تارىم تور بېكىتى

 ئىسيان ۋە ئۇسلۇپ
 

ئالبېرت كامۇس(فىرانىسىيە)




   سەنئەتكارنىڭ رېئاللىققا چەك قويىشىنى ئەينى پەيتنىڭ ئۆزىدە ئۇنىڭ ئىنكار قىلىش سالاھىيىتى بولغانلىقىدىن دەپمۇ چۈشىنىشكە بولىدۇ . رېئاللىقتىكى ۋەقەلىكنىڭ مەلۇم بىر قىسمىنى ئۇ ئۆزى ياراتقان بەدىئىي ئالىمىدە ساقلاپ قېلىش بولسا ، ئۇنىڭ بۇ زۇلمەتنى ئىجاد مەشئىلى بىلەن يۇرۇتقانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ . چۈنكى ، ۋەقەلىك مۇتلەق ئىنكار قىلىنسا ، بۇ چاغدا بىز سەنئەتكە ئەمەس ، پەقەت ئەسەرنىڭ شەكىلىگە دۇچ كېلىمىز . ئەكىسچە ، يازغۇچى سەنئەتكە ھېچبىر ئالاقىسى  يوق ھالدا پەقەت ۋەقەلىككە مەپتۇنلۇقتىن قۇتۇلالمىسا ، بىز يالىڭاچ ۋەقەلىك بىلەن ئۇچرىشىمىز . بىرىنچى  ھالەتتە ئىسيان ۋە مۇرەسسە-مۇۋازىنەتتىن تۇزىلىدىغان ئىجادىي جۇشقۇنلۇق ئۆزىنى ئىنكارغا تامامەن قۇربان قىلىدۇ. بۇ خىل ۋەقەلىكتىن قېچىشقا ئۇرۇنىۋاتقان شەكىلۋازلىق زامانمىزغا خاس بولۇپ ، ئۇنىڭ قىياپىتىنى ئېچىپ كۆرسىڭىز    نىگىلىزمنى ئۇچرىتىسىز . ئىككىنچى ھالەتتە : ھالبۇكى سەنئەتكار باشقا ئۆزگىچە نۇقتىئىنەزەرلەرنى مەنستىمىگەن ھالدا دۇنيانى مۇكەممەل ، تولۇقى بىلەن ئەكىس ئەتتۈرۈشكە بېشىچىلاپلا كىرىپ كېتىدۇ . گەرچە ئۇ مۇشۇ يول بىلەن ئەڭ  تۆۋەن دەرىجىدىكى بىرلىكنى قوغلاشسىمۇ ، لېكىن بىرپۈتۈنلۈككە بولغان ئىنتىلىشنى نامايان قىلىدۇ.

   بىراق ، ئۇ بۇنىڭلىق بىلەن بەدىئىي سەنئەتنىڭ ئەڭ بىرلەمچى تەلىپىنىمۇ ئورۇندىيالمايدۇ . ئىجادىي تەپەككۇرنىڭ  نىسبىي ئەركىنلىكىنى ئىنكار قىلغان بۇ سەنئەتكار ئۆزىنى بىۋاستە ماددىي دۇنياغا ئىتائەتچان قىلىپ قويىدۇ . شۇنداقتىمۇ، ھەر ئىككىلى ھالەتتە يەنىلا ئىجادىي سالاھىيەتكە تەسىر يېتىدۇ . دەسلەپكى ھالەتتە ۋەقەلىك پەقەت قىسمەن ئىنكار قىلىنغان ئىدى ، ئەمما كېيىنكى مىسالدا  ۋەقەلىك پۈتكۈل ئىنكار قىلىندى ياكى پەقەت شۇلا تەن ئېلىنىدۇكى ئاقىۋەتتە ئۇ يازغۇچى مۇتلەق ئىنكارنىڭ ياكى مۇتلەق ئېتىراپنىڭ چاڭگىلىغا چۈشىدۇ .  ھېچقانداق سەنئەتنىڭ ۋەقەلىكتىن تامامەن مۇستەسنا بولىشى مۇمكىن ئەمەس .  شەكىلپەرەسلىك قىياپەتسىز ئىجادىيەتنى دۇنياغا كەلتۈرىدۇ . شۇنىڭدەك خىيال ئارلاشمىغان قۇرۇق ۋەقەلىكمۇ پۈچەك بىر نەرسىگە ئايلىنىپ قالىدۇ .  ھەتتا ئەڭ ياخشى فوتوسۈرەتمۇ  قۇرۇق ۋەقەلىكتىن قاچىدۇ ؛ ھەتتا ئۇمۇ رېئاللىق بىلەن خىيال ئارلىشىپ كەتكەن مەنزىرىنى ئىز دەيدۇ ۋە شۇنى ئۆزىدە زاھىر قىلىدۇ . ۋەقەپەرەسمۇ  شەكىلپەرەسمۇ ئوخشاشلا بىر پۈتۈنلۈكنى  ، ئاشۇ  بىر  پۈتۈنلۈك يوق جايدىن ياكى قۇرۇق ۋەقەلىكتىن ۋە ياكى رېئا للىقنى تامامەن ئىنكار قىلغان قۇرۇق خىيالدىن ئىزلەيدۇ . ئەكىسچە ، سەنئەتتىكى بىر پۈتۈنلۈك سەنئەتكار رېئاللىق بىلەن خىيالنى ئۇيغۇنلاشتۇرالىغان مەنزىرىدە مۇجەسسەم بولىدۇ . رېئاللىق بىلەن خىيال - بىر پۈتۈنلۈكنىڭ ئاجرالماس قىسىملىرىدۇر . سەنئەتكار رېئاللىقتىن تاللىۋالغان ئۇنسۇرلارنى بەدىئىي تىلنىڭ ياردىمىدە خىيال بىلەن ئۇيغۇنلاشتۇرىدىغان ۋە ئۇ ياراتقان بەدىئىي دۇنيانىڭ تۇگەل بولۇشىنى تەمىنلەيدىغان ۋاستە - ئۇسلۇپ دەپ ئاتىلىدۇ. ھەر بىر سەنئەتكار ئىسيانكار ئۇسلۇ پنىڭ ياردىمىدە-گەرچە ، بۇ ئىنتايىن ئاز ساندىكى تالانتلىقلارغا نىسىپ بولسىمۇ ، ئۆزىنىڭ بەدىئىي دۇنياسىنى ۋە ئۇنىڭ قانۇنلىرىنى يارىتىدۇ . «شائىرلار - دېگەن ئىدى شېللېر ، -دۇنيانىڭ تەن ئېلىنمىغان قانۇن ياراتقۇچىلىرىدۇر ».

   رومانچىلىق سەنئىتى بۇ گەپنىڭ پەيدا بولىشىدىن تا يېقىنقى نەمۇنىسىگىچە توغرىلىقىنى ئىسپاتلايدۇ . ئۇ رېئاللىقىنى تۇلۇق قوبۇل قىلالمىغىنىغا ئوخشاش، ئۇنىڭدىن تامامەن يۈزمۇ ئۆرىيەلمەيدۇ . پەقەت خىيالدىن ئىبارەتلا بولغان سەنئەت يوق ، شۇنداقتىمۇ ،ئەگەر قايسىدۇر بىر ئەسەردە ئۇ مەۋجۇت بولسا ۋە ئەقىل- ئىدراكنى ئۆزىگە جەلىپ قىلالسا، ئۇنىڭدەك ئەسەر بىر پۈتۈنلۈككە ئىنتىلىۋاتقان ، باشقىلار بىلەنمۇ شۇ بىر پۈتۈنلۈكتىن ئورتاق بەھىرلەنمەكچى بولىۋاتقان روھنىڭ ئېھتىياجىنى قاندۇرالمايدىغان ، بەدىئىيلىكتىن يىراق ئەسەر بولىدۇ . چۈنكى رېئاللىققا يۆلەنمەيدىغان ساپ خىيالىي بىرلىك -يالغان بىرلىكتۇر . پەندى - نەسىھەت ، تەشۋ ىقات خاراكتېردىكى رومانلار سەنئەتنىڭ قانۇنىيىتىدىن يىراقلىشىپ كەتكەنلىكى ئۈچۈنمۇ سەنئەت ئەسىرى بولالمايدۇ . ئەكىسچە ، ھەقىقىي سەنئەت ئەسىرى ، رېئاللىقتىن ، پەقەت ۋە پەقەت رېئاللىقتىن ، ئۇنىڭ مۇھەببەبىتى ۋە گۈزەللىكىدىن ، ھەسىرەت ۋە ئېھتىراسىدىن ئىلھام ئېلىپ ئىجاد قىلىنىدۇ . بىراق بۇ رېئاللىق خىيالنىڭ ئېنىق گۈزەللىكى بىلەن ئۇيغۇنلىشىدۇ .

   ليۇسېنا لېۋېننىڭ ھۇجراھدا پەيدا بولۇشىنى ستېندال پەقەت بىرلا جۈملە بىلەن ئىپادىلەيدۇ : ھەقىقى  مەنىدىكى رېئالىست يازغۇچى بولسا ، بۇ مەنزىرىنى تولۇق مەنتىقىلىك ئاساسلارغا ئىگە قىلىش ئۈچۈن لاققا-لۇققا تەپسىلاتلارنى ھىساپقا ئالمىغاندىمۇ  ، ئاز دېگەندە بىر نەچچە باپ تەسىۋىرلىشى لازىم ئىدى. شۇنىڭ ئۈچۈنمۇ رېئالىزمنىڭ ئېنىق چەك - چىگراىسى يوق . ئۇ سىمۋولىزىمغا ئەمەس ،   بەلكى دۇنيانىڭ چەكسىزلىكىنى تەرغىپ قىلىش ئۈچۈن خىزمەت قىلىدۇ ، شۇنىڭ ئۈچۈنمۇ ئۇ پەقەت مۇستەبىت ئىنقىلاپنىڭ رەسمىي ئىستېتىكىسى بولالايدۇ . بىراق بۇنداق ئىستېتىكا ئۆزىنىڭ يارامسىزلىقىنى ئاللىقاچان كۆرسىتىپ بولدى: ھەتتا رېئالىست رومانچىلارمۇ ئۆز - ئۆزىنى پاش قىلىپ ، رېئاللىقنى تاللاپ قۇبۇل قىلىشقا ئۆتتى .  بىراق رېئاللىقنى تاللاش ئۈچۈن يەنە بىر نەرسە - پىكىر ۋە ئىپادىلەش ئىمكانىيىتى ، يەنە تېخى خىيال ئەركىنلىگىمۇ بولۇشى كېرەك . دېمەك ، يېزىقچىلىق - تاللىۋېلىش سالاھىيىتى دېگەنلىكتۇر . ئۆز - ئۆزىدىن مەلۇمكى ، مەيلى رېئاللىق ياكى تەسەۋۇر(خىيال) بولسۇن  ھەر ئىككىلىسى ئۇنىڭدىن ھالقىپ كېتەلمەيدۇ . ھالبۇكى ھالقىپ ئۆتكەنلىرى  بولسا ،  روشەنكى بۇ ئەسەرنى نادانلارچە ئەنئەنەپەرەستلىككە ئېلىپ بارىدۇ ... شۇنىڭ ئۈچۈنمۇ «سوتسىئالىستىك رېئالىزم» دەپ ئاتىلىۋاتقان ئۇسلۇپ ئۆزىنى تەشۋىقا تچىلىق ۋە ئاممىباپ تېمىلار ، پەندى -نەسىھەتلەرنىڭ ئارقىسىغا يۇشۇرىدۇ . دەرھەقىقەت ، ئىجادكارنىڭ رېئالىققا چەك قويۇشى ياكى ئۇنى مۇتلەق ئىنكار قىلىشى بىلەنلا ئۆزىنى نىگىلىستىك سەنئەتكە يىقىنلاشتۇرۇپ قويىدۇ . ئىجاد يېگانە ھالەتتە شەكىل ۋەمەزمۇن ، ئىنكار ۋە ئېتىراپ مۇۋازىنىتىنى ساقلىيالىغان ھالەتتىلا تەرەققىيات بىلەن ئۇيغۇنلىشالايدۇ . ئەگەر بۇ مۇۋازىنەت بۇزۇلسا ، دىكتاتۇرا يا ئانارخىيە ، تەشىۋىقات يا سەپسەتە ھۆكۈمرانلىق قىلىدۇ . ئەمما ماھىيەتتىن ئالغاندا ئەقىل -ئىدراكنىڭ ئەركىنلىكى بولغان ئىجادىيەت بۇلارنىڭ ھەر ئىككىلىسىگە تاقەت قىلىپ تۇرالمايدۇ . مۇبادا ، ئۇ پەقەت جىمجىتلىق ئىچىدە باش قاتۇرۇشتىن ئىبارەت پۈچەك خىيالغا ۋە شۆھرەتپەرەسلىككە ياكى قامچىنىڭ زورلىقى ئاستىدا ئىجاد قىلىنغان قوپال ھەمدە ئادەتتىكى ۋەقەشۇناسلىققا بويۇن ئەگسە ، ئۇ چاغدا زامانىۋىي سەنئەت ، شۇبھىسىز ، مۇستەبىتلەر ۋە قۇللارنىڭ سەنئىتىگەئايلىنىپ قالىدۇ ، ھەرگىزمۇ ئىجادكارنىڭ سەنئىتى بولالمايدۇ .