ئوتتۇرا ئاسىيا تەتقىقاتى

بۇخارا ياكى ماۋەرائۇننەھر تارىخى
ھېرمان ۋامبىرى
نەشرگە تەييارلىغۇچى: باۋۇدۇن نىياز
ئىستىقبال يول كۆرسەتكۈچىلىرىدىن بىرى
«ئۆتمۈشى ئۇنتۇلغان مىللەتنىڭ ئىستىقبالىمۇ زۇلمەت پەردىسىنىڭ ئارقىسىدا بولىدۇ.»
ماجار (ۋېنگرىيە) ئالىمى ھېرمان ۋامبىرىنىڭ ئۆتمۈشى ئۇنتۇلغان مىللەت ھەققىدە ئېيتقان سۆزلىرىنى بۈگۈن پۇقرا ۋە ئۆلىمالىرىمىزنىڭ يېقىنقى ۋە قەدىمكى تارىخىمىز ھەققىدە ناھايىتى يۈزەكى تەسەۋۋۇرغا ئىگە بىر دەۋردە ئەسلەش ناھايىتى ئورۇنلۇق ئىشتۇر. ئۆتمۈشتىن خەۋەرسىزلىك تۈنۈگۈنكى ۋە بۈگۈنكى ئەۋلادنى مەنىۋى جەھەتتىن قاششاق، روھسىز، يۇرتىغا، مىللىتىگە، ئىستىقبالىغا بىپەرۋا قارايدىغان قىلىپ قويغانىدى. ۋەھالەنكى، ئېلىمىز بۈگۈنكى كۈندە، باشقىلارغا بېقىنىدىغان قورقۇنچلۇق روھى مۇھىتتىن قۇتۇلۇشقا ئېرىشتى. ياش – قېرى ھەممىسى بىردەك سىياسەتكە، ئىقتىسادقا، مەدەنىيەتكە زوقمەن كىشىلەرگە ئايلاندى. مىللىي ئۆرپ – ئادەت، بايلىق توغرىسىدا قىزىقىپ ئويلاشقا باشلىدى. بەزىلەر بولسا كېلەچەككە زۇلمەت پەردىسى قاپلىغان تۈن كەبى مەجھۇل بىر بوشلۇققا قامىلىپ تىكىلگىنىچە ھازىرمۇ كارامەت كۆرسىتىشكە ئۇرۇنماقتا. ئەپسۇسكى ئېنىق ۋە مۇكەممەل بىلىمگە ئىگە بولماستىن تۇرۇپ ئىستىقبالنى تەسەۋۋۇر قىلىش مۇمكىن ئەمەس. داۋامىنى ئوقۇش »

8-ئەسىردىكى ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخ-جۇغراپىيسىگە ئائىت قەدىمكى تىبەت يېزىقىدىكى ھۆججەتلەر ۋە قوليازمىلار

                             گېزا ئۇراي (ۋىنگىرىيە)
گىزا ئۇراي ۋىنگىرىيىلىك مەشھۇر تىبەتشۇناس ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخ تەتقىقاتچىسى. ئەڭ مۇھىم بولغىنى «تىبەت ھۆكۈمرانلىقى ئاخىرلاشقان كېيىنكى گەنسۇ ۋە خۇتەن ئوردىلىرىدا تىبەت تىلىنى ئىشلىتىش مەسىلىسى» دىگەن ئەسىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ بۇ ماقالىسى ب د ت پەن- مائارىپ مەدەنىيەت ئوگىنىنىڭ ئالدىنقى ئىسلامىيەت دەۋرىدىكى ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىي ماتېرىياللىرىنى تۈزۈش كومتىتىغا تاپشۇرۇلغان ئىدى. كېيىنچە بۇ ماقالە ھارماتتا تۈزگەن «ئالدىنقى ئىسلامىيەت دەۋرىدىكى ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىي ماتېرىياللىرى ھەققىدە ئومۇمىي بايان» دېگەن ئەسىرىگە كىرگۈزۈلگەن. ماقالىنىڭ ئىلمىيلىكىنى نەزەردە تۇتۇپ ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىنىپ كەڭ ئوقۇرمەنلەرنىڭ ھوزۇرىغا سونۇلىدى. داۋامىنى ئوقۇش »

ئوتتۇرا ئاسىيا ئۇيغۇرلىرىنىڭ بىر ئەسىرلىك نوپۇس ئۆزگىرىشى

لى چى 李琪))

تەرجىمان : ئىمىن تاجى تۈرگۈن

ئوتتۇرا ئاسىيا ئۇيغۇرلىرىنىڭ تارىختىكى نوپۇس ئۆزگىرىشى خاتىرىلىرىنىڭ بىر ئەسىر دائىرىسىدىلا چەكلىنىشى ئالاھىدە مۇرەككەپ ئىجتىمائىي ئارقا كۆرۈنۈشكە ئىگە. ئوخشىمىغان تارىخى باسقۇچلاردا نوپۇس كۆرسەتكۈچىنىڭ ئېشىش ۋە كېمىيىش ھالىتى بۇ دۆلەتلەرنىڭ (ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ) تارىخى تەرەققىياتى، ئىجتىمائىي شارائىتى، سىياسى ئارقا كۆرۈنۈشى، ئىقتىسادىي ئاساسىي ۋە ئەتراپتىكى قوشنىلىرى بىلەن بولغان ھەر تەرەپلىمە مۇناسىۋەتلىرى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتتە بولغان.     داۋامىنى ئوقۇش »

ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىغا دائىر كىتابلار تىزىملىكى

ئابدۇمىجىت ئابدۇللا

ئۇيغۇرچە كىتابلار:

قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيا- ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن

ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخى تېزىسلىرى- گاۋىن ھامبلى (ئامىرىكا)

ئوتتۇرا ئاسىيا ئومۇمىي تارىخى- ۋاڭ جىلەي داۋامىنى ئوقۇش »

چارروسيە ۋە سوۋىت ھۆكۈمرانلىقىدىكى تۈركى خەلىقلەرنىڭ قىسقىچە تارىخى

1. روسىيە ھۆكۈمرانلىقىدىكى ئالتۇن ئوردا ئەۋلادلىرى

روسىيە تېررىتورىيسىدىكى ئالتۇن ئوردا خانلىقىنىڭ ۋارىسى بولغان دۆلەتلەردىن قازان خانلىقى، ئاستراخان خانلىقى ۋە قىرىم خانلىقىلىرى ئايرىم- ئايرىم ھالدا 1552-،1554-،ۋە 1783- يىللىرى بويسۇندۇرۇلۇپ روسىيىگە قوشۇۋېلىندى. كېيىن سابىق ئاستىراخان خانلىقىدىكى خان ئەۋلادلىرى تۈركىستاندا يەنە بىر ئاستراخان خانلىقىنى قۇرۇپ چىقتى. بۇ دۆلەت XVII ئەسىرىگە كەلگەندە بۇخاراغا ھۆكۈمرانلىق قىلدى. بىراق بۇ دۆلەتنىڭ قۇرغۇچىسىنىڭ ئاستراخان خاندانلىقىنىڭ خان ئەۋلادى ئىكەنلىكىنى ھېسابقا ئالمىغاندا، بۇ خانلىقنىڭ سابىق ئاستراخان خانلىقى بىلەن ھېچقانداق ئالاقىسى يوق ئىدى. بۇنىڭدىن باشقا ۋولگا دەرياسىنىڭ تۆۋەندىكى ئېقىمىدىكى رايونلارغىمۇ ئاندا- مۇندا مۇسۇلمانلار تارقالغان بولسىمۇ، ئۇلارمۇ تېزلا زاۋاللىققا يۈز تۇتۇپ تىلغا ئالغۇچىلىكى قالمىدى. ئۇلار ھەتتا ئۆز تارىخىنىمۇ قالدۇرالمىدى. بىراق ئاستراخان شەھىرى مۇسۇلمانچە ئالاھىدىلىكلىرىنى ساقلاپ قالغان بولۇپ، 1905- يىلىدىن كېيىن ھەتتا ئىسلام مەدەنىيتىنىڭ مۇھىم مەركىزى سۈپىتىدە قايتا گۈللەنگەن. يەنە بىر ياقتىن، قازان ۋە قىرىمدىكى تاتارلار روسىيە ئىستىلاسىدىن كېيىن بىر مەيدان ئۆزگىرىشنى باشتىن كەچۈردى، بۇ ئۆزگىرىش بولسا پۈتكۈل مۇسۇلمانلار دۇنياسىنىڭ تارىخىغا زور تەسىر كۆرسەتتى.

داۋامىنى ئوقۇش »