بىلىم-كۈچ بلوگى

ئاۋۇسترىيە مۇنارخىيىسىنىڭ يىمىرلىشىنى تىزلەتكەن ئامىللار ئىچىدە ئىمپىرىيە پارلامېنتى، يەنى ئاۋۇسترىيىلىكلەرنىڭ تىلى بىلەن ئېيتقاندا رېيچسرات دەيدىغان ئورگان ئالدىنقى ئورۇندا تۇراتتى. بۇنى نەزەر دائىرىسى ئىنتايىن تار بولغان بۇرجۇئازىيىمۇ تونۇپ يەتكەن ئىدى. بۇ ئورگان بىر قارىماققا كلاسسىك دېموكراتىيىنىڭ ۋەتىنى بولغان ئەنگىلىيىدىن ئۈلگە ئېلىنىپ قۇرۇلغاندەك كۆرۈنەتتى. بۇ مۇئەسسە ئىمكانىيەتنىڭ بارىچە ئۆزگەرتىلمەي ئەنگىلىيىدىن ۋىيېناغا ئۆزپىتى كۆچۈرۈپ كېلىنگەن بىر ئورگان ئىدى.
قوش قۇرۇلتايلىق ئەنگىلىيە ھاكىمىيەت سىستېمىسى تۆۋەن پالاتا (ئاۋام قۇرۇلتىيى ــ ت) ۋە يوقۇرى پالاتا (ئاقسۈڭەكلەر قۇرۇلتىيى ــ ت) دەپ ئىككى قىسىمغا بۆلۈنۈپ پائالىيەت قىلاتتى. بۇ ئىككى قۇرۇلتاي بىر-بىرسىدىن پارلامېنت بىنالىرىنىڭ ئوخشىماسلىقى بىلەنلا پەرقلىنىپ تۇراتتى. بىر يىللىرى باررىي دىگەن ئېنجىنېر، تايمىس دەرياسىنىڭ شاۋقۇنلىرى ئىچىدىن كۆتۈرۈلگەن پارلامېنت بىناسىنى قۇرۇشقا كىرىشكەن ۋاقتىدا برىتانىيە ئىمپىرىيىسىنىڭ تارىخىي مەنبەلىرىدىن پايدىلانغان ئىدى. 1200 بۆلۈملۈك شامدان، ۋاسا ۋە تۈرۈكلەر بىلەن بىزەلگەن، ھەيكەللەر ۋە ماي بوياق رەسىملەر ئارقىلىق زىننەتلىنىپ چىقىلغان ئاق سۈڭەكلەر قۇرۇلتاي سارىيى بىلەن ئاۋام قۇرۇلتاي سارىيى ئېنگىلىزلارنىڭ غۇرۇرلىنىپ تەلپۈنىدىغان ئورنىغا ئايلانغان ئىدى.
ۋىيېنادىكى پارلامېنت سارىيىنى سېلىش جەريانىدا تۇنجى كۆرۈلگەن مەسىلە بىزەشكە كەلگەندە كۆرۈلىدۇ. دانىيىلىك خانسېن خەلققە ۋەكىللىك قىلىدىغان بۇ ساراينىڭ ئەڭ ئاخىرقى بىر پارچە مەرمەر پارچىسىنى قويۇپ پۈتكۈزگەندىن كېيىن بۇ ساراينى بىزەش ئۈچۈنمۇ ئوخشاشلا تارىخىي مەنبەلەردىن ئۈلگە ئېلىشنى ئويلايدۇ. ‘غەرپ دېموكراتىيىسى’ نىڭ تىياتىرخانىغا ئوخشاپ كېتىدىغان بۇ ھەشەمەتلىك بىناسى يونان ۋە رىم دۆلەت رەھبەرلىرى بىلەن پەيلاسوپلىرىنىڭ ھەيكەللىرى بىلەن بىزىلىدۇ. مازاق قىلىنغاندەك بىر يېرى، بۇ بىنانىڭ ئۈستىنى بىزىگەن ‘غالىبىيەت ھارۇۋىسى’ نى تارتقان ئاتلار تۆت تەرەپكە قاراپ چاپچىپ تۇرغان بولۇپ، بۇ مەنزىرە بىنانىڭ ئىچىدە يۈز بېرىدىغان ھەممە ھەر تەرەپكە سۆرەيدىغان بۆلۈنۈش ۋەزىيىتىنى بىنانىڭ سىرتىدا ئاشكارە تەسۋىرلەپ بەرمەكتە ئىدى.
ئاۋۇسترىيە ھەر مىللەت خەلقى، كەمسىتىش خاراكتىرىنى ئالغان بۇنداق بىر تەسۋىرنى بىزگە ھاقارەت قىلغانلىق دەپ ھىساپلاپ بۇ ساراي بىناسىدا ئاۋۇسترىيە تارىخىغا ھۆرمەتسىزلىك قىلىنغان دەپ نارازىلىق بىلدۈرىشى پۈتۈنلەي مۇمكىن ئىدى. ئەمما بۇ ئىمپىرىيە پارلامېنت بىناسى، گېرمانىيە رېيچتا “نېمىس خەلقىگە سوغات” دېگەن خەتلەر ئويۇلۇپ پاۋل ۋاللوتنىڭ تاپشۇرغىنىدەك ۋىيېنادىمۇ بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ گۈلدۈرمامىلىرى ئىچىدە ئاۋۇستىرىيىلىكلەرگە سوۋغا قىلىنغان ئىدى.
تېخى يىگىرمە ياشقىمۇ كىرمىگەن بىر ۋاقىتلىرىمدا، بىر قېتىملىق قۇرۇلتاي يىغىنىنى ئاڭلاپ بېقىش ئۈچۈن فرانزېنسرىڭ سارىيىغا بىرىنچى قېتىم كىرگەن ۋاقتىمدا بەدىنىمنى توك سوقىۋەتكەندەك ھىسىياتلارغا كىرىپ قالغان ئىدىم.
ئەسلىدە مەن قۇرۇلتاي (پارلامېنت) غا ھەقىقەتەنمۇ ئۆچ ئىدىم. شۇنداقتىمۇ مېنىڭدىكى بۇ ئۆچلۈك ھەرگىزمۇ بۇ ئورگانغا بولغان ئۆچلىكىمدىن كەلگەن ئەمەس، ھەتتا مەن لىبېرالىستىك كۆز قاراشلىرىم تۈپەيلىدىن پارلامېنت تۈزۈمىدىن باشقىچە بىرەر ھاكىمىيەت شەكلىنىمۇ ئەقلىمگە كەلتۈرەلمەي تۈرەتتىم. ئۇ كۈنلەردە ھەرقانداق بىر دىكتاتورلۇق كۆز قارىشى ھابسبۇرگ سارىيىغا بولغان ئۆچمەنلىك قارىشىمغا سېلىشتۇرۇلغاندا گويا ئەركىنلىك، ئەقىل، مەنتىققا قارشى ئېغىر خىيانەتكارلىقتەكلا بىلىنەتتى. مېنىڭدە بۇنداق قاراشنىڭ شەكىللىنىپ قېلىشىغا ئەنگىلىيە پارلامېنتىغا بولغان ھەيرانلىقىم سەۋەپ بولغان بولىشى مۇمكىن. مېنىڭدىكى بۇ خىل پارلامىنت سۆيگۈسى، ياش ۋاقىتلىرىمدا ئوقۇغان گېزىتلاردىن ئالغان تەسىراتلىرىمدىن بارلىققا كەلگەن بولىشىمۇ مۇمكىن. ئاۋام كامىرىسىنىڭ ئەنگىلىيىدە ئۈستىگە ئالغان ۋەزىپىلىرىنى ئەستايىدىللىق بىلەن ئورۇنداپ كېلىۋاتقانلىقىنى گېرمان گېزىتلىرى ئالاھىدە كۆككە كۆتۈرۈپ ماختاپ تونۇشتۇرۇشلىرى مېنى قاتتىق تەسىرلەندۈرگەن ئىدى. ئۇ كۈنلەردە بىر خەلقنىڭ ئۆزىنى ئۆزى باشقۇرغىنىدىن ئارتۇق يەنە قانداق بىر ھاكىمىيەت تۈزۈمىنى تەسەۋۋۇر قىلالىشىم مۇمكىن؟ ئاۋۇسترىيە قۇرۇلتىيىغا ئۆچ بولۇپ قېلىشىمغا ئۇنىڭ خەلقنى كۆزدە تۇتماي ھەردائىم خاتالىق سادىر قىلىپ تۇرۇشلىرى، ناتوغرا قارار چىقىرىشلىرى سەۋەپ بولغان بولۇپ، بۇنداق خاتالىقلار شەرەپلىك بىر ئورگاننىڭ ئىناۋىتىگە قىلىنغان ھاقارەت دەپ قارايتتىم. بۇ جەرياندا ئۇلارغا ئۆچ بولۇپ قېلىشىمغا باھانە بولۇپ بېرىدىغان مۇنداق بىر ئەھۋالغىمۇ دۈچ كەلگەن ئىدىم:
ئاۋۇسترىيە دۆلىتى تەۋەسىدىكى گېرمان ئامىللىرىنىڭ تەغدىرى رېيچسراتنىڭ ئالىدىغان قارارلىرىغىلا باغلىق ئىدى. مەخپى ئاۋاز بېرىش ياكى ئومۇمىي سايلام ئۆتكۈزۈش لايىھىسى ماقۇللانماستىن بۇرۇن پارلامېنتتا سانى ئاز بولسىمۇ خېلى كۈچلۈك گېرمان ۋەكىللىرىنىڭ تەسىرى مەۋجۇت ئىدى. ئەسلىدىنلا گېرمان ۋەكىلىنىڭ بۇنچە ئاز بولىشىمۇ كىشىنى ئويغا سالماي قويمايتتى. چۇنكى مىللەت نوقتىسىدىن ئالغاندا سوتسيال دېموكرات پارتىيىسى گېرمان مەنپەئەتى ئۈستىدە قارار ئېلىشقا توغرا كەلگىنىدە ھەر دائىم رەقىپلەرگە يان بېسىپ ئاۋاز بېرىشكە مايىللىقى كىشىنى ئويلاندۇرماي قويمايتتى. سوتسيال دېموكراتلار پارتىيىسىنىڭ بۇنداق قىلىشى گېرمانلاردىن باشقا ئۇنسۇرلاردىن ئايرىلىپ قېلىشتىن بەكلا ئەنسىرەيدىغانلىقىدىن كەلمەكتە ئىدى. دىمەك، شۇ ۋاقىتلاردىن تارتىپلا سوتسيال دېموكراتلار پارتىيىسىنى بىرەر گېرمان پارتىيىسى دەپ قارىغىلى بولمايتتى. ئومۇمىي سايلام ئۇسۇلى قوبۇل قىلىنغىنىدىن كېيىن گېرمانلارنىڭ سان جەھەتتىن ئۈستۈنلۈككە ئېرىشەلىشىمۇ ئەمەلدىن قالغان ئىدى. شۇنداق قىلىپ، گېرمانلىقنى تازىلاش پۇرسىتى يارىتىلغان ئىدى.
شۇ ۋاقىتتىن باشلاپ، مېنىڭدىكى مىللەتچى (ناسيۇنالىست)، مۇتەئەسسىپ تۇيغۇلىرىم گېرمانلىققا تەۋە بولغان ھەر قانداق نەرسىنى ھىمايە قىلىشقا قاراپ ئۆزگىرەپ، گېرمان ئامىللىرىنى قوغداش ئۇياقتا تۇرسۇن، ھەتتا ئۇنىڭغا ئۆچمەنلىك قىلىدىغان بۇنداق بىر قۇرۇلتاينى ھەرگىزمۇ قوبۇل قىلالمايدىغان بولۇپ يېتىلمەكتە ئىدىم.
ئەمما بۇ يەردىكى مەسىلە ئاۋاز ئۈستۈنلىكىدىكى گەپ ئەمەس بەلكى ئاۋۇسترىيە دۆلىتىنىڭ ئۆزىدىكى مەسىلە ئىدى. قېرىپ كەتكەن بۇ دۆلەت مەۋجۇد بولۇپ تۇرالىشىغا كۈچى يەتمىگەنسىرى، گېرمان مىللىتىمۇ بۇ قۇرۇلتايدا بىرىنچى دەرىجىلىك بىر ئورۇنغا ئېرىشەلىشى ھەرگىزمۇ مۇمكىن ئەمەس ئىدى. مەن ھۆرمەت قىلىشقا تىگىشلىك، ئەمما ئىناۋىتىنى ئاللىمۇقاچان يوقۇتۇپ بولغان بىر سارايغا ئەنە شۇنداق بىر روھىي ھالەت ئىچىدە كىرىپ كەلگەن ئىدىم. شۇنىمۇ ئەسكەرتىپ ئۆتىمەنكى، مەن بۇ يەرگە كىرىۋاتقان ۋاقتىمدا بىنانىڭ دەب-دەبىلىك كۆرۈنىشى ئالدىدا بىر تۈرلۈك ھۆرمەت ھىسىياتىم بىلەن كىرىپ كەلگەن ئىدىم. بۇ بىنا ــ گېرمان تۇپراقلىرى ئۈستىگە قۇرۇلغان بىر يونان مۇجىزىسى ئىدى.
ئەمما قۇرۇلتاي زالىدا بولىۋاتقان ئىشلارنى كۆرگىنىمدىن كېيىن، ئۇ يەردىن قاتتىق يىرگىنىشكە باشلىدىم. قۇرۇلتاي يىغىن زالىدا ئىنتايىن مۇھىم بىر ئىقتىسادىي مەسىلە ئۈستىدە مۇزاكىرە ئېلىپ بېرىش ئۈچۈن نەچچە يۈز خەلق ۋەكىلى بىر يەرگە يىغىلغانىكەن. سەھنىگە چىقىپ سۆز ئالغانلارنىڭ دەۋاتقان گەپلىرى بەكلا سەۋىيىسىز ئاددى گەپلەر ئىدى. بەزى ۋەكىللەر گېرمانچە سۆزلىمەي ئۆزلىرىنىڭ ئانا تىلى بولغان ئىسلاۋيانچە تىلدا، يەنە بەزىلىرى يەرلىك شىۋىلەردە سۆزگە چىققان ئىدى. شۇ كۈنلەرگىچە گېزىتلار ۋاستىسى بىلەن خەۋەردار بولۇپ تۇرغان ئىشلارنى بۇ يەردە بىۋاستە ئاڭلىماقتا ئىدىم. قالايماقان چېچىلىپ كەتكەن بۇ كىشىلەر ھەرخىل تىللار بىلەن ھەممە تەرەپتىن ۋارقىرىشىپ بىر-بىرسىنىڭ سۆزىنى كېسىپ ۋارقىرىشاتتى. بۇ جەرياندا ياشانغان بىرسى توختىماي قوڭغۇرىقىنى پولاڭشىتىپ خەلق ۋەكىللىرىگە جىم بولۇشلىرىنى تەلەپ قىلىپ، مەجلىس تەرتىۋىنى ساقلاشقا تىرىشماقتا ئىدى.
بۇ مەنزىرىگە قاراپ ئولتۇرۇپ ئۆزەمنى كۈلكىدىن زادىلا تۇتالماي قالغان ئىدىم.
ئارىدىن بىر نەچچە ھەپتە ئۆتكەندىن كېيىن يەنە قايتا بۇ قۇرۇلتاي زالىغا كىرگىنىمدە، ئاۋالقىسىغا تۈپتىن ئوخشىمايدىغان باشقا بىر مەنزىرىگە دۈچ كەلگەن ئىدىم. قۇرۇلتاينىڭ يىغىن زالى قۇپ-قۇرۇق بولۇپ، بىر قىسىم خەلق ۋەكىللىرى ئۇيقىغا غەرق بولۇشقان، يەنە بەزىلىرى بىر-بىرسىگە مەنىسىزچە قارىشىپ ئولتۇرۇشقان ئىدى. ئارىدىن بىرسى سەھنىگە چىقىۋېلىپ بىر نىمىلەرنى دەپ سۆزلىمەكتە ئىدى. رەئىس ۋەكىلى بولغان بىرسى خۇددى بۇ زالدا يىغىن باشقۇرىۋاتقاندەك قىياپەتتە ئولتۇرغان بولسىمۇ، ئالدىدىكى بۇ مەنزىرە بەكلا زىرىكىشلىك ئىدى.
شۇندىن باشلاپ ۋاقتىم بولسىلا قۇرۇلتاي زالىغا بېرىپ تۇرىدىغان بولدۇم. قۇرۇلتاي سارىيىغا ھەر بېرىشىمدا يىغىن زالىنى ئىنچىكىلىك بىلەن كۈزىتىپ، چۈشىنەلىگەن نۇتۇقلارنى ئاڭلىغاچ، بۇ دۆلەتنىڭ پۇخرالىرى سايلىغان بىچارە خەلق ۋەكىللىرىنىڭ پائالىيەتلىرىنى ئىنچىكىلىك بىلەن كۈزىتىپ، ئۆزەمچە خېلى ئەقلى بار نىمىكەن دەپ قارىغان بىرەر ئىككى كىشىنى دىققەت بىلەن كۈزىتىشكە باشلايتتىم. ئەنە شۇ شەكىلدە بۇ ئورگان ھەققىدە ئېنىق بىر كۆز قاراشقا كەلمەكتە ئىدىم. بىرەر يىل داۋاملاشقان بۇ تېنچ كۈزىتىشىم نەتىجىسىدە، قۇرۇلتاي دىگەن بۇ مۇئەسسە توغرىسىدىكى بۇرۇنقى باھالىرىمنىڭ بىر قىسمىنى پۈتۈنلەي ئۆزگەرتىشكە، يەنە بىر قىسىم باھالىرىمدىن پۈتۈنلەي ۋاز كېچىشكە باشلىدىم.
ئەندى مەن ئاۋۇسترىيە قۇرۇلتىينىڭ پەسكەش ۋە كۈلكىلىك ھالىغا ئەمەس، بەلكى بۇ قۇرۇلتاي دېگەن ئورگاننىڭ ئۆزىگە قارشى تۇرىدىغان بىرسىگە ئايلانماقتا ئىدىم. شۇ ۋاقىتقا كەلگىچە بارلىق پاسكىنا ئىشلار بىلەن خاتالىقلارنىڭ ئاۋۇسترىيە قۇرۇلتايدا گېرمان كۆپ سانلىقىنىڭ مەۋجۇت بولماسلىقىدىن مەيدانغا كەلمەكتە دەپ تونۇپ كەلگەن ئىكەنمەن. ئەندىلىكتە بولسا بۇنىڭ سەۋەبىنىڭ بۇ ئورگاننىڭ ئىش پىرىنسىپى بىلەن ئۇنىڭ ماھىيىتىدىن ئىزدىنىش لازىملىقىنى ھىس قىلماقتا ئىدىم.
شۇندىن ئىتىۋارەن دېموكراتىيىنىڭ، پۈتكۈل بۇ تۈزۈمنىڭ ھۇلى بولغان ‹كۆپ سانلىق قارار چىقىرىش› پىرىنسىپى دىگەننىڭ قانداق نەرسە ئىكەنلىكى ھەققىدە تۈپتىن ئوخشىمايدىغان بىر قاراشقا كەلمەكتە ئىدىم. خەلق ۋەكىلى سۈپىتى بىلەن قۇرۇلتايدا ۋەزىپە ئۆتەۋاتقان كىشىلەرنىڭ كۆز قاراشلىرى بىلەن ئۇلارنىڭ ئەخلاقىي پەزىلەتلىرىنى ئەستايىدىللىق بىلەن تەتقىق قىلىشقا كىرىشكەن ئىدىم. نەتىجىدە خەلق ۋەكىللەر قۇرۇلتىيى دىگەن بۇ مۇئەسسەنىڭ قانداق بىر ئورگان ئىكەنلىكى، بۇ مۇئەسسە قانداق كىشىلەردىن تەشكىل تاپىدىغانلىقىدىن خەۋەر تېپىشقا باشلىدىم. بىر قانچە يىل ئىچىدە كېيىنكى ۋاقىتلارنىڭ ئەڭ داڭلىق ھاكىمىيەت شەكلى بولغان پارلامېنت تۈزۈمىنى بارلىق ئۈگىلىرى بويىچە تولۇق تونۇپ يەتكەن ئىدىم. شۇ چاغلاردا تەسەۋۋۇر قىلغان پارلامېنت شەكلى ھەققىدىكى تەسەۋۋۇرۇم تا بۈگۈنگىچىمۇ ئۆزگەرمەي ئۆز پىتى ساقلىنىپ كەلمەكتە. شۇنداق قىلىپ، ئەمەلىي تۇرمۇش تەجرىبەم مېنى بەزى كىشىلەر ئۈچۈن ئاز-تۇلا جەلىپ قىلارلىق بولۇپ تۇيۇلغىنى بىلەن، ئەسلىدە ئىنسانىيەتنىڭ يىمىرىلىشى ئۈچۈن خىزمەت قىلىۋاتقان بىر ئىجتىمائىي نەزەرىيەنىڭ مېنى نىشانىمدىن ئازدۇرۇپ كېتىشىدىن قۇتۇلۇپ قالغان ئىدىم.
بۇگۈنكى كۈندىكى غەربىي ياۋرۇپادا، دېموكراتىيە دېگەننى ماركىسىزمنىڭ خەۋەرچىسى دېيىشكىلا بولىدىكەن. يەنى، ماركىسىزمنى دېموكراتىيىسىز تەسەۋۋۇر قىلىش ئەسلا مۇمكىن ئەمەسكەن. مېنىڭچە بولغاندا دېموكراتىيە دىگەن بۇ نەرسە بۇ دۇنيانىڭ ۋاباسى بولغان ماركىسىزم ئۈچۈن بىر مىكروپ ئۇۋىسى بولۇپ، يۇقۇملۇق كېسەللىك مىكروبلىرى ئەنە شۇ ئۇۋىدا كۆپىيىپ تۆت ئەتىراپقا يېيىلىپ تۇرىدىكەن. شۇنداق قىلىپ، بۇ مىكروپلار ئۆزىنىڭ بارلىق ئالاھىدىلىكلىرىنى ‹چالا تۇغۇلغان بوۋاق› دەپ تەرىپلەشكە بولىدىغان ئەنە شۇ پارلامىنتارىزمدىن ئالماقتا ئىكەن. ھەر قانداق بىر ئىلاھىي نۇرمۇ پارلامېنت دىيىلگەن بۇ لايدا يۇغۇرۇلۇپ چىققان ھەيكەلگە جان بىرەلىشى ھەرگىز مۇمكىن ئەمەسلىكىنى چوڭقۇر تۇنۇپ يېتىشكە باشلىدىم.
ۋىيېنادا تۇرىۋاتقان ۋاقىتلىرىمدا ماڭا پارلامېنتچىلىقنىڭ ماھىيىتىنى تەتقىق قىلىش پۇرسىتىنى يارىتىپ بەرگەن تەغدىرىمگە مىڭلارچە قېتىم رەخمەت ئېيتىمەن. ئەگەر ئۇ ۋاقىتلاردا گېرمانىيىدە بولغان بولسام، بۇ مەسىلىنى ئۇنچە بەك ئىنچىكىلەپ كەتمەيلا بىر چەتكە تاشلىۋەتكەن بولاردىم. ئەگەر پارلامېنت دەيدىغان بۇ نەرسىنىڭ شۇنچە كۈلكىلىك قىياپىتىنى ئاۋال بېرلىندە كۆرگەن بولسا ئىدىم، شۆبھىسىزكى، بۈگۈنگىچە ئېرىشكەن كۆز قاراشلىرىمنىڭ يېرىمىنىمۇ قولغا كەلتۈرەلمىگەن بولار ئىدىم. شۇنداق بولغىنىدا بەكلا ئىشەنچىلىك بولۇپ كۆرۈنىدىغان سىرتقى كۆرۈنۈشلىرىگىلا قاراپ خەلق بىلەن رېيچنىڭ قۇتقۇزۇلىشىنى ئىمپىرىيە چۈشەنچىسىنى كۈچلەندۈرۈشكە باغلىق دەپ قارايدىغانلارنىڭ سېپىگە قوشۇلۇپ كەتكەن بولار ئىدىم. ئەمما بۇنداق قارايدىغان كىشىلەر قۇتقۇزۇش ۋاقتىنىڭ كەلگەن-كەلمىگەنلىكىنى پەرق قىلالمايدىغان ساۋاتسىز كىشىلەر بولغانلىقى ئۈچۈن، بەرىبىر ھېچنىمىنى باشقا ئېلىپ چىقالمىغان بولار ئىدى.
ئاۋۇسترىيىدە بولسا بۇنداق كەينى-كەينىدىن خاتالىشىپ يۈرەرمەنمۇ دەپ ئەنسىرەشنىڭ ھاجىتى يوق ئىدى. چۇنكى پارلامېنتنى قىلچە ئەھمىيىتى يوق دېگەندىمۇ، خابسبۇرگنىمۇ ئۇنىڭدىن مۇكەممەل دەپ قاراش ئىمكانى يوق، ھەتتا ئۇنىڭدىنمۇ بەتەر دەپ قاراشقا بولاتتى. پارلامېنتچىلىق رەت قىلىنغىنىدا ھەممە ئىش ھەل بولۇپ كېتىدۇ دەپ قاراشقىمۇ بولمايتتى، ئەلىۋەتتە. بۇنداق قارىساقمۇ پۈتۈن مەسىلە بەرىبىر ئۆز پىتى ساقلىنىپ قالىۋىرەتتى. رېيچسراگنى (ئاۋۇستەريە پارلامېنتىنى، قۇرۇلتىيىنى) ئەمەلدىن قالدۇرۇش دىگەنلىك، ھۆكۈمەت ئىشلىرىنى خابسبۇرگ خاندانلىقىنىڭ قولىغا يالغۇز تاشلاپ قويۇش دېگەنلىك بولاتتى. بۇنداق ئوينى ھەرگىزمۇ قوبۇل قىلىشقا بولمايتتى، بۇنداق بىر قاراشنى، بولۇپمۇ مەن ھەرگىز قوبۇل قىلالمايتتىم.
بۇ ئالاھىدە ئەھۋالنى ھەل قىلىشتا دۈچ كەلگەن قىيىنچىلىقلىرىم، مېنى بۇ ھەقتە تېخىمۇ چوڭقۇر تەكشۈرۈشكە مەجبورلىغان ئىدى. ئەگەر شۇنداق بىر مەجبورلىنىش بولمىغان بولسا، ئۇ ياش ۋاقىتلىرىمدا، بۇنداق بىر خۇلاسىغا زادىلا كىلەلمىگەن بولار ئىدىم.
مېنى تېخىمۇ بەك ئويلاندۇرغىنى، پارلامىت تۈزۈمىنىڭ ھېچ قانداق بىرسىگە قىلچە مەسئولىيەت ئارتماسلىقىنى ئوچۇق ئوتتۇرغا قويىشى ئىدى. پارلامېنت ھەرقانداق بىر ئىش ھەققىدە قارار چىقرالايتتى. ئەگەر ئېلىنغان بۇ قارارلار ھەرقانداق بىر پاجىئەلىك نەتىجىلەرنى كەلتۈرۈپ چىقارغىدك بولغىنىدا، بۇ قارار سەۋىبىدىن ھېچكىم بىرەر جاۋاپكارلىققا تارتىلمايتتى. ئەگەر ئىنتايىن ئېغىر بىرەر پاجىئەلىك ئاقىۋەت يۈز بەرگىدەك قىلسا، بىر بولسا ھۆكۈمەت ئىستىپا بېرىپ قۇتۇلاتتى يا بولمىسا پارلامېنت تارقىتىۋىتىلەتتى.
بۇنداق ئەھۋالدا، ئېنىق مەسئولىيىتى بولمىغان كىشىلەردىن تەشكىل تاپىدىغان بۇنداق بىر كۆپچىلىكنى جاۋاپكارلىققا تارتىش مۇمكىنمۇ؟ ئەگەر بىرەر ئىشنىڭ مەسئولىيىتى مۇئەييەن بىر كىشىگە تاپشۇرۇلمىغان بولسا، ئۇ ئىشنىڭ بىرەر قىممىتى قالارمۇ؟ قارار قىلىش بىلەن بۇ قارارنى ئىجرا قىلىش ئىشى بىر مۇنچە كىشىلەرگە ئورتاق تاپشۇرۇلغىنىدا، مەسىلە كۆرۈلگىنىدە بۇنداق ئىجرائەتتىن ھۆكۈمەت رەئىسىنى جاۋاپكارلىققا تارتىش مۇمكىنمۇ؟
بۈگۈنكى كۈنگىچە بىرەر مەسئول كىشى دۆلەت ئىشلىرىنى باشقۇرۇش ئۈچۈن بىرەر پىلان تۈزۈپ، بۇ پىلانىنى ئەقىلسىز قوي پادىلىرىغا چۈشەندۈرۈپ، بۇ بىر توپ قوي پادىسىنى قايىل قىلىپ ئۇلارنىڭ ماقۇللىقىدىن ئۆتكۈزۈشكە مەجبور بولۇپ كەلمىدىمۇ؟
دۆلەت رەھبىرى بولۇش دىگەنلىك، قايىل قىلىش سەنئىتىگە ئىگە بولۇش، مۇھىم پىرىنسىپلارنى چۈشەندۈرۈش ۋە چوڭ-چوڭ قارارلارنى چىقارتقۇزۇش ئۈچۈن كىشىلىك مۇناسىۋەتلەرگە ماھىر بولۇش دىگەنلىكمۇ؟
ئەگەر بىرەر دۆلەت مەسئولى بەلگىلىك بىر كۆز قاراش ئۈچۈن راك ئۆسمىسى ھالىغا كېلىپ بولغان بىر پارلامېنت كۆپ سانلىقىنى مۇۋەپپەقىيەتلىك بىلەن مۇئەييەن بىر كۆز قاراش ئەتىراپىغا جەلىپ قىلالمىغىنىدا، بۇنداق بىر كۆز قاراشنى ئۇلارغا مۇۋەپپىقىيەتلىك ھالدا چۈشەندۈرۈپ بىرەلمىگىنىدە،  ئۇ مەسئول كىشىنىڭ ئىقتىدارسىز بىرسى ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلىيالارمۇ؟ ئۇلۇغ نەتىجىلەرنى قولغا كەلتۈرمەي تۇرۇپ ئالىي رەھبەر بولالىغان كىشىلەرنى كىم كۆرۈپتۇ؟
جېنىنى تىكىپ ھەرىكەتكە ئاتلىنىشنى تەلەپ قىلىدىغان بۇ دۇنيادىكى بارلىق داھىيانە ھەرىكەتلەرنىڭ ھەممىسى بىرەر داھىنىڭ ئۇيغانمىغان خەلق ئاممىسىنى ھەرىكەتكە كەلتۈرىمەن دەپ شۇ خەلق ئاممىسىنى ئۇيغۇتۇش ئۈچۈن كەسكىن ھەرىكەت پەيدا قىلغانلىقىنىڭ نەتىجىسى ئەمەسمىدى؟
ئەنە شۇنداق بىر ئەھۋال ئاستىدا، ئوتتۇرغا قويغان پىلانلىرىنى يوقۇرقىدەك كىشىلەر گۇروھىغا تەستىقلىتەلمىگەن بىرەر دۆلەت رەھبىرى قانداق قىلىشى كېرەك ئىدى؟ ئۇلارغا پۇل تارقىتىپ ماقۇل قىلىشى كېرەكمىدى؟ ياكى بولمىسا خەلقىنىڭ تەغدىرىگە زىچ مۇناسىۋەتلىك بولغان، ئەمەلگە ئاشۇرۇلىشى زۆرۈر بولغان بۇنداق بىر پىلانىنى خەلقىنىڭ نادانلىقى سەۋىبىدىن ئۇقتۇرالماي ئەمەلدىن قالدۇرسا بولامتى؟ بۇنداق بىر مەسىلىگە دۈچ كەلگەن خەلقىغە، ۋەتىنىگە سادىق بىر رەھبەر ۋىجدانى ۋەزىپىسى بىلەن قۇرۇلتاي ۋەكىللىرى ئارىسىدا قايسىنى تاللىۋېلىشى ياكى بۇ زىدىيەتنى قايسى خىل ئۇسۇلدا ھەل قىلىشى كېرەك؟ ئەنە شۇنداق بىر مەسىلىدە خەلقىغە مەسئول بولۇش ۋىژدانى بىلەن قۇرۇلتاي ئالدىدىكى جاۋاپكارلىقىنىڭ قايسىسى بىرىنچى ئورۇندا تۇرىدىغانلىقىنى بەلگىلەيدىغان ئۆلچەم زادى نىمە؟ ھەقىقىي بىر دۆلەت رەھبىرى بولغان كىشى خەلق ئالدىدىكى مەسئولىيىتىنى بىر چەتكە قايرىپ قويۇپ يالغۇز قۇرۇلتاي جامائىتىنىلا چۈشىنىپ ھۆكۈمەت سىياسىتىنى بەلگىلەيدىغان قۇرۇق بىر سىياسەتچىگە ئايلىنىپ قېلىشىدىن ئۆزىنى ساقلىشى لازىممۇ قانداق؟
ئەگەر، بۇنىڭ دەل ئەكسىچە بۇ دۆلەت رەھبىرى ئادەتتىكىدەك بىر سىياسيون بولۇپ قالغىنىدا، يوقۇرقىدەك مەسئولىيەتلەرنى ھەرگىزمۇ ئۆز ئۈستىگە ئالماي، بۇ مەسئولىيەت يۈكىنى بىر گۇرۇپ ئادەملەرگە ئورتاق دەپ ھىساپلاپ بەزى ھىلىگەرلىكلەرنى ئىشلىتىپ ئىشنى ئەپلەپ سەپلەپ ئۆتكىزىۋېتىشكە ئۇرۇنماسمۇ؟
ئەنە شۇنداق بىر ئەھۋالدا، بىزنىڭ “پارلامېنت كۆپ سانلىقىنىڭ قارارى” دەيدىغان پىرىنسىپىمىز ۋەزىپىنى ئېنىق بىر كىشىگە تاپشۇرۇش دەيدىغان مەسئوليەتچانلىق پىرىنسىپىمىزغا زىت كېلىپ قالماسمۇ؟
ئەجىبا ئارىمىزدا ئىنسانىيەت تەرەققىياتىنى مەلۇم شەخسىنىڭ پىلانىدىن بارلىققا كەلمەي ھەممە كىشىنىڭ ئورتاق تۈزگەن پىلانىنىڭ نەتىجىسى دەيدىغانغا ئىشىنىدىغان كىشىلەر بارمۇ؟ ئارىمىزدا ئىنسانىيەت بىر كۈنلىرى بۇنداق باشلامچى دەيدىغان شەرتتىن قۇتۇلۇپ كىتىشى كېرەك دەيدىغان گەپلەرنى تەرغىپ قىلىدىغان بىرسى بارمۇ؟ بۈگۈن بىز ئۈچۈن ئېنىق بىرسى مەسئول بولۇش دەيدىغان ئۇقۇم ھەر قانداق ۋاقتتىكىدىنمۇ مۇھىم بولۇپ تۇرىۋاتقانلىقى ھەممىگە مەلۇم ئەمەسمۇ؟
كۆپسانلىق ھاكىمىيەت بېشىغا چىقىش ئۇسۇلىنى ئاساس قىلىدىغان پارلامېنت پىرىنسىپى بىرلا كىشى مەسئول بولۇش دەيدىغان پىرىنسىپتىن ئۈستۈن كىلىپ، مەسئول كىشى ئورنىغا سان ئۈستۈنلىكى بىلەن كۆپچىلىكنى ھاكىمىيەت ئۈستىگە چىقىرىدىغان تۈزۈم، تەبىئەت قانۇنىيەتلىرىگە پەقەتلا توغرا كەلمەيدىغان بىر تۈزۈمدۇر. ئەگەر يەھۇدىي مەتبۇئات مۇشتېرىلىرى تولۇق ئەركىن پىكىر قىلىش ئاساسىدا ھۆكۈم چىقىرىشنى ئۆگۈنەلمىگەن بولسا، بۇ تۈردىكى زامانىۋىي پارلامېنت تۈزۈمىنىڭ قانچىلىك پاجىئەلىك ئاقىۋەتلەرگە سەۋەپ بولۇپ قالىدىغانلىقىنى ھەرگىزمۇ چۈشىنەلمەيدۇ.
پارلامېنت دىگەن بۇ ئورگان، سىياسىي پائالىيەتلەرنى ئادەم ئەقلىگە كەلتۈرەلمىگىدەك چاكىنا ئۇششاق ئىشلار ئىچىگە پاتۇرۇپ قويۇشقا سەۋەپچى بولىدىغان بىردىن بىر ئورگاندۇر. مەسىلەن ئالايلى، ئەگەر سادىق بىر دۆلەت رەھبىرىنى ھۆكۈمەت ئىشلىرىدىن قانچىكى يىراق تۇتۇشقا بولسا، بۇ ھالەتتىن پەسكەش كىشىلەر شۇنچە خوشال بولۇپ يايراپ كېتىدۇ. چۇنكى، كۆپۈنچە ۋاقىتلاردا بۇنداق سىياسەت يۈرگۈزۈش سورۇنلىرى پەسكەش كىشىلەر تەرىپىدىن كۆپ سانلىقنىڭ ھىمايىسىنى قولغا كەلتۈرۈشنى مەقسەت قىلىدىغان ھەر تۈرلۈك سودىلىشىش ئويۇنلىرىنى ئوينايدىغان سورۇنغا ئايلاندۇرىلىدۇ.