.1بۇ دەۋردىكىئۇيغۇر مەدىنىيىتىنىڭ كېلىپ چىقىشى

تۆمۈرىلەر دۆلىتى تەۋەسەدىكى ئۇيغۇرلار ئىككى مەنبەدىن كەلگەن . بىرى ، يۇقۇرىقى ماۋزۇدا سۆزلەپ ئۆتكەن ئۇزاق تارىخىي جەريانلاردا ئەزەلدىنئاشۇ زېمىنىدا ياشاپ كەلگەن ئۇيغۇرلار ؛ يەنە بىرى ، تۆمۈرىلەر ئىمپىرىيىسىقۇرۇلغاندىن كېيىن ياكى قۇرۇلۇش ﻫارپىسىدا ﻫەر خىل سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن بۈگۈنكىكۈندە شىنجاڭ دەپ ئاتالغان مۇشۇ زېمىندىن تۆمۈرىلەر دۆلىتى تەۋەسىگە بارغانئۇيغۇرلاردىن ئىبارەت . ئەمدى بىر تۆمۈرىلەر دۆلىتىنىڭ بارلىققا كېلىشىنىڭ ئالدى - كەينىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ يۆتكىلىشى توغرىسىدا توختىلىپ ئۆتمىز .
غەربىي چاغاتاي خانلىقى ۋە ئېلىخانلار خانلىقىنىڭ قۇيرۇقىنىتۆمۈرلەڭ يىغىشتۇرۇپ ، دەسلەپتە ماۋەرائۈننەﻫىر رايونى ، كېيىنچە خۇراسان رايونىنى ئۆزئىچىگە ئالغان تۆمۈرىلەر ئىمپېرىيىسى ۋۇجۇدقا كېلىپ ، شىنجاڭغا قوشنا ئوتتۇرائاسىيا رايونىنىڭ تارىخىدا يېڭى ئىجتىمائىي تەرتىپ ئورنىتىلدى .
تۆمۈرىلەر ئىمپېرىيىسىمۇ مۇڭغۇل ئىمپېرىيىسىگە ئوخشاش ﻫەر خىلخەلقلەردىن تەركىب تاپقانلىقى ئۈچۈن ، باشقا خەلقلەرگە ئوخشاشلا ، بۇ دۆلەتنىڭ سىياسىي ۋە ئىجتىمائىي ﻫاياتىدا شۇ يەردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ رولىداۋاملىق جارى بولۇپ تۇردى .
لېكىن ، تۆمۈرىلەر دەۋرىدىكى بەزى ۋەقەلەر ئۇنىڭدىن ئىلگىرىكىدەۋرلەردىكى ۋەقەلەرگە ئوخشىماي قالدى . تۆمۈرىلەر دەۋرىدەتۆمۈر ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى ئىلگىرىكى دەۋرلەردە ئۆز دۆلىتىدە پائالىيەت ئېلىپ بېرىۋاتقانئۇيغۇرلارنىڭ ئەقىل - پاراسىتى ۋە كۈچ - قۇدرىتىدىن داۋاملىق پايدىلانغاندىن باشقا ، غەربىي چاغاتاي ، مۇڭغۇلىستان ( ﻫازىرقى شىنجاڭ ، يەتتەسۇ رايونى ۋە ئىسسىقكۆلنىڭشەرقىدىكى رايونلار) بىلەن ﻫەر خىل مۇناسىۋەتتە بولۇپ ، بۇ رايوندىكى ئۇيغۇرقاتارلىق مىللەتلەر ئاممىسىنى داۋاملىق تۈردە ماۋەرائۈننەﻫر ۋە خۇراسان رايونىغايۆتكەپ ، ئۇلاردىنمۇ پايدىلانغان .
بۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك بەزى مەسىلىلەرنى قىسقىچە بايان قىلىپئۆتەيلى . شەرقشۇناسلاردىندوكتور بېللىۋ بۇ ﻫەقتە توختىلىپ مۇنداق دەيدۇ : " ﻫازىرقى كاشىغەرىيەدېگەن نام بىلەن ﻫەممىگە تونۇلغان بۇ ئۇلۇس تۆمۈرىلەر دەۋرىدە 'يەتتە ئۇلۇس' دەپئاتىلاتتى ، ﻫازىر پەنجاپتا ياشاۋاتقان يەتتە ئۇلۇسلار ياكى جاتلار قەبىلىسىئەسلىدە كاشىغەرىيەدىن چىقىرىلغانلارنىڭ پۇشتىدۇر ، بۇلارنىڭ ئاتا - بوۋىلىرىكاشىغەرىيە 'يەتتە ئۇلۇس' دەپ ئاتىلىدىغان چاغلاردا بۇ ئۇستىن كېتىپ قالغانلار " دۇر .
-1365 يىلى تۆمۈر سىر دەريانىڭ ئوڭ قىرغىقىدىكى چىناز بىلەن تاشكەنتئوتتۇرىسىدا شەرقىي چاغاتاي قوشۇنلىرىنى مەغلۇب قىلغان 1370 - يىلى ئۇ سەمەرقەنتنىئىگىلەپ ، ماۋەرائۇننەﻫردىكى توپىلاڭلارنىمۇ بىرنەچچە يىل ئىچىدە بېسىقتۇردى . شۇنىڭ بىلەن ماۋەرائۈننەﻫردىكى توپىلاڭلارنىمۇ بىرنەچچە يىل ئىچىدە بېسىقتۇردى . شۇنىڭ بىلەن ماۋەرائۈننەﻫر شەرقىي چاغاتاي خانلىقىنىڭ تەۋەلىكىدىن ئايرىلىپچىقىدۇ . تۆمۈر بۇ جايلاردا خانلىقىنىڭ تەۋەلىكىدىن ئايرىلىپ چىقىدۇ . تۆمۈر بۇجايلاردا ﻫۆكۈمرانلىق ئورۇندا تۇرىدۇ . تۆمۈرلەڭ ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى بۇنىڭ بىلەنلا قالماي ، شەرقىي چاغاتاي ئۇلۇسى بىلەنمۇ داۋاملىق ﻫەپىلىشىپ ئۆتكەن .
شېرىپىدىن ئەلى يەزىدى "زەپەرنامە" ۋە نىزامىدىنشەمىئىمۇ "زەپەرنامە" دېگەن كىتابلاردا تۆمۈر ۋە ئۇنىڭ چوڭئوغلى ئۆمەر شەيخنىڭ شەرقىي چاغاتاي ئۇلۇسىدىكى شەﻫەرلەرنى تالاپەتكەئۇچراتقانلىقى توغرىلىق خاتىرە قالدۇرۇلغان . شېرىپىدىن ئەلى يەزدىنىڭ يېزىشىچە 1375 - يىلىدىن 1379 - يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتا بۇ يەرگە بەش قېتىم ﻫۇجۇم قىلغان ، بىر قېتىمتۆمۈرلەڭ قوشۇنلىرى ئىسسىقكۆل ئەتراپىدا قاتتىق ئۇرۇشۇپ ، چاغاتاي قوشۇنلىرىنىڭيېڭىلىشى بىلەن بۇ قېتىمقى ئۇرۇش ئاخىرلاشقان ، تۆمۈرلەڭ پۇرسەتنى غەنىيمەتبىلىپ ، ئۆز قوشۇنلىرىنى ئىككىگە بۆلۈپ ، ئالمىلىق ۋە كاشىغەرغىچە ماڭغۇزغان ۋە بۇشەﻫەرلەرنى تالاپەتكە ئۇچرىتىپ ، مال - مۈلۈكتىن باشقا ، بىر قىسىم ئاﻫالىلەرمۇ ئىختىيارىي ۋە مەجبۇرىي يوسۇندا تۆمۈرلەڭدۆلىتىگە ئېلىپ كېتىلگەن . ئابدىرازاق سەمەرقەنتى "مەتلەئۇسسەدايىن ۋە مەجمۇئۇل - بەﻫرەيىن' ( ئۈنلەرنىڭ مەنبەسى ۋە ئىككى دەريانىڭ بىرلىشىشى) ناملىق كىتابىدا ئۆمەر شەيخنىڭ 1370 - يىللىرى كاشىغەر ئاﻫالىسىنى ئەنجانغاكۆچۈرگەنلىكى توغرىسىدا خاتىرە قالدۇرغان .
موڭغۇلىستان خانلىرىدىن ئىسسەن بوقا دەۋرلىرى يىللىرىدا دوغلات قەبىلىسىدىنسەئىد ئەﻫمەد كاشىغەرنى نازارەت ، مۇﻫاپىزەت قىلىش ۋەزىپىسىنى ئۈستىگە ئالغان . ئەمما ، ئۇ ئادەم ئىقتىدارسىزراق بولغاچقا خىزمىتىنىڭ ﻫۆددىسىدىن دېگەندەك چىقالمايقالغان ، مۇشۇنداق بولغاچقا يەرلىك خوجىلار سەمەرقەنتتىكى تۆمۈرلەڭنىڭ نەۋرىسى ئۇلۇغبەگ بىلەن تىل بىرىكتۈرۈپ ، ئۇنى كاشىغەرىدىن قوغلىۋەتكەن . شۇنىڭدىن ئېتىبارەنكاشىغەر ئۇلۇغ بەگنىڭ كونتروللىقىدا بولغان ، ئۈ يىللىق تىرىشچانلىق كۆرسىتىشئارقىسىدا سەئىد ئەﻫمەد كاشىغەرنى قايتۇرۇۋالغان . قايتۇرۇۋېلىشنىڭ ئالدى - كەينىدەسەمەرقەنت تەرەپكە ﻫېسداشلىق قىلغۇچى ۋە قايمۇققان بىر قىسىم كاشىغەر ئاﻫالىسىماۋەئۇننەﻫر تەرەپكە كېتىپ قالغان .
يۇقۇرىقىدەك ئۇرۇش سەۋەبىدىنلا ئەمەس ، بەلكى خېلى بىر مەزگىلتۆمۈرىلەر ﻫاكىمىيىتىدە خاتىرجەملىك ، ئىلىم - پەنگە بېرىلىش قاتارلىق سەۋەبلەرتۈپەيلىدىنمۇ ، كۆڭۈل مايىللىقى بىلەن شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى بولۇشى تۇرغانلا گەپ .
تۆمۈرىلەر دەۋرىدە ئۇيغۇرلارنىڭ ماۋەننۈنەﻫرگە كىرىشى تارىختىكىكىرىشنىڭ داۋامى ئىدى . بۇ قېتىم كىشىلەر ، ئىلگىرىدىن باشلاپلا ، مەزكۇر رايوننىڭئىجتىمائىي ﻫاياتىدا تېگىشلىك رولىنى جارى قىلدۇرۇۋاتقانلار بىلەن بىرلىكتە تىرىشىپئىشلەپ ، بەلگىلىك نەتىجىلەرنى قولغا كەلتۈرگەن ۋە تارىختا ئالاﻫىدە خاتىرىلىنىشكەنائىل بولغان . بۇ كىشىلەرنىڭ نۇرغۇنلىرىنىڭ نامى - نىشانى تارىختا قالمىغانبولسىمۇ ، لېكىن بەزىلىرىنىڭ تۆﻫپىلىرى ئالاﻫىدە گەۋدىلىك بولغاچقا تارىخىي دېرەكلەرئارقىلىق زامانىمىز كىشىلىرىنىڭ دىققىتىنى ئۆزىگە تارتىپ كەلمەكتە .

.2 تۆمۈرىلەر دۆلىتى تەۋەسىدىكى ئۇيغۇر مەمۇرىي ئەمەلدارلار

بۇ دەۋردە بىرمۇنچە ئۇيغۇر ئەمەلدارلىرى تۆمۈرىلەرنىڭمەمۇرىي ئىشلىرىغا ئىشتىراك قىلغان .
دۆلەت شاﻫ باخشى ئۇيغۇر --- تۆمۈرىلەرنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدەيۇقۇرى دەرىجىلىكئەمەل تۇتقان بولسىمۇ مەنساپدار ئىدى .
غىياسىدىن باخشى --- بۇ ئادەم مەنبەلەردە غىياسىدىن كىچىكياكى كىچىككىنە باخشى دەپمۇ ئاتىلىدۇ . ئۇلۇغ شائىر نەۋائىينىڭ دادىسىنىڭ بەزىماتىرىياللاردا شىنجاڭلىق ئىكەنلىكى سۆزلەنگەن . ئەينى چاغدىكى ئەﻫۋاللارغا قارىغاندا ، ئۇنىڭ ئائىلىسى كاشىغارىيىدىن مۇساپىر بولۇپ چىقىپ كەتكەن بولۇشى مۈمكىن . غىياسىدىن باخشى سەبىزۋار ( ﻫازىرقى تاجىكىستاندا ) شەﻫىرىگە ﻫاكىمبولغان . خۇراسان ﻫۆكۈمدارى ئۇبۇلقاسىم بابۇرنىڭ چاغاتاي ( ئۇيغۇر) تىلى ۋە ئەرەبتىلى بويىچە باخشى -- كاتىبى بولغان . ئۇ شېئىرىيەتكە قىزىققان . ئۆز دەۋرىدە "تارىخى خانى " ناملىق بىر كىتاب يېزىلغان . ئون ئالتىنچى ئەسىر ئاپتورلىرىدىنئابدۇللا بىن ئەلى نەسرۇللا "زۇبدۇت - ئول - ئەسەر ' دېگەن تۈركىي تىلىدىكىكىتابىدا "تارىخىي خانىيە' تۈركىي ئۇيغۇر باخشىلىرى ئۇنى ئۇيغۇر خېتى ۋە تەلەپپۇزىبىلەن بىتبىدۇرلەر " دەپ يازغان . تۆمۈرنىڭ تارىخىنى يازغان شېرىپىدىن ئەلى يەزدى "زەپەرنامە" دېگەن كىتابىنى يېزىشتا بۇ كىتابتىن پايدىلانغان . بەزى ئاپتورلار "تارىخىي خانى " نى غىياسىدىن باخشى يازغان بولسا كېرەك دەپ قارايدۇ . ئەپسۇسكى بۇكىتاب ﻫازىرغىچە ئىلىم ئەﻫلىگە مەلۇم ئەمەس .
دەرۋىش ئەلى -- ئۆز زامانىسىدا ﻫازىرقى ئافغانىستاننىڭ شىمالىدىكى بەلخشەﻫىرىگە ﻫاكىم بولغان . ئۇ نەۋائىينىڭ ئىنىسى ئىدى .
ئەﻫمەد ﻫاجىبەگ . ئەلىشىر نەۋائىي "مەجالىسۇن نەفائىس" تائەﻫمەد ﻫاجىبەگ توغرىسىدا مۇنداق مەلۇمات بېرىدۇ " : سۇلتان مالىك كاشىغەرىكى زاماننىڭتەڭدىشى يوق كىشىسى ئىدى . شۇنىڭ ئوغلىدۇر 'ۋە فائىي' دەپ تەخەللۇس قىلاتتى . ئەخلاقى گۈزەل ، كۆڭۈللۈك ، ﻫەممىگە پىسەنت (قادىر) يىگىتتۇر . ئۇ ، خۇراسەندە تەربىيەتاپىدى . خۇراسان مەركىزى ﻫىيراتتا 10 يىلغا يىقىن ﻫاكىمىيەت يۈرگۈزدى .
سەمەرقەنتتە بىر مەزگىل ﻫاكىم بولدى . ۋە بىر قەرنە 30 يىلدىنبۇيان مۇستەقىل ئەمىرلىك ئورنى بىلەن پادىشاﻫ (سۇلتان ﻫۈسەيىن) گەنايىب (ۋەكىللىك) لىق قىلماقتا . ﻫېچقانداق كىشى ئۇنىڭدىن نارازى بولۇپ ، ئېتىرازقىلمايدۇ . ئەمەلىيەتتە ﻫۆكۈمەت ئىشلىرىدا ئەﻫمەد ﻫاجىبەگنىڭ ﻫەيۋەت - باﻫادىرلىقىنى ﻫەممە كىشى تونۇيدۇ ۋە تەسلىم قىلىدۇ . تەبىئىي غايەت گۈزەلنەزمىلەرگە كۆپ ساز چالىدۇ . "
دېمەك ، ئەﻫمەد ﻫاجىبەگ ئۆز دەۋرىنىڭ داڭلىق دۆلەت ئەربابىلا ئەمەس ، بەلكىي شېئىرىي دىۋانى بار ، مەشﻬۇر شائىر ئىكەن .ئۇيغۇر "12مۇقامتېكىستلىرى" دە "ۋاپائىي" تەخەللۇسلۇق شائىرنىڭ بىرقانچە كۇبلېتغەزەللىرى ئورۇن ئېلىپ ، دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كەلگەن . بۇ غەزەللەرنى ئەﻫمەد ﻫاجىبەگنىڭغەزەللىرى بولۇشى مۈمكىن ، دەپ پەرەز قىلىمىز .
ئەﻫمەد ﻫاجىبەگ سەمەرقەنتتە ﻫاكىم بولۇپ تۇرغان چاغدا سەمەرقەنتتەئوقۇۋاتقان ئەلىشىر نەۋائىيغا ئاتىدارچىلىق قىلغانلىقىدىنئۇنىڭ ئىلىم سۆيەرلەرنىڭ ﻫامىيسى ئىكەنلىكى بىلىنىدۇ .
جانىبەگ دولداي . سۇلتان ئەبۇ سەئىد مىرزا ئۇنىڭغا سەمەرقەنتنىڭﻫاكىملىقىنى تاپشۇرغان . سۇلتان ئەﻫمەد بولسا (ئوردىنىڭ) ئىشىك ئىختىيارلىقىنىتاپشۇرغان . "بابۇرنامە" دە ئەمىرلەر تەبىقىسى سۈپىتىدە تونۇشتۇرۇلغانۋە "ئىنتايىن ئەدەب - ئەخلاقلىق ".... ، "مەرد كىشى ئىدى" ، "سۇلتان مالىك كاشىغەرىنىڭ ئىنىسى ئىدى" دەپتەرىپلىگەن . ئۇ يەنە ناﻫايىتى باتۇر ئادەم ئىكەن .
نەۋائىي ئۇلۇغ شائىر ۋە مۇتەپپەككۈر ، ئۇ 1472 -1476 - يىللىرىﻫۈسەيىن بايقارائوردىسىدا باش ۋەزىر بولۇپ ، نۇرغۇن پايدىلىق خىزمەتلەرنى ئىشلىگەن .
يەنە ﻫاپىز مۇﻫەممەد بەگ دولداي ، ئابۇلكەرىم ئەشرىت قاتارلىقئۇيغۇر ئەمىرلەرمۇخۇراساندا ئەينى زاماندا مەنسەپ تۇتقان . دېمەك ، بۇ دەۋردە بىرمۇنچە ئەمەلدارلارئۆتكەن .

.3 تۆمۈرىلەر ئىمپېرىيىسى دەۋرىدىكى ئۇيغۇر تىلى ۋە يېزىقىنىڭئورنى

تارىخىي خاتىرىلەرگە قارىغاندا ، تۆمۈرىلەر دەۋرىدە بىر قانچە خىل تىل - يېزىق ئىشلىتىلگەن . بۇلارنىڭ ئىچىدە تۈركى تىل - يېزىقىنىڭ ئورنى ناﻫايىتىيۇقۇرى ، ئىشلىتىلىش دائىرىسى كەڭ بولغان .
بىرىنچى ، تىل . ئەينى چاغدىكى تۈركى تىل يەنە "چاغاتاي تىلى" ، "ئۇيغۇر ئىبارىتى" ، "ئۇيغۇر تەلەپپۇزى" دېگەنگەئوخشاش ناملار بىلەن ئاتالغان ، كېيىنكى چاغلاردا "چاغاتاي تىلى" دېگەننام بىلەندۇنياغا تونۇلغان .
تۆمۈرىلەر دەۋرىدە ئۇيغۇر تىلى ئەرەب ، پارس تىللىرى بىلەنبىرلىكتە دۆلەتنىڭ ئىجتىمائىي ئالاقىسىدا رولىنى جارى قىلدۇرغان . بۇ دەۋردە ئىسلام دىنىنىڭمەنىۋى جەﻫەتتىكى نوپۇزى تۈپەيلىدىن ئەرەب تىلى ۋە پارس تىللىرى ئۆزىنىڭيۈكسەك ئورنى بىلەن ﻫەمىشە كىشىلەرنى ئۆزىگە قىزىقتۇرغان . بىرمۇنچە ئىلمىي خادىملارئىلمىي ئىجادىيەتتە ئۇ تىللارنى قورال قىلىشنى شەرەپ ۋە ئىستېداتىنى ئۆلچەيدىغانئۆلچەم قىلىۋېلىشقان . ئەمما ، تۈركىي تىل ئائىلىسىگە مەنسۇپ خەلقلەردىن چىققان بەزى ئالىملار ، جۈملىدىن تۆمۈرىلەرنىڭ ﻫۆكۈمران جەمەتى "تۈركىي تىلى" نامى ئاستىدىكىئۇيغۇر تىلىنى جان تىكىپ قوغدىغان ۋە ئۇ مىللىي تىل سۈپىتىدە ئىشلىتىلىپ ، ئەرەب ھەم پارستىللىرىغا مۇتاناسىپ ﻫالدا مۇئامىلە قىلىنغان .
نەچچە ئونلىغان تۈركىي تىللىق قەبىلىلەرگە مەنسۇپ ۋە باشقا خەلقشائىرلىرى چاغاتايئۇيغۇر تىلى دېيىلىدىغان ئۇيغۇر تىلىدا ئەسەرلەر يېزىشقان . ئۆز زامانىسىدا مەشﻬۇر مەۋلانالۇتفى ، مەۋلانا سەككاكى ، ئاتائىي ، ﻫەزرەتى نەۋائىيلاردىن باشقا يەنە ﻫەرەمى ، قەلەندەر ، يەقىنى ، مۇقىمى ، كەمالى ، لەتىفى ، پالۋان ﻫۈسەيىن ، مەۋلانە ﻫىلال ، مىرسېيد ، مۇﻫەممەد ئېلى ، مىرزا بەگ ، سەئىد ﻫۈسەيىن ئەردەشىر ، مەۋلانە ئاشقى ، شەۋقى ، گەدائىي ، يەنە مەجلىسى ، يۈسۈپ ئەمىرى ، ئەﻫمىدى قاتارلىقلارنىڭ چاغاتايئۇيغۇر تىلىدا شېئىر يازغانلىقى توغرىسىدا نەۋائىي "مەجالىسۇن نەفائىس" تا تەپسىلىيتوختىلىپ ئۆتكەن .
بۇ چاغدىكى ئۇيغۇر ئەدىبىي تىلىنىڭ تۆمۈرىلەر دەۋرىدىكى تۈركىي تىلئائىلىسىدىكى خەلقلەر ئەدەبىياتىغا ناﻫايىتى زور تەسىرىنى شۇنىڭدىن كۆرگىلى بولىدۇكى ، تۆمۈرىلەر خاندانلىقىنىڭ دۆلەت ئەربابلىرى ئابابەكرى مىرزا ، سۇلتان خېلىل مىرزا ، ئەﻫمەد مىرزا ، بايقارا مىرزا ، شاﻫ غېرىپ مىرزا قاتارلىقلارنىڭ ﻫەممىسى تۈركىيتىلىدا شېئىر يېزىشنىڭ تەرەپدارلىرى بولۇپ ، ئۆزلىرىمۇ تۈركىي تىلدا شېئىريازاتتى . ئەلىشىر نەۋائىي ئەنە شۇ يۇقۇرقى ئىسىملار زىكرى قىلىنغان ۋە ئۇلارنىڭشېئىرلىرىدىن مىساللار ئالغان "ماجالىسۇن نەفائىس" دا ﻫۈسەيىنبايقارا شېئىرلىرىغا مەخسۇس باب ئېچىپ ، ئۇنىڭ شېئىرلىرىدىن مىسال كەلتۈرۈپ ، كەڭ تونۇشتۇرىدۇ . ﻫەتتا ﻫۈسەيىن بايقارانىڭ تۈركى تىلىدايېزىلغان "ﻫۈسەينى" تەخەللۇسلۇق شېئىرىي دىۋانى بولغان . نەۋائىي "مەجالىسۇن نەفائىس" نىڭ يەتتىنچى مەجلىسىدە ﻫۈسەيىن بايقاراتوغرىسىدا توختىلىدۇ .
تۆمۈرىلەرنىڭ ئوتتۇرا ۋە ئاخىرقى مەزگىللىرىدە ﻫىرات ۋەسەمەرقەنتنى مەركەز قىلغان تۈركىي تىللىق خەلقلەر مەدەنىيىتى ئوتتۇرا ئاسىيامەدەنىيىتىنىڭ نەمۇنىسى بولۇپ قالغانىدى . چۈنكى ، بۇ شەﻫەرلەر ﻫەشەمەتلىك ، ئىلىمئەﻫلىلىرى توپلانغان ، ئاجايىپ گۈللىنىش مەزگىلىدە تۇرغان . ئەينى چاغدا ئوتتۇرائاسىيادىكى ئۆلىما - زىيالىلار ئىسلام دىنىنىڭ تەسىرى بىلەن چوڭ نوپۇزغا ئىگە بولغانئەرەب تىلىنى بىردىنبىر ئەدەبىي تىل دەپ ﻫېسابلىمايدىغان ﻫەندە پارسچەبىلەنمۇ چەكلىنىپ قالماي ، بەلكى ئۇيغۇر تىلىنى ئۆزلىرىنىڭ ئەدەبىي تىلى قىلىپقوللىنىدىغان گۈللىنىش ۋەزىيىتى بارلىققا كەلگەن .
ﻫىرات ۋە سەمەرقەنتتىكى كۆپچىلىك تۈركىي تىللىق خەلقلەر ، موڭغۇلئەۋلادلىرى (باشقاخەلقلەرمۇ بار) سىياسىي جەﻫەتتىكى سادىقلىقىدىن ، ﻫەتتا دىنىي جەﻫەتتىكى سادىقلىقىدىن ، ۋاز كېچىشكە رازى بولغانكى ، ئۆز خەلقىنىڭ تىلى ، ئەدىبىياتىدىن ۋاز كەچمىگەن .
شۇنداق بولغاچقا ، خۇراسان ۋە ماۋاننەﻫر رايونىدا ئەرەب تىلى ۋەپارس - تاجىكتىلى ئىلمىي تىل بولۇش سۈپىتى بىلەن تولۇق غەلىبىگە ئېرىشەلمىگەن . بولۇپمۇ ئەرەب تىلىيېقىن شەرقتىكى كەڭ رايونلار ۋە ياۋروپادىكى بەزى جايلارغا ئوخشاش جانلىق تىل بولۇشى ۋەغەلىبە قازىنىشى تېخىمۇ مۈمكىن بولمىغان . ﻫىرات ۋە سەمەرقەنتلەرنىڭ كۆپ مىللەتلىكئەدىبىيات - سەنئىتى بالدۇرقىدەكلا ئۆزىنىڭ مىللىي ئەنئەنە بازىسىنى مۇستەﻫكەمساقلاپ كەلگەن . بۇنداق ئەنئەنىنىڭ مۇقىملىقى توغرىسىدا يۇقۇرىدا سۆزلەپ ئۆتكەنمەزمۇنلاردىن بەلگىلىك بىر ئەقلىي خۇلاسىنى چىقىرىۋالغىلى بولىدۇ .
تارىخىي پاكىتلارغا قارىغاندا ، ئەينى چاغدا ﻫىرات ۋە باشقائوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي تىل ئائىلىسىدىكى خەلقلەر يۇرتلىرىدىكى قوۋم - ئايماقلارنىڭ ئەنئەنىسى دەسلەپتە ئەرەپچىلەشتۈرۈۋېتىلگەن ، كېيىنكى ۋاقىتلارداپارسچىلاشتۇرۇۋېتىلگەن . ئەمما ، يەرلىك كىشىلەرنىڭ بىر خىل مىللىيﻫېسسىياتىنىڭ تۈرتكىسىدە ، ئۇنى پۈتۈنلەي ئۆزگەرتىۋېتىش تەسكە چۈشكەن . ئون تۆتىنچىئەسىردىن باشلاپ ، ﻫەر خىل مىللىي تەركىبتىكى ئاﻫالىلەردىن قايتا تەشكىلتاپقان ﻫىرات ، سەمەرقەنت قاتارلىق تۆمۈرىلەر چوڭ شەﻫەرلىرىنىڭ يېڭى شەﻫەرسۈپىتىدە مەيدانغا چىقىشى ئۇيغۇر زىيالىلىرى ۋە ئەمگەكچىلىرىنىڭ كۆرۈنەرلىك رولئوينىغانلىقىدىن ئايرىلمايدۇ .
يۇقۇرىدا سۆزلەپ ئۆتكەن ﻫەر خىل سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن ئۇيغۇر تىلىتۆمۈرىلەر دەۋرىدىكى كۆپچىلىك زىيالىلارنىڭ ئىلمىي ئىجادىيەت ئېلىپ بارىدىغانئاساسىي قورال رولىنى جارى قىلدۇرغانىدى .
بۇ دەۋردىكى ئۇيغۇر تىلى شۇنىڭدىن كېيىن بەزى تۈركىي تىللىق خەلقلەرئەدەبىي تىللىرىنىڭ شەكىللىنىشىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن . بۇ توغرىسىدا ئۆزبېكتىلىنىڭ تارىخىنى ئۆگەنگەن ئاتاقلىق ئالىم ،ئا . شىرباك تۆۋەندىكى پىكىرنى ئېيتقان . "ئۆزبېك ئەدەبىي تىلىنىڭ تەرەققىياتىدا سىرتقى ئامىللار دائىرىسىدە ئۇيغۇرلارنىڭكىلاسسىك مىراسىنىڭ تەسىرى بىرىنچى دەرىجىلىك ئورۇنغا ئىگىدۇر ....." .
ئىككىنچى ، يېزىق . تۆمۈرىلەر دەۋرىدىكى تۈركىي -- ئۇيغۇر يېزىقىئىككى خىل ئىدى . بىرى ، ئۇيغۇر يېزىقى . بۇ ئادەتتە قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى بولۇپ ، تۆمۈرىلەر دەۋرىدەداۋاملىق ئىشلىتىلىپ تۇرغان يېزىق . يەنە بىرى ، ئەرەب يېزىقى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى . بۇ ئۆز زامانىسىدا تۈركىي يېزىق ياكى چاغاتاي يېزىقى دەپمۇ ئاتالغان .

.4 ئۇيغۇر ئىجتىمائىي پەلسەپە ئىدىيىلىرىنىڭ تۆمۈرىلەر دۆلىتى تەۋەسىدىكىئىدىئولوگىيىگە كۆرسەتكەن تەسىرى .

تۆمۈرىلەر دەۋرىدە ئۆلىما - زىيالىلارغاتەسىر قىلغان ئىدېئولوگىيە خىلمۇ - خىل مەنبەلەرگە تۇتىشاتتى . بۇلارنىڭ ئىچىدەقەدىمكى دەۋر ئۆز زامانىسىدىكى ئۇيغۇر ئىجتىمائىي پەلسەپە ئىدىيىلىرىنىڭ تەسىرىبەلگىلىك ئورۇننى ئىگىلەيتتى . ئۆز زامانىسىدا بىۋاستە ۋە ۋاستىلىك ماتېرىياللارغاقارىغاندا ، فارابى ، مەﻫمۇد كاشىغەرى ، يۈسۈپ خاس ﻫاجىپ ، ئەﻫمەد يۈگنەكىلەرنىڭئەسەرلىرىدىكى ئىجتىمائىي ئىدىيىلەر شۇ چاغ ئالىملىرىنىڭ ئىدىيىلىرىدە ﻫەر خىل رەۋىشتەئۆز ئىپادىسىنى تاپقان . قەدىمكى ئۇيغۇر ئەدىبىياتى ، جۈملىدىن پەلسەپە ئىدىيىلىرىنىڭئەڭ مۇجەسسەم قامۇسى "قۇتادغۇ بىلىك" نىڭ كېيىنكىلەر تەرىپىدىن "ۋېينا" نۇسخىسى ، -1439 يىلى ﻫىرات شەﻫىرىدە ﻫەسەن قارا سائىل شەمسىدېگەن كاتىپ تەرىپىدىن قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا كۆچۈرۈلگەن . بۇ ﻫال ، بۇ داستاننىڭئۆز زامانىسىدا ﻫىراتتىكى ئىلىم ئەﻫلى ئارىسىدا ئوقۇلۇپ تۇرغانلىقى مەلۇم . يەنەبىرى نەۋائىنىڭ ئەسەرلىرىدە "ئەتەبەلﻬەقايىف" نى كۆرگەنلىكى توغرىلىق ئۇچۇرلار بار .
تۆمۈرىلەر دەۋرىدە ئۇيغۇر مۇتەپەككۈرلىرىنىڭ پائالىيەتلىرى ۋە تەسىرىمەسىلىسىدە دەسلەپ قىلىپ ، سەئىددىدىن كاشىغەرى توغرىسىدا توختىلىمىز .
سەئىددىن كاشىغەرى . كاشىغەردە ئۇلۇغلار ئائىلىسىگە مەنسۇپ ، ئۇقۇمۇشلۇق ئائىلىدە تۇغۇلغان . سەئىددىن كاشىغەرىنىڭ يىللىرىكاشىغەر ئاﻫالىسىنىڭ ئىنتايىن ئازاب - ئوقۇبەتلىك يىللىرى ئىدى . چۈنكى ، مىلادىيە 1369 - يىللىرى ئەمىر قەمەرىدىن كاشىغەردە توپىلاڭ كۆتۈرۈپ ، تۇغلۇق تۆمۈر ئەۋلادى ۋەئۇنى ياقىلايدىغان ﻫەر قايسى تەبىقىدىكى ئادەملەرنى قىرغىن قىلغان ئۇنىڭكەينىدىنلا ، يەنى -1375 يىلى تۆمۈر قەمەرىدىنگە قارشى قىلغان ئۇرۇشتا كاشىغەر شەﻫىرىنىتامامەن خاراپ قىلغانىدى . نەتىجىدە كاشىغەر خەلقى ، جۈملىدىن سەئىددىنكاشىغەرىنىڭ ئائىلىسى ئۆزىنىڭ سەرگەردانلىق تۇرمۇشىنى باشلىغان . سەئىددىنكاشىغەرى ئىلىم خۇمار ئادەم بولغانلىقى ئۈچۈن ، سەپەر مەنزىلىنى ئۆزدەۋرىدە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئىلىم - پەن مەركەزلىرىدىن بىرى بولغان سەمەرقەنتكەنىشانلىغان .ئۇ سەمەرقەنتكە بارغاندىن كېيىن بىر مەزگىل تولىمۇ قيىنچىلىققا دۇچ كەلگەن . ئۇ يەردە كاشىغەردىن بارغان ئۆلىما مەۋلانە مۇﻫەممەد بىلەن بىرلىكتە ئىلىمتەﻫسىل قىلىشقا كىرىشكەن . بىر مەزگىل ئۆتۈپ ئوغلى مىرسەئىد ئىلىنى شەيخ ﻫەبىبدېگەن ئۆلىمانىڭ خىزمىتىنى قىلىش ۋە ئۇنىڭدىن تەلىم ئېلىشقا قالدۇرۇلۇپ ، ئۆزىبۇخارادىكى خوجا مۇﻫەممەد باﻫائىدىن نەقىبەندى ( 1318 - 1389 ) يىللىرىمۇدەررىسلىك قىلغان بۇخارا مەدرىسىگە ئوقۇشقا كىرگەن . ئۇ يەنە جالالىدىن ئەبۇيەزىد بۇرابى قاتارلىق تەسەۋۋۇپ پىرلىرىدىن تەسەۋۋۇپچىلىقنى ئۆگەنگەن . شۇنداق قىلىپ ، تەسەۋۋۇپ ئۆلىمالىرىنىڭ ئىچىدە ناﻫايىتى زور شۆﻫرەت قازانغان . ئۇ شۇ دەۋرنىڭئاتاقلىق ئالىمى بولۇش سۈپىتى بىلەن كۈچلۈك تەسىر قوزغاپ شۆﻫرەت قازانغاندىنكېيىن خۇراساندا ﻫۈسەيىن بايقارا سالدۇرغان "مەلىكان مەدرىسى" دە مۇدەررس بولۇپ ، نۇرغۇن تالىپ - ئۆلىمالارنى تەربىيلىگەن .
سەئىددىن كاشىغەرى ﻫاياتىدا بىرقانچە ئەسەرلەرنى يېزىپ چىققان . ئۇلار "مۇنيەتۇل مۇسەللى ۋە غەينەتۇل مۇفتەدا" ، "تۆﻫفەتۇل مۇسەللى ، مۇنيەتۇلمۇسەللى" ، "كەلىمات خوجا باﻫائىدىن " ، "رىسالەئىي لەتائىف" ، "ۋۇجۇدنامە" قاتارلىقلاردىن ئىبارەت . سەئىددىن كاشىغەرى ۋاپاتبولغاندا ، ﻫىراتنىڭ ﻫىيابان دېگەن يېرىگە دەپنە قىلىنغان .
سۇلتان مالىك كاشىغەرى . بۇ كىشى توغرىلىق ئەلىشىر نەۋائىي "مەجالىسۇننەفائىس" تا ....." زاماننىڭ تەڭدىشى يوق كىشى ئىدى " دېگەن مەلۇماتنى بېرىپ ئۆتىدۇ . بۇنىڭدىن ئۇ كىشىنىڭ كاتتا ئالىم ئىكەنلىكىبىلىنىدۇ . ئەمما ، باشقا ئۇچۇرلار يوق .
مەۋلانە فەسﻬۇددىن مۇﻫەممەد نىزامى ، يەنى "فەسﻬۇددىنئاخۇنۇم" . ئۇ ئەلىشىر نەۋائىنىڭ ئۇستازلىرىدىن ئىدى . بۇ زاتﻫەققىدە خاندەمىر "خۇلاسەتۇل ئەخبار" دا مەلۇمات بېرىلگەن .
تۈركىي تىللىق خەلقلەر ئىچىدە "ئاخۇن" سۆزى كۆپقوللىنىدۇ . مۇشۇنىڭغائوخشاش ئەﻫۋاللارغا ئاساسەن فەسﻬۇددىن ئاخۇنۇم ئۇيغۇر زاتىغا مەنسۇپ بولسا كېرەك ، دەپقارالماقتا.
مۇﻫەممەد بىن رەشىد ئەلى كاشىغەرلىك داڭلىق ئالىم . ئون بەشىنچىئەسىردە ئاسىياغا سەپەر قىلغان ﻫەم سەئۇدى ئەرەبىستاندا ئۆزىنىڭ كەڭ بىلىمىئاساسىدا ئۆز دەۋرىنىڭ ئاتاقلىق ئالىملىرى ، مەسىلەن ، ﻫېدىق نەسىرنىڭ "سۈبﻬى" دېگەن كىتابىغا ۋە خېلىل بەگ ئىمىن نىيازنىڭ ئىككى پارچە كىتابىغا تۈزىتىش كىرگۈزۈپ ، پۈتۈن ئەرەب دۇنياسىنى زىلزىلىگە كەلتۈرگەن بۇ زات 1466 - يىلى مەككىدە ۋاپات بولغان .

.5 تۆمۈرىلەر ئوردىسىدىكى ئۇيغۇر مۇقاملىرى

ئۇيغۇر مۇقاملىرى ئۇزۇن تارىخقا ئىگە بولۇپ قالماستىن ، بەلكى ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرىنىڭ مۇزىكا تارىخىدا ئۈلگىلىك ، نەمۇنىلىك ئورۇنغا ئىگە . ئۇنىڭ مەزمۇنىدا كۈي ئاﻫاڭلىرى ۋە مۇزىكا رىتىملىرى بولغاندىن باشقا ، لىرىك غەزەل يەنى ئەدەبىي ئەسەر جەۋﻫەرلىرى ساقلانغان . بۇلار شائىرلارنىڭ ئوتلۇقئىلﻬامى ، ۋەزىنلىك ئىجادىغا كۈچلۈك تەسىر قىلغانلىقىدا شۈبﻬە يوق . مۇقامنىڭ زامان - زامانلاردىن مەۋجۇد بولۇپ كېلىشىدە بەدىئىي ئەدەبىيات بىلەن چەمبەرچەس باغلىنىپكەتكەنلىكىنى ساقىت قىلىشقا بولمايدۇ . كىشىنى تولىمۇقىزىقتۇرىدىغىنى شۇكى ئالەمشۇمۇل ئىپېراتۇر تۆمۈرىلەر ئوردىسىدا ئۇيغۇرلارنىڭ 12" مۇقامى" نىڭ ئورۇندىلىپ تۇرغانلىقى .
بۇ دەۋردە ئۆتكەن بىر قىسىم ئەدىبلەر تۆمۈرىلەردەۋرىدە ئۇيغۇرلار ۋە باشقا تۈركىي تىل ئائىلىسىدىكى خەلقلەر ئىچىدىن نۇرغۇنئەدىبلەر يېتىشىپ چىقىپ ، ئۆز دەۋر ئەدىبىياتىنىڭ تەرەققىياتىغا چوڭ ﻫەسسىلەرنىقوشقان . br>
.6 ئەلىشىر نەۋائىي
ئەلىشىر نەۋائىي توغرىلىق مۇنبەردە بۇرۇن يوللىنىپبولغانلىقى ئۈچۈن يېزىلمىدى .

مەنبە :دىيارىم. غەيرەتجان ئوسماننىڭ << ئۇيغۇرلارشەرقتە ۋە غەربتە >> ناملىق كىتابىدىن ئېلىندى .