ئىز تورى-爱智网

　　

تور دۇنياسىدىكى چاقنىغان يۇلتۇز - ئىز تورى!

ئاينۇر خانىم مەلۇم سودا سارايغا بېرىپ گىرىم بۇيۇمىنى تاللاپ سېتىۋالماقچى بولغان، بىر نەچچە پەشتاختىكى گىرىم بۇيۇملىرىنى كۆرگەندىن كېيىن تازا ياقتۇرمىغان، شۇ ئارىلىقتا ئاينۇر خانىم مەلۇم ماركىدىكى ئورىلىشى ئىنتايىن نەپىس تېرە ئاسراش بۇيۇمىنى كۆرۈپ قالغان. ئاينۇر خانىم ئۇنى ئىلگىرى ئىشلىتىپ كۆرمىگەچكە پىركازچىكتىن ئۇنى سىناپ ئىشلىتىپ كۆرۈشكە بولىدىغان-بولمايدىغانلىقىنى سورىغان. پىركازچىك ناھايىتى قىزغىنلىق بىلەن ئاينۇر خانىمدىن:« بۇ گىرىم بۇيۇمىنى راستتىنلا سېتىۋالغۇڭىز بارمۇ؟» دەپ سورىغان. ئاينۇر خانىم:« ئۈنۈمىنىڭ قانداقلىقىنى بىلمەيمەن، ئەگەر ياخشى بولسا سېتىۋالىمەن»دەپ جاۋاب بەرگەن. سىناپ ئىشلىتىپ كۆرگەندىن كېيىن ئاينۇر خانىم بۇ تېرە ئاسراش بۇيۇمىنىڭ بەك يېپىشقاق ئىكەنلىكىنى، يۈزىنى مايلىق قىلىپ قويىدىغانلىقىنى ھېس قىلىپ سېتىۋالمايدىغانلىقىنى ئېيتقان، پىركازچىك شۇئان چىرايىنى پۈرۈشتۈرۈپ ئاينۇر خانىمغا:« سىز بۇ قۇتىدىكى تېرە ئاسراش بۇيۇمىنى ئىشلەتتىڭىز، چوقۇم سېتىۋېلىشىڭىز كېرەك، ئۇنداق بولمىسا بىز ساتالمايمىز»دېگەن. ئۇنداقتا بۇ دېلودىكى ئاينۇر خانىم گىرىم بۇيۇمىنى سىناپ ئىشلەتكەنلىكى ئۈچۈنلا چوقۇم سېتىۋېلىشى كېرەكمۇ؟ مۇتەخەسسىسلەرنىڭ جاۋابى بۇ دېلو ئاساسلىقى ئىستېمالچىلارنىڭ ئۆز ئالدىغا تاللاش ھوقۇقىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىدىن ئىبارەت.  ئىستېمالچىلارنىڭ ھوقۇق-مەنپەئەتىنى قوغداش قانۇنىنىڭ 9-ماددىسىدا ئىستېمالچىلارنىڭ ئۆز ئالدىغا تاللاش ھوقۇقى بەلگىلەنگەن. تاللاش ھوقۇقى دېگىنىمىز، ئىستېمالچىلارنىڭ تاۋار سېتىۋېلىش، ئىشلىتىش ياكى مۇلازىمەتنى قوبۇل قىلىش جەريانىدا ئۆزىنىڭ ئارزۇسىغا ئاساسەن تىجارەتچى تەمىنلىگەن تاۋار ياكى مۇلازىمەتنى سېتىۋېلىش-سېتىۋالماسلىق ياكى قۇبۇل قىلىش-قىلماسلىقنى ئۆز ئالدىغا قارار قىلىش ھوقۇقىنى كۆرسىتىدۇ. ئىستېمالچىلارنىڭ ئۆز ئالدىغا تاللاش ھوقۇقى ئىستېمالچىلارنىڭ رازى بولىدىغان تاۋار ياكى مۇلازىمەتكە ئېرىشىشنىڭ ئاساسىي كاپالىتى، شۇنداقلا ھەق تەلەپ قانۇنىدىكى باراۋەر بولۇش، ئىختىيار قىلىش پىرىنسىپىنىڭ ئىستېمال سودىسىدىكى كونكرېت ئىپادىسىدىن ئىبارەت. بۇ ماددىدىكى بەلگىلىمىگە ئاساسەن، ئۆز ئالدىغا تاللاش ھوقۇقى تۆۋەندىكى بىر نەچچە تەرەپنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:(1) ئىستېمالچىلارنىڭ تاۋار تۈرلىرى ياكى مۇلازىمەت شەكلىنى ئۆز ئالدىغا تاللاش ھوقۇقى بار؛ (2) ئىستېمالچىلارنىڭ تاۋار ياكى مۇلازىمەت بىلەن تەمىنلەيدىغان تىجارەتچىلەرنى ئۆز ئالدىغا تاللاش ھوقۇقى بار؛ (3) ئىستېمالچىلارنىڭ تاۋار ياكى مۇلازىمەتنى ئۆز ئالدىغا تاللىغاندا بەھرىمەن بولىدىغان سېلىشتۇرۇش، پەرقلەندۈرۈش ۋە تاللاش ھوقۇقى؛ (4) ئىستېمالچىلارنىڭ ھەرقانداق بىر تاۋارنى سېتىۋېلىش ياكى سېتىۋالماسلىقنى، ھەرقانداق بىر مۇلازىمەتنى قوبۇل قىلىش ياكى قوبۇل قىلماسلىقنى ئۆز ئالدىغا بەلگىلەش ھوقۇقى بار. ئۆز ئالدىغا تاللاش ھوقۇقى تۆۋەندىكىدەك ئىككى خىل كۆرۈنەرلىك ئالاھىدىلىككە ئىگە: بىرىنچى، ئىستېمالچىلارنىڭ تاۋار ۋە مۇلازىمەتنى تاللاش ھەرىكىتى ئۆز ئىختىيارلىقى بىلەن بولۇشى شەرت، ئىستېمالچىلارنىڭ سېتىۋېلىش-سېتىۋالماسلىق، ئىشلىتىش-ئىشلەتمەسلىكنى بەلگىلەشكە ھوقۇقلۇق؛ ئىككىنچى، ئىستېمالچىلارنىڭ تاۋار ۋە مۇلازىمەتنى ئۆز ئالدىغا تاللاش ھەرىكىتى قانۇنلۇق ھەرىكەت بولۇشى شەرت. ئىستېمالچىلارنىڭ ئۆز ئالدىغا تاللاش ھوقۇقىنىڭ چېقىلىشقا ئۇچرىغان-ئۇچرىمىغانلىقىنى　تۆۋەندىكى بىر نەچچە تەرەپتىن ئۆلچەش كېرەك: بىرىنچى، ئىستېمالچىلارنىڭ سۇبيېكتىپ ئىرادىسىگە خىلاپلىق قىلغانلىقى؛ ئىككىنچى، ئوبيېكتىپ جەھەتتە ئىستېمالچىلارنى ئادىل بولمىغان ياكى باراۋەر بولمىغان سودا قىلىشقا مەجبۇرلىغانلىقى؛ ئۈچىنچى، بۇ مەجبۇرىي سودا قىلىش ھەرىكىتىنىڭ ئۆزىدە قانۇنغا خىلاپلىق قىلغانلىق خارەكتېرى مەۋجۇت بولغانلىقى؛ تۆتىنچى، بۇ سودا ھەرىكىتى ئىستېمالچىلارنىڭ مەنپەئىتىگە زىيان يەتكۈزۈشى مۇمكىن بولغان ياكى زىيان يەتكۈزگەنلىكى. بۇ دېلو ئىستېمالچىلارنىڭ ئۆز ئالدىغا تاللاش ھوقۇقىغا چېقىلغان بىر تىپىك دېلودىن ئىبارەت . ئاينۇر خانىمنىڭ بۇ گىرىم بۇيۇمىنى سىناپ ئىشلىتىشى ئۇنىڭ بۇ گىرىم بۇيۇمىنى چوقۇم سېتىۋالىدىغانلىقىدىن دېرەك بەرمەيدۇ. سېتىۋېلىش ياكى سېتىۋالماسلىق ئاينۇر خانىمنىڭ ئۆز ئالدىغا تاللاش ھوقۇقىنى يۈرگۈزۈشىنىڭ ئىپادىسى بولۇپ، سودا ساراينىڭ مال ساتقۇچىسىنىڭ «سىناپ ئىشلەتكەنىكەن چوقۇم سېتىۋېلىش كېرەك» دەپ قاراپ، ئاينۇر خانىمدىن بۇ گىرىم بۇيۇمىنى سېتىۋېلىشنى تەلەپ قىلىش ھوقۇقى يوق.

www.iz.la