[ بۇ يازمىنىsayram0998 2011-09-29 21:08قايتا تەھرىرل ]

                                            ئەسسەلامۇ ئەلەيكۇم
يۇقۇردا ھەممەيلەن ناھايىتى ياخشى پىكىرلەرنى ۋەياخشى چۈشەنچىلەرنى ئوتتۇرغا قويدى. ھەممىگە ئاللاھ ئەجىر ئاتا قىلسۇن.
  گەپكە كەلسەك، يۇقۇردىكى سايرام ئەپەندىنىڭ 12- قەۋەتتىكى ئىنكاسىنى ئوقۇغاندىن كىيىن، تېما ئىگىسىنىڭ بىزگە تېمىسىدا ئوتتۇرغا قويغان ئاساسى پىكىرلىرى ۋە بۇ پىكىرلەرگە قارىتا يىزىلغان بىر قىسىم ئىنكاسلار ھەققىدە بەزى مۇلاھىزىلەرنى ئوتتۇرغا قويساق بولىدىغانلىقىنى كۆرۈپ يەتكىنىمىز ئۈچۈن تېمىدا ئوتتۇرغا قويۇلغان مەزمۇنلار ھەققىدە ئازراق مۇلاھىزە يۈرگۈزۈشنى لايىق تاپتىم.

  1- ئۇشبۇ تېمىنىڭ ئاساسى قىسمىدا «ئىجتىھاد ئىشىكى ئوچۇق» دىگەن قاراش ئوتتۇرغا قويۇلغان بولۇپ بۇ ھەقتە كۆپ توختالمىساقمۇ بۇھەقتە ھەممىمىزدە ئورتاق قاراش تىكلىنىپ بولدى، بەدىئۇززامان ھەزرەتلىرىنىڭ ئىجتىھاد رىسالىسىدىمۇ بۇ نۇقتىنى كۈزدە تۇتقانلىقى ھەم ھەممىمىزگە ئاساسى جەھەتتىن ئىنىق بولدى. ئەگەر تېما ئىگىسىنىڭ 12- قەۋەت ئىنكاسىدا بەدىئۇززاماننىڭ رىسالىسىدىكى ئالغان سۈرۈلگەن ئىددىيەنىڭ ئىجتىھاد ئىشىكى تاقاق دىگەن قاراش ئەمەسلىكىگە قارىتا قايىللىقى ئىپادىلەنمىگەندە ئىدى نۆۋەتتە مۇنازىرە قىلىنىۋاتقان ھەممە مەسىلىنى ئاۋال بىر ياققا قويۇپ تۇرۇپ زادى ئۇستاز نۇرسى «ئىجتىھاد رىسالىسى» ئارقىلىق ئىجتىھادنى تاقىماقچىمۇ ياكى ئۆزى ياشىغان شۇدەۋرنىڭ ئۆزىدە ئىجتىھاد قىلىش ئۈچۈن بۆسۈپ ئۆتۈش كىرەك بولغان توساقلارنى سۆزلەش ئارقىلىق ئىجتىھاد ئامبىرىنى ساپلاشتۇرماقچىمۇ دىگەن مەسىلىنى كاللىمىزدا ئايدىڭلىتىۋىتىپ ئاندىن باشقا مەسىلىگە ئۆتكەن بولار ئىدۇق، ۋە مۇشۇنداق بولغاندا ئاندىن تېما ئىگىسى ئوتتۇرغا قويغان تېمىغا ماس ئىش بولغان بولار ئىدى. ئەمما ھازىر ئىجتىھاد رىسالىسىغا قارىتا تىما ئىگىسىمۇ ۋە ئىنكاس ساھىبلىرىمۇ بۇ مەسىلىگە ئاساسەن ئورتاقلىق ھاسىل قىلىپ بولدى. شۇڭا بەدىئۇززامانىنىڭ ئىجتىھاد رىسالىسى ئىجتىھادنى چەكلەمدۇ ياقمۇ دىگەننى ئىسپاتلاش نۆۋەتتە مۇلاھىزىمىزنىڭ مەزمۇن دائىرسىدە بولمايدۇ.

2-  تېما ئىگىسى ئوتتۇرغا قويغان ئىككىنجى مەسىلە «ھەقىقەت پەقەت بىر بولىدۇ» مەسىلىسى ۋە بۇ گەپتىن شاخلىنىپ چىققان مەسىللەر.
  بۇ مەسىلىدە تېما ئىگىسى ناھايىتى ئەتراپلىق شەكىلدە بىر قىسىم جۈزئى مەسىللەرنى تەھلىل قىلىش ئارقىلىق بىر قانچىلىغان خۇلاسىلەرنى ئوتتۇرغا قويغان. مەسىلەن: ھەممە مۇجتەھىدلەرنىڭ قارىشى ئىچىدە پەقەت بىرسىلا ھەق بولىدۇ، قالغىنى خاتا بولسىمۇ گۇناھ بولماستىن بەلكى بىر ئەجىر بولىدۇ دىگەندەك. تىما ئىگىسى بۇ مەسىلىنىڭ بىشىنى چىقىرىپ قويۇش بىلەنلا كۈپايىلەنگەنلىكى ۋە تۆۋەندىكى: «تىمىدا ئوتتۇرىغا قويۇلغان يەنە بىر مەسىلە ھەقىقەتنىڭ بىر قانچە بولۇش مەسىلىسى. بۇ مەسىلىمۇ ئىختىلاپ چىققان مەسىلىنىڭ بىرسى بولۇپ   توغرا قاراش شۇكى ھەقىقەت پەقەت بىرلا بولىدۇ. مەزھەپ مەسىلىسىنى مۇۋاپىق  ھەل قىلالمىغانلار ھەقىقەت دىگەن بىر قانچە بولىدۇ دىيىش ئارقىلىق تۆت مەزھەبنىڭ ھەممىسى توغرا دىگەن نەزىرىيەسىنى ئاقلاپ كۈچلەندۈرمەكچى.».... دىگەندەك سۈزلەرنى دىيىش ئارقىلىق مەسىلىنى سەل غۇۋاراق ئوتتۇرغا قويۇپ قالغانلىقى ئۈچۈن يەنە بىر بۇرادىرىمىز تەرپىدىن: ياق، بەلكى تۆتىلى مەزھەپنىڭ دىگەنلىرىنى ھەق دەيمىز ،» دىگەن ئەكسى قاراشنىڭ ئوتتۇرغا چىقىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان.
  بۇ مەسىلىگە كاللا يۈگۈرتۈشتىن ئاۋال شۇ ئىسىمىزدىن چىقماسلىقى زۆرۈركى بۈيەردە تارتىشىۋاتقان مەسىللەر پەقەت پۇرۇئات مەسىللەردىكى نەس ۋە ياكى <ئەسەر> يەنى خەبەر كەلمىگەن، دەلىلى قەتئىي ئەمەس بەلكى زەننىي (بۇنىڭ ئىچىگە نەس قەتئىي بولسىمۇ دەلالىتى زەننى بولغانلىرىمۇ كىرىپ كىتىدۇ: مەسىلەن باشقا مەسىھ قىلىش مەسىلىسىدىكى ئايەتنىڭ مۇتەۋاتىر بولىشى بىلەن قەتئىې بولسىمۇ ئەمما ئايەتتىكى ب ھەرىپىنىڭ دەلالىتىنىڭ زەننى بولغىنىغا ئوخشاش) بولغان مەسىللەرگە قارىتىلغان بولۇپ ھەرگىزمۇ ئىجتىھادقا ئالاقىسى بولمىغان قەتئىيياتلارغا قارىتىلغان ئەمەس.
ئەمدى يۇقۇرقى ئىككى تەرەپنىڭ قارىشىغا كەلسەك ئەمەلىيەتتە بۇ مەسىلە دەل بىز گىپىنى قىلىۋاتقان مۇجتەھىد ئالىملار ئارىسىدىمۇ ئوتتۇرغا قويۇلغان بولۇپ، بۇ مەسىلە ئەمەل نۇقتىسىدىن ئەمەس بەلكى نەزەر نۇقتىسىدىن كۈزىتىلگەن ۋە ئوتتۇرغا تاشلانغان مەسىللەرنىڭ بىرى بولغان. بۇ مەسىلىنىڭ ئەسلى كىلىپ چىقىشىغا نەزەر سالساق ئىسلام ئالىملىرى ئارىسىدا مەشھۇر ئىككى قاراش ئوتتۇرغا قويۇلغان بولۇپ بىرىنجى قاراشتا:« پۇرۇئات مەسىللىرىدە ھەممە مۇجتەھىدنىڭكىنى توغرا دىگۈچىلەر بولۇپ بۇلار: قايسى مۇجتەھىد ئىلمىي ئىجتىھاد ئارقىلىق ھۆكۈم چىقارسا ئۇ ھۆكۈم ھەق بولىدۇ، دىمەك ھەممە مۇجتەھىدنىڭ ھەق دىگۈچىلەر، ئىكىكىنجىسى بولسا: پەقەت بىرىنىڭلا توغرا بولىدۇ، قالغانلىرىنىڭ خاتا بولسىمۇ ئەجىر بولىدۇ دىگۈچىلەردىن ئىبارەت ئىككى قاراشتىكىلەر ئوتتۇرغا چىققان، ئالىملارمۇ بۇ ئىككى تەرەپنىڭ بۇخىل قاراشلىرىنى ئىتىبارلىق قاراش دەپ قارىغان ۋە ھەتتا مۇھەققىقلەر ئىككىنجى قاراشتىكىلەرنى كۈچلۈك دەپ قارىغان بولسىمۇ، بۇ ئىككىلى قاراشتىكىلەرنىڭ ھىچبىرى تۆت مەزھەپنىڭ تۆتىلى قارىشىغا ئەمەل قىلغانلارنى نە بىرىنجى قاراشتىكىلەر بولسۇن ۋەياكى ئىككىنجى قاراشتىكىلەر بولسۇن چوقۇم بىرىنى توغرا، قالغىنى خاتا دىگەن بويىچە ھۆكۈم چىقىرىپ بىرىنىڭ توغرا، قالغىنىنى خاتا دىگەن خۇلاسىگە كەلمىگەن، بەلكى بىرىنجى ۋە ئىككىنجى قاراشتىكىلەرنىڭ ھەممىسى بىردەك ئۆز قاراشلىرىدىن: «تۆتىلى مەزھەپنىڭ قارىشى توغرا بەلكى تۆتىلى مەزھەپنىڭلا ئەمەس ھەر بىر ئىجتىھاد سالاھىيتىگە ئىگە ھەرقانداق مۇجتەھىدنىڭ ئۆز ئىجتىھادى ئارقىلىق چىقارغان ھۆكمى  توغرا» دىگەن خۇلاسىنى قاراشلىرىدىن تارتىپ ئىلىپ چىققان. مەسىلەن: بىرىنجى قاراشتىكىلەرنى ئالساق: مەسىلەن ئۇلارنىڭ: ھەممە مۇجتەھىدنىڭ قارىشى توغرا دىگەن سۆزىدىنلا چىقىپ تۇرۇپتۇكى تۆت مەزھەپنىڭ ھەممىسى فۇرۇئاتتا ھەق، ھەممىسى توغرا. چۈنكى بۇلارنىڭ قارىشىدا ھەممە مۇجتەھىدنىڭ توغردىن نىسىۋىسى بولىدۇ.
ئەمدى ئىككىنجى قاراشتىكىلەرنىڭ يەنى كۆپچىلىك قانۇنشۇناسلارنىڭ قارىشى بويىچە ئىيتقاندا ئۇلارنىڭ چۈشەندۇرۇشى مۇنداق: «ھەرقانداق بىر مۇجتەھىد ئۆز قارىشىغا خىلاپ ھالدا يەنە بىر مۇجتەھىدنىڭ قارىشى بويىچە قىلىنغان ئەمەلنى گەرچە ئۆز قارىشىغا خىلاپ بولسىمۇ ئۇنى توغرا دەپ ئەقىدە قىلىدۇ، چۈنكى ھەر بىر مۇجتەھىد قانداق بولىشىدىن قەتئىينەزەر ئۆزىنىڭ ئىلمىي ئىجتىھادى بويىچە چىقىرىلغان ھۆكۈمگە ئەمەل قىلىشى لازىم، ئۇنىڭ ئەگەشكۈچىلىرىمۇ ھەم شۇنداق، چۈنكى بۇ مەسىلىدىكى ئىختىلاپ پەقەت نەزەرىي جەھەتتىنلا ئوتتۇرغا قويۇلغان. (يەنى بىر مۇجتەھىد نىڭ ئىلمى چۈشۈنۈشى ماۋۇ بويىچە بولسا، يەنە بىر مۇجتەھىدنىڭ بولسا ئۇنىڭ ئەكسى بويىچە بولىشى بۇ ھەر ئىككىسىنىڭ ئىلمى نەزەر دائىرسى ئارىسىدىكىلا مەسىلە.) ھەقىقەت بولسا ئىجتىھادىي مەسىللەردە مۇجتەھىدلەر ئارىسىدا چىچىۋىتىلگەن.» [1] دىيىش ئارقىلىق بىر مەسىلىگە قارىتا ھەق ھۆكۈم، بىر نەچچە مۇجتەھىدنىڭ ئىچىگە چىچىۋىتىلگەن ۋە چوقۇم شۇلار ئىچىدىكى پەقەت مۇشۇنىڭلا ھەق دەپ كىسىپ ئىيتىش قىيىن بولغانلىقى ئۈچۈن ھەممىسىنىڭ توغرا، يەنە كىلىپ:«خاتا كەتكەن بولسا بىر ئەجىر، توغرىغا يەتكەن بولسا ئىككى ئەجىر» بولىشىدىكى سىرمۇ ھەقنىڭ قايسىسى ئىكەنلىكىنى ئېنىق مۇئەييەنلەشتۇرۇش قىيىن بولغانلىقى ئۈچۈن ئىيتىلغان- دىگەن يەكۈننى ئوتتۇرغا چىقىرىشقان.
دىمەك يۇقارقى باياندىن كۆرۈپ تۇرۇپتىمىزكى: بۇ تالاش- تارتىشلار ئىجتىھادى مەسىللەرگە ھەق نامىنى بىرىش مەسىلىسىدە قىلىنغان مۇلاھىزىلەر بولۇپ ئىلمى ساھەدە نەزەرىيە جەھەتتىن ئاشۇنداق ئىنچىكە نۇقتىلار بويىچە ئايرىش كىلىپ چىقسىمۇ ئەمما ئەمەل جەريانىدا مۇجتەھىدلار ئارا ھەركىم ھەركىمنى، ئەگەشكۈچىلىرى ئارىسىدىمۇ ھەركىمنىڭ ھەركىمنى خاتاغا چىقىرىش ھوقۇقى يوقلىقى، ھەم بىر- بىرىنىڭ تۇتۇپ ماڭغان يولىنى ئۆز ئارا ئىنكار قىلىشىغا تىخىمۇ بولمايدىغانلىقى چىقىپ تۇرىدۇ. شۇنىڭدەك مۇجتەھىدلىرىمىزمۇ دەل مانا مۇشۇنداق مەۋقەدە بولغاچقا ئىجتىھاد ئەھلىنىڭ تۆت مەزھىپى ئۆز قىممىتىنى يوقاتماي كىلىۋاتىدۇ. باشقا مۇجتەھىدلىرىمىزنىڭمۇ ھەم شۇنداق، بۇ نۇقتىدا يەنە شۇ ئېنىق بولىشى كىرەككى ئىجتىھاد پەقەت تۆت مەزھەپ ئەھلىدىلا بولغان ئەمەس، بەلكى مۇجتەھىدلەر تۆت مەزھەپتىن ئالدىنمۇ ۋە كىيىنمۇ ھەر ئەسىردە، ھەر دەۋىردە ئاللاھنىڭ ۋەدىسىگە بىنائەن مۇشۇدىننى يىڭىلىغۇچى ۋە گۈللەندۈرگۈچى سۈپىتىدە مۇجتەھىدلەر ئاساسەن ئۈزۈلمەي چىقىپ تۇرغان. شۇنىڭدەك مۇجتەھىدلەرمۇ مۇھەققىق ئالىملارنىڭ بۆلىشىدە: مۇستەقىل مۇجتەھىد ۋە تەقلىدچى مۇجتەھىد دەپ ئىككىگە ئايرىلىدۇ. بۇ توغردا توختالساق گەپ يەنە ئۇزراپ كىتىشى مومكىن، قىسقىسى مۇشۇ مەسىلىلەر كاللىمىزدا ھەل بولغانلا بولسا بۇ ساھەدە يەنە مۇشۇ مەسىلىگە چىتىشلىق ھازىر زامان مۇجتەھىدلىرىمىزنىڭمۇ ئۆزگىچە قاراشلىرى بار بولۇپ ئۇنىمۇ نۆۋىتى كەلتۈرۇپ بايان قىلىشىمىز مومكىن.
 شۇڭا تورداشلىرىمىزدىن ھەر ئىككى تەرەپ ئۆز قاراشلىرىدا يۈكۈن چىقىرىشتا بەزى ئىنچىكە ھالقىلارغا دىققەت قىلماي قالغانلىقى سەۋەبلىك مەسىللەر ئەسلى بويىچە تەھقىقلەنمەي چىچىلما ھالەتكە ئايلىنىپ قالاي دەپ قالغانلىقى ئۈچۈن بۇ مەسىلىگە ئازراق يورۇتما بىرىشنى لايىق كۆرۈپ بۇ ئىنكاسنى يازدىم.
  مىنىڭچە بولغاندا ھەر ئىككى تەرەپ قاراشلىرىنى ئوتتۇرغا قويۇشتا ئۆز قاراشلىرىنىڭ كىلىش مەنبىيىنى ياخشىلاپ ئاختۇرۇپ كۆرۈپ، بولسا شۇ قاراشلارنىڭ تەھقىقلانغان قاراش بولىشىغا ئەھمىيەت بىرىش بىلەن ئاندىن ئوتتورغا تاشلىسا بەلكىم بەزى سۈزلەرنىڭ ئالدىراپ دىيلىشى ۋە ياكى غۇۋا بايان قىلىنىشىنىڭ ئالدىنى ئىلىش مومكىن بولار ئىدى. شۇڭا بۇنداق مەسىللەردە ھەر ئىككى تەرەپ ياخشى ئىزدىنىش بىلەن بىرگە، بايان قىلىۋاتقان ئىلمى پىكىرلىرىنىڭ باش ئاخىرىنىڭ ئاساسىنى تىخىمۇ ئىلمى بايانلار بىلەن تولۇقلىسا، تىخىمۇ پىكرى جەھەتتىن ئۆز ئارا يىقىنلىق ھاسىل قىلىشقا ئۇرۇنسا يەنىمۇ ياخشى بولىدۇ ۋە كۆپ خىل ئىختىلاپلارنىڭ ئالدىنى ئىلىشقا ياردىمى بولىدۇ دەپ ئويلايمەن.
  يەنە بىر گەپ، ئەمدى بۇ مەسىلىنى تارتىشتۇرۇپ تىخىمۇ ئىچكىرلىسەك يەنە نۇرغۇن مەسىللەر چۇۋۇلۇپ چىقىدىكەن، شۇڭا «ھەقىقەت پەقەت بىر بولىدۇ» دىگەنگە قارىتا مۇشۇنچىلىك ديىشسەك، قالغان تەپسىلاتلارنى ئىلمى مەنبەلەردىن ئوبدانراق كۆرۈپ ئۆزىمىزگە بەلگىلىك ئىلىم ھاسىل قىلغاندىن كىيىن ئاندىن سۆھبەت قۇرساق بەلكى ناقىس چۈشەنچىلەرنى ئارىغا تاشلاپ قويۇپ، ئۆزىمىزمۇ يەنە بىراۋمۇ قايىل بولمايدىغان نا خۇش كەيپىياتنىڭ پەيدا بولىشىنىڭ ئالدىنى ئىلىشىمىز ۋە ئۆز-ئارا چۈشەنچ ئورتاقلىقى ھاسىل قىلىشىمىزغا يەنىمۇ پايدىسى بار دەپ قارايمەن.

تېمىدا ئوتتۇرغا قويۇلغان قالدى مەسىللەرگە قارىتا مۇشۇ مەسىلىنىڭ ھەزىم بولىشىغا قاراپ يەنە يىزىشىمىز مومكىن. ھەممىزگە ئاللاھ توغرلۇقنى نەسىپ ئەتكەي!!!!!!
  
.......................................
[1] (دوكتۇر زۇھەيلىنىڭ: ئىسلام قانۇنشۇناسلىق پەلسەپە نەزىرىيسى ناملىق كىتابنىڭ 2-قىسىم- ئىجتىھاد بابىغا قارالسۇن).