Salam URUMQI :: سالام ېۈرۈمچۈ :: 乌鲁木齐综合娱乐网 :: 维吾尔综合门户网:: 新疆维吾尔文化::

         ېۇيغۇر ېاياللۈرۈ تارۈختۈن بۇيان ېۆزلۈرۈنۈڭ ېەقۈل-پاراسۈتۈ، قەيسەر ېۈرادۈسۈ، جاپالۈق تۈرۈشچانلۈقۈغا تايۈنۈپ تۈللاردا داستان بولغۇدەك شانلۈق نەتۈجۈلەرنۈ يارۈتۈپ،ېۇيغۇر مەدەنۈيۈتۈگە ېۆچمەس تۆھپۈلەرنۈ قوشتۈ. گەرچە تارۈختا سۈياسۈي،دۈن، ېەخلاق قاتارلۈق بەزۈبۈر ېۈجتۈماېۈي ېامۈللارنۈڭ چەكلۈمۈسۈگە ېۈچراپ نۇرغۇن ېاياللار ېۆزۈنۈڭ ېەقۈل-پاراسۈتۈنۈ تولۇق نامايان قۈلۈشقا مۇيەسسەر بولالمۈغان بولسۈمۇ، لېكۈن ېۇيغۇرلار ېۈچۈدۈكۈ بۈر قۈسۈم ېاياللار بۇ تەقدۈرگە تەن بەرمەي ھەرخۈل ېۇسۇللار ېارقۈلۈق جەمېۈيەتنۈڭ ھەرقايسۈ تەرەپلۈرۈدە ېۆزلۈرۈنۈڭ ېەقۈل-پاراسۈتۈنۈ نامايان قۈلۈپ كەلدۈ. بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە ھازۈرغۈچە بۈزگە مەلۇم بولغانلۈرۈ تۆۋەندۈكۈچە:
1.ېاماننۈساخان(1534-1567). يەركەن خانلۈقۈ دەۋرۈدە ياشاپ ېۆتكەن داڭلۈق مۇقامشۇناس، بويۈدۈكۈ قومۇش مەھەللە يېزۈسدا نامرات ېاېۈلۈدە دۇنياغا كەلگەن. ېاماننۈساخاننۈڭ ھاياتۈ ۋە ېۈجادۈيتۈگە ېاېۈت ېۇچۇرلار موللا ېۈسمەتۇللا بۈننۈ موللا نۈمەتۇللا مۆجۈزۈنۈڭ «تەۋارۈخۈ مۇسقۈيۇن» ناملۈق ېەسۈرۈدە خاتۈرۈلەنگەن.
ېاماننۈساخان 13 يېشۈدا ېابدۇرەشۈدخان ېوردۈسۈغا كەلگەندۈن كېيۈن 20 يۈللۈق فېېوداللۈق نەسەپ قارۈشۈنۈڭ چەكلۈمۈسۈ، جاھالەتچۈ سوپۈ – ېۈشانلارنۈڭ تەقۈپ قۈلۈشلۈرۈغا قارۈماستۈن، ېۇيغۇر«ېون ېۈككۈ مۇقام» نۈڭ سۈسۈتېملۈشۈشۈ، مۇكەممەللۈشۈشۈ ېۈچۈن يۈرەك قېنۈنۈ سەرپ قۈلغان. ېۇ يەنە خانۈم – قۈزلارغا نەسۈھەت قۈلۈش مەزمۇنۈدۈكۈ «ېەخلاقۈي جەمۈلۈيە»،«شۇرۇلقۇلۇپ»(قەلۈبلەر كېڭۈشۈ)،«دۈۋان نەفۈسۈ» قاتارلۈق ېەسەرلەرنۈ يازغان، «ېۈشرەت ېەنگۈز»(خۇشاللۈق قوزغاش) دېگەن كۈينۈ ېۈجاد قۈلغان. 1567-يۈلۈ تۇغۇتتا ۋاپات بولغان.
2. ېاخۇن ېاغچا. 19- ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرلۈرۈدا خوتەندە ياشاپ ېۆتكەن شاېۈرە. ېۇ 1860-يۈلۈ خوتەندە زۇلۇمغا قارشۈ پارتۈلغان خەلق ېۈنقۈلابۈنۈڭ سەركەردۈسۈ ېابدۇراخمان خان غوجا(1833-1863) نۈڭ ېانۈسۈ بولۇپ، ېۇ ېوغلۈ ېابدۇراخمان خان غوجا قۇربان بولغاندا، ېۇنۈڭ قەھرۈمانلۈقۈنۈ مەدھۈيلەپ ۋە زامان كۈلپەتلۈرۈدۈن زارلۈنۈپ نۇرغۇن قوشاقلارنۈ توقۇغان.
3. ېەسۈرۈ. تەخمۈنەن 18-،19-ېەسۈرلەردە خوتەندە ياشاپ ېۆتكەن شاېۈرە.ېۇنۈڭ شېېۈرلۈرۈ خوتەندۈن تېپۈلغان.«باياز»غا شاېۈرەنۈڭ بەزۈ ېەسەرلۈرۈ كۈرگۈزۇلگەن.
4. ېەنبەرېاتۈن(1870-1915). شاېۈرە ېەنبەر ېاتۈن دۈلشاد بەرنانۈڭ شاگۈرتۈ. ېۇ ېۆزۈنۈڭ 45 يۈللۈق ھاياتۈدا خېلۈ كۆپ ېەسەرلەرنۈ يازغان. ېۇ ېاسيا يېقۈنقۈ زامان دېموكراتۈك شاېۈرلۈرۈنۈڭ ېۈدۈيۈۋۈ ېېقۈمۈغا زۈچ ماسلاشقان رېېالۈستۈك شاېۈرە ېۈدۈ. ېۇ قوقان خانلۈقۈ تەۋەسۈدە ياشغان.
5. باتۈسقان ېانا. تەخۈمنەن مۈلادۈدۈن بۇرۇنقۈ 10- ېەسۈردە ياشاپ ېۆتكەن. تارۈخچۈلار ېۇنۈ غەربۈي يۇرت قەۋملۈرۈنۈڭ ېانۈلۈق ېۇرۇقداشلۈق دەۋرۈدە ېۆتكەن ېۇرۇق باشلۈقۈ بولۇشۈ مۇمكۈن، دەپ قارايدۇ. يەنە بەزۈ تەتقۈقاتلار «باتۈسقان ېانا» قەدۈمكۈ ھونلارنۈڭ خان ېانۈسۈ بولۇشۈ مۇمكۈن دەپ قارۈماقتا. خەنزۇچە ھۆججەتلەردە ېۇنۈ «شۈ ۋاڭ مۇ»«西王母» دەپ ېاتۈغان.ېۇنۈڭ «ېاق بۇلۇت قوشۈقۈ»، «باتۈسقان ېانا كۈيۈ» ناملۈق ېۈككۈ پارچە شۈېۈرۈ خەنزۇچە ھۆججەتلەردە ساقۈلۈنۈپ كەلگەن.
6. بۈبۈ زەينەپ. 1660-يۈللاردا يەركەن شەھرۈدە تۇغۇلغان. ېۇ ېۈسماېۈل چاننۈڭ قۈزۈ بولۇپ،ېۆسمۈرلۈك دەۋرۈدە يەركەندۈكۈ ي يۈشۈل مەدۈرۈستە ېوقۇغان. 1678-يۈلۈ ېاپاق خوجا يەركەن خانلۈقۈنۈ مۇنقەرز قۈلۈپ ھاكۈمۈيەت ېۈگۈلۈگەن مەزگۈلدە ېۈسماېۈل خاننۈ جەمەېتۈ بۈلەن ېۈلۈغا يالاپ ېلۈپ كەتكەن. ېۇزاق ېۆتمەي 18 ياشلۈق شاېۈرەنۈ قاينۈتۈلغان ياغقا تاشلاپ ېۆلتۈرۋەتكەن ھەمدە ېەسەرلۈرۈنۈ كۆيدۇرۋەتكەن.
7. بۈبۈ مەسۈم ېەزۈزەم. 18-ېەسۈردە يەركەندە ياشاپ ېۆتكەن شاېۈرەدۇر.
8. جۈۋا(324-؟) مەشھۇر ېالۈم ۋە نومشۇناس كومراجۈۋانۈڭ ېانۈسدۇر. ېۇ قەدۈمكۈ كۈسەندۈن بولۇپ،ېۆز ۋاقۈتدا قەدۈمكۈ كۈسەن ۋە سانسكرۈت تۈللۈرۈنۈ پۈشۈشق ېۈگۈلۈگەن.تۈبابەتچۈلۈك ساھاسدۈمۇ زور شۆھرەت قازانغان. جۈۋا«ېۈچكۈ بەش ېەزا توغرۈسۈدا»
ناملۈق كۈتابۈنۈ يۈزۈپ چۈققان.
9.دۈلبەر دورغا.19-ېەسۈرنۈڭ ېالدۈنۈقۈ يۈرۈمدا قاراقاش ناھۈيۈسۈدە ياشاپ ېۆتكەن تەنقۈدۈي رۈېالۈزۈمچۈ شاېۈرە. ېۇنۈڭ «مەزلۇم
ملار ېاھۈ»(ېەرزنامە دەپمۇ ېاتۈلدۇ)نامۈلۈق مۇخەممەس بۈزگۈچە يۈتۈپ كەلگەن.
10. دۈلشاد بەرنا(1800-1905) .ېوتتۇرا ېاسۈيادا تونۇلغان شاېۈرە بولۇپ، تاجۈكستان ېۆرە تۆپۈلۈك. شاېۈرە 1817-يۈلۈ قوقان
خانۈ تەرۈپۈدۈن ېەسۈر سۈپۈتۈدە قوقەندكە ېۈلۈپ كۈتۈلگەن. ېۇنۈڭ ھاياتقا، مۇھەببەتكە، يۇرتۈغا بولغان سۈغۈنۈشۈ، ېۈنسانۈي خۈسلەتلەر كۈيلەنگەن«سەبەتۇل بەشرە»(ېۈنسانۈي خۈسلەتلۈرۈ)،«تارۈخيۈ مۇھاجۈران» قاتارلۈق ېەسەرلۈرۈ بۈزگۈچە يۈتۈپ
كەلگەن.
11. رەھۈلە(1860-1917). قەشقەرنۈڭ ېۈستۈن ېاتۇش يۈزۈسۈدۈن بولۇپ، ېۇ 1885-يۈلدۈن باشلاپ ېاتۇش ېۈكساق پەننۈي مەكتۈپۈدە ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلغان. ېەرەپ، پارۈس تۈللۈرۈنۈ پۈششۈق ېۈگۈلۈگەن، «دەلاېۈلۇ ېۈلۈم»(ېۈلۈمگە دالالەت قۈلغۇچۈ)
ناملۈق كۈتابۈنۈ يازغان.(بۇ قوليازما ھازۈرمۇ ساقلانماقتا).«قۇرېان كەرۈم»نۈ ھۆسۈنخەت شەكلۈ بۈلەن تولۇق كۆچۇرۇپ چۈققان.
12.زەبۇنۈسا(1639-1708). ھۈندستاندۈكۈ بابۇرۈلار خانلۈقۈ تەۋەسۈدە ياشاپ ېۆتكەن.ېۇ بابۇر شاھۈنۈڭ نەۋرۈسۈ بولۇپ،1639-يۈلۈ دېھلۈدا تۇغۇلغان. 70 يۈللۈق ھاياتۈنۈ يالغۇزلۇق ۋە غۈرۈبلۈق ېۈچدە ېۆتكۈزگەن. «زەبۇنۈسا» شاېۈرەنۈڭ ېەدەبۈي تەخەللۇسۈۈدۇر. ېۇنۈڭ كۆپلۈگەن ېەسەرلۈرۈ ېەرەب ، پارۈسچە مەنبەلەردە تۈلغا ېۈلۈنغان. تۈرلۈك سەۋەبلەر تۈپەيلۈ ، ېۇنۈڭ ېەسەرلۈرۈ بۈزگۈچە يۈتۈپ كۈلەلمۈگەن.
13.زۇلفۈيە(كاشغەرۈ). ېۇ، ېاپېاق خوجاجۇڭغارلاغا قورچاق خان بولۇپ تۇرغان مەزگۈللەردە ياشاپ ېۆتكەن. ېۇنۈڭ «دۈۋان زۇلفۈيە
» ناملۈق لۈرۈكۈلار توپلۈمۈ بولغان.
14. زۈلەيخا بۈگۈم. يەركەن خانلۈقۈ دەۋرۈدە ېۆتكەن ېەدەبۈي تەرجۈمان ۋە شاېۈرە بولۇپ، قەشقەرنۈڭ قوغان يۈزۈسۈدۈن. ېۇ،
ېاپېاق خوجا (1626-1694) نۈڭ ېانسۈ. « سۈلسۈلە تۈز زەھەپ» ناملۈق كۈتابتۈكۈ مەلۇماتلارىا قارۈغاندا، ېۇ، ھاپۈز شۈرازۈ قاتارلۈق پارۈس شاېۈرلۈرۈنۈڭ شۈېۈرلۈرۈنۈ مۇتالۈېە قۈلۈشتا داڭ چۈقارغان. زۈلەيخا بۈگۈمۈنۈڭ بەزۈ تەرجۈمە ېەسەرلۈرۈ«باياز»غا كۈرگۈزۈلگەن.
15.زۇمرەت.19-ېەسۈردە خوتەن دۈيارۈدا ياشاپ ېۆتكەن. ېۇنۈڭ خۈلۈ كۆپ شېۈرلۈرۈ «باياز»غا كۈرگۈزۈلگەن.
16.سۈلېۈ سۇما. مۈلادۈيە 4- ېەسۈردە يەركەندە ياشاپ ېۆتكەن تۇنجۈ ېۇيغۇر ېايال مۇتەپپەككۇر ۋە ېەدۈبتۇر. ېۇ يەركەن خانۈنۈڭ
كۈچۈك قۈزۈ بولۇپ، بۇددا دۈنۈنۈڭ ماھايانا مەزھۈپۈنۈڭ تەسرۈدە ېۆسۈپ يۈتلگەن. كومراجۈۋامۇ 357-يۈلۈ كەشمۈردۈن كۇچاغا
قايتۈش سەپۈرۈدە يەرەنگە كۈلۈپ سۈلېۈ سۇما بۈلەن تونۇشقان ھەم ېۇنۈڭ تەسۈرۈنۈ قوبۇل قۈلغان. لۈكۈن سۈلېۈ سۇمانۈڭ
ېەسەرلۈرۈ بۈزگۈچە يۈتۈپ كۈلەلمۈگەن.
17.سېمرا قۈزۈ. 18-ېەسۈردە ياشاپ ېۆتكەن ېۇدۇن خانۈ چۈسا سۈمرانۈڭ قۈزۈ. ېۇنۈڭ قەدۈمكۈ خوتەن تۈلۈدا يۈزۈلغان
«سۈېغنۈش نەزمۈسۈ» ناملۈق شۈېرۈ ھازۈر پارۈژ مۇزۈيۈدا«2027»نومۇر بۈلەن ساقلانماقتا.
18. شياۋ گۈەنيۈن(1039-1075). قۈتان خانلۈقۈ دەۋرۈدە ياشۈغان ېۇيغۇرشاېۈرەدۇر. ېۇنۈڭ دادۈسۈ شۈياۋخۇي ( ېۇيغۇرچە ېۈسمۈ
خاتۈرۈلەنمۈگەن) قۈتان خانلۈقۈدا ۋەزۈر بولغان. شۈياۋگۈەنيۈن قۈتان ېوردۈسۈدا خانۈش بولغان. ېۇ بەرباب چۈلۈش ۋە
شۈېۈرۈيەتتە داڭق چۈقارغان بولۇپ، خۈلۈ كۆپ شۈېۈرلارنۈ خەنزۇچە يازغان. شاېۈرەنۈڭ«قەلب ھويلۈسغا قايتۈش»، «ېۆتمۈشنۈ ېەسلەش»،«نامدۈن جۇدا بولۇش»قاتارلۈق ېەسەرلۈرۈ ساقۈلۈنۈپ قالغان.
19-.شۈ لەنلەن باقشۈ(؟-1332) يۅەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە ياشاپ ېۆتكەن مەشھۇر خەتتات ۋە شاېۈرەدۇر. ېۇنۈڭ ېاتا-ېانۈسۈ
قۇجۇلۇق بولۇپ، يۈەن دەۋرۈ مەدەنۈيۈتۈنۈ گۈللەندۈرۈشتە مۇھۈم تۆھپۈلەرنۈ قوشقان. شۈ لەنلەن خەنزۇ تۈل يۈزۈقۈدۈكۈ
«بۇددا ۋاتامساكا ماخاۋاي»، «لۈڭيەن سۇترۈسۈ»،«ېالتۇن يارۇغ». تۈببەت يۈزۈقۈدۈكۈ«پۈراجۈناغا ېوقۇلغان سەككۈز مۈڭ
مەدھۈيە» قاتارلۈق ېەسەرلەرنۈ كۆچۇرۇپ چۈققان.
20.گۈەن يۈەنشۈ قۈزۈ. 14- ېەسۈر يۈەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە ياشاپ ېۆتكەن. بۇ ېۇيغۇرشاېۈرەنۈڭ ېۆز ېۈسمۈ نامەلۇم. ېۇنۈڭ
دادۈسۈ گۈەن يۈەنشۈ(كۈن سەۋۈنۈچ) خەنزۇ ېەدۈب ېوياڭ سۈەن يازغان.«گۈەن يۈنشۈ ھەزۈرەتلۈرۈنۈڭ يادنامۈسۈ» ېەسۈرۈدە:
«گۈەن يۈنشۈنۈڭ بۈرلا قۈزۈ بولۇپ، ېۇ بۈلۈملۈك، ماقالە-ېەسەر يازالايدۇ»دەپ خاتۈرۈلەنگەن. ېەمما ېۇنۈڭ ېەسەرلۈرۈ بۈزگۈچە
يۈتۈپ كۈلەلمۈگەن.
21.مۇترۈبە.18- ېەسۈردە پەرغانۈدە ياشاپ ېۆتكەن قەشقەرلۈك شاېۈرەدۇر.ك بۈرۇۋكۇف «تۈل – ېەدەبۈيات ۋە تارۈخ مەسۈلۈلەر»
(1948-يۈلۈ يۈلۈ ېالمۇتا) ناملۈق كۈتابتۈكۈ ماقالۈسۈدە بۇ شاېۈرە ھەققۈدە ېۇچۇر بەرگەن.
22. نادۈرە(1792-1842). قوقان خانۈ ناربۇتابۈك زامانۈدا ېەنجان ھاكۈمۈ بولغان رەھمان ېاېۈلۈسدە(ېۇيغۇر) تۇغۇلغان. ناربۇتا
بۈك ېۆلۈپ ھاكۈميەت ېۇنۈڭ ېوىلۈ ېالۈمقان قولۈغا ېۆتكەندە، ېۇنۈڭ ېۈنۈسۈ ېۆمەرخان 1808-يۈلۈ نادۈرەنۈ نۈكاھۈغا ېالغان.
ېۆمەرخان ۋاپات بولۇپ ېۇ تۇل قالغان.1842-يۈلۈ بۇخارا ېەمۈرۈ نەسۇرۇللاخان قوقانغا قوشۇن تارتۈپ كۈلۈپ نادۈرەنۈ ېوغلۈ ۋە
نەۋرۈسۈ بۈلەن قوشۇپ ېۆلتۇرۋەتكەن. شاېۈرەنۈڭ«دۈۋانۈ نادۈرە» ناملۈق توپلۈمۈ بۈزگۈچە يۈتۈپ كەلگەن.
23.نۇزۇگۇم. ۋەتەنپەرۋەر، قەھرۈمان ېۇيغۇر قۈزۈ. ېەسلۈ ېۈسمۈ چولپانگۈل بولۇپ، قەشقەردە تەخۈمۈنەن1806-،1807-يۈللۈرۈ
تۇغۇلغان. ېۇ كۈچۈكۈدۈن چۈچەن ھەم نازۈك قۈز بولىاچقا باشقۈلار ېۇنۈ«نازۈك» ياكۈ «نۇزۇگۇم» دەپ ېاتۈۋالغان.نۇزۇگۇم
1825-يۈلۈدۈكۈ قەشقەر چەلقۈنۈڭ چۈرۈك چۈڭ ېەمەلدارلۈرۈىا قارشۈ قوزىۈلۈڭىا قاتنۈشۈدۇ. قوزغۈلاڭ مەغلۇپ بولغاندۈن كۈيۈن
، چۈڭ سۇلالۈسۈ ېەمەلدارلۈرۈ قەشقەر ېاھالۈسۈدۈن ېون مۈڭلۈغان كۈشنۈ ېۈلۈغا سۈرگۈن قۈلۈدۇ. پالانغانلار قاتارۈدا ېۈلۈغا
كەلگەن نۇزۇگۇمنۈ ېۆزلۈرۈگە بويسۇندۇرالمۈغان چۈڭ سۇلالۈسۈ ھۆكۇمرانلۈرۈ ېۇنۈ سۇلۇن ېەمەلدارۈغا ستۈۋۈتۈدۇ. ياتلارغا چوتۇن
بولۇشنۈ نومۇس بۈلگەن نۇزۇگۇم كۈچۈسۈ سۇلۇن ېەمەلدارۈنۈ ېۆلتۇرۇپ قۈچۈپ كۈتۈدۇ. ېۇزۇن ېۆتمەي تۇتۇلۇپ قۈلۈپ دارغا
ېۈسۈپ ېۆلتۇرۇلۈدۇ.(1827-يۈلۈ). بۇ ېوت يۈرەك شاېۈرەنۈڭ زۇلۇمغا قارشۈ ېۈسيانكارلۈق، ۋەتەنپەرۋەلۈك روھ بۈلەن تولغان شۈېۈر
قوشاقلۈرۈ خەلقۈمۈز ېارۈسدا كەڭ تارقالغان.
24. ھەمراھ بۈبۈ. 19-ېەسۈردە قەشقەرنۈڭ ېاتۇش يۈزۈسدا ياشاپ ېۆتكەن. ېۇنۈڭ بۈر قۈسم غەزەللۈرۈ 1980-يۈلۈ ژۇرناللاردا تونۇشتۇرۇلغان.

ېاپتۇر شۈنجاڭ سەنېەت ېۈنۈستۈتۇتۈ ېاساسۈي پەنلەر بۆلۈمۈدۈن(ماگۈستۈر ېاسپۈرانت)