نۇرسى بۇرادەرنىڭ چۈشەندۈرۈشلېرى بىلەن ئىجتىھاد رىسالىسىغا قارىتا ئورتاقلىق بولغاندەك قىلىدۇ.
رىدا ئەپەندىمنىڭ مۇنازىرىنى يەنىمۇ ئىلمىلىككە كۈتۈرۈش ئۈچۈن كۆرسىتۋاتقان تىرىشچانلىقلېرىغا ئاللاھ رەھمەت قىلسۇن.
كاتتا مۇنازىرە سورىنى ھازىرلىغان سايرام ئەپەندىمگىمۇ ئاللاھ رەھمەت قىلسۇن.
قەنى ئەمسە مۇنازىرىنىڭ كەلگۈسىگە دىققەت بىلەن قارايلى.

ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم!
       مېنىڭچە «ئىجتىھاد رىسالىسىغا رەددىيە» ناملىق بۇ مۇنازىرىنىڭ ئىجتىھاد رىسالىسىغا ئائىت مەسىلىلەر ھەل بولغاندەك تۇرىدۇ. يەنى ھەممەيلەن ئىجتىھاد قىلغۇچىلارنىڭ شۇنىڭغا لايىق سەۋىيىسى ۋە مەسئۇلىيىتى بارلىقى، خالىغانلا  ئادەمنىڭ ئىجتىھاد قىلالمايدىغانلىقى (بۇ يەردىكى ئىجتىھاد بولسا بىرىنچى تۈردىكى ئىجتىھاد) ۋە تۆت مەزھەپنىڭ ھەقلىقى.    بۇ مەسىلە ھەققىدە ھېچكىمنىڭ باشقىچە پىكرى قالمىغاندەك تۇرىدۇ.
      «ئىجتىھاد رىسالىسى» دىن سىرت بۇ يەردە ئوتتۇرىغا چىققان مەسىلىلەر ھەققىدە گەپ ئېچىشتىن بۇرۇن، ئىسلام تارىخىنى كوچىلاشقا ۋە خەلىپىلىك ھەققىدە گەپ ئېچىشقا توغرا كېلىدىغاندەك تۇرىدۇ. چۈنكى تارىختا ھەم بۇ خىل دە-تالاشلار بولغان، ئەمما ئۇ چاغدا ھۆكۈم چىقىرىش بىزدەك مۇنازىرىچىلەرگە قالمىغان، بەلكى ئىسلام خەلىپىسى ئۆزى ھەل قىلغان. مېنىڭ بۇ يەردە بۇ توغرىلىق سۆزلىگىم كەلمىدى. ئاللاھ بىزنى قېرىنداشلاردىن قىلسۇن. كۆپچىلىككە يەنىلا تەۋسىيەم شۇكى، ئەڭ مۇھىم مەسىلە ئىماندۇر. مەسىلەن بىز نامازدا مەسىھنى قانداق قىلىش كېرەك دېگەندەك ئۇششاق مەسىلىدە تالىشىۋاتىمىز، ئەمما ئەتراپىمىزدا ناماز ئوقۇمايۋاتقان كىشىلەر 10نىڭ ئىچىدە توققۇز! ھازىرقى ئەڭ چوڭ مەسىلە قانداق قىلىش ئەمەس، بەلكى قىلمىغانلارغا ئىمان نۇرى بېرىپ، قىلىشقا دەۋەت قىلىش؛ ۋە قىلغانلار ئىچىدىكى ئىتتىپاقلىق. ئاخىرىدا كۆپچىلىككە بىرنەچچە ھەدىس سۇناي:
     «ھەزرىتى ئەلى رەدىيەنلاھۇ ئەنھۇ دېدىكى:'مەن سىلەرگە رەسۇلۇللاھتىن بىر نەرسە دەپ بەرگەن ۋاقتىمدا، ئاللاھقا قەسەمكى، ئۇ دېمىگەننى دېدى دېيىشتىن ماڭا ئاسماندىن يەرگە تاشلىنىش سۆيۈملۈكراقتۇر...' دەپ رەسۇلۇللاھنىڭ(ئە.س.ۋ) مۇنداق دېگەنلىكىنى ئېيتتى:'ئاخىر زاماندا يېشى كىچىك، ئەقىللىرى زەئىپ بىر تۈركۈم ياشلار مەيدانغا كېلىدۇ. مەخلۇقلارنىڭ ئەڭ خەيرلىكىنىڭ (ئە.س.ۋ) سۆزلىرىنى (سىلەرگە) سۆزلەيدۇ ۋە قۇرئان ئوقۇيدۇ. ئەمما يادىن چىققان ئوقتەك دىندىن چىقىدۇ. ئىمانلىرى كېكىردىكىدىن ئاشمايدۇ...'» <بۇخارى، ئەبۇ داۋۇت>


     «ئاخىر زاماندا بىر قەۋم مەيدانغا كېلىدۇ. جاھىللار باش بولۇپ كىشىلەرگە پەتىۋا بېرىدۇ، بۇنىڭ بىلەن ھەم ئۆزى ئازىدۇ، ھەم باشقىلارنى ئازدۇرىدۇ»<بۇخارى، مۇسلىم، تىرمىزى>
      

      بۇ خەتەرلىك زاماندا ئاللاھ بىزلەرنى شۇنداقلاردىن بوپ قېلىشتىن ساقلىسۇن! ئىجتىھادتىكى زور ئاخىرەتلىك نەتىجىنى كۆزلىگەن ھەربىر كىشى ئۇنىڭغا تىرىشىشنى ئويلايدۇ، ئەمما ئىجتىھاد ھەۋەسكارانە قىلىنىدىغان ئىش ئەمەس. ئۇنىڭ ساۋابىمۇ چوڭ، مەسئۇلىيىتى ھەم چوڭدۇر. «خاتالاشسا بىر ساۋاپ، توغرا ھۆكۈم چىقارسا ئىككى ساۋاپ»قا ئېرىشىش ھەققىدىكى ھەدىسنى ئەسكە ئالغىنىمىزدا، يۇقىرىدىكىدەك ھەدىسلەرنى ھەم ئۇنۇتمايلى.ھەم بۇ خىل مەسىلىلەر بىلەن ھەلەك بولۇپ، ئۆز ئىنسانلىق، قۇللۇق ۋەزىپىمىزنى ھەققى بىلەن ئادا قىلالماي قالمايلى.  ئېنىقكى، دىنى مۇتالەئەدىكى مەقسەت قارشى تەرەپنى يېڭىش ياكى شۆھرەت قازىنىش ئەمەستۇر. ئاللاھ بىزنى نەفسىنى يېڭىگۈچىلەردىن قىلسۇن. ئاللاھ بىزنى ئۆز خاتالىرىمىزنى مۇئەييەنلەشتۈرۈپ، تۈزەتكۈچىلەردىن قىلسۇن.

ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم!
(قېرىنداشلارغا سەمىمى بىر تەلەپ: ياش پەرقىمىزنى بىلمەي تۇرۇپ «بۇرادەر» دەپ ئاتاشمىساق؟)

      يىراقتا بىر ساندۇقنى كۆرگەن كىشىلەرنىڭ بەزىلىرى دەپتۇكى،«ساندۇقتا يىلان بار، ھەممىمىزگە زىيانلىق»؛ يەنە بەزىلەر دەپتۇكى،«گۈزەل تائام بار، ھەممىمىزگە پايدىلىق». ھالبۇكى ھېچقايسىسى ئۇنىڭ ئىچىدە نېمە بارلىقىنى بىلمەيتتى، بىلدىم دېگەنلىرى بولسا ساندۇققا يوچۇقىدىن قاراپلا ھۆكۈم چىقارغان ئىدى. ئېنىقكى، ئۇلارنىڭ پەزەر ياكى يۈزەكى كۆزقاراشلىرى دەلىل بولالمايدۇ. شۇنىڭدەك، بەددىئۇززاماننى ۋە ئۇنىڭ بىرەر ئەسىرىنى باھالاشتا، ئۇنىڭ پۈتۈن ھاياتىنى بىلىشىمىز ۋە ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنى ھېچ بولمىغاندا ئوقۇشىمىز كېرەك. ھېچ بولمىغاندا بۇ ئەسەردە بايان قىلىنغان مەسىلىلەر ھەققىدە تارىخ ۋە بۈگۈنكى پۈتۈن قاراشلارنى قورشىغان بىر ئىلىم بولىشى كېرەك. شۇندىلا  ئۇنى مۇنازىرە قىلىشتا بىر مەنە بولىدۇ. بولمىسا بىلمىگەن نەرسىنى تالىشىش بولىدۇ-دە، بىھۇدە ئىش قىلغان بولىمىز، شۇندىلا بەزى خاتا يەكۈنلەردىن خالى بولالمايمىز. «ئىنسان زالىمدۇر» مەئالىدىكى ئايەتى فۇرقاننىڭ تەبىرىگە لايىق بولۇپ قېلىشىمىز مۇمكىن. شۇڭا «ئىجتىھاد رىسالىسى»نى يوللاشتىن بۇرۇنلا «بەلگىلىك بىلىم سەۋىيىسى تەلەپ قىلىدۇ» دېگەن ئىدىم.
      قارىسام ئارىمىزدا ھېچكىم ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنى ئوقۇپ باقمىغان، ھەم بەددىئۇززامان ۋە ئۇنىڭ ئەسەرلىرى ھەققىدە ھەققى بىلەن ئىزدىنىۋاتقانلار يوق بولسا كېرەك. سايرام قېرىندىشىمىزنىڭ دېگىنىدەك «بەددىئۇززامان قانداق كۆز قاراشتا بولسا بىزگە دەلىل-ئىسپات بولالمايدۇ» بولسا، بۇ ئەسەرنى مۇتالەئە قىلىشنىڭ تېخىمۇ ھاجىتى قالمىغاندەك تۇرىدۇ. بۇ مۇنازىرىگە قىزىققان ۋە قاتناشقان قېرىنداشلىرىمىزنىڭ ئالدىراپ ھۆكۈم چىقارماي، بەددىئۇززاماننىڭ ئەسەرلىرىنى ئوقۇپ بېقىشىنى، ئۇ ھەقتە ئىزدىنىپ بېقىشىنى تەۋسىيە قىلىمەن. شۇنداقلا بۇ ئەسەردىكى مەزمۇنلار ھەققىدە  قورشالغان بىر  بىلىمى بولمىغانلار يەنە ئىزدىنىشىنى سورايمەن. ھەممىمىزگە مەلۇمكى، بىر ئالىم بىر باشلانغۇچ مەكتەپ ئوقۇغۇچىسى بىلەن مۇنازىرە قىلمايدۇ، بەلكى ئۇنىڭغا بىلىم ئۆگىتىدۇ. بىز بۇ تىمىدىكى مەزمۇنلاردا باشلانغۇچ سەۋىيەدە بولساق، مۇنازىرە قىلىشنىڭ تېخى ۋاقتى ئەمەستەك تۇرىدۇ. ھېچ بىلمىگەنلەر بۇ ئەسەردىن بىلىمىمىزنى ئالساق، بىلگەنلەر يەنە ئىزدىنىپ باقساق. ؟

                                                        ۋەئەلەيكۇم ئەسسەلام
سايرام بۇرادەرنىڭ يۇقۇرقى ئىنكاسىدىن قارىغاندا ئىجتىھاد رىسالىسى ئازراقمۇ ھەزىم بولغاندەك ئەمەس، ئەگەر سايرام بۇرادەر ئىنكاسىدا ئىيتقىنىدەك سەئىد نۇرسىنىڭ ئالغا سۈرگەن ئىددىيەسى ھەققىدە توختۇلۇشنى خالىمىسا ئۇنداقتا ئىجتىھاد رىسالىسى ھەققىدىكى ھەر قانداق ئىتىرازلارمۇ تۇرۇپ تۇرغىنى ياخشى، چۈنكى بۇ چۈشەنچىدىن ئۆز دەۋىرىدە ياشىغان ئىجتىھاد مەرتىۋىسىدىكى بىر ئالىمنىڭ ئىجتىھاد ھەققىدىكى رىسالىسى ئىجتىھادنى چەكلەيدىكەن دىگەن بىر خۇلاسە كىلىپ چىقىدۇ، ھالبۇكى سەئىد نۇرسى ئۆز دەۋرىدە شەرىئەتكە قارشى نۇرغۇن سىياسى نەيرەڭلەرنىڭ بولىشىغا قارىماي قۇرئاننىڭ ئۆچمەس ۋە ئۆچۈرۈلمەس بىر نۇر ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن تىنماي ئىجتىھاد قىلىشى نەتىجىسىدە رىسالەئى نۇردەك كاتتا ئەسەرلەرنى مەيدانغا كەلتۈرگەن، ئەشۇ ئەسەرنىڭ مەيدانغا كىلىشىنىڭ ئۆزىمۇ بۇيۇك بىر ئىجتىھادنىڭ مەھسۇلى، ئەگەر سەئىد نۇرسى بەزى دەۋىرداشلىرىدەك ئىجتىھادنى چەتكە قىقىپ: كونىلاردىن بىزگە ئىجتىھاد قىلغۇدەك ھېچنىمە ئاشمىغان، بارنى يەپ يىتىپ قالغىنىنى خۇداغا تاپشۇرايلى دەپ قاراپ ئولتۇرغان بولسا ۋە ياكى يەنە بىر قىسىم دەۋىر داشلىرىدەك ئىجتىھاد قىلدۇق دەپ ئىلىم-پەننى شەرىئەتنىڭ ئۈستىگە قويۇپ شەرىئەتنى پەن ئارقىلىق چۈشۈنۈپ ئىجتىھاد قىلىش ئارقىلىق شەرىئەتنى ئەينى دەۋىردىكى ئىشغالىيەتچى ھۆكۈمەتكە ماسلىشىدىغان قىلىپ شۇلارنىڭ مەنپەئەتىگە بويسۇندۇرۇپ ئىجتىھاد قىلغان بولسا ئىدى ئەلۋەتتە رىسالەئى نۇردەك كاتتا ئەسەرلەر مەيدانغا كەلمىگەن بولاتتى، شۇنداق ئىكەن بىز مانا مۇشۇنداق بىر ئەمەلىيەتنى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈپ تۇرۇپ ئاندىن ئىجتىھاد رىسالىسىنى ئوقىساق ھېلىقىدەك ئىجتىھاد رىسالىسىنى ئەكسى مەنادا چۈشىنىشتىن خالى بولالايمىز.
سەئىد نۇرسىنىڭ ئىجتىھاد رىسالىسىدىكى مەزمۇنلار ئىچىدە بەزىلىرى شۇ دەۋىردىكى ئىجتىھاد مەيدانىغا چىقىۋىلىپ ئىجتىھادنىڭ يۈزىگە داغ چۈشۈرگەنلەر قارىتا دىيىلگەن بولسا يەنە بەزىلىرى شۇ دەۋىردىكى ئىجتىھادنى يامان كۆرگۈچىلەرگە قارىتىلغان، يەنە بەزىلىرى بولسا ئىجتىھاد قىلىش سالاھىيتىنى قولغا كەلتۈرمەي تۇرۇپ ئۇنىڭغا يان شاپاشلاشلىغانلىقلىرى ئۈچۈن ئۇنداقلارنىڭمۇ توغرا ئەمەسلىكىنى ئوتتۇرغا قويۇش بىلەن بىرگە بىر ئىجتىھادكارنىڭ ئىجتىھاد سالاھىيتىنى قولغا كەلتۈرۈش ئۇچۈن كىتەرلىك روھى، ئەخلاقى ۋە ئىلمى ساپا بولىشىنىڭ لازىملىقىنى ئوتتۇرغا قويغان.
سەئىد نۇرسىنىڭ سۇفيان ئىبنى ئۈيەينەنى مىسالغا ئىلىشى ۋە بۇ ھەقتىكى بايانلارنى كۆرۈپلا بۇنىڭدىن:«بولساڭ سۈفيان ئىبنى ئۈيەينەدەك بولۇپ ئاندىن ئىجتىھادقا تەمشەل، بىراق سەن بەرىبىر سۈفيان ئۇيەينىدەك بولالمايسەن، چۈنكى سۈفيان ئىبنى ئۈيەينە بۇ زاماننىڭ ئادەملىرى يىتەلمەيدىغان مۇنداق مۇنداق ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە بولغان، شۇڭا توۋا دەپ جىم ئولتۇر» دىگەندەك يەكۈنلەرنى چىقىرۋالساق بەك ئاشۇرۋەتكەن بولىمىز، بەلكى سەئىد نۇرسىنىڭ بۇ بايانلىرىنى پەقەت ئىجتىھاد ئىشىكىدىن سۈفياندەك ئاشۇنداق روھىيتى، ئەخلاقى ۋە ئىلمى قۇۋۋىتى بار بولغان، بولۇپمۇ بۇ قۇۋۋەتلەر سۈفياندەك فىترىتىدىن تارتىپ شەكىللەنگەن مۇنداق زاتلار داغدام كىرىدىغان يول، شۇنداق بولغان ئىكەن ئىجتىھادقا يەڭ شىمايلايدىغانلار ئالدى بىلەن ئۆزىنىڭ روھى، ئەخلاقى ۋە ئىلمى قۇۋۋىتىنى ساپلاشتۇرالىدىمۇ يوق بۇنى ئويلىشىش لازىم، ئەمما ھازىر زامانىمىزدەك (يەنى سەئىد نۇرسىنىڭ زامانىدىكىدەك) كاللىسىنى غەرىپنىڭ ئەقلىيەت پەنلىرى بىلەن ئوزۇقلاندۇرغان، روھىيتىنى ئىلاھى بۇلاقلار بىلەن سۇغارمىغان، پىترەت مەزگىلىدىن تارتىپ بۇ شەرىئەتنىڭ نىنى يىمىگەنلەر بۇ ئىشىكنى ئاچىمەن دەپ ئاۋارە بولمىسۇن، بۇنداقلارنىڭ ئىجتىھادقا سالاھىيتى توشمايدۇ، شۇڭا بۇ نۇقتىنى ھەر ئىجتىھاد قىلىمەن دىگەن كىشى بىلىۋىلىش زۆرۈر» دىگەن مەنالارنى ئالساق ئاندىن بۇ ئىجتىھاد رىسالىسىنى جايىغا چۈشۈرۈپ چۈشەنگەن بولىمىز، ھەمدە بۇ گەپلەرنىڭ شۇ دەۋىردە كىم-كىملەرگە قارىتىلىۋاتقانلىقىنى، نىمە ئۈچۈن دەۋاتقانلىقىنى ھېس قىلالايمىز.
  يەنە بۇنىڭدىن قولىمىزدىكى «ئىجتىھاد رىسالىسىنى» نۇر رىسالىلىرىنىڭ ئومومى مەنھىجىگە باغلاش ئارقىلىق تەھلىل يۈرگۈزگىنىمىزدە سەئىد نۇرسىنىڭ پۇتۇن رىسالەئى نۇردىكى تەربىيەلەر، ئىلمى مەۋقەلەر، ئەخلاقى بايانلار ۋە ئىلاھى سىرلار ھەققىدىكى ھەممە بايانلىرىدىكى مەقسەتلەرنىڭ بىرى دەل سۇفيان ئىبنى ئۇيەينەدەك ۋە ئۇلارنىڭ ئىزىنى بىسىپ ماڭغان ئۆزىدەك ئىجتىھادكار ئالىملارنىڭ بولىشى لازىملىقىنى كۆزلىگەن دىيىشىمىز ھەم مومكىن،ئەمما بۇ بىر نۇقتىدىن...
ئەمدى يەنە بىر نۇقتىدىن ئىجتىھاد رىسالىسىنى سەئىد نۇرسىنىڭ ھاياتى ھەمدە ياشىغان دەۋىرنىڭ شارائىتى ۋەنۇرسىنىڭ ئاشۇ دەۋىرگە كۆرسەتكەن تەسىرى قاتارلىقلار بىلەن ياخشىراق تونۇشۇپ چىقساق بىرنجى نۇقتىدا قىلغان گەپلەرنىڭ تىگىگە تىخىمۇ چوڭقۇر يىتەلەيمىز. مەسىلەن سەئىد نۇرسىنىڭ دەۋرىدە ئوسمانلى ئىمپىرىيەسى ئاغدۇرۇلىشى بىلەن تەڭ، بىر تەرەپتىن دۆلەت قانۇنىڭ ئورنىغا ئىلمانى ھۆكۈمەت ئۆز ئىددىيەلىرىنى قانۇن قىلىپ بىكىتكەن بولۇپ، ھەتتا بىر ئادەمنىڭ بىشىغا مىللى دوپپىسىنى كىيىش قانۇنسىزلىق دەپ قارىلىپ شەپكە كىيىشكە مەجبۇرلانغان، يەرلىك كىيم كىيىش ئورنىغا كاستۇم-شىم، جىلىتكىلەرنى كىيىش تەشۋىق قىلىنغان بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن  بىر تۈركۈم كىشلەرنىڭ مىڭ يىلدىن بىرى ئىسلام ئەنئەنىسى بويىچە ياشاپ كەلگەن بىر خەلىققە، شەرئى ئىلىملەرنى ئەقلىيەت پەنلىرى بويىچە شەرھىلەش ئارقىلىق ئىلمانى ھۆكۈمەتنىڭ ئۆز پىكىرلىرىنىڭ توغرلىقىنى ئىسپاتلاش ۋە خەلقنى يىڭى بىر ئىلمانى موھىتقا سىڭدۇرۇش ئۈچۈن ئىجتىھاد قالپىقىنى كىيۋىلىپ ئجتىھاد بابىنى ئاستىن ئۈستۈت قىلىۋەتكەنلىكىنى، ھەتتا ئىجتىھاد قىلدۇق دەپ ئەرەپچە دىنى ئەسەرلەرنى مەنئى قىلىش ئارقىلىق خەلىقنى دىندىن مەھرۇم قىلىش غەرىزىدە ئەرەپ يىزىقنى چەكلەش، ئەرەپ يىزىقىدا كەلگەن يەرلىك يىزىق ئورنىغا ھەممىنى لاتىن يىزىقى بىلەن قوللۇنۇش، جۈمەنىڭ خۇتبىلىرغا ئەرەپچە ئارلاشتۇرماسلىق، ھەتتا ئەزاننىمۇ تۇرۇكچە ئوقۇشنى قانۇن قىلىپ بىكىتىشتەك ئىشلار نىڭ يۈز بىرىشىگە دەل ئاشۇنداق ئىجتىھاد قالپىقىنى كىيىۋالغانلارنىڭ ھەسسە قوشىشى بىلەن ئىشقا ئاشقانلىقى قاتارلىق ئاشۇنداق كابۇس بىر موھىتنى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈپ ئاندىن ئىجتىھاد رىسالىسىنى ئوقۇغىنىمىزدا ئاندىن رىسالىدىكى دىنى ئىجتىھادقا بىكىتىلگەن ئاشۇ توساقلارنىڭ نىمە ئۈچۈن دىيىلگەنلىكى ۋە كىملەرگە دىيىلگەنلىكىنى بىلىۋالالايمىز.


ئەمدى يانا بىر قوشۇمچە قىلىدىغىنىمىز سەئىد نۇرسىنىڭ ئىجتىھاد رىسالىسىنى ھەممە دەۋرگە، ھەممە شارائىتقا چۈشىدىغان ئىلمى تەپسىلاتلار بىلەن بايان ئىتىلگەن ئىجتىھاد دەستۇرى سۈپىتىدە قوبۇل قىلىۋىلىپ، ئۇندىكى مەزمۇنلارنى شۇ بويىچە كۈزىتىپ ئىجتىھاد ھەققىدىكى نۇپۇزلۇق ئىلمى قائىدىلەر بىلەن تەھلىل قىلىمىز دىسەك ئىجتىھاد رىسالىسى بۇ خىل تەھلىل ئۈچۈن يىزىلغان ئەسەر ئەمەس، ھەم مۇجتەھىدلەر ئۈچۈن مەخسۇس قوللانمىمۇ ئەمەس، بۇ رىسالە پەقەت ئىجتىھاد بابىغا قارىتا شۇدەۋىر شارائىتىدە تۇرغان ھەر بىر ئىجتىھادقا قەدەم قويماقچى بولغانلار ۋە ياكى ئىجتىھادقا ئالدىراپ مەيدە مۇشلايدىغان ئالدىراڭغۇلارغا قارىتىپ يىزىلغان ھەمدە ئاشۇنداق كابۇس بىر موھىتتا ئىجتىھاد قەدىمىنى ئەۋەل مىڭ يىللىق دىنى مىراس ۋە مەدەنىيەتلەرنى قوغداش ئۈچۈن ئالدىنقىلارنىڭ مىراسىنى قوغدىغان ئاساستا ئۆزىنى چاغلاپراق باسمىسا قىيىپ كىتىشنىڭ يۈز بىرىدىغانلىقىنى ئەسكەرتىش ئۈچۈن يىزىلغان بىر چاقىرىق خالاس.
بۇنۇقتىنى ئايدىڭلاشتۇرۇۋالماي تۇرۇپ ئىجتىھاد رىسالىسىنى ئۇسۇل فىقھىدا كىلىنگەن ئىجتىھاد مىزانلىرى بىلەن ئۆلچەپ ۋە شۇ بويىچە جىڭلاپ ھەمدە ئىختىلاپ بابى بويىچە شەرھىلەشكە ئۇرۇنساق ئاۋارە بولغىنىمىز بولغان، شۇڭا ئىجتىھاد مەسىلىسى ئۈچۈن ئاۋال مەخسۇس فەقىھلارنىڭ ئىجتىھاد ھەققىدىكى تەتقىقاتلىرىنى كۆرۈپ چىقساق ئاشۇ بويىچە ئاندىن نۇرسىنىڭ ئەسەرلىرىنى پايدىلانما ماتىرىيال سۈپىتىدە قوللانساق شۇچاغدا ئاندىن بىزگە «ئىجتىھاد رىسالىسىنىڭ» رولى باشقىچە تەسىر قىلىشى مومكىن، بولمىسا موللام قاپ بەلدىن دىگەندەك مەلۈم موھىتنىڭ شارائىتى تەسىرىدە يىزىلغان بىر رىسالىنى تۇتقۇ قىلىپ تۇرۇپ ئىجتىھاد ھەققىدە گەپ ئاچساق مۇشۇنداق ھەرخىل توقۇنۇش، چۈشۈنىشەلمەسلىك ۋە ھەزىم قىلالماسلىقتەك ئەھۋاللار كىلىپ چىقىدىغان ئىش بولىدۇ.

مىنىڭ شەخسەن بۇ رىسالىنى ئوقۇغاندىن كىينكى تەسىراتىم سەئىد نۇرسىنىڭ ئەنە ئاشۇنداق ئىسلام نۇرىنى قاتمىقان توساقلار بىلەن ئوراپ، ئىسلامنىڭ دىنى مىراسلىرى دەپسەندە قىلىنىپلا قالماي بىر مىللەتنىڭ دىننى مەنبە قىلغان مىللى مەدىنىيتى ۋە ئۆرۈپ ئادىتىمۇ دەپسەن قىلىنىۋاتقان بىر دەۋىردە، شۇنچىلىك كىرزىسلار بولىشىغا قارىماي ئىجتىھاد رىسالىسىدەك بىر ئەسەرنى يىزىپ ھەم ئالدىنقىلارنى ۋە ئۇلارنىڭ مىراسلىرىنى چىڭ تۇتۇش، ھەم ئىجتىھاد خىزمىتىنى سالاھىيەتلىكلەرگە تاپشۇرۇشتەك مۇنداق بىر ئادىل مەۋقەنى ئوتتۇرغا قويغىنىدىن شۇ دەۋىرنىڭ ئىجتىھادكار ئىمامى، غايىلىك ئىسلاھاتچى ۋە شۇ زاماننىڭ بەدىئۇززامانىغا لايىق شەخس ئىكەنلىكىنىڭ نامايەندىسى ئىكەنلىكى بولدى.
چۈنكى ئەنە ئاشۇنداق پۇتۇن بىر مىللەت ئىچىدىكى ئىسلامى ۋە مىللى مىراسلارنى كىشلەردىن ئۇنتۇلدۇرۇش ئۈچۈن بىر ئەمەس بىر قانچە دەۋلەت ھەد دەپ كۈچەۋاتقان زاماندا سەئىد نۇرسى ئىجتىھاد ھەققىدە رىسالە يىزىپ ئاۋارە بوپ ئولتۇرماي ئاشۇ كۈچلەرگە قەتئى بويسۇنماستىن: «بىزدە بار مىراسلارنى قوغداش ئۇچۈن ئىجتىھادمۇ قىلمايمىز، ھەم ئىجتىھاد قىلىشقىمۇ ئىھتىياجىمىز چورت يوق، چۈنكى بىزگە ئالدىنقىلارنىڭ مىراسلىرىنى ساقلاپ قالالسىا چوڭ گەپ» دىسىمۇ دەۋىرەر ئىدى، ئەمما بۇنىڭ تەئەسسۇپلۇق بولىدىغانلىقىنى بىلگىنى ئۈچۈن ئاشۇ كۈچلەرنىڭ نىيتىنى ئىشقا ئاشۇرغۇزماسلىق ئۈچۈن ئىجتىھاد رىسالىسىنى ناھايىتى زىل مەيداندا تۇرۇپ يازغان.
  شۇنىڭدەك ئۇستاز نۇرسىنىڭ ئۆزىنىڭ ئىجتىھاد رىسالىسىدىكى «ئۆزىمىزدە بارىنى قەدىرلەپ تۇرساقمۇ بولىدۇ» دىگەن مەنا بىرىدىغان گەپلەرنىمۇ ئاشۇ دەۋىر خەلقىنىڭ پىقھى ئىجتىھادتىن كۆرە ئىسلامى گەۋدىنىڭ بىرلىكىنى قوغداش، ئىماننى ھىمايە قىلىش ۋە شۇ يولنى قانداق قىلغاندا مۇستەھكەملەش كىرەك دىگەندىن ئىبارەت ماۋۇ خىل ئىجتىھادقا ئىھتىياجلىق ئىكەنلىكىدىن ئىبارەت بۇ ئەمەلىيەتنى تۇتقۇ قىلغان دەپ چۈشۈنگىنىمىزدە بۇ جەھەتتىمۇ رىسالىدىكى بەزى مەزمۇنلارنى كۆپ زىغىرلاپ كىتىشنىڭمۇ ئورنى يوقلىقىنى ھىس قىلالايمىز.

يۇقارقى بايانلىرىمىزغا دەلىل سۈپىتىدە ئەينى دەۋىردە سەئىد نۇرسىنىڭ قىلغان بەزى سۆزلىرىنى نەقىل ئىلىپ ئوتتۇرغا تاشلىساق بەلكى مۇلاھىزىلىرىمىزدىن نىمىنى چىقىش قىلىپ تۇرۇپ سۆزلەۋاتقانلىقىمىزنى يەنىمۇ رۇشەنلەشتۈرۈشكە پايدىسى بولا دەپ ئويلايمەن. مەسىلەن ئەينى دەۋىردە سەئىد نۇرسى دەۋلەت ئىسلاھاتى ھەققىدە خەلق مەجلىسىدە بىر نۇتۇق سۆزلىگەن بولۇپ بۇ نۇتۇق پۇتۇن ئاۋامنىڭ قوللىشىغا ئىرىشكەن، كىيىن بۇ نۇتۇق يىڭى ھۆكۈمەتنىڭ قولىقىغا ياقمىغانلىقى ۋە خەلىقنىڭ نۇرسىنىڭ پىكىرنى بەك قوللىغانلىقى سەۋەبىدىن دۆلەت ئەربابلىرى سەئىد نۇرسىنى سۈرگۈنگە يوللاپ خەلىقتىن ئايرىماقچى بولغان ۋە ئەڭ چەتتىكى بىر يىراق يىزىغا سۈرگۈن قىلىپ نەزەر بەند ئاستىدا تۇتقان، كىيىنكى خەۋەرلەردە ھۆكۈمەت تەشۋىقاتىدا «بۇندىن كىيىن شەرىئەتكە ئەگىشىشكە ھاجەت يوق، ياۋرۇپا پەن دىدى، دىننى دەرك ئەتتى ئالغا باستى. بىز بولساق دىن دىدۇق ئارقىدا قالدۇق» دەيدىغان تەشۋىقاتلار ئاشۇ چەت يىزىغىمۇ بىرىپ يەتتى، بۇنى ئاڭلىغان نۇرسى ئۆزىگە شۇنداق ئەھدە قىلىدۇ: «قۇرئاننىڭ ئۆچمەس ۋە ئۆچۈرۈلمەس بىر نۇر ئىكەنلىكىنى پۇتۇن دۇنياغا ئىسپاتلاپ چىقىمەن»...
يەنە مەشھۇر سۆزلىرىدىن ئەينى ۋاقىتتىكى ناھىيە ھاكىمى نۇرسىنى پايتەختكە يوللاپ بىرىدىغان چاغدا: «سىزنى باشلىقلار ئالدىغا كىيۋالغان باش كىيىمىڭىز بىلەن ئەۋەتەلمەيمەن، شەپكە كىيشىڭىز كىرەك» دىگەندە ئۇستاز غەزەپ بىلەن: بىلىپ قوي، مەن بۇ باش كىيىم بىلەن سىنىڭ ئەجدادىڭنى تەمسىل ئىتىپ تۇرۇۋاتىمەن. باشتىكى بۇ سەللە پەقەت ۋەپەقەت باش بىلەن بىرگە چىقىدۇ». دىگەن.
يەنە بىر قىتىمدا سوت زالىدا قىلغان مەشھۇر سۆزى بار بولۇپ سوتچىلار: «سەن بۇزۇق ئىدىيە تارقىتىدىكەنسەن، بۇنىڭ ئۈچۈن ئۆلۈمگە بۇيرۇلۇشۇڭ مومكىن» دىگەندە ئۇستاز سەئىد شۇنداق دىگەن: « مەن پەقەت خەلقىمنىڭ ئىمانىنى قۇتقۇزۇپ قىلىشقا ئۇرۇنۇۋاتىمەن خالاس، ئەگەر مۇشۇ يولدىكى تىرىشچانلىقىم جىنايەت بولىدىغان بولسا بۇ يولدا بىر سەئىد ئەمەس مىڭ سەئىد پىدا بولسۇن»
مانا مۇشۇنداق ئۇستاز ئۆز دەۋرىدە ئۆزىنىڭ دىنى ۋە مىللى مىراسىنى ھىمايە قىلىشتا جاننى ئارىغا قويۇپ تۇرۇپ مەيدانىنى ئىنىق بىلدۈرگەن.  لىكىن ئەنە ئاشۇنداق ئەنئەنەنى قوغداشتا مەيدانى مۇستەھكەم بولىشىغا قارىماي دەۋىردىكى يىڭى مەسىللەرگىمۇ بۇرۇنقىلارنىڭ كىتابىدا يوقتى دەپ قاراپ ئولتۇرماي جاۋابىنى توغرا ئىجتىھاد بىلەن قايتۇرغان. مەسىلەن شۇ دەۋىردە رادىئۇ – تىلۋىزىيە ھەققىدە رىمۇنتچى شاگىرتلىرىدىن بىرىگە (بەلكىم ئۇ شاگىرتى رادىئۇ ئاشۇ دىنسىز ھۆكۈمەتنىڭ نەرسىلىرىنى كۆپ تارقىتىدىغىنى ئۈچۈن كەسپىگە شەك قىلىپ بۇ ھەقتە سورىغان بولىشى مومكىن) شۇنداق دىگەن: «سەن رىمۇنت قىلغان رادىئۇلاردىن چىققان ھەر بىر قۇرئان ھەرىپلىرى ئۇچۈن ساۋاپ ئىلىپ تۇرىسەن، ئىنسان ئېغىزىدىن ياخشى گەپمۇ، يامان گەپمۇ چىقىدۇ، يامان گەپ چىقتى دەپ ئېغىزنى سۆكۈپ ئىلىۋىتىشنىڭ ئورنى يوق!»
يەنە مىسالغا ئالساق، رسالەئى نۇر ئەسلىدە ئەرەپ ھەرپىدىكى تۈرك يىزىقى بويىچە يىزىلىپ كەلگەن بولۇپ، كىيىنكى ۋاقىتلاردا پۈتۈن دەۋلەت مەتبە ۋە مائارىپ قاتارلىق پۈتۈن ساھەلەردە لاتىن ھەرپى قوللىنىشنى ئەمىللەشتۈرگگن، بۇ ۋەجىدىن ئۇستاز شاگىرىتلىرىغا:«بۇندىن كىيىن رىسالىلەرنى لاتىن ھەرپى بىلەن يازىمىز» دىگەن، شاگىرىتلىرى: ئۇستاز:«مىڭ يىللىق تارىخى يىزىقىمىزنى ئۆزگەرتەمدۇق؟» دىگەندە، : « ھازىر دەۋىر ئالماشتى، يىڭى ئەۋلاتلار  ئەرەپ ھەرىپىدىكى ئەسلى يىزىق بويىچە مائارىپ كۆرمىگەنلىكى ئۈچۈن ئەرەپ ھەرپىنى چۈشىنىدىغانلا ئازلاپ كەتتى، بۇندىن كىيىن نۇر رىسالىلىرىنى لاتىن ھەرپى بىلەن يازمىساق چۈشەنمەيدىغان ھالغا كەلدى» دەپ جاۋاپ قايتۇرغان.
  
يۇقارقىلاردىن ئۇستاز سەئىد نۇرسىنىڭ ئىجتىھادكار ۋە ئىجتىھاد سۆيەر بىر كىشى ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋىلىشقا بولىدۇ. ئىشقىلىپ بۇ ھەقتە مىساللار بەك كۆپ. قىسقىسى ھەرنەرسىگە ئۆز تەلىپى ۋە ماقامىغا لايىق مۇئامىلىدە بولسا چۈشۈنۈشمەسلىكتىن خالى بولالىشىمىز ئىنىق دەپ قارايمەن.
  يەنە كىلىپ يۇقۇرقىلاردىن ئىجتىھاد رىسالىسىغا قارىتا قايسى تەرەپتىن قانداق مۇئامىلە قىلىش ھەققىدە مەلۈم چۈشەنچىلەر ئوتتۇرغا قويۇلۇپ بولدىغۇ دەيمەن. شۇڭا بۇ جەھەتتە مەسىلە ئايدىڭ بولسا رىسالىدىكى بەزى قاراشلارنى بەك زىغىرلىۋىلىشىمىزنىڭ ئورنى قالماس دەپ ئويلاپ بۇ ھەقتە بىراز توختۇلۇپ قالدىم. ئامان بولغايسىلەر.

ئاخىردا سايرام تورداش تەۋسىيە قىلغاندەك «ھەقىقەت بىر بولىدۇ» غا قارىتا ئىزدەنگىنىم بويىچە توختىلاي دىگەن، ئۇنى كىيىنكى ئىنكاسقا قالدۇرۇپ تۇراي، ئۇ ھەقتىمۇ ئوبدانراق تەپسىلىلەشمىسەكمۇ بولمايدىغاندەك تۇرىدۇ.  

ۋەئەلەيكۇم ئەسسەلام نۇرس ئەپەندى (تەكلىۋىڭىزغا ھۆرمەت قىلىپ يىشىڭىزنى بىلمىگەندىكىن ئەپەندى دەپ تۇراي).
گەرچە نۇرچى بولمىغان بىلەن بەدىئۇززاماننى ئۇ قەدەر چۈشەنمەيدىغان ھالەتتتىكىلەرمۇ يوق ئەمەس ئارىمىزدا، خاتا چۈشەنسە ئاشۇنداق چۈشەنچ بىرىدىغان گەپ، چۈشەنچنى ياخشى بەرمەي تۇرۇپ چۈشەنمىگەنلىكىدىن يالتايساق ئاق بايراق چىقارغان بولىمىز، بۇنىڭدىنمۇ ئەۋەل ئۆزىمىز توغرا چۈشەنچنى قولغا كەلتۈرمەي تۇرۇپ بىلىشىمىزچە چۈشەنچ بىرىپ قويساق ئاقنى ئاق قىلىمەن دەپ قارا قىلىپ قويىدىغان گەپ، ھەم بەدىئۇززاماننىڭ ئەسەرلىرىنى بىرى دىن ئىلمىدا باشلانغۇچ سەۋىيەدىكىلەر ئوقىۋالسا يەنە بىرى نەزەر دائىرسى تار ئادەم ئوقىسا بىلىپ بىلمەي چىلىنىپ كىتىدۇ، ھەتتا ئىزىپ كىتىش ئىھتىمالىمۇ بار، يەنە بىرى بەدىئۇززاماننىڭ ئەسەرلىرىنى شۇ يىزىلغان ئەسەرلەرنىڭ  خۇددى پىقھىدىكى ئىجتىھادى پەتىۋالارنىڭ زامان-ماكان باغلىنىشلىقىنى پەرق ئەتمەي ئوقىۋالغان كىشى ئارىدىكى ئىختىلاپنى توغرا ھەل قىلالمىغانغا ئوخشاش ئەسەرنىڭ ئۆز دەۋرى بىلەن بولغان باغلىنىشلىقىدىن بىخەۋەر ئوقىۋالسا ۋە ياكى ئاپتۇرنىڭ ياشىغان زامانىنى بىلسىمۇ چۈشەنمەستىن ئوقىسا بىر بولسا قارغۇلارچە بەدىئۇززامانغا مۇتەئەسسىپ بولۇپ كىتىدۇ، يەنە بىر بولسا ھەزىم قىلالماي قۇسۇۋىتىدىغان ئىش چىقىدۇ.
ئەڭ موھىمى ئىلمى ئۆلچەمنى ئىلىمسىز قوللۇنۇشتىن ساقلىنىش لازىم.

                                                ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم.
سايرام بۇرادەر نىڭ« ھەقىقەت بىر بولىدۇ» غا ئائىت ئالدىنقى ئىنكاسىدا كەلگەن مەزمۇنلارغا قاراپ چىقتىم، قاراپ باقسام ساپلا توغرا قاراشلارنى بىر-بىرىگە باغلىيالماۋاتقاندەك بىر خىل كەيپىيات شەكىللىنىۋاتقاندەك تۇيۇلدى، شۇنداقتىمۇ بىر قىسىم ئىنكاستىكى بايانلارنى مۇلاھىزە قىلغاچ، بۇ مەسىللەردىكى ئۆز ئارا چۈشۈنۈكسىزلەرگە قارىتا پىكىر بايان قىلىپ باقايلى.
1- سايرام ئەپەندىنىڭ: « ئىككىنچى مەسىلە تۆت مەزھەپنىڭ ھەممىسى توغرا دېگەن ئىدىيە. مەن يۇقۇرىدىكى ئىنكاسىمدا تۆت مەزھەپنىڭ ھەممىسى توغرا دېگەن ئىكەنسىز باشقا مەزھەپ بويىچە ئىش قىلغاننى ئەيىبلىشىڭىز ئاغزىڭىزدىكى گەپكە زىت كېلىپ قالىدۇ دەپ چۈشەندۈرگىنىمدىن باشقىلار بۇ مەسىلە بىرلىككە كېلىندى دەپ چۈشىنىپ قاپتۇ.. تۆت مەزھەپنىڭ ھەممىسى توغرا دېگەن  گەپنى ئويلىنىپ كۆرگەن چېغىمىزدا بۇ گەپنىڭ نېمە مەقسەتتە دېيىلگەنلىكىنى ئىزدىنىپ بېقىشقا توغرا كېلىدۇ..ئەگەر بۇ گەپ  تۆت مەزھەپنىڭ ئىجتىھاد ئۇسۇلى توغرا دېگەن مەنىدە دېيىلگەن بولسا توغرا.. چۈنكى تۆت مەزھەپ قۇرئان ۋە سەھىھ سۈننەتنى ئاساس قىلىپ ئىجتىھاد قىلىدۇ..بۇ مەنىدە بولغاندا يالغۇز تۆت مەزھەپلا ئەمەس بەلكى باشقا نامى چىقمىغان مەزھەپلەرمۇ  توغرا . تۆت مەزھەپ مەشھۇر بولغانلىقى ئۈچۈنلا بۇ گەپنى دېيىلگەن بولىدۇ..» دىگەن ئىنكاسىغا جاۋابىم شۇكى، مىنىڭ ئالدىنقى ئىنكاسىم ۋە قىلغان بايانلىرىممۇ دەل مۇشۇ نۇقتىنى چىقىش قىلغان، دېمەك بۇ جەھەتتىمۇ پىكرىمىز ئوخشاشمايدىغان تەرەپ يوق دېسەك بولىدۇ.
ئەمما يەنە دىققەت قىلىدىغان نۇقتا، ناۋادا سىز «توغرۇلۇق مۇجتەھىدلەر ئارىسىغا چېچىۋېتىلگەن» دېگەن گەپنى، ھەق بىر بولغاندىكىن شۇ ھەقنى ھەممە مۇجتەھىد ئىجتىھاد قىلغىنى ئۈچۈن بىر پارچىدىن ئۈلەشسە، ئاندىن چېچىۋېتىلگەن بۇ ھەقنى ھەممە ئىجتىھاد بىلەن بىر پارچىدىن ئۈلەشكەن ۋە ھەر بىر مۇجتەھىد مۇشۇ ھەقنىڭ بىر پارچىسىنى نېسىۋە قىلغىنى ئۈچۈن ھەممىسىنىڭ ئىجتىھادىنى توغرا دەۋىتىپتۇ دەپ چۈشىنىپ قىلىپ قايىل بولمايۋاتقان بولسىڭىز گىپىمىزنىڭ مۇددىئاسىغا ئەسلا يېقىنلاشمىغان بولىسىز، بۇ بىر مەسىلە.

ئەمدى ماۋۇ ئىنكاسقا قاراب باقايلى:
«ئۇنىڭ ئۈستىگە رىدا بۇرادەر ئىنكاسىدا « ئىككىلى قاراشتىكىلەرنىڭ ھېچبىرى تۆت مەزھەپنىڭ تۆتىلى قارىشىغا ئەمەل قىلغانلارنى نە بىرىنجى قاراشتىكىلەر بولسۇن ۋەياكى ئىككىنجى قاراشتىكىلەر بولسۇن چوقۇم بىرىنى توغرا، قالغىنى خاتا دېگەن بويىچە ھۆكۈم چىقىرىپ بىرىنىڭ توغرا، قالغىنىنى خاتا دىگەن خۇلاسىگە كەلمىگەن، بەلكى بىرىنجى ۋە ئىككىنجى قاراشتىكىلەرنىڭ ھەممىسى بىردەك ئۆز قاراشلىرىدىن: «تۆتىلى مەزھەپنىڭ قارىشى توغرا بەلكى تۆتىلى مەزھەپنىڭلا ئەمەس ھەر بىر ئىجتىھاد سالاھىيتىگە ئىگە ھەرقانداق مۇجتەھىدنىڭ ئۆز ئىجتىھادى ئارقىلىق چىقارغان ھۆكمى  توغرا» دېگەن خۇلاسىنى قاراشلىرىدىن تارتىپ ئىلىپ چىققان. مەسىلەن: بىرىنچى قاراشتىكىلەرنى ئالساق: مەسىلەن ئۇلارنىڭ: ھەممە مۇجتەھىدنىڭ قارىشى توغرا دېگەن سۆزىدىنلا چىقىپ تۇرۇپتىكى تۆت مەزھەپنىڭ ھەممىسى فۇرۇئاتتا ھەق، ھەممىسى توغرا. چۈنكى بۇلارنىڭ قارىشىدا ھەممە مۇجتەھىدنىڭ توغرىدىن نېسىۋىسى بولىدۇ.» دىگەن ئىنكاسى ئەمەلىيەتكە زىت. ..« بىرىنىڭ توغرا، قالغىنىنى خاتا دېگەن خۇلاسىگە كەلمىگەن» دېگەنلىك مەزھەپكە قارىتا دېيىلگەن بولسا توغرا..ئەمما ھەر بىر مەسىلىگە قارىتا دېيىلگەن بولسا خاتا..» «پەقەت ھەر ئىككىسىگە ساۋاب بولىدۇ خالاس..ساۋاپ ئالغانلىقى ھەر ئىككىسىنىڭ توغرىلىقىدىن ئەمەس..بۇنداق ئەھۋالغا يولۇققاندا بىز پەقەت ئاللانىڭ بۇيرۇقى بويىچە تالاش تارتىش بولغان مەسىلىلەرنى قۇرئان كەرىم ۋە سۈننەتكە قايتۇرۇپ قايسىسىنىڭ توغرىلىقىنى ئايرىشىمىز كىرەك.دېمەك ئايرىغىلى بولىدۇ، بۇ قۇرئاننىڭ ۋە ھەدىسنىڭ سۈپىتى شۇنداقلا بىزنىڭ ۋەزىپىمىز .تەتقىق قىلغاندىن كىيىن قايسىسىنىڭ توغرىلىقىغا ئىشەنچ قىلالىساق ئاشۇ توغرا بولۇپ شۇنىڭغا ئەمەل قىلىشىمىز بىزگە ۋەزىپە بولىدۇ..قالغىنى ھىچ بولمىسا بىزگە نىسبەتەن  خاتا بولغان بولىدۇ..».
.............................................................

ئەمدى سىزنىڭ  «..... تەتقىق قىلغاندىن كىيىن قايسىسىنىڭ توغرىلىقىغا ئىشەنچ قىلالىساق ئاشۇ توغرا بولۇپ شۇنىڭغا ئەمەل قىلىشىمىز بىزگە ۋەزىپە بولىدۇ..قالغىنى ھىچ بولمىسا بىزگە نىسبەتەن  خاتا بولغان بولىدۇ...» دىگەن گېپىڭىز ئەمەلىيەتتە توغرا، ئەمما بىز دەۋاتقان گەپكە ئۇدۇل بولالمايدۇ، بولغان تەقدىردىمۇ بىز دەۋاتقان گەپنىڭ ئۆزىنى كۈچلەندۈرىدۇ، مەسىلەن يازمىڭىزدىن كۆرۈنۈپ تۇرۇپتىكى، سىز دەلىللەر ئىچىدىن قايسسىسغا ئىشەنچ قىلالىسىڭىز شۇنىڭغا ئەگشىسىز ۋە ھىچ بولمىغاندا سىزگە نىسبەتەن خاتا بولدى دەپ قارايسىز، شۇنداق، بىز ھەم شۇنداق بولىشىنى تەكىتلەيمىز ئەلۋەتتە، ئەمما بۇ سىزگە نىسبەتەنلا شۇنداق بولىدۇ، يەنە بىراۋغا نىسبەتەن ئۇنداق بولىشى ناتايىن، چۈنكى ئۇ سىز توغرا دەپ قارىغان دەلىللەرگە قايىل بولمىسا ئەلۋەتتە ئۇنىڭ يەنە بىر قاراشقا قايىل بولغىنى ئۈچۈن سىزگە ئوخشاش يەنە بىر قاراشقا ئەمەل قىلىشقا ۋە ئۇنىڭغا نىسبەتەن ھەم سىز قايىل بولغاننى خاتا دەپ قاراشقا ئۇنىڭمۇ تامامەن ھەققى بار، بىر مەسىلىدىكى ئوخشىمىغان قاراشتىكى ئىككى مۇجتەھىد ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتمۇ دەل مۇشۇنىڭغا ئوخشايدۇ.  
يۇقىرىقى ئىنكاسىمنى ئەمەلىيەتكە زىت تەرەپلىرىنى مەزھەپكە قارىتا دېيىلگەن ۋە ھەر بىر مەسىلىگە قارىتا دېيىلمىگەن دەپ چۈشەنسىڭىز بولىۋېرىدۇ،. چۈنكى مىنىڭ قارىشىمدىمۇ بىر مەسىلىدە ھەممە مۇجتەھىدنىڭ دېگەنلىرى توغرا بولمايدۇ، ئارىدىن بىرى چوقۇم ھەق، بىراق بۇ ھەقنى مەن ئالدىنقى ئىنكاسىمدا دىگەندەك چوقۇم شۇلار ئىچىدە پەقەت مۇشۇ بىرسىنىڭلا ھەق دەپ مۇئەييەنلەشتۈرۈپ بولغىلى بولمايدۇ، ھەتتا ئاشۇ مۇجتەھىدمۇ بىر قانچە مۇجتەھىد نىڭ قارىشى ئىچىدە سىنىڭ ھەق دېسىمۇ ئۇ ئۆز ئىجتىھاتىدا دەلىلگە ئاساسلانغىنىغا قارىماي: « ھەئە توغرا، زادى مېنىڭلا ھەق» دەپ تۇرۇۋالمايدۇ، چۈنكى ئىجتىھادى مەسىلىلەردە ھەقنى چوقۇم بىر مۈجتەھىدكە مونوپۇل قىلىپ قويۇش ئوڭاي بولسا ئىدى، ئىجتىھادتا ھەممە ئىختىلاپ قىلىپ ئولتۇرماي ھەممە بىرىنىڭ ئىجتىھاتىغا ئىجماغا كەلسە بولاتتى، ئەمما ئەمەلىيەت ئۇنداق ئەمەس، بۇ نۇقتىدىن سىزنىڭ « «توغرۇلۇق» مۇجتەھىدلەر ئارىسىغا چېچىۋېتىلگەن- دېگەن گەپكە قايىل بولغىلى بولمايدۇ » دېگەن گېپىڭىزگە قايىل بولغىلى تىخىمۇ بولمايدۇ، چۈنكى توغرۇلۇق مۈجتەھىدلەر ئارىسىغا چىىچىۋىتىلگەن بولغىنى ئۈچۈن ئىجتىھاد مەرتىۋىسىگە يەتكەنلەر ئىجتىھادتىن يالتايمىغان، بۇنىڭ ئۆزىمۇ ئاشۇ توغۇرلۇقنىڭ ئۆزىگە نىسپ بولىشىنى ئۈمىد قىلغانلىقتىن بولىدۇ، ۋە ئۇ مۇجتەھىد ئاشۇ نىيەتتە ئۆزىنىڭ ئىلمى قابىلىيىتى ئارقىلىق يەتكەن ئىجتىھادىنى توغرا ۋە ھەق دەپ قارايدۇ. مىنىڭ: «ھەممە مۇجتەھىدنىڭ توغرۇلۇقتىن نېسىۋىسى بار» دىيشىممۇ مۇشۇ نۇقتىدىن، بەلكى بۇ گەپ مىنىڭ شەخسى تېپىۋالغان گېپىم بولماستىن كۆپ مۇجتەھىدلەردىن ئورتاق نەقىل قىلىنىپ ئىيتىلغان گەپ.
ئەمدى سىزنىڭ چۈشەندۈرۈشىڭىز بويىچە ئالدىنقى ئىنكاسىڭىزدىكىدەك: « بۇنداق ئەھۋالغا يولۇققاندا بىز پەقەت ئاللانىڭ بۇيرۇقى بويىچە تالاش تارتىش بولغان مەسىلىلەرنى قۇرئان كەرىم ۋە سۈننەتكە قايتۇرۇپ قايسىسىنىڭ توغرىلىقىنى ئايرىشىمىز كىرەك.دېمەك ئايرىغىلى بولىدۇ » دېسىڭىز بۇ گىپىڭىزگىمۇ بىر مەنىدىن توغرىدەك تۇرسىمۇ يەنە بىر مەنىدىن ئوخشاشلا قايىل بولغىلى بولمايدۇ، چۈنكى ئاشۇ باشقىلارنىڭ ئىجتىھادىمۇ قۇرئان ۋە سۈننەتنى مەنبە قىلىپ تۇرۇپ قىلىنغان ئىجتىھادلاردۇر، ئاشۇنداق تۇرۇپ ئىختىلاپ چىققىنىنىڭ ئۆزى چوقۇم بىرىگە ھەقنى تەئەللۇق قىلىشنىڭ قىيىن بولۇۋاتقىنىدىن دېرەك بىرىدۇر، بۇ نۇقتىدىنمۇ يۇقارقى گېپىڭىز ئەمەلىيەتكە ئازراقمۇ ئۇيغۇن كەلمىگەن بولىدۇ،، ماقۇل سىز دىگەندەك قۇرئان ۋە سۈننەتكە قايتۇرۇپ بىرىنى ھەق دەپ مۇئەييەنلەشتۈردىڭىزمۇ دەيلى، ئاشۇ مۇئەييەنلەشتۇرۇشىڭىزنىڭ ئۆزىمۇ بىر ئىجتىھاد ھېسابلىنىدۇ ۋە ئاللاھنىڭ نەزىرىدىكى ھەق شۇ دېگىلى ھەم بولمايدۇ تاكى ئىجماغا ئايلانغانغا قەدەر، ئىجماغا ئايلانمىغان تەقدىردە ھەر قانداق بىرىنىڭ قۇرئان ۋە سۈننەتكە قايتۇرۇپ قىلغان ئىجتىھادى مەسىللەردىكى ھەقنى مۇئەييەنلەشتۈرۈشى ئوخشاشلا ئىجتىھاد بولۇپ، بىرى دەلىلىڭىزنى كۆرۈپ كۈچلۈك دەپ قاراپ ھەق شۇكەن دىسە، يەنە بىرى دەلىلىڭىزغا قاراپ قايىل بولماي ئەكسى قاراشتىكى يەنە بىر مۇجتەھىدنىڭ قۇرئان ۋە سۈننەتكە قايتۇرغان ئىجتىھادىغا قايىل بولىشى ئېنىقلا. خۇلاسىلىگەن چاغدا سىزنىڭ قۇرئان ۋە سۈننەتكە قايتۇرۇش ئارقىلىق ھەقنى مۇئەييەنلەشتۈرشىڭىزدىكى ئىجتىھادىڭىز ئىمام شافىئى ئېيتقاندەك: مىنىڭ قارىشىم توغرا، بىراق خاتالىق ئېھتىمالى بار ، بىراۋلارنىڭ بولسا خاتا، ئەمما توغرا بولۇش ئېھتىمالىمۇ بار» دېگەن ئۆلچىمىدىن ئېشىپ كېتەلمىگەن بولىدۇ،
يەنە بىرگەپ شۇكى  ئەمدى سىز قۇرئان ۋە سۈننەتكە قايتۇرۇپ مۇئەييەنلەشتۈرگەن ئاشۇ ھەق دىگىنىڭىزگە مەن قۇرئان ۋە سۈننەتكە قايتۇرۇپ تۇرۇپ ئېتىراپ قىلامدىم ياقمۇ بۇ بىر مەسىلە، مەن قايىل بولدۇممۇ دەيلى، يەنە بىر نەچچە ئجتىھاد ئەھلى قۇرئان ۋە سۈننەتكە قايتۇرۇپ تۇرۇپ سىزنىڭ ۋە مىنىڭ ئەييەنلەشتۈرۈشۈمنى ئېتىراپ قىلامدۇ يوق بۇمۇ بىر مەسىلە، شۇڭا « توغرۇلۇق مۇجتەھىدلەر ئارىسىغا چېچىۋېتىلگەن » دىگەن سۆزنى ئۆز ماقامىدا چۈشەنسىڭىز ئالدىنقى ئىنكاسىڭىزدىكى زىتلىقلاردىن خالى بولالايسىز.
سىزنىڭ « مانا بۇ ئىسپاتلار ئۇلارنىڭ ھەممە مۇجتەھىدنىڭ پىكرىنى توغرا دەپ قارىمايدىغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. » دەپ كەلتۈرگەن ئىسپاتلىرىڭىزغىمۇ دەيمىزكى، بۇلار ھەم بىر مۇجتەھىد يەنە بىر مۇجتەھىدنى خاتا دىيشىدە ئاشۇ خاتا دەۋاتقان مۇجتەھىدنىڭ ئۆز ئىلمى ئارقىلىق يەتكەن قارىشىنىڭ توغرلىقىنى مۇئەييەنلەشتۈرگىنىگە قارىتا ئىسپات بولالايدۇ خالاس، ئەمما بۇ بىزنىڭ «ھەممە مۇجتەھىدنىڭ توغرلۇقتىن نىسىۋىسى بولىدۇ» دىگەن گىپىمىزگە ئەسلا زىت كەلمەيدۇ، بەلكى توغرا تەھلىل قىلغىنىمىزدا بۇ گەپ خۇددى ئىمام شاپىئىنىڭ: « مىنىڭ قارىشىم توغرا، بىراق خاتالىق ئىھتىمالى بار ، بىراۋلارنىڭ بولسا خاتا، ئەمما توغرا بولۇش ئىھتىمالىمۇ بار » دىگەن سۆزىگە تەڭداش مەنىدىكى كەلگەن سۆز بولۇپ سىز تەھلىل قىلغاندەك ئۇنداق خاتا مەنە چىقمايدۇ. بىزنىڭ «توغرۇلۇق مۇجتەھىدلەر ئارىسىغا چېچىۋېتىلگەن» سۆزىمىزنىڭ مەنىسىمۇ ھەم شۇنداق.
شۇنىڭدەك بىز يەنە، مۇجتەھىدلەرنىڭ بىر مەسىلىگە قارىتا زىت قاراشلىرىنىڭ ھەممىنى بىر ئۆلچەمگە سەۋىلىپ تۇرۇپ مۇئامىلە قىلساق توغرا قىلغان بولمايمىز، چۈنكى ئاشۇ قاراشلار ئىچىدە ئىككى مۇجتەھىد ئىككى دەۋىردە تۇرۇپ بىر مەسىلىگە ھەر ئىككىسىنىڭ ئۆز دەۋىرلىرىدە ياشىغان شارائىتلىرىنىڭ ئوخشىماسىلىقى تۈپەيلى زىت ھۆكۈم چىقارغىنىغا قاراپ:« بىرى يەنە بىرىنى خاتا دەۋاتىدۇ مانا» دەپ چۈشۈنۈۋالساق ھەممىنى بىر تاياقتا ھەيدىگەن بولۇپ قالىمىز، چۈنكى مۇجتەھىدلەر ئارا بىر-بىرىگە زىت ھۆكۈم بىرىلگەن مەسىللەرنىڭ نۇرغۇنلىرىنىڭ كۆپىنچە ئىختىلاپتا بولۇشى شۇ مۇجتەھىدلەرنىڭ دەۋىر، شارائىت، ئۆرپ-ئادەت ۋە ئەھۋال قاتارلىقلارنىڭ بىر-بىرىگە ئوخشاشماسلىقى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، مەسىلەن ئالىملار ئىمام ئەزەم ۋە شاگىرىتلىرى ئارىسىدىكى ئىختىلاپلارنىڭ كۆپلىرىنى تەكشۈرۈپ بۇ ئىختىلاپلارنى بىزگە ئوخشاش: «شاگىرتى ئۇستازىنى خاتا» دېگەن خۇلاسىنى چىقارمىغان، بەلكى ئۇلار كۆپلىگەن ئىختىلاپلارنى ئىنچىكىلەپ تەكشۈرۈش قىلغاندىن كىيىن:« ئۇستاز ۋە شاگىرت ئارىلىرىدىكى ئىختىلاپنىڭ چىقىشى پاكىت ۋە دەلىلنىڭ كۈچلۈك-ئاجىزلىقىدىن ئەمەس بەلكى زامان ۋەماكان ئوخشىماسلىقىدىن كېلىپ چىققان» دېگەن خۇلاسىنى بېكىتكەن. يەنە مەسىلەن مالىكى ئىماملىرىدىن ئەبۇ يەزىد ئەلقەرۋانى ھويلىسىغا كۆزەتچىلىك ئۈچۈن بىر ئىتنى باغلاپ قويغان بولۇپ بىر قىسىم ئالىملار ئۇزاتنى يوقلاپ كەلگەنلىرىدە ھويلىسىدىكى ئىتىنى كۆرۈپ ئۇزاتقا«ئىمام مالىكنىڭ ئىت بىقىشنى يامان كۆرىدىغانلىقىنى بىلىپ تۇرۇپ بۇنىمە قىلغىنىڭ؟» دېگەندە ئۇ زات: «ئەگەر ئىمام مالىك مىنىڭ زامانىمدا بولغان بولسا ئىدى، ھويلىسىغا ئىت ئەمەس ۋەھشى يولۋاسنى قارانچۇققا قويغان بولاتتى»[1] دېگەن. دىمەك ئىختىلاپلارنىڭ مانا مۇشۇنداق ھەرخىل تەرەپلىرىنى كۆزەتمەي ۋە نەزەرگە ئالماي تۇرۇپ مۇجتەھىدلەردىن كەلگەن ھەممە ئىختىلاپى گەپلەردە ئۇلارنى بىرى-يەنە بىرىنى خاتا دەيدىكەن دەپ تۇرۇۋالساق ئەسلى خاتالىشىۋاتقان بىز بولۇپ قالىمىز.
شۇنىڭدەك ئۇستاز سەئىد نۇرسىمۇ «ھەق بىر تۇرسا قانداقسىگە تۆت مەزھەپنى تەڭ ھەق دەيمىز؟» دىگەنگە جاۋابەن، بۇ ئىختىلاپلارنىڭ دەلىل جەھەتتىن ئەمەس بەلكى زامان-ماكاننىڭ ۋە شارائىتنىڭ ئوخشىماسلىقىدىن دەپ چۈشەنسە ھەقنىڭ بىر بولىشى بىلەن مەزھەپلەرنىڭ ئىختىلاپلىرى ئوتتۇرسىدا بىر-بىرىگە زىت مەنا بولمايدىغانلىقىغا ئىشارە قىلغان ئاساستا، مىساللارنى سەبەب، شارائىت ۋە مۇھىت قاتارلىقلارنىڭ ئوخشىماسلىقى نۇقتىسىدىن كۆزىتىپ جاۋاب بەرگەن.
ئەمدى «ئىجتىھاد رىسالىسى» دىكى نۇرسىنىڭ بۇ ھەقتىكى يازمىسىنى بىز كەلتۈرگەن چۈشەنچىلەر ئاساسىدا ئوڭ كۆز بىلەن قارايدىغان بولساق سەئىد نۇرسېنىڭمۇ ئابايدىن بىرى بىز تەھقىقلەۋاتقان مۇددىئانى چىقىش قىلىپ يازغىنىنى ھېس قىلىمىز، قېنى رىسالىدىكى مۇنۇ سۆزگە ياخشى دىققەت قىلايلى: « ئەگەر دېسەڭ: ھەق دېگەن بىر بولىدۇ، قانداقمۇ بۇنداق تۆت  مەزھەپنىڭ ئوخشىمىغان ئەھكاملىرى ھەق بولىدۇ؟
    ئەلجاۋاب: بىر سۇنىڭ مىجەزى ئوخشىمىغان بەش خىل كېسەلگە بەش تۈرلۈك ھۆكۈمى بولىدۇ. بىرسىگە كېسەللىكىنىڭ ئەھۋالىغا قارىتا سۇ دورىدۇر، تىببىي جەھەتتىن ۋاجىپتۇر. باشقا بىرسىگە كېسەللىكى ئۈچۈن زەھەردەك زىيانلىقتۇر، تىببىي جەھەتتىن ھارامدۇر. يەنە بىرسىگە ئاز زىيان بىرىدۇ، تىببىي جەھەتتىن ئۇنىڭغا مەكرۇھدۇر. يەنە بىرسىگە زىيانسىز مەنپەئەتلىكتۇر، تىببىي جەھەتتىن سۈننەتتۇر. يەنە بىرسىگە زىيانلىقمۇ ئەمەس، پايدىلىقمۇ ئەمەس،  خاتىرجەم ئىچسۇن، تىببىي جەھەتتىن ئۇنىڭغا مۇباھتۇر. دېمەك، ھەق بۇ يەردە  كۆپ خىللاشتى، بەشىلىسى ھەقتۇر. ئەمدى سەن: «سۇ پەقەتلا دورىدۇر،   پەقەتلا ۋاجىپتۇر، باشقا ھۆكۈمى يوقتۇر.» دېيەلەمسەن؟»
مانا بۇ ئىبارىلەرگە ياخشىلاپ دىققەت قىلغىنىمىزدا سايرام بۇرادەرنىڭ رەددىيەسىدە  كەلتۈرگەن بايانلىرىدا، رىسالىدىكى سەئىد نۇرسىنىڭ سۆزلىرىنى خاتا ھەزىم قىلىۋىلىپ بۇ نۇقتىغا ئوشۇقتىن ئوشۇق تېگىش قىلغانلىقىنى ھېس قىلىمىز، مەسىلەن تۆۋەندە ئۇستازنىڭ سۇئال قويۇش ئۇسلۇبىغا دىققەت قىلايلى:« ئەگەر دېسەڭ: ھەق دېگەن بىر بولىدۇ، قانداقمۇ بۇنداق تۆت مەزھەپنىڭ ئوخشىمىغان ئەھكاملىرى ھەق بولىدۇ؟
    ئەلجاۋاب ...» بۇ سوئالدا ھەرگىزمۇ سايرام قېرىندىشىمىز چۈشىنىۋالغاندەك نۇرسىنىڭ «ھەقنى بىرقانچە بولىدۇ» دەپ قارايدىغانلىقى چىقمايدۇ، بەلكى ئۇستازنىڭ بۇيەردە جاۋاب بىرىۋاتقىنى: «توغرا «ھەق» سىنىڭ دېگىنىڭدەك بىر بولىدۇ، بىراق ھەقنىڭ بىر بولىشىغا قارىماي تۆت مەزھەپنى ھەق دېيىشىمىز ھەممە مەزھەپنىڭ  بىر كىشىگە نىسبەتەن ئوخشىمىغان شارائىتقا قارىتا ئوخشىمىغان مۇئامىلە قىلغىنىدىن كىلىپ چىققانلىقى ئۈچۈن بەش مەسىلىگە بەش خىل ھۆكۈم كېسىلدى، ئەگەر بىر خىل شارائىتقا قارىتا بەش خىل ھۆكۈم پىچىلگەنىدە ئىدى ھەقىقەت كۆپ خىللاشتى دىسەك بولاتتى، ئەمما ئوخشىمىغان شارائىتقا قاراپ ھۆكۈم كېسىلگىنى ئۈچۈن ھەممىسىنى ھەق دەيمىز» دېيىش ئارقىلىق مۇشۇ مىسالدا يۇشۇرۇنغان بىر قائىدىنى ئەسلەتمەكچى بولغان، ئۇ بولسىمۇ: ھۆكۈم زامان-ماكان، شارائىت، ئۆرپ-ئادەت ۋە رېئاللىقنىڭ ئۆزگىرىدۇ ۋە زامان- ماكاننىڭ ئۆزگىرىشى بىلەن ئۆزگەرگەن ھەر بىر ھۆكۈمنى شۇ زامان ۋە ماكانغا خاس بولغان بىر ھەق سۈپىتىدە مۇئامىلە قىلىنىدۇ دېگەندىن ئىبارەت ئىدى.. دېمەك ئۇستازنىڭ بۇھەقتىكى قاراشلىرىنىڭ نېگىزى پۈتۈنلەي جۇمھۇر مۇجتەھىدلەرنىڭ قارىشى بىلەن بىردەك.
ئەمدى بۇنىڭلىق بىلەن، ئىككى مەزھەپتە بىر مەسىلىگە بىر خىل شارائىتقا كەلگەن ئىككى ھۆكۈمنى ئۇستازنىڭ رىسالىسىغا تەڭلىۋالمىساقمۇ بولىدۇ، چۈنكى ئۇستاز يۇقارقى مىساللارنى سورىغۇچىغا بىر مىسال سۈپىتىدە بايان قىلدى خالاس، دىمەك ئۇستازنىڭ بەرگەن جاۋابىدا چىقىش قىلىۋاتقىنى ھەقنىڭ بىر بولدىغانلىقىغا قايىل ئىكەنلىكىنى ئۇقتۇرۇش بىلەن بىرگە ھەقنىڭ زامان-ماكاننىڭ ئۆزگىرىشى بىلەن ھۆكۈم (ھەق) نىڭ ئۆزگىرىشىدىن ئىبارەت ماۋۇ مەنىلەرگە ئىشارە قىلغىنى بولۇپ بۇنى خاتا ھەزىم قىلىپ چۈشۈنۈۋىلىپ: « تىمىدا ئوتتۇرىغا قويۇلغان يەنە بىر مەسىلە ھەقىقەتنىڭ بىر قانچە بولۇش مەسىلىسى. بۇ مەسىلىمۇ ئىختىلاپ چىققان مەسىلىنىڭ بىرسى بولۇپ   توغرا قاراش شۇكى ھەقىقەت پەقەت بىرلا بولىدۇ. مەزھەپ مەسىلىسىنى مۇۋاپىق  ھەل قىلالمىغانلار ھەقىقەت دېگەن بىر قانچە بولىدۇ دېيىش ئارقىلىق تۆت مەزھەپنىڭ ھەممىسى توغرا دېگەن نەزەرىيىسىنى ئاقلاپ كۈچلەندۈرمەكچى.» دەپ رەددىيە بىرىشنىڭ قىلچىلىك ئورنى يوق...  ھەمدە يۇقارقى مەزمۇنلار دەل قەدىمقى ۋە ھازىرقى مۇھەققىق مۇجتەھىدلەر تەكىتلەۋاتقان تەھقىق قاراشلارنىڭ بىرى بولۇپ، بۇ بىر تەرپى.
  ئەمدى يەنە بىرى ئۇستازنىڭ مىسالىغا قارىتا ئىمام ئەزەم ۋە شاگىرتلىرىنىڭ ئارىسىدكى بىر مەسىلىگە قارىتا قىلىشقان ئىختىلاپىنى رەددىيە قىلىۋىلىشنىڭمۇ زۆرۈرىيتى يوق، چۈنكى ئاشۇ ئىختىلاپلارنىڭ ھەقىقىتىمۇ گېزى كەلگەندە ئۇستازنىڭ مۇددىئاسىنى چىقىش قىلالايدۇ، مەسىلەن بىز يۇقۇردا دەپ ئۆتكىنىمىزدەك مۇھەققىق ئۆلىمالار ئۇستاز- شاگىرت ئوتتۇرسىدىكى ئىختىلاپلارنىڭ كۆپ قىسمىنى تەكشۈرۈپ بۇ ھەقتە:«ئارىلىرىدىكى ئىختىلاپنىڭ چىقىشى پاكىت ۋە دەلىلنىڭ كۈچلۈك-ئاجىزلىقىدىن ئەمەس بەلكى زامان ۋەماكان ئوخشىماسلىقىدىن كېلىپ چىققان» دەپ ئېنىق ئېيتقان، مانا بۇ باھا فەقىھلەر ئارىسىدا ناھايىتى مەشھۇر گەپ بولۇپ بۇنى پەقەت ئىجتىھاد ساھەسىدە گەپ قىلىش سالاھىيىتى يوق ئادەملەرلا ئىنكار قىلىشى مۇمكىن.


  ئاخىردا قۇشۇمچە قىلىدىغىنىم ئىجتىھادى مەسىلىلەردە «ھەق» ئاللاھنىڭ نەزىرىدە بىر بولسىمۇ ئەمما ئاللاھ تائالا بىزدىن بۇ ھەقنى مەخپىي تۇتقىنى ئۈچۈن ئىجتىھاد ئەھلى بولمىش مۇجتەھىدلەرنىڭ بۇنىڭغا قارىتا ئىجتىھادىنىڭ يېتىشىچە،  قۇرئان ۋە سۈننەتتىن كەلگەن ئىلمى ئىقتىدارىغا تايىنىپ تۇرۇپ ئۇشبۇ ھەقنى تىپىش ئۈچۈن ھەممىسى بىردەك ئىجتىھاد قىلىشقا تەكلىپ قىلىنغان، ئەگەر ئاشۇ «ھەق» ھەممە مۇجتەھىدنىڭ ئىجتىھاتىدا بىرلىككە كىلىنگەن بولسا ئىجمائ، ئىختىلاپ بولغان بولسا بۇنىڭ ئۆزى ئاللاھنىڭ بەندىلەرگە قىلغان مەرھەمىتى بولۇپ كىم قايسى مۇجتەھىدنىڭ دەلىلىنى كۈچلۈك دەپ قاراپ ئۇنىڭغا ئەگەشسە خاتا قىلغان بولمايدۇ ۋە خاتا بولمىغاننىڭ ئۆزى توغرا بولغان بولىدۇ، ئەمما ھەر كىم قۇرئان ۋە سۈننەت ئاساسىدا ئۆز ئىجتىھادىغا تايىنىپ بىر مەسىلىگە قارىتا بىر نەچچە مۇجتەھىدنىڭ قارىشىدىن بىرىگە توختىلىپ ئاشۇنىڭغا ئەگەشسە، ئۇ ئۆزى ھەق دەپ قارىغىنىغا ئەگەشكىنى ئۈچۈن توغرا قىلغان بولىدۇ، ئەمما ئۇ: ئاللاھنىڭ نەزىرىدىكى ھەق پەقەتلا مۇشۇ دەپ باشقىلارغىمۇ توغرۇلۇق ئېھتىمالىنى بەرمىسە ئۇ ئاپ-ئۇچۇق ئۆز قارىشىغا مۇتەئەسسىپلىك قىلغان بولىدۇ. ئەمما دەلىللەرنى پەرقلەندۈرۈشكە ئاجىزلار بولسا ئىلىم ئۆگىنىشكە ئۆزىنى بېرىشى زۆرۈر، ئۇنىمۇ قىلىپ بولالمىغانلار بولسا ئۆز تەۋەلىكىدىكى ئېتىبارلىق بىر مۇجتەھىدقا ۋە ياكى ھەممىنىڭ ئىتىراپىغا ئېرىشكەن ئالىمنىڭ كۆرسەتمىسىگە ئەگىشىشى لازىم، مەيلى ئۇ ئالىم مەزھەپ تۇتسۇن ۋە ياكى تۇتمىسۇن.




.................................................................................................
[1] يۇسۇف قەرداۋىينىڭ «ئىجتىھاد» ناملىق كىتابىغا قارالسۇن

بۇ رىسالىدە قېرىنداشلىرىمىز ئىلمى مۇنازىرە ئېلىپ باردى،
بۇ رىسالىنى يوللىغان نۇرۇس قېرىندىشىمىزغا،ئىلمى مۇنازىرە ئېلىپ بارغان سايرام،رىدا ۋە
؟ۇيلىنىش قاتارلىق قېرىنداشلارغا ئۇلۇق ئاللاھدىن رەھمەت تىلەيمەن،شۇ جۈملىدىن بۇ رىسالىنى
نادىرلىغان سامان يولى قېرىندىشىمغىمۇ رەھمەت تىلەيمەن!
بۇ مۇنازىرە ئارقىلىق بىز نۇرغۇن بىلىملەرگە ئىگە بولدۇق.
قېرىنداشلارنىڭ قۇللىرىنى چىڭ سىقىپ....پارىس

ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم نۇرس بۇرادەر سىزدىن كىچىك بولساممۇ يەنىلا سىزنى بۇرادەر دەپ ئاتاۋىرەي.چۈنكى مۇئمىن –مۇئمىننىڭ بۇرادىرى ئەمەسمۇ؟ دىنى قېرىنداشلىقنىڭ ياش بىلەن مۇناسىۋىتى يوققۇ؟ ئەگەر بىزنى مەزھەب تۇتمايدىغان ئادەم دەپ بۇرادەر دىمىسىڭىز ئۆزىڭىزنىڭ ئىشى.ئەمما مەن سىزنى مەزھەب تۇتىدۇ دەپ بۇرادەرلىكتىن چىقىرىۋىتەلمەيمەن. بىزنىڭ   مەرھۇم  ئۇستازىمىز مۇنداق بىر شىئىرنى ئوقۇپ بىرىدىغان ئىدى.ھازىرغىچە ئىسىمدىن چىقمايدۇ.
الافندى مشتق من الفند                             قولە قول بلا سند            
ئەپەندى دىگەن گەپنى ئاڭلىساملا مۇشۇ شىئىر يادىمغا يىتىدۇ. بەلكىم سىز بۇنداق گەپنىڭ ئاساسى يوق دەپ قايىل بولمايدىغانسىز! مەيلى،ئۇنى بىر چاخچاق دەپ چۈشەنسەكمۇ بولىۋىرىدۇ....
مەقسەتكە كەلسەك سىزنىڭ 》
ئاخىرىدا كۆپچىلىككە بىرنەچچە ھەدىس سۇناي:
     «ھەزرىتى ئەلى رەدىيەنلاھۇ ئەنھۇ دېدىكى:'مەن سىلەرگە رەسۇلۇللاھتىن بىر نەرسە دەپ بەرگەن ۋاقتىمدا، ئاللاھقا قەسەمكى، ئۇ دېمىگەننى دېدى دېيىشتىن ماڭا ئاسماندىن يەرگە تاشلىنىش سۆيۈملۈكراقتۇر...' دەپ رەسۇلۇللاھنىڭ(ئە.س.ۋ) مۇنداق دېگەنلىكىنى ئېيتتى:'ئاخىر زاماندا يېشى كىچىك، ئەقىللىرى زەئىپ بىر تۈركۈم ياشلار مەيدانغا كېلىدۇ. مەخلۇقلارنىڭ ئەڭ خەيرلىكىنىڭ (ئە.س.ۋ) سۆزلىرىنى (سىلەرگە) سۆزلەيدۇ ۋە قۇرئان ئوقۇيدۇ. ئەمما يادىن چىققان ئوقتەك دىندىن چىقىدۇ. ئىمانلىرى كېكىردىكىدىن ئاشمايدۇ...'» <بۇخارى، ئەبۇ داۋۇت>
     «ئاخىر زاماندا بىر قەۋم مەيدانغا كېلىدۇ. جاھىللار باش بولۇپ كىشىلەرگە پەتىۋا بېرىدۇ، بۇنىڭ بىلەن ھەم ئۆزى ئازىدۇ، ھەم باشقىلارنى +ئازدۇرىدۇ»<بۇخارى، مۇسلىم، تىرمىزى>
      بۇ خەتەرلىك زاماندا ئاللاھ بىزلەرنى شۇنداقلاردىن بوپ قېلىشتىن ساقلىسۇن! ئىجتىھادتىكى زور ئاخىرەتلىك نەتىجىنى كۆزلىگەن ھەربىر كىشى ئۇنىڭغا تىرىشىشنى ئويلايدۇ، ئەمما ئىجتىھاد ھەۋەسكارانە قىلىنىدىغان ئىش ئەمەس. ئۇنىڭ ساۋابىمۇ چوڭ، مەسئۇلىيىتى ھەم چوڭدۇر. «خاتالاشسا بىر ساۋاپ، توغرا ھۆكۈم چىقارسا ئىككى ساۋاپ»قا ئېرىشىش ھەققىدىكى ھەدىسنى ئەسكە ئالغىنىمىزدا، يۇقىرىدىكىدەك ھەدىسلەرنى ھەم ئۇنۇتمايلى.ھەم بۇ خىل مەسىلىلەر بىلەن ھەلەك بولۇپ، ئۆز ئىنسانلىق، قۇللۇق ۋەزىپىمىزنى ھەققى بىلەن ئادا قىلالماي قالمايلى.  ئېنىقكى، دىنى مۇتالەئەدىكى مەقسەت قارشى تەرەپنى يېڭىش ياكى شۆھرەت قازىنىش ئەمەستۇر. ئاللاھ بىزنى نەفسىنى يېڭىگۈچىلەردىن قىلسۇن. ئاللاھ بىزنى ئۆز خاتالىرىمىزنى مۇئەييەنلەشتۈرۈپ، تۈزەتكۈچىلەردىن قىلسۇن
دەپ ماڭائەسكەرتىش بەرگەنلىكىڭىزگە اللە رەھمەت قىلسۇن.ھەممەيلەن مۇشۇنداق بىر-بىرىمىزگە قېرىنداشلارچە سەمىمىلىك بىلەن مەسئۇل بولۇپ بىر-بىرىمىزنىڭ ئارتۇقچىلىقلىرىنى قوبۇل قىلىپ يىتەرسىزلىكلەردىن ساۋاق ئېلىپ مۇنبەرنى ئىلىم ئۈگىنىش ۋە قېرىنداشلىقنى كۈچەيتىش ئۈچۈن تونۇشۇش ۋە سىردىشىش ئائىلىسى قىلالىساق  بەكمۇ ياخشى بولاتتى.ئەسلىدە باشقىلارنىڭ بىزگە قارشى ئىنكاس يېزىشى بىزنى نەزەرگە ئالغىنى ئىدى.چۈنكى مىۋىسى يوق دەرەخكە ھىچكىم تاش ئاتمايدۇ.ئەپسۇسكى ھەر قايسى مۇنبەرلەردە ئۆزىنى كۆرسىتىپ مۇرت توپلاش ئۈچۈن كىچىككىنە ئوخشىماسلىق شەكىللەنگەن ئۇششاق مەسىلىلەردە قارشى تەرەپكە زەھەرخەندىلىك بىلەن ھۇجۇم قىلىپ ئۇنى سېسىتىۋىتىشكە ، يۈزىنى چۈشۈرۈپ مۇنبەردىن ھەيدەپ چىقىرىشقا ھەركەت قىلىپ ئاشكارا ھالدا« سىنى ئۇنداق قىلىۋىتىمەن،مۇنداق قىلىۋىتىمەن،ئون قېتىم كۆرسەم ئون قېتىم ئەدىپىڭنى بىرىمەن »دەپ پەسەندى لۈكچەكلەرچە «مۇنازىرە» قىلىدىغان   «ئالىملار»مۇ  يوق ئەمەس.بۇنداقلاردىن ئىلىم ئەھلىلا ئەمەس ئازراق ئەقلى بار كىشىلەرمۇ سەسكىنىپ نۇمۇس قىلىدۇ،نەپرەت بىلەن تۈكۈرىدۇ..اللەغا شۈكرىكى ھازىر مۇنبىرىمىزدە بۇنداق قىلىقسىز ئىشلار تۈگىگەندەك قىلىدۇ..مۇنازىرە دىگەننى كىشىنىڭ شەخسىيىتىگە ھۇجۇم قىلماي ئۇنىڭ ئىدىيىسىگە ئىلمى رەددىيە بىرىپ قايىل قىلىشقا تىرىشقاندا مۇھىمى شەخسى غەرەز ئۈچۈن ئەمەس ھەقىقەت ئۈچۈن قىلغاندا ئاندىن ئۇنىڭ ئۈنۈمى بولىدۇ.خۇددى سىز دىگەندەك دىنى مۇتالەئەدىكى مەقسەت قارشى تەرەپنى يېڭىش ياكى شۆھرەت قازىنىش بولماسلىقى كىرەك ئىدى.ئەمما ھازىر يۇقىرى دەرىجىدىكى ئادەمنىڭ ئۆزىدىن تۆۋەن ياكى تەڭ  دەرىجىلىك ئادەمگە قايىل بولۇشى ئاساسەن تېپىلمايدىكەن. پاكىتتا يېڭىلىپ  كۆڭلىدە قايىل بولسىمۇ ئاغزىدا  ئىقرار قىلسا ئاتالمىش يۈزى چۈشۈپ كىتىشتىن ئەنسىرەپ تايىنى يوق چاخچاق گەپلەر بىلەن مۇنازىرىنى ئاياقلاشتۇرۇشقا تىرىشىدىكەنكى -،ھەر  نىمە بولسا بىر ھەقىقەتنى بىلىۋالدىم،بىر خاتالىقتىن ساقلىنىپ قالدىم،سىلىگە اللە رەھمەت قىلسۇن دەيدىغان سەلەپلەرنىڭ خاراكتىرى ھازىر قالماپتۇ.سەل ئىنساپلىقلىرى كىيىنرەك بولسىمۇ قايىل بولىدىكەن.بۇ يەردە قايسىدۇ بىر كىتاپتا ئوقۇغان مۇنداق بىر ۋەقەلىك يادىمغا كىلىۋاتىدۇ. ئىمام ئەزەم ھەزرەتلىرى شاگىرتلىرىنى مۇنازىرە قىلىشتىن چەكلەيدىكەنتۇق .شاگىرتلىرى «بىزنى توسىدىكەنلا،ئۆزلىرى مۇنازىرىلىشىدىكەنلىغۇ؟» دىگەندە مۇنداق جاۋاپ بەرگەن ئىكەن.«بىز مۇنازىرە قىلىشساق قارشى تەرەپنىڭ ئاغزىدىن بىرەر خاتا گەپ چىقىپ قالمىغىدى ! دەپ شۇنداق دىققەت قىلىمىز،ئەمما سىلەر مۇنازىرىلەشسەڭلار قاچان قارشى تەرەپنىڭ ئاغزىدىن بىر خاتا گەپ چىقىپ قالار،ئۇنى بىر مات قىلىۋالسام دەپ دىققەت قىلىسىلەر »
مۇنازىرىدە بۇنداق سەمىمى بولۇش ناھايىتى  ئاز ئادەملەرگە نىسىپ بولسا كىرەك..
ئەمدى ئاساسى مەقسەتكە كەلسەك مەن ئۆزۈمنى مۇجتەھىد،ئايرىم ئىجتىھاد قىلىمەن دەپ دەۋا قىلغىنىم يوق.گەرچە شۇ دەرىجىگە يىتىش ئۈچۈن تىرىشىۋاتقان بولساممۇ..ئەمما مىنىڭ تەكىتلەيدىغىنىم سۈرە زۇمەر 18- ئايەتتە ۋە  يۇقۇرىدا مەزھەپ ئىماملىرى تەۋسىيە قىلغاندەك مەزھەپكە  قارىغۇلارچە ئەگەشمەي ھەر بىر ھۆكۈمدە دەلىل-ئىسپاتقا ئەگەشسەك،ھەر قايسى تەرەپلەرنىڭ دەلىللىرىنى سېلىشتۇرۇپ قايسىسىنىڭ ئەڭ كۈچلۈك بولسا شۇنى قوللىساق دىمەكچىمەن.. بۇ گەپ ئۆزىنى ئىلىم ئەھلى دەپ ئاتايدىغان ئادەملەرگە قارىتىلغان.(ئىلىمسىزلەر ئالىم  سۆزلەپ بەرگەن بويىچە ئەمەل قىلسا بولىدۇ.) مەسىلە دەل مۇشۇ يەردىن كىلىپ چىقىدۇ..بەزىلەر ئۆزىنىڭ ئۆتمۈشتە «سوفى اللە يار»، «گۈلىستان»، «ھۇۋەيدا»،«خوجا ھافىز»...قاتارلىق كىتاپلارنى ئانچە مۇنچە يادلىيالايدىغانلىقىنى چوڭ بىلىپ ،يەنە بەزىلەر «مۇختەسەر،شەرھۇلۋىقايە...»لەرنى ئوقۇغانلىقىنى پەش قىلىپ ،چوڭراقلىرى «ھىدايە » نى تەرجىمە قىلالايدىغانلىقىدىن مەغرۇرلىنىپ جاھانغا پاتماي خۇددى باشقىلار ھىچنىمە بىلمەيدىغاندەك ،ئۇلارنىڭ ھەممە گىپى خاتادەك بىلىنىپ  ئۆزىنى كاتتا ئالىم چاغلاپ باشقىلارنىڭ گىپىنى ئاڭلاپ بېقىشقىمۇ رايى يوق ياشايدىكەن.(بۇنداق دىگەنلىك ئۇكىتاپلارنى كۆزگە ئىلمىغانلىقىم ئەمەس).بىرەر مەسىلىگە دۇچ كەلگەندە ئالدىدا سەھىھ ھەدىس تۇرسىمۇ ئۇنىڭغا ئەمەل قىلماي   ئۆزى بۇرۇن ئۈگىنىۋالغان ياكى كۆنۈپ كەتكەن جاۋاپلار بويىچە مېڭىۋىرىدىكەن.بۇنداقلار يا  ئۆزىنىڭ ئىلىمسىز  تەرجىمانلىقىنى ئىتىراپ قىلغىلى ئۇنىمايدىكەن ۋە ياكى ئىلىم ئەھلىمەن دەپ دەۋا قىلغىنىغا يارىشا ئىلىم ئەھلىنىڭ ۋەزىپىسى بويىچە ئىش قىلمايدىكەن... تىمىدا مەزھەپ ئىماملىرىنىڭ «بىزنىڭ دەلىلىمىزنى بىلمىگەن كىشىنىڭ بىزنىڭ گىپىمىز بويىچە پەتىۋا بىرىشى ھارام....»دىگەنلىكىنى يازغان ئىدىم..دىمەكچىمەنكى ئىلىم ئەھلىمەن دەپ دەۋا قىلىدىغان ئادەم مۇشۇ تەۋسىيەگە ئەمەل قىلىپ  ئۇلارنىڭ دەلىللىرىنى ئازراقمۇ بولسا ئىزدىنىپ  ،سېلىشتۇرۇپ كۆڭلى قانائەت ھاسىل قىلغاندىن كىيىن مەسىلىلەرگە جاۋاپ بەرسە ئاندىن مەزھەپ بىلەن دىننىڭ ،قۇرئان-ھەدىس بىلەن فىقھى كىتاپلىرىنىڭ پەرقىنى بىلەلىگەن بولىدۇ.(بۇنچىلىك سەۋىيىسى بولمىغان ئادەم  ئەگەر اللەدىن قورقىدىغان بولسا ئۆزىنى ئىلىم ئەھلى  دەپ دەۋا قىلماي بىلمەيمەن دەپ تۇرۇشى كىرەك .چۈنكى تەرجىماننى ئالىم دىيىلمەيدۇ.) ئۆزى كۆنۈپ كەتكەن ھۆكۈمگە  قارشى بىر ھەدىسنى ئۇچراتقىنىدا مىڭىسىدە تۇنجى بولۇپ ھەدىسكە ئەمەل قىلىشنى ئويلىماي ياكى ئىزدىنىپ باقماي ۋە ياكى ئىزدەنسىمۇ  ئۆزىنىڭ مەزھىبىنىڭ ئىدىيەسىنىڭ ھەدىسكە ئۇدۇل كەلمەيدىغانلىقىنى ھىس قىلىپ تۇرۇپمۇ  يەنىلا مەزھىبى  بويىچە مېڭىۋىرىش دەل مەزھەپ ئىماملىرى ھارام قىلىۋەتكەن ئىش ئىدى...مانا بۇ -مۇتەئەسسىپلىك ۋە مەزھەپپەرەسلىك...مەن دەل مۇشۇ خىل مەزھەپپەرەسلىككە قارشى .... بىز بۇرۇن ئوقۇغان ۋاقتىمىزدا  بىزنىڭ مەزھىبىمىزگە قارشى كىلىدىغان بەزىبىر ھەدىسلەر ئۇچرىغاندا  مەرھۇم ئۇستازىمىز (اللە ئۇكىشىنى مەغفىرەت قىلسۇن) «بۇ ھەدىسنى ئىمام ئەزەم ئالمىغان (ئەمەل قىلمىغان)» دەپ چۈشەندۈرەتتى..بىزمۇ دەرسىمىزنى مۇزاكىرە قىلغاندا بۇ ھەدىسنى ئىمام ئەزەم ئالمىغان ئىكەن دەپ چۈشىنەتتۇق.ئەمما ھەدىس دىگەن نىمە؟ ئۇنى  ھەر كىم خالىسا ئالىدىغان،خالىمىسا ئالمايدىغان نەرسىمۇ ؟دەپ سوراش كاللىمىزغا كەلمىگەن..چۈنكى ئۇستازىمىزمۇ شۇنداق كۆنگەن،شۇنىڭ بىلەن بىزمۇ شۇنداق كۆنۈپ كەتكەن.كىمكى تۇمار ئاسسا مۇشرىك بولىدۇ دىگەن ھەدىسنى نەچچە قېتىم ئوقۇغان ئىدۇق.ئۇستازىمىزمۇ بەلكىم بىرەر يۈز قېتىم ئوقۇغان بولغىتى دەيمەن.چۈنكى ئۇستازىمىز ئادەتتىكى ئۆلىما ئەمەس ئالى بىلىم يۇرتىنىڭ ئەلاچى ئوقۇغۇچىسى  ۋە نۇرغۇن تالىپلارغا چوڭ  تەفسىرلەردىن  دەرس ئۆتىدىغان كىشى ئىدى. ئەمما ئاشۇ ئۇستازىمىزمۇ ھەر خىل تۇمارلارنى يېزىپ بالىلارنىڭ بويۇنلىرىغا، تۇغۇتى قىيىنلاشقان ئاياللارنىڭ يوتىسىغا،سەمرىمەيۋاتقان ياكى ئاغرىپ قالغان كالىلارنىڭ مۈڭگۈزلىرىگە ئېسىپ قويۇشنى تەۋسىيە قىلاتتى.. بىزمۇ ئۈگىنىش ئۈچۈن ئاشۇ تۇمارلارنى ئوغرىلىقچە ئېلىۋېلىپ ئېچىپ قارىساق بەزىلىرىدە ئايەت ۋە دۇئالار،بەزىسىدە ئەسھابۇلكەھف نىڭ ئىسىملىرى يۇمۇلاق شەكىلدە،ئوتتۇرىسىغا ئۇلارنىڭ ئىتى قىتمىرنىڭ ئىسىمى يېزىلغان،يەنە بەزىلىرىگە بولسا چۈشىنىكسىز تىلسىم شەكىللەر،ھىندى رەقەملىرى يېزىلغان چىقاتتى..شۇنىڭ بىلەن بىزمۇ ئاشۇنداق تۇمارلارنى كىشىلەرگە يېزىپ بىرەتتۇق.. شۇچاغدا ھېلىقى ھەدىسنى ئوقۇغانلىقىم  ئېنىق ئىسىمدە بولسىمۇ لىكىن ئۇنى قانداق چۈشەنگەنلىكىمنى ۋە ياكى بۇ ھەقتە بىرەر سوئال سورىغانلىقىمنى ئەسلىيەلمەيمەن..  ئايەت ۋە دۇئا  يېزىلغان تۇمارلارنىڭغۇ زەئىف بولسىمۇ دەلىلى بار  دەپ تۇرايلى. ئەسھابۇلكەھف نىڭ ئىسىملىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئىتىنىڭ ئىسىمىنى يېزىپ تۇمار قىلىپ ئاسقانلىق ئاشۇلاردىن مەدەت ۋە ياردەم تىلىگەنلىكنىڭ ئەينەن ئۆزى ئەمەسمۇ؟ ئى ئەسھابۇلكەھف ،بىزنى قۇتقازغىن ،بالىلىرىمىزنى كۆز تىگىشتىن ساقلىغىن  دەپ دۇئا قىلغان ئادەمنى مۇشرىك دىيىشتە ھىچكىم تالاشمايدۇ يۇ ئۇلارنىڭ ئىسىملىرى ۋە  ئىتى بالىلىرىمىزنى كۆز تىگىشتىن ساقلايدۇ دەپ ئىتىقات قىلىپ تۇمار ئاسقان  كىشىنى نىمە دىسەك بولار؟   دىمەك ئۇستازىمىزمۇ ،بىزمۇ ئۇستازلىرىمىزنى دوراپ ئەمەل قىلىپ كەلگەن ئىكەنمىز..خاتا بولسا ئۇستازىمىز شۇنداق قىلارمىدى دەيدىغان ئىدىيە ھۆكۈمران ئىدى. .بۇنداقلار ھازىرمۇ تولا. ( اللە ھىدايەت قىلمىغان بولسا مەنمۇ مۇشۇ ۋاققىچە ئاشۇنداق ئازغۇن يولدا يۈرىۋەرگەن بولاتتىم. تاپاي دىسە ھەر قانچە خاتا گەپكىمۇ بىر ساپاق تاپقىلى بولىدۇ. ئاشۇنداق تۇمار يېزىشنى ئۈگىتىدىغان ۋە تەشۋىق قىلىدىغان كىتاپلارمۇ نۇرغۇن  .ھەتتا تەفسىرلەرمۇ بار.تەفسىر ساۋى......قاتارلىقلاردەك .اللە ھىدايەت قىلمىسا تەفسىر يازغان،ئۈگەتكەن ،ئوقۇغان بىكاركەن) مانا بۇ- ئەقلىمىزنى ئىشلىتىپ  قۇرئان ۋە ھەدىسكە ئەگەشمەي ئۇستازلارغا ۋە ياكى كەلگەنلىكى كىتاپلارغا  ئەگەشكەنلىكنىڭ فاجىئەسى ،  دىمەك كىتاپ باشقا،ئەقىل باشقا ،ھىدايەت يەنە باشقا گەپ ئىكەن.
ئىزدىنىش جەريانىدا بىز توغرا دەپ ئەمەل قىلىپ كىلىۋاتقان  بىر ھۆكۈمنىڭ سەھىھ ھەدىسلەرگە
زىت كىلىپ قېلىۋاتقانلىقىنى ھىس قىلغان چېغىمىزدا يەنىلا مەزھەپ بويىچە ياكى ئۇستازلارنىڭ ۋە ياكى ئېقى قەغەز،قارىسى سىيا كىتاپلارنىڭ  گىپى بويىچە مېڭىۋىرىش  يۇقارقىدەك ئېغىر ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرىدۇ.. بۇنداق قىلىش مەزھەپنى ياكى ئۇستازنىڭ سۆزىنى  دىن دەپ بىلىۋالغانلىق بولىدۇ...ناۋادا ئاشۇ ھەدىسنى مۇلاھىزە قىلىپ  باشقىچە چۈشىنىپ ھەم كۆڭلى مۇتەئەسسىپلىكتىن خالى ھالدا شۇ چۈشەنچىسىگە قانائەت قىلالىسا بۇنى ئىجتىھاد دەيمىز.(اللە ئۇنىڭ كۆڭلىدىكىنى ئوبدان بىلىدۇ).بۇنداق چاغدا گەرچە خاتالاشقان تەقدىردىمۇ  ھەقىقەتنى تېپىش ئۈچۈن ھەركەت قىلغاچقا  يەنىلا بىر ئەجر ئالىدۇ..ئەمما  « ھەدىستە بۇنداق بولغان بىلەن بىزنىڭ مەزھەپتە مۇنداق دىگەن» دەپ تەرسالىق قىلىش- مەزھەپ ئىماملىرىنى قىلچە خاتالاشمايدىغان پەيغەمبەر دەرىجىسىگە چىقىرىۋەتكەنلىك بولىدۇ..ا مەزھەپ ئىماملىرى بۇنداق قىلىشتىن چەكلىگەن..  شۇڭا ھەقىقەتچى ئۆلىمالار ئىجتىھاد قىلىشتىن توختاپ قالمىغان..دەلىل ئالدىدا ھەر قانداق ئالىمنىڭ گىپىنى رەت قىلىشتا ئىككىلەنمىگەن..
مەسىلەن..ھەيزدار ئايال قۇرئان ئوقۇسا بولمايدۇ دىگەن ھۆكۈم  مەزھەپلەر ئارىسىدائۇزۇندىن بۇيان مەشھۇر بولۇپ كەلگەن.. ئەمما بۇ توغرىدىكى ھەدىسنى تەكشۈرگەندە بۇ ھەدىسنىڭ زەئىفلىكى ئېنىقلانغاندىن كىيىن ئىمام بۇخارى،ئىبراھىم نەخەئى ، ئىبن تەيمىييە،ئىبن قەييىم،شەۋكانى، بىن باز.ئۇسەيمىن... قاتارلىق ئالىملار قىلچە ئىككىلەنمەيلا ھەيزدار ئايال قۇرئان ئوقۇسا بولىۋىرىدۇ دەپ ھۆكۈم چىقارغان.(چۈنكى ئالىملارنىڭ بىردەك ئىتتىپاقى بويىچە  زەئىف ھەدىس ھۆكۈم چىقىرىشتا دەلىل بولالمايدۇ)مۇشۇنىڭغا قاراپلا كىم بۇ ئالىملارنى  يۇقارقى ھەدىستە دىيىلگەن  ئەقىلسىز،تەنتەك ئادەملەر ، قۇرئان ئوقۇيدۇ. ئەمما يادىن چىققان ئوقتەك دىندىن چىقىدۇ. ئىمانلىرى كېكىردىكىدىن ئاشمايدۇ دىيىشكە جۈرئەت قىلالايدۇ..
يەنە  بەزى مەزھەپلەردە  كىرپىنىڭ ھاراملىقىغا دەلىل قىلىنغان ھەدىسمۇ زەئىفلىكى ئېنىقلانغاندىن كىيىن دوكتۇر ئۇستازىمىز ئەبدۇلئەزىز رەھمەتۇللاھ كىرپە گۆشى ھالال دەپ پەتىۋا چىقاردى.
يەنە بىر مىسال.. بىر لەفزىدە قىلغان  ئۈچ تالاقنى ئۈچ تالاق بولىدۇ دەپ ھۆكۈم قىلىش تۆت مەزھەپنىڭ بىردەك قارىشى..ئەمما بىر قىسىم تابىئىلارغا ئەگىشىپ   ئىبن تەيمىييە،ئىبن قەييىم،  شەۋكانى، بىن  باز،ئەلبانى،قەرداۋى..قاتارلىقلار تەتقىق قىلىپ   بىر تالاق ھىساپ بولىدۇ دەپ قارشى ھۆكۈم چىقارغان..بۇنداق مىساللارنى نۇرغۇن كەلتۈرۈش مۇمكىن. مۇشۇلارغا قاراپلا كىممۇ بۇ ئالىملارنى  يۇقارقى ھەدىستە دىيىلگەن  ئەقىلسىز،تەنتەك ئادەملەر ، قۇرئان ئوقۇيدۇ. ئەمما يادىن چىققان ئوقتەك دىندىن چىقىدۇ. ئىمانلىرى كېكىردىكىدىن ئاشمايدۇ دىيىشكە جۈرئەت قىلالايدۇ..
مۇشۇنداق ئەھۋالدا داموللاملار  ئىزدىنىشكە باشلايدۇ. جاموللاملار «بۇرۇنقىلار بىلمەمتى!» دەپ - ئۆزىنىڭ سەنىمىگە دەسسەيدۇ.قايسىسىنىڭ  ھىدايەت تاپقان ئەقىللىق ئادەملىكىنى،قايسىسىنىڭ ئەقىلسىزلىقىنى سۈرە زۇمەرنىڭ  18-ئايىتى ئايرىپ بولغان.
يۇقارقى ھەدىس ماس كىلىدىغان ئادەملەر ئايرىم ئادەملەر. بۇنى ئارلاشتۇرۇۋىتىشكە بولمايدۇ.
مەسىلەن . كۇۋەيتلىك بىرسى «سەھىھۇلبۇخارى» دىكى ھەدىسلەرنىڭ ھەممىسى سەھىھ ئەمەس بەلكى ئۇنىڭدا نۇرغۇن زەئىف،يالغان،توقۇلما ھەدىسلەر بار دەپ ماقالە ئىلان قىلىپ بىر مەزگىل غۇلغۇلا قوزغىغان. بۇ تەنتەكنىڭ دىيىشىچە «سەھىھۇلبۇخارى» دىكى ئۇممۇ سەلەمە ئانىمىزنىڭ «مەن ھەيزدار چاغدا رەسۇلۇللا مىنى قۇچاقلاپ ياتاتتى » دىگەن ھەدىسى قۇرئان كەرىمدىكى «ھەيز ۋاقتىدا ئاياللاردىن يىراق تۇرۇڭلار» دىگەن ئايەتكە قارشى ئىمىش..رەسۇلۇللا پەيغەمبەر تۇرسا اللەنىڭ ھۆكمىگە قارشى ھالدا ھەيزدار ئايالىدىن يىراق تۇرماي ئۇنى قۇچاقلىغانلىقى ھەققىدىكى ھەدىس يالغانمىش...شۇڭا «سەھىھۇلبۇخارى» دىكى مۇشۇنداق نۇرغۇن  يالغان ھەدىسلەرنى تاسقاپ ،ئېنىقلاپ چىقىش ئىنتايىن زۆرۈرمىش....يەنە مۇشۇنىڭدەك بىر تالاي ئاقماس گەپلەرنى پاكىت سۈپىتىدە ماقالىسىدا يازغان.مۇشۇ گەپتىنلا ئۇنىڭ قانچىلىك ئەقلى بارلىقى بىلىنىپ تۇرىدۇ.
ئەگەر بۇ تەنتەك ئازراقلا ئەقلىنى ئىشلەتسە رەسۇلۇللانىڭ ئۇ قىلمىشىنىڭ ئايەتتىكى  يىراق تۇرۇشنى  تېخىمۇ ئېنىق چۈشەندۈرۈپ بىرىدىغانلىقىنى بىلەلىگەن بولاتتى..بۇ تەنتەكنىڭ ئىشىنى ئىجتىھاد دىمەيمىز بەلكى چالا ساۋات تۇرۇپ مەمەدانلىق قىلىش دەيمىز..
ئەتراپىمىزدىمۇ قۇرئان كەرىمنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىنى ۋە بىر قانچە ئۇيغۇرچە كىتاپلارنى چالا-پۇلا ئوقۇپلا ئىجتىھاد دەۋاسى قىلىدىغانلار  سەكرەپ چىقىۋاتىدۇ..
مىسالغا ئالىدىغان بولساق ھەيزدار ئايال روزا تۇتسا بولىۋىرىدۇ دەيدىغانلار  قۇرئان كەرىمدە «ئاراڭلاردىن كىمكى كىسەل ياكى سەپەر ئۈستىدە بولسا (  روزا تۇتماي )باشقا كۈنلەردە تۇتۇۋالسا بولىدۇ» دىيىلگەن..بۇنداق دىگەنلىك ۋاقتىدا تۇتسىمۇ بولىدۇ دىگەنلىك بولىدۇ..ھەيزدار ئايالمۇ كىسەل ئايال قاتارىغا كىرىدۇ ،شۇڭا روزا تۇتسا بولىدۇ ..دەيدىغان كۈلكىلىك «ئىجتىھاد»لارنى قىلىپ« نوبىل ئىجتىھاد مۇكاپاتى»غا ئىرىشمەكچى بولىۋاتىدۇ..ئۇلارنىڭ ئازراق ئەقلى بولسا ئايەتتىكى كىسەل بىلەن ئۇيغۇر تىلىدىكى ھەيزدار ئايالنى كىسەل دەپ ئاتايدىغان ئاتالغۇنىڭ ئوخشىمايدىغانلىقىنى بىلگەن بولاتتى..
يەنە تېخى قۇرئان كەرىمدە تاھارەت ئالغاندا پۇتۇڭلارنى يۇيۇڭلار دىدى،،شۇڭا ئۆتۈك كەيگەن كىشىمۇ ئۆتۈكىنى سېلىپ پۇتىنى يۇمىسا تاھارىتى ھىساپ ئەمەس..ئۆتۈككە مەسھى قىلىش ھەققىدىكى ھەدىسلەر قۇرئاننىڭ بۇيرىقىغا  ئېنىق زىت بولغانلىقى ئۈچۈن ئۇنداق توقۇلما  ھەدىسلەرگە ئىشەنگىلى بولمايدۇ.  دەيدىغان ئاجايىپ« كاتتا ھەدىسشۇناسلار » مەيدانغا چىقتى..
يەنە تېخى اللە تەئالا قۇرئان كەرىمدە  تۆگە ،كالا،ئۆچكە،قوي قاتارلىق  تۆت خىل ھايۋاننى بىزنىڭ يىيىشىمىز ئۈچۈن ياراتقانلىقىنى سۆزلىدى.بۇگەپتىن باشقا ھايۋانلارنىڭ ھاراملىقى چىقىدۇ دەيدىغان ،يەنە جەننەتتىكى ئەرلەرنىڭمۇ يىپەك كىيىملەرنى كىيىدىغانلىقىنى ۋە ئالتۇن زىبۇ-زىننەت تاقايدىغانلىقىنى دەلىل قىلىپ بۇ دۇنيادىمۇ ئەرلەر ئۇنەرسىلەرنى ئىشلەتسە بولىۋىرىدۇ دەپ پەتىۋا كىسىدىغانلارنىمۇ كۆردۈم.  
يەنە قۇرئاندىكى بەزىبىر مەزمۇنى  ئىھتىماللىق ئايەتلەرنى تۇتۇۋېلىپلا قەۋرىدە تىرىلىش ۋە ئازاپ بولمايدۇ، ئىسا ئەلەيھىسسالام چۈشمەيدۇ، چۈنكى قەۋرىنى ئاچساق توپا چىقىدۇ، قۇرئان كەرىمدە قەۋرە ئازابى ۋە ئىسا ئەلەيھىسسالامنىڭ چۈشۈشى ھەققىدە بايان يوق.قەۋرە ئازابى ۋە ئىسا ئەلەيھىسسالامنىڭ چۈشۈشى ھەققىدىكى ھەدىسلەر باشقىلار توقۇغان يالغان ھەدىسلەر،ئۇنداق ھەدىسلەرگە ئىشەنگىلى بولمايدۇ  دەيدىغانلارمۇ چىقتى. ئۇلارنىڭ دائىم دەيدىغىنى اللەتەئالا قۇرئان كەرىمنى ساقلايمەن دىگەن،ئەمما ھەدىسنى ساقلايمەن دىمىگەن.شۇڭا قۇرئانغا قارشى كەلگەن ھەدىس سەھىھ بولسىمۇ ئىشەنگىلى بولمايدۇ.
مانا بۇ -ئەقىلسىزلارچە گەپ.ھەدىس دىگەن قۇرئاننىڭ ئىزاھاتى تۇرسا قۇرئاننى ساقلايمەن دىگەنلىك ھەدىسنىمۇ ساقلايمەن دىگەنلىك ئەمەسمۇ؟ناۋادا ھەدىسلەرنىمۇ اللە ساقلىمايدىغان بولسا قۇرئاندىكى ناماز ئوقۇڭلار،زاكات بىرىڭلار دىگەن ھۆكۈملەرنى قانداق ئىجرا قىلغىلى بولىدۇ؟ يۇقارقىدەك «ھەيز ۋاقتىدا ئاياللاردىن يىراق تۇرۇڭلار» دىگەن ئايەتنى قانداق چۈشىنەتتۇق؟ ئۇلارنى ئۆيدىن ھەيدەپ چىقىرارمىدۇق؟ اللەتەئالا قۇرئاننى ساقلاش ئۈچۈن ھەدىسلەرنى  توپلايدىغان،تەتقىق قىلىدىغان نۇرغۇن مۇھەددىسلەرنى مەيدانغا چىقىرىپ ئۇلار ئارقىلىق راست،يالغان ھەدىسلەرنى ئايرىپ بەردى.مانا بۇ ئەمىلىيەتتە قۇرئاننى ساقلىغانلىق . شۇڭا ئەگەر ئۇلارنىڭ ئازراق ئەقلى بولىدىغان بولسا سەھىھ ھەدىسلەر بىلەن قۇرئان كەرىمنى تاقاشتۇرماي ماسلاشتۇرۇپ چۈشەنگەن بولاتتى..ۋەياكى ماسلاشتۇرۇشقا ھەركەت قىلغان بولاتتى. چۈنكى ھەرئىككىسى اللەنىڭ دەرگاھىدىن كەلگەن ئىلىم ئىدى. دىن ئىشلىرىدا رەسۇلۇللانىڭ  ئۆز خاھىشى بويىچە سۆزلىمەيدىغانلىقى قۇرئان كەرىم ئارقىلىق مۇئەييەنلەشتۈرۈلگەن  ..ئەمما بۇلارنىڭ يۈرەكلىرىدە ئەگرىلىك  بولغاچقا  اللەتەئالا ئېيتقاندەك «ئىھتىماللىق (مۇتەشابىھ)ئايەتلەرگە ئېسىلىۋېلىپ ،ئېنىق(مۇھكەم) ئايەتلەرنى تاشلاپ قويىدۇ...مەقسىتى پىتنە –پاسات  پەيدا قىلىش....
«بىرىڭلارنىڭ قاچىسىغا چىۋىن چۈشۈپ قالسا ئۇنى بىر قېتىم چۈمدۈرۈۋىتىپ ئاندىن تاشلىۋەتسۇن،چۈنكى ئۇنىڭ بىر قانىتىدا كىسەللىك،يەنە بىر قانىتىدا شىپا بار (بۇخارى رىۋايىتى)  »دىگەن  سەھىھ ھەدىسنىمۇ بەزىلەر ئىنكار قىلىپ «چىۋىن دىگەن ھاجەتخانىدا نىجاسەتلەرگە ئارلىشىپ مەينەت بولىدۇ.ئۇنىڭدا قانداقمۇ شىپا بولسۇن؟بۇ ھەدىس- يالغان ھەدىسكەن »دىگەن..ئەمما ھازىر ئىلىم-پەن ئارقىلىق بۇ ھەدىستىكى ئىلمى مۆجىزە ئايان بولدى..ئەقلى يەتمىگەنلىكى ئۈچۈنلا  ئايەت ۋە سەھىھ ھەدىسلەرنى ئالدىراپ  ئىنكار قىلىدىغانلار مۇشۇنداق رەسۋا بولىدۇ.....ئۈستىدىكى سەھىھ  ھەدىسلەرنى ئىنكار  قىلغانلارمۇ ئۇزاققا قالماي رەسۋا بولىشى ئېنىق..
بۇلارغا يانداش ھالدا يەنە بىر قىسىم مۇتەئەسسىپ مەزھەپپەرەسلەرمۇ بار..ئايەتلەرنى ئۆز خاھىشى بويىچە تەپسىرلەيدىغان..
مەسىلەن .سۈرە نىسا 77- ئايەتتىكى «قولۇڭلارنى يىغىڭلار،ناماز ئوقۇڭلار...» دىگەن جۈملىنى قولۇڭلارنى يىغىپ جىم تۇتۇپ ناماز ئوقۇڭلار دىگەن بولىدۇ ، دىمەك بۇ ئايەتنىڭ ھۆكمى بويىچە روكۇنىڭ ئالدى كەينىدە قول كۆتۈرۈش خاتا. يەنە تېخى بىر ھەدىسنىڭ پارچىسىنى ئۈزۈپ ئېلىپلا رەسۇلۇللا بۇ ھەدىستە «نىمانداق قولۇڭلارنى شاش ئاتنىڭ قۇيرۇقىدەك قىلىسىلەر...» دەپ   ئەيىبلىگەن.يەنە مۇئمىنۇن سۈرىسىدە  اللە تەئالا نامازدا ئەيمىنىپ دىققەت بىلەن تۇرغۇچىلارنى ماختىغان . يۇقارقى دەلىللەرگە ئاساسەن روكۇنىڭ ئالدى كەينىدە  قول كۆتۈرۈش- خاتا ھەم ئۇنداق قىلىش  نامازنى بۇزۇۋىتىدىغان كۆپ ھەركەت قىلغانلىق دەپ قەستەن سۈننەتكە قارشى چىقىدىغان «مۇجتەھىدلەر» چىقتى..ئۆتكەندە بىر جۈمەدە بىر خاتىپ مۇنبەردە تۇرۇپلا مۇنداق قايناپ كىتىپتۇ..ھازىر بىرقىسىم بەدمەزھەپ بەدبەختلەر مەيدانغا چىقىپتۇ. ئۇلار « اللە -ئەرشنىڭ ئۈستىدە» دەيدىكەن..ھەي جامائەت ئويلاپ بېقىڭلار،اللە ئەرشنىڭ ئۈستىدە بولسا اللەنىڭ ئەرشكە ھاجىتى چۈشكەن بولمامدۇ؟ اللە ھەممىدىن بىھاجەت تۇرسا ،يەنە پىيالىنىڭ ئىچىدىكى سۇ پىيالىدىن كىچىك بولىدۇ.اللە ئەرشنىڭ ئۈستىدە دىگەنلىك اللە ئەرشتىن كىچىك دىگەن بولمامدۇ ؟ دەپ بىر مۇنچە ۋالاقلاپتۇ..
شۇ مەسجىددە ناماز ئوقۇغانلاردىن بىرسى ماڭا بۇنى سۆزلەپ بىرىپ بۇ گەپ توغرىمۇ؟ بۇنىڭغا نىمە دەپ رەددىيە بەرسەك بولار؟ ئۇ خاتىپ مۇشۇ گەپلەر بىلەن ھەممەيلەننى قايىل قىلىۋەتتى دەيدۇ.قارىغاندا ئۇمۇ قايمۇقۇپ قالغاندەك قىلاتتى.
مەن  ، ئۇنداق بولسا ئاسمانمۇ بىزنىڭ ئۈستىمىزدە ،ئەمىسە ئاسماننىڭمۇ بىزگە ھاجىتى چۈشەمدۇ ؟ ئاسمانمۇ بىزدىن كىچىكمۇ ؟دىسەڭلار بولمامدۇ؟ دىسەم گەپلىرى توغرا دەپ كىتىپ قالدى.
بۇنداقلارنىڭ ساقىلى ئاقارسىمۇ يەنىلا  
ھەدىستە سۆزلەنگەن يېشى كىچىك تەنتەك،ئەقىلسىز ئادەملەر دەل مۇشۇنداقلارنى كۆرسىتىدۇ.اللە ھەممىمىزنى ساقلىسۇ ن.