۋايىغا يەتكۈزۈپ تەسۋىرلىگەن. ئەسەردىكى باش قەھرىمان، لېيتنانت ھېنرى قانلىق ئۇرۇشنى باشتىن كەچۈرگەندىن كېيىن ئۇرۇشتىن سەسكىنىشكە باشلايدۇ. يازغۇچىنىڭ ئۇرۇشنىڭ رەھىمىزسىزلىكى، بىمەنىلىكى ھەققىدىكى قاراشلىرىنى ھېنرېنىڭ مەشۇقىغا ئېيتقان :“ ﹤مۇقەددەس، شەرەپلىك، قۇربان بېرىش﹥دېگەندەك گەپلەرنى ئاڭلىساملا تېنىم شۈركۈنۈپ كېتىدۇ. لېكىن، مەن ھېچقانداق شەرەپلىك نەرسىنى ككرمىدىم. شەرەپلىك دەپ نام ئالغان ئىشلارنىڭ ھېچقانداق شەرەپلىك يېرى يوق؛ ئۇرۇشتا قۇربان بېرىش دېگەن گەپكە كەلسەك، ئۇ چىكاگونىڭ قۇشخانىلىرىدىكى مال-چارۋا سويۇش ئىشلىرىدىن قىلچە پەرقلەنمەيدۇ. ئوخشىمايدىغىنى ، ئۇرۇشتا قازا قىلغانلارنىڭ جەسىتى ئەكېلىپ كۆمۈۋېتىلىدۇ“ دېگەن گەپلىرىدىن كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. يازغۇچىنىڭ ”قۇياش يەنە چىقىدۇ“ دېگەن تۇنجى رومانىدا بىرىنجى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىنكى ”گاڭگىرىغان بىر ئەۋلاد“ نىڭ روھىي-ھالىتى-پارددىكى ياشلارنىڭ چۈشكۈنلۈككە يۈز تۇتقان تۇرمۇشى ۋە ئىدىيىسى ئەكس ئەتكەن. ئەسەردىكى باش پېرسوناژ جېك بائېنس بىر توپ چۈشكۈن ياشلارنىڭ ۋەكىلى. ئۇ ۋە ئۇنىڭ دوستلىرى كۈن بويى ھاراق ئىچىدۇ، بېلىق تۇتىدۇ، تورېئادۇرلۇق مۇسابىقىسى كۆرىدۇ؛ مۇشۇ ئىشلار ئارقىلىق تۇرمۇشىغا مەنە بەرمەكچى بولۇشىدۇ. مەنىسىزلىك بىلەن تولغان دۇنياسىدا نېمە قىلارىنى بىلمەي تەمتىلەپ يۈرۈشىدۇ. ھېمىڭۋاي ”پاكىز ھەم ئازادە جاي“ دېگەن نادىر ھېكايىسىدە ھازىرقى زامان تۇرمۇشىدىكى قېچىپ قۇتۇلغىلى بولمايدىغان مەنىسىزلىك، يوقلۇق تۇيغۇسىنى ئەينەن ئەكس ئەتتۈرگەن؛ كىشلەرنىڭ مەنىسىزلىككە قانداق مۇئامىلە قىلدىغانلىقى ھەققىدىكى باش تېمىنى تۇتقا قىلغان. شۇنداق دېيىشقە بودۇكى، بۇ ھېكايە ھېمىڭۋاينىڭ يوقلۇق ئىدىيىسىنى ناھايىتى ياخشى يورۇتۇپ بەرگەن. يازغۇچىنىڭ نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنى تارقىتىش مۇراسىمىدا ئالاھىدە تىلغا ئېلىنغان مەشھۇر پوۋېستى ”بوۋاي ېە دېڭىز“ مۇ ئوخشاشلا ئۈمىدسىزلىك، ئازاب تۈسى بىلەن تويۇنغان. ئەسەردە كۇبالىق بېلىقچى بوۋاي سانتىياگونىڭ ئۇدا 84 كۈن دېڭىزدا يۈرۈپ بىرەر تال بېلىق تۇتالمىغانلىقى، ئاخىرىدا ئۈچ كۈندۈز، ئىككى كېچە ۋاقىت سەرپ قىلىپ بىر يوغان بېلىق تۇتسا، ئۇنى ئاكۇلالارنىڭ يەۋەتكەنلىكى يېزىلغان بولۇپ، ھايات-ماماتلىق كۈرەش داۋامىدىكى جەسۇر ئەزىمەتلەرنىڭ ئوبرازى يارىتىلغان. ئەسەردە : ”ئادەم يوقىلىشى مۇمكىن، ئەمما يېڭىلمەيدۇ: دېگەن بىر جۈملە سۆز بار. بۇ دېگەنلىك : ”جەسۇر ئادەم تەقدىرگە، مەغلۇبىيەتكە، ئۆلۈمگە جەڭ ئېلان قىلىشى كېرەك. شۇنداق قىلغاندىلا ئۇ ئۆلۈم ۋە مەغلۇبىيەت ئالدىدا ئۆز غۇرۇرىنى يوقتىپ قويمايدۇ“ دېگەندىن ئىبارەت. ”ئادەم ھاياتىدىكى كۈرەش جەريانىدا قايتا-قايتا مەغلۇبىيەتكە ئۇچىرىشى، يوقىتىلىشى مۇمكىن. لېكىن، ئۇنىڭ روھى ھەرگىز يېڭىلمەيدۇ. ئادەم ئازاب ۋە ئۆلۈم ئۈستىدىن غالىب كېلىش ئارقىلىق ئۆز مەۋجۇتلۇقىنىڭ قىممىتىنى نامايەن قىلىش كېرەك“ دېگەن بىر خىل ئىدىيە ئەسەردە ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان. بۇ ئەسەر ھېمىڭۋاي ئىجادىيىتىدىكى مەركىزى ئىدىيىنى نۇقتىلىق ئىپادىلىگەن بولۇپ، ئاپتورنىڭ پۈتكۈل ھاياتى جەريانىدىكى تۇرمۇش چۈشەنچىسىنى ئۆزىگە سىڭدۈرگەن، ئاپتورنىڭ ئۆزگىچە بايان سەنئىتىنى ئەڭ ياخشى نامايەن قىلغان. بۇ ئەسەر 1953-يىلى پۇلىتزېر مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن ۋە ئىككىنچى يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنى باھالاش سۆزىدە تىلغا ئېلىنغان.

1940-يىلى ھېمىڭۋاي ئۆزىنىڭ ۋەكىل خاراكتېرلىك نادىر رومانى ”ئەجەل سىگنالى كىم ئۈچۈن چېلىندى؟“ نى نەشر قىلدۇردى. بۇ ھېمىڭۋاينىڭ تۇرمۇش ۋە سەن.ەت ھەققىدىكى قاراشلىرىنىڭ نامايەندىسى. ئۇنىڭدا ئىسپانىيە ئىچكى ئۇرۇشى ئارقا كۆرۈنۈش قىلىنغان بولۇپ، خەلقئارا گارنىزون ئەترىتىگە قاتناشقان ئامېرىكىلىق ياش جورداننىڭ ھاياتىنىڭ خەۋپكە ئۇۋىرىشىغا قارىماي دۈشمەنلەر تۇرغان بىر كۆۋرۈكنى پارتلاتقانلىقى ۋە ئاخرىدا ئېغىر يارىلىنىپ قۇربان بولغانلىقى يېزىلغان. پۈتكۈل ئۈچ كۈن ئىچىدە بولغان ئىشلار تەسۋىرلەنگەن. ھېمىڭۋاي بۇ ئەسەردە ”ئۆزلۈك بىلەن بولغان ئۆلۈم“نى تەسۋىرلىگەن . ئەسەردىكى جوردان ئۆلۈمنى تاللىۋالدى. ئۇنىڭ قارىشىچە، ئۆلۈم قورقۇنچلۇق ئەمەس. ئەڭ قورقۇنۇچلۇقى، ئۆلۈم ۋەھىمىسىدىن تەشۋىشلىنىپ بارلىق جاسارىتىنى يوقتىپ قويۇش. ”ئەجەل سىگنالى كىم ئۈچۈن چېلىندى؟- ئەجەل سىگنالى ھەمىمىز ئۈچۈن چېلىندى.“ ئەسەردىكى بۇ ئىككى جۈملە دىئالوگ ھۋمىڭۋاينىڭ ئۆلۈم ئېڭىنىڭ ئەڭ مەركەزلىك ئىپادىلىنىشى. ”ئادەم ھامىنى ئۆلىدۇ، ئەمما، ئەڭ مۇھىمى ئۆلۈمگە قانداق مۇئامىلە قىلىش. ئۆلۈم ساقلانغىلى بولىدىغان ئىش ئەمەس، ئەمما ئۆلۈمنىڭ ئالدىدا تىترەپ كەتمەسلىك، ھاياتلىقنىڭ مۇقەررەر نەتىجىسىگە يۈزلەنگەن ۋاقىتتا مەۋجۇتلۇق قىممىتىنى ئەڭ زور دەرىجىدە ئىپادە قىلىش كېرەك.“ بۇ خىل ‘ئالدىدىمۇ پېتىنى بۇزماسلىق “ ئېڭى ھېمىڭۋاينىڭ تەلىمى ئاستىدا ۋايىغا يەتكەن. ھېمىڭۋاينىڭ ”ئەجەل سىگنالى كىم ئۈچۈن چېلىندى؟“ دېگەن بۇ مەشھۇر روماندا ئەكس ئەتكەن ئۆلۈم ۋە ئازاب تۇيغۇسى ئەنگىلىيىلىك ئەدەبىي تەنقىدچى بېيىسنىڭ : ”ئەمەلىيەتتە ھېمىڭۋاي ئەسەرلىرىدە ئۆلۈمدىن ئىبارەت بىرلا تېمىلا بار“ دېگەن گېپىنىڭ توغرىلىقىنى يەنىمۇ ئىلگىرلىگەن ھالدا دەلىللەيدۇ. ئەسەرنى ئوقۇشقا يېڭى كىرىشكەن چېغىمىزدىلا بىزنىڭ كۆڭلىمىز ئاشۇ قۇرلاردىن بىر خىل ئۆلۈم تۇيغۇسىنى ھېس قىلالايدۇ. رومان قانلىق ئۆلۈم رېئاللىقى بىلەن تولغان : كۆۋرۈكنى پارتلاتقان جەسۇر ئەزىمەت جورداننىڭ ئۆلۈمى، ئادەم ئۆلتۈرۈشنى خالىمايدىغان بوۋاي ئانسېرموننىڭ ئۆلۈمى؛ ئۆلۈمدىن قورقمايدىغان، ئەمما يىرگىنىدىغان ”گاس“ نىڭ ئۆلۈمى، بابېللونىڭ مىلتىقى ئاستىدىكى بەش بىگۇناھ قېرىنداشنىڭ ئۆلۈمى… ئەسەردە يەنە ئىندىئانلارنىڭ ئۆلۈم ھەققىدىكى ئەپسانىۋىلىككە تويۇنغان ھېسىياتىمۇ مەلۇم دەرىجىدە ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان بولۇپ، بۇ پۈتكۈل ئەسەردىكى ئۆلۈم ئېڭىنى تېخىمۇ ياخشى يورۇتۇپ بېرىشتە مەلۇم رول ئوينىغان. ئاپتور بۇ ئەسەردە يەنە ئۇرۇشنىڭ بىمەنىلىكىنى تەسۋىرلەپ، ئۆزىنىڭ فاشىزىم ئۇرۇشىغا بولغان يىرگىنىشىنى ئىپادىلىگەن. يازغۇچىنىڭ : ”باشقا ھەرقانداق بىر دەۋردە بىر ئۇلۇغ يازغۇچى مەۋجۇت بولۇپ تۇرالىشى، ياخشى ئەسەرنى يازالىشى مۇمكىن. ئەمما فاشىزىم ھۆكۈم سۈرىۋاتقان جەمئىيەتتە ۋە دەۋردە بىر ئۇلۇغ يازغۇچىنىڭ چىقىشى مۇمكىن ئەمەس“ دېگەن سۆزى دەل مۇشۇ ئارقا كۆرۈنۈشتە دېيىلگەن. يازغۇچىنىڭ ئۆزگىچە تاتلىق بىر خىل بەدىئىي تەم گۈپۈلدەپ ئۇرۇلۇپ تۇرىدىغان ھېكايىلىرىدىمۇ بىز يۇقىرىدا تىلغا ئېلىپ ئۆتكەن ئازاب، ئۆلۈم، يوقلۇق ئىدىيىسى خېلى ياخشى ئىپادىلەنگەن. يازغۇچىنىڭ ئەڭ بۇرۇن ئېلان قىلىنغان ”ئىندىئانلار بارگاھى“ دېگەن ھېكايىسىنىڭ ۋەقەلىكى ناھايىتى ئاددىي بولۇپ، ئۇنىڭدا بىر كىچىك بالىنىڭ دوختۇر دادىسىنىڭ بىر ئىندىئان ئايالنى تۇغدۇرماقچى بولغان ۋاقتىدىكى مەنزىرىنى كۆرگەنلىكى ۋەقەلىك قىلىنغان. بالا تۇغۇتلۇق ئايالنىڭ ئېرىنىڭ خوتۇنىنىڭ ئازابلىق ئىڭراشلىرىغا چىدىماي ئاخىر ئۇستىرا بىلەن كېكىردىكىنى كېسىۋالغانلىقىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرىدۇ. ئەسەردىكى بالا دەل ھېمىڭۋاينىڭ باللىق چاغلىرىنىڭ ئەينەن پروتوتىپى؛ ئۇ يەنە ”نىك ئادامىس ھەققىدە ھېكايىلەر“ دىكى نىكنىڭ ئۆزى شۇ. ھېكايىدىكى ھېلقى ئىندىئان خوتۇنىنىڭ ئازابىنى يەڭىگىلىتىش ئۈچۈن ھېچ ئىش قىلىپ بېرەلمەي، ئاخىر ئۆزىنىڭ ھاياتىنى ئاخىرلاشتۇرىدۇ. ئۇنىڭ ئۆلۈمگە تۇتقان بۇ خىل پوزىتسىيىسى بالىنىڭ سەبىي قەلبىدە چڭقۇر ئىز قالدۇرغان. سىز مۇشۇ ھېكايىنى ئوقۇغاندىن كېيىنكى ھېسىياتىڭىز بىلەن ھېمىڭۋاينىڭ ”قىمارۋاز موناخ ۋە رادىيو“ دېگەن ھېكايىسىنى ئوقۇسىڭىز، ھېلقى قىمارۋازنىڭ قورسىقىغا نېمە ئۈچۈن ئىككى پاي ئوق ئېتىپ، بالنېتسىدا چىشلىرىنى چىڭ چىشلەپ ئۈندىمەي ياتقانلىقىنىڭ سەۋەبىنى بىلەلەيسىز. ھېمىڭۋاي ”فرانس ماكومبېرنىڭ بەختلىك ھاياتى “ دېگەن ھېكايىسىدە ۋېلسوننىڭ تىلى شېكىسپىر تىراگېدىيىلىرىدىكى ”راستىنى دېگەندە، مېنىڭ ئۆلۈمگە پەرۋايىم پېلەك، ئادەم ھامان ئۆلىدۇ. ھەمىمىزنىڭ ئەجەل قەرزىمىز بار“ دېگەن بىر جۈملىنى بېرىپ، ئۆزىنىڭ ئۆلۈم ئېڭىدىن ئاز-تولا بېشارەت بېرىپ ئۆتكەن. ئەمەلىيەتتە ئۇنىڭ ”يېڭىلمەس ئادەم“ ، ”ئەللىك مىڭ يۈەن“ دېگەن ھېكايىلىرىدىمۇ ئۆلۈم ئالدىدا تىز پۈكمەيدىغان جەسۇر ئەزىمەتلەرنىڭ ئوبرازىغا مەدھىيە ئوقۇلغان. مۇشۇ خىل روھ بولغانلىقى ئۈچۈن ”يېڭلىمەس ئادەم“ دېگەن ھېكايىدىكى تورېئادۇر يارىلانغان ئەھۋالدىمۇ يېڭىلىپ قالمىدى. ”ئەللىك مىڭ يۈەن“ دىكى بوكىسچى چىدىغۇسىز ئازابقا بەرداشلىق بېرىپ، ئۆز ۋەدىسىگە ئەمەل قىلىپ ئاخرىغىچە ئېلىشتى. ھېمىڭۋاينىڭ نەزىرىدە، ناھايىتى ئېغىر ئەھۋالدا قېلىپ ھېچقانداق چىقىش يولى تاپالمىسا، ئۆزىنى ئۆلتۈرۈۋېلىشمۇ بىر خىل قەيسىرانە ئۇسۇل. ”كىلمانجارودىكى قار“ نى ھېمىڭۋاي ئكزىنىڭ سەنئەت ماھارىتى نۇقتىسىدىن ئەڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك چىققان ھېكايىسى دەپ قارايدۇ. بۇ ھېكايىدىن يازغۇچى ھېمىڭۋاينىڭ ئىرېلاندىيىنىڭ مەشھۇر يازغۇچىسى، ئاڭ ئېقىمى ئۇسلۇبنىڭ باشلامچىسى جامىس جويىسنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان تەرەپلەر بايقىلىپ تۇرىدۇ. ھېكايىدە يازغۇچى لەنەت تەگكۈر قۇش، ئىت، ۋېلسىپىت مىنىۋالغان ساقچى، قار بىلەن پۈركەنگەن كىلمانجارو تېغىنىڭ ئاقباش چوققىلىرىنى پات-پات تىلغا ئېلىپ، سىمۋوللۇق يوسۇندا ئۆلۈمدىن بېشارەت بېرىپ ئۆتكەن. بۇ خىل ئىپادىلەش ئۇسۇللىرى ئاڭ ئېقىمى ئۇسلۇبىدا يېزىلغان ئەسەرلەردە جىق ئۇچرايدۇ. بۇنىڭدىن باشقا، ئۆلۈم ئېڭى ئەكس ئەتكەن ھېكايىلىرىدىن يەنە ”قاتىل“ ،“ئاق پىلدەك تاغلار“، ”دۇنيانىڭ پايتەختى“ ،“ياقا يۇرتتا“ قاتارلىقلار بار. “ قاتىل“ دا زوراۋانلار  ئادەم ئۆلتۈرۈشمەكچى بولۇشۇىدۇ؛ ”ئاق پىلدەك تاغلار“ دا ئۆلۈمدىن قورقۇش پىسخىكىسى ئىپادىلىنىدۇ. “ دۇنيانىڭ پايتەختى“ دە ھېلقى ئىسپانىيىلىك ئوغۇل بالىنىڭ ئۆلۈمگە تۇتقان مۇئامىلىسى يېزىلىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، ھېمىڭۋاينىڭ ئۆلگەندىن كېيىن ئېلان قىلىنغان ”ئېقىندىكى ئارال“ (1970)، ”خەتەرلىك ياز“ (1985)، ”بېھىشباغ“ قاتارلىق ئەسەرلىرىدىمۇ ئۆلۈم، يوقلۇق ئېڭى مەلۇم دەرىجىدە ئەكس ئەتكەن.