ياقۇپبەگنىڭ تەرجىمىھالى(2)

مۇقەددىمە

ياقۇپ بەگنىڭ ھاياتى توغرىسىدىكى بايانلىرىمىز مۇنداق ئىككى مۇددىئا بىلەن يېزىلدى:
بېرىنچىسى: ئامەتلىك بىر ھەربىينىڭ ئۆمۈر بويى سەزگۈرەشتىلىرىنى ئۆگىنىش؛ ياقۇپ بەگ نوپۇزلۇق ئىسىلزادىلەردىن ئەمەس، ھەتتا ئۇنىڭ ھېچقانداق تالانتىمۇ يوق. لېكىن ئۇ ئوتتۇرا ئاسىيادا مۇستەقىل بىر ھاكىمىيەت قۇرغان ھەمدە 12يىلغىچە نورغۇن رەقىبلىرىگە بوي بەرمەي، ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنى ساقلاپ كەلگەن. ئېلىمىزدە (ئەنگىلىيەنى دېمەكچى) بۇ «ئاتالىق غازى»نىڭ شۆھرىتى كۆككە كۆتۈرۈلۈپ، جەمىيئەتتە تارقىلىپ يۈرگەن رىۋايەتلەر ئارقىلىق، ئاشۇرۇپ تەرىپلىنىۋاتقان چاغدا بۇ قەھرىماننى بېشىغا ئېلىپ كۆتۈرگۈدەك بولۇۋاتقان كىشىلەر بۇ كىتابنى ئوقوغاندىن كېيىنلا بوشاپ لەسسىدە بولۇپ قېلىشى مومكىن. دەرۋەقە، ياقۇپ بەگ ھەقىقەتەنمۇ قولىدىن ئىش كېلىدىغان، يۈرەكلىك ئادەم ئېدى؛ ئۇنىڭ قەشقەردە ئورۇنلىغان ئىشلىرىمۇ مەدھىيلەشكە ئەرزىيدۇ. ئەمما ئۇ تۆمۈرلەڭ ياكى بابۇر ئەمەس.
ئۇنىڭ ئىچكى سىياسىتى ئۆزىنىڭ قاتتىق قوللۇقلۇقى ۋە ئاساسەن تېرورلۇق تۈزۈمىنى يۈرگۈزگەنلىكى نەتىجىسىدە خەلقنىڭ نەزەرىدىن چۈشۈپ قالغان؛ ئۇنىڭ قورقماس، باتۇرانە تاشقى سىياسىتى ئۆزىنىڭ ئالدىراقسانلىقى ۋە غەم-ئەندىشىسى تۈپەيلىدىن ئۆز تەسىرىنى يوقاتقانىدى. لېكىن ئۇ ھەقىقەتەن قالتىس ئىشلارنى قىلغان.
ئۇ ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تەقدىرىگە ھۆكۈم قىلالايدىغان، ھەتتا رۇسىيەنىڭ ئۇ يەرگە قاراتقان زوراۋانلىقىنى باشتىن-ئاخىرى توسۇپ كەلگەن ئادەممۇ ئەمەس. ماھىيەتتە ئۇ پەقەت ئاددىي ئادەملەردەك خۇلق-مىجەزگە، ئاددىي ئادەملەردەك ئاجىزلىق ۋە قورقۇنچاقلىققا ئىگە بىر ئادەم، خالاس.
ئۇ نورغۇن خەۋپكە دۇچ كەلگەن چاغلاردا ئاساسلىقى تەلىيى ئوڭدىن كېلىپ قالغانلىقتىن «بەدۆلەت»(ياقۇپ بەگ ئۆزىنى «بەدۆلەت» يەنى كاتتا دۆلەتمەن خان دەپ ئاتىغان) دەپ ئاتالغان. ئۇنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ قەدىمكى دەۋرىدە مەيدانغا كەلگەن بىرەر گىگانت شەخس بىلەن سېلىشتۇرغىلى بولمايدۇ؛ ئۇنى پەقەت يېقىنقى زاماندىكى بەزى ئادەملەر بىلەن، مەسىلەن: ئاففانىستاندا ئۆتكەن دوست مۇھەممەد بىلەن بىر قاتارغا قويۇش مومكىن. لېكىن ياقۇپ بەگ قەشقەر تارىخىغا ئۇنىڭسىز مومكىن بولمايدىغان بىر خىل خۇسۇسىيەت بەردى.
جۇڭگۇلۇقلارنىڭ يېقىنقى غەلبىسىنىڭ ئىنگىلىزلارنىڭ دېققىتىنى قوزغىشىقا پۈتۈنلەي ياقۇپ بەگنىڭ چۈشكۈنلىشىشى ۋە گۇم بولۇشى سەۋەب بولدى، چۈنكى ياقۇپ بەگ ئېنگىلىزلارنىڭ كەشمىرنىڭ شىمالىدا تىكلىگەن قەھرىمانى ئىدى.
ئىككىنچى، بىر خىل ھۆكۈمران كۈچ بولغان جۇڭگۇنىڭ بەزىبىر مۇھى ئارتۇقچىلىقلىرىنى مۇشۇ كىتاب ئارقىلىق ئەنگىلىيە كىتابخانىلىرىغا كۆرسىتىپ ئۆتۈش؛
بۇ مەقسەت، ئەمەلىيەتتەئىككى مەقسەتنىڭ ئىچىدە موھىمراق بىرسىدۇر.
ئەنگىلىيە شۇنى ئەستىن چىقارماسلىقى لازىمكى، ئاسىيادا ئۈچلا چوڭ كۈچ مەۋجۇت. بۇنىڭ ئىچىدە جۇڭگۇ ھەر جەھەتتىن ئەڭ ئاساسىي كۈچ. ئەنگىلىيە بىلەن رۇسىيە پەقەت چەت ئەللىك ئىستىلاچى ھۆكۈمەتلەردىنلا ئىبارەت.
جۇڭگۇ بولسا ئۆزىنى ئۆزى ئىدارە قىلىدىغان قۇدرەتلىك دۆلەت. جۇڭگۇنىڭ شەرقىي تۈركىستان ۋە جۇڭغارىيەدىكى ھۆكۈمرانلىقى ئاسىيانىڭ ھازىرقى زامان تارىخىدىكى ئەڭ پايدىلىق بىر سەھىپىدۇر؛ لېكىن شۇنى تۈز كۆڭۈللۈك بىلەن ئىتراپ قىلماي بولمايدۇكى، ياقۇپ بەگنىڭ قىسقىغىنا ھاياتى كىشىلەرنى جۇڭگۇلۇقلارنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئىشلىرىنى تەتقىق قىلىشقا قىزىقتۇردى. ئەگەر ياقۇپ بەگ بولمىغان بولسا، ئېھتىمال، بۇ تېمىغا قىزىقىدىغان ئادەم چىقمىغان بولاتتى.
بۇ كىتابقا ماتىرىيال توپلاشتا، لورد دوگلاس فورسېتنىڭ رەسمىي دوكلاتى ۋە 1874-يىلىنىڭ باشلىرىدىن بۇيانقى «تاشكەنت گېزىتى»نىڭ  ۋە بېڭجىڭدا نەشىر قىلىنغان «پايتەخىت گېزىتى»نىڭ توپلاملىرىنى ئاساس قىلدىم.
بۇ كىتابنىڭ ئايرىم جايلىرىدا روبىرت شاۋ ئەپەندىنىڭ ئادەمنى بەك قىزىقتۇرىدىغان «قىر تاتارلىرى» دېگەن كىتابى ۋە شۇنىڭدەك گرېگورىيۋنىڭ «شەرقىي تۈركىستان» دېگەن كىتابىدىن پايدىلاندىم. گېزىت-ژۇرناللاردا ئېلان قىلىنغان كۆپلىگەن ماقالىلەرمۇ بەزى تەپىسلاتلارنى يېزىشىمغا ياردەم بەردى، چۈنكى بۇنداق تەپسىلاتلار باشقا ئەسەرلەردە تىلغا ئېلىنمىغانىدى،
ئاخىرىدا پىقىر ئەنگىلىيە كىتابخانىلىرىغا جۇڭگۇلۇقلارنىڭ باتۇرلۇقى ۋە سىياسىي ئىقتىدارىنىڭ سىياسىي ئىقتىدارىنىڭ بىز ئۈچۈن قانداقچە ساۋاق بولىدىغانلىقىنى ئوبدان ئويلىنىپ بېقىشىنى تەۋسىيە قىلىدۇ.
چۈنكى ئۇلاردىكى بۇ خىسلەتلەر نۆۋەتتە ھېندىستان چىگرىسىغا دائىر ھەر بىر مەسىلىدە- سىيام، بىرما مەسىلىلىرىدە  يىتەكچى كۈچ بولۇپ قالدى.
شىلېر ئەپەندى يازغان «تۈركىستان» دېگەن كىتابتا قەشقەر مەسىلىسى تېلغا ئېلىنمىغان بولسىمۇ، ئەمما بۇ كىتاب ئوتتۇرا ئاسىياغا مۇناسىۋەتلىك ئەسەرلەر ئىچىدە ھېلىمۇ مۇھىم ھېساپلىنىدۇ.
مەن بۇ كىتابىمدا قوقەن ۋەقەسىنىڭ جەريانىنى بايان قىلىشتا كۆپىنچە ئاشۇ ئەسەردىن پايدىلاندىم. لېكن يەنىلا لورد دوگلاس فورسېتنىڭ رەسمىي دوكلاتىدىكى دوكتور بېللېۋنىڭ تارىخىي بايانىنى ئاساس قىلدىم.

ياقۇپبەگنىڭ تەرجىمىھالى (3)

1.باب قەشقەرىيەنىڭ جۇغراپىيەۋى ئەھۋالى ھەققىدە ئومومىي بايان (1) قەشقەرىيە شەرقىي تۈركىستان يەنى جۇڭگۇغا تەۋە تۈركىستاننىڭ غەربىي قىسمىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇنىڭ پاسىلىنى بەزىلەر شىمالدا سىبىرىيە بىلەن، جەنۇبتا كەشمىر تاغلىرى بىلەن، شەرقتە چۆللۈك (موڭغۇل دالىسىنىڭ شىمالىدىكى چۆللۈك رايۇنلارنى، يەنى موڭغۇلىيەنى كۆرسىتىدۇ. -تەرجىماندىن) بىلەن، غەربتە «پامىر ئېگىزلىكى» دەپ ئاتالغان ئوتلاق بىلەن تۇتىشىدۇ، دېگەن. بۇ گەپ ئومومەن توغرا بولسىمۇ، ئەمما بۇ رايۇن توغرىسىدا تەپسىلىيرەك مۇھاكىمە يۈرگۈزىلىدىغان بۇ ئەسەردە بۇنى تولۇقى بىلەن چۈشەندۈرمەي بولمايدۇ. چىن مەنىسىدىن ئېيىتقاندا، قەشقەر ئەسلى بىر شەھەرنىڭلا نامى ئىدى، ماركوپۇلۇ (ئىتالىيەلىك ساياھەتچى. «ماركوپولۇ ساياھەت خاتىرىسى» دېگەن ئەسەرنى يېزىپ جۇڭگۇنى ياۋرۇپاغا تونۇشتۇرغان.) دەۋرىدىن كېيىن، بۇ رايۇندا مەزكۈر شەھەرنىڭ ئاھالىسى ئەڭ كۆپ، ئەڭ باياشات بولغانلىقى ئۈچۈن، ئەتراپتىكى جايلارمۇ قوشۇلۇپ مۇشۇ نام بىلەن ئاتىلىدىغان بولغان. ئۇنىڭ توغرا نامى-كىچىك بۇخارا ياكى شەرقىي تۈركىستان. جۇڭگۇلۇقلار بۇ يەرنى «سۇلى» (سۇللاغ) دەپ ئاتايدۇ، كېيىنكى چاغلاردا ئۆتكەن ئاپتۇرلار ئاتىلىق غازىنىڭ ئىگىدارچىلىقىدىكى جايلارنى «قەشقەرىيە» دەپ ئاتىغان. بۇ نام بىلەن ئاتالغان يەرلەر جۇڭگۇ تۈركىستانىنىڭ كۆپ قىسمىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، جۇڭگۇ ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلنى ھىساپقا ئالمىغاندا، ئىلىگىرى ئۆتكەن ھەرقانداق بىر دەۋىردىكى يەرلىك ھۆكۈمرانلار ئىدارە قىلغان رايۇنلاردىنمۇ چوڭ، ئەلۋەتتە. يۇقىرىدا كۆرسىتىپ ئۆتكىنىمىزدەك، بەزىلەرنىڭ قەشقەر چىگرىسىنىڭ ئومومىي پاسىلىنى شىمالدا سىبىرىيە بىلەن تۇتىشىدۇ، دېگىنىمۇ خاتا. چۈنكى بۇ ئارىلىقتا يەنە جۇڭغارىيە بىلەن موغۇلىستاندىن ئىبارەت كەڭ رايۇن بار. جۇڭگۇلۇقلار ھۆكۈمرانلىق قىلغان چاغدىكى جۇڭغارىيەنىڭ مەركىزى ئىلى دەپ ئاتىلاتتى، ھازىر چاررۇسىيەنىڭ ئىشغالىيتىدە غولجا دەپ ئاتىلىدىغان بولدى. بۇ بىر شەھەرنىڭ يەنە بىر خىل ئاتىلىشى. دائىرىسى كەڭ ۋە موھىم بولغان بۇ رايۇن، جۇڭگۇلۇقلار ئىلىدىكى ھەربىي مەھكىمىسى ئارقىلىق قەشقەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان پۈتكۈل تىروتورىيەگە ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىللەردە، مۇشۇ مەمۇرىي رايۇنغا قارايىتتى. لېكىن 1863-يىلى جۇڭگۇلۇقلارنىڭ كۈچى پارچىلىنىپ كەتكەندىن كېيىن، قەشقەر ئاخىرى بۇرزۇكخان خوجىنىڭ قولىغا چۈشۈپ كەتتى. جۇڭغارىيەنىڭ شەرقىي قىسمى جۈملىدىن تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدىكى كۇچا، قارا شەھەر، تۇرپان قاتارلىق شەھەرلەر تۇڭگانلارنىڭ قولىغا چۈشۈپ قالغاندا، رۇسلار غولجىنى، يەنى ئىلىنى ئىشغال قىلىۋالدى. غولجا بىلەن قەشقەرنى تەڭرى تېغى ناھايىتى ئېنىق ئايرىپ تۇرىدۇ. ئەمەلىي رول ئويناۋاتقان بۇ پاسىل بۇ كەڭ زىمىننى ئاقسۇدىن تۇرپانغىچە، ھەتتا ئۇنىڭدىنمۇ نىرىسىغىچە ئېنىق ئىككى قىسىمغا ئايرىۋەتكەن. شۇڭا شەرقىي تۈركىستاننىڭ شىمالىي چېگرىسىدىكى تەڭرى تېغى بىلەن جەنۇبىي تەرىپىدىكى قاراقۇرۇم تاغلىرى بۇ جاينى خۇددىي قورۇق تامدەك ئوراپ، كوھىستان، كەشمىر ۋە تىبەتلەردىن ئايرىپ تۇرىدۇ. يۇقىرىدا ئېيتىپ ئۆتكەندەك، غەرب تەرەپتىكى پامىر يايلاقلىرى بىلەن شەرق تەرەپتىكى قۇملۇق چۆل-باياۋان بۇ جاينى ئىككى تەرەپتىن دۈشمەن بۆسۈپ كىرەلمەيدىغان ئېنىق ھەم بىخەتەر مۇداپىئە رايۇنى قىلىپ شەكىللەندۈرگەن. ئاسىيادا، بۇنداق ئېنىق جۇغراپىيەۋى ئورۇنغا ئېگە دۆلەت ناھايىتى ئاز ئۇچرايدۇ. ئۇلۇغ تەبىئەت گۇيا ئۇ جاينى چەتنىڭ تاجاۋۇزىدىن ئەنسىرىمەي، ئۆز بايلىقلىرىغا تايىنىپ، بەخت-سائادەت ئىچىدە ياشايدىغان قىلىپ ياراتقاندەك قىلىدۇ. لېكىن ئۇنىڭ تارىخى كۆپرەك غەم-ئەندىشە بىلەن ئۆتكەن. شۇنداقتىمۇ ئۇ چەتنىڭ تاجاۋۇزىدىن قۇتۇلۇپ ئارام تاپقان قىسقىغىنا بىر مەزگىلدە ئۆزىنىڭ تەبىئىي بايلىقلىرى بىلەن بەخت تېپىپ ۋە گۈللەپ، يەنە «ئاسىيانىڭ  گۈلىستانى» بولۇپ قالغان. نورغۇن ئەسىرلەردىن بۇيان ئۇزۈلمەي داۋام قىلغان يېغىلىقلار بۇ ئەلنىڭ قىياپىتىدە نورغۇنلىغان ئېنىق جاراھەت ئىزلىرىنى قالدۇرغان، ئۇنىڭ نوپۇسىنىڭ ئازىيىپ كەتكەنلىكى ئۇنىڭ ئېنىق دەلىلىدۇر. ئەڭ قىسىپ ھېسابلىغاندىمۇ يەر مەيدانى 250مىڭ كۋادىرات مىل (بىر مىل 1609مېتىرغا تەڭ. -تەرجىماندىن ) كېلىدىغان بۇ جاينىڭ نوپۇسى، ئەڭ نوپۇزلۇق ئەربابلارنىڭ قارىشىچە، بىر مىليۇنغىمۇ يەتمەيدۇ.