《تۈركىي تىللار دىۋانى》 نىڭ ۋۇجۇدقا كېلىشى توغرىسىدا

ھەممە ماختاش __ ئالقىشلار يۈكسەك پەزىلەت ۋە كۆركەم سەنئەت ئىگىسى بولغان تەڭرىمگە خاس . زامان - ئەھلىنىڭ ئەڭ ساغلاملىرى كېسەل ، ئەڭ سۆزمەنلىرى كېكەچ بولۇپ قالغانبىر چاغدا، تەڭرىم ھالال بىلەن ھارام ئىشلار ئېنىق ۋە تولۇق بايان قىلىنغان قۇرئاننى جەبرائىل ئارقىلىق مۇھەممەتكەچۈشۈردى ، شۇنىڭ بىلەن توغرا يولنىكۆرسىتىپ ، مەشئەل ۋە يول كۆرسەتكۈچ بەلگە تىكلەپ بەردى .
مۇھەممەتكە ۋە ئۇنىڭ ھەممىگە پېشىۋا بولغانئۇرۇق ئەۋلادلىرىغا تەڭرىم رەھمەت قىلسۇن ، ئەبەدىي ئېسەنلىك بەرسۇن .
ئەمدى ، مۇھەممەت ئوغلى ھۈسەيىننىڭ پەرزەنتى مەھمۇدنىڭ سۆزىنى ئاڭلىغايسىز :
مەن تەڭرىنىڭ دۆلەت قۇياشىنى تۇركلەر بۇرچىدا تۇغدۇرغانلىقىنى ۋە پەلەكنى مۇشۇلارنىڭ زېمىنى ئۈستىدەچۆگىلەتكەنلىكىنى كۆردۈم . تەڭرى ئۇلارنى < تۈرك > دەپ ئاتىدى ۋە سەلتەنەتكە ئىگە قىلدى ؛ دەۋرىمىزنىڭ خاقانلىرىنى تۈركلەردىن قىلىپ ، زامان ئەھلىنىڭ ئىختىيارتىزگىنىنى شۇلارنىڭ قولىغا تۇتقۇزدى ؛ ئۇلارنى ئىنسانلارغا باش قىلدى ؛ ھەق ئىشلاردا ئۇلارنى قوللىدى ؛ ئۇلار بىلەن بىر سەپتە تۇرۇپ كۈرەش قىلغانلارنى ئەزىز قىلدى ۋە تۇركلەرتۈپەيلىدىن ئۇلارنى ھەممە تىلەكلىرىگەئېرىشتۈرۈپ ، يامانلارنىڭ زىيانكەشلىكىدىن ساقلىدى . تۈركلەرنىڭ ئوقىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن، ئۇلارنىڭ يولىنى مەھكەم تۇتۇش ھەر بىر ئەقىلئىگىسىگە لايىق ۋە مۇناسىپ ئىشبولۇپ قالدى. ئۆز دەردىنى ئېيتىش ۋە تۈركلەرگە يېقىش ئۈچۈن ئۇلارغا تۇرك تىلىدا سۆزلىشىشتىن ياخشىراق يول يوق . كىمكى ئۆزگوروھىدىكى دۈشمەنلىرىدىن ئايرىلىپ، تۈركلەرگە سېغىنىپ كەلسە ، تۈركلەر ئۇلارنى ئۆز قانىتى ئاستىغا ئېلىپ خەۋپتىن قۇتقۇزىدۇ ؛ ئۇلار بىلەن بىللە باشقىلارمۇ پاناھتاپىدۇ .
ئىشەنچلىك بىر بۇخارالىق ئالىم بىلەن نىشاپۇرلۇق باشقا بىر ئالىمنىڭ تەڭرى ئەزىز كۆرگەن پەيغەمبىرىمىزدىن نەقىل كەلتۈرۈپ ئېيتقان تۆۋەندىكىسۆزلىرىنى ئېنىق ئاڭلىغانىدىم : پەيغەمبىرىمىز قىيامەت بەلگىلىرىنى ، ئاخىر زامان پىتنىلىرىنى ۋە ئوغۇز - تۇركلىرىنىڭ مەيدانغا چىقىدىغانلىقىنى سۆزلىگەندە : < تۈرك تىلىنى ئۆگىنىڭلار ، چۈنكى ئۇلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئۇزاق داۋام قىلىدۇ > - دىگەنىكەن .
بۇ ھەدىسكە شۇ ئېيتقۇچى كىشىلەرنىڭ ئۆزى جاۋابكار . بۇ ھەدىس راست بولسا ، تۇرك تىلىنىئۆگىنىش ۋاجىپ بولىدۇ . راستبولمىغان تەقدىردىمۇ ، تۈرك تىلىنى ئۆگىنىش زۆرۈرلۈكىنى ئەقىل تەقەززا قىلىدۇ .
شۇڭا ، مەن شۇ تۈركلەرنىڭ ئەڭ سۆزمەنلىرىدىن ، پىكىرنى ئەڭ روشەن بايانقىلالايدىغانلىرىدىن ، ئەڭ زېرەكلىرىدىن ، ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىگە مەنسۇپلىرىدىن ۋە جەڭ ئىشلىرىدا ئۇستا نەيزىۋازلىرىدىنبولۇپ تۇرۇقلۇق ، ئۇلارنىڭ شەھەر ۋەسەھرالىرىنى باشتىن - ئاياغ كېزىپ چىقتىم . تۈرك ، تۈركمەن ، ئوغۇز ، چىگىل ، ياغما ، قىرغىزلارنىڭ سۆزلىرىنى ۋە قاپىيىلىرىنىئېنىقلاپ چىقىپ ، ئۇلاردىن پايدىلاندىم . شۇنىڭ بىلەن ئۇلارنىڭ ھەر بىرىنىڭ تىلى مېنىڭ دىلىمغا ناھايىتى ياخشى ئورۇنلاشتى . مەن ئۇلارنى پۇختا رەتلەپ ، ئوبدان تەرتىپكەسېلىپ چىقتىم .
ئەبەدىي يادكارلىق ۋە پۈتمەس - تۈگىمەس بىر بايلىق بولۇپ قالسۇن دەپ ، ئۇلۇغ تەڭرىگە سېغىنىپ بۇ كىتابنى تۈزۈپ چىقتىم ۋە ئۇنىڭغا < تۈركىي تىللار دىۋانى > دەپ ئات قويدۇم .
بۇ كىتابنى پەيغەمبىرىمىزنىڭ مۇقەددەس ئورنىدائولتۇرغان ھاشىم ئۇرۇقىدىن ۋەئابباسلار سۇلالىسىدىن يولباشچى بولغان خۇجىمىز ، ئىگىمىز ، مۆمىنلەرنىڭ ئەمرى ۋە تەڭرى تەيىنلىگەن خەلىپە مۇھەممەت ئوغلىئوبۇلقاسىم ئابدۇللا مۇقتەدى بىئەمرىللاھەزرەتلىرىگە ئارمىغان قىلدىم . تەڭرى ئۇنىڭ مەرتىۋىسىنى دائىم يۇقىرى ، ئۆمرىنى راھەت - پاراغەت ئىچىدە ئۇزۇن قىلسۇن ؛ ئۇنىڭئولۇقلۇقتا تەڭدىشى يوق سەلتەنەتئاساسلىرىنى تەۋرەنمەس دەرىجىدە مۇستەھكەملىسۇن ؛ ئۇنىڭ پەرمان دائىرىلىرىنى كېڭەيتسۇن ۋە يۈكسەلدۈرسۇن ؛ ئادەم بالىلىرىئۇنىڭ بىھېساپ ساخاۋىتى شاراپىتىدىنيۇلتۇزلاردەك يۈكسەك بەخت - سائادەتكە ئىگە بولسۇن ؛ ئۇنىڭ دەۋەتلىرى ئەمەلگە ئېشىپ ھەر بىر غەلىبىسى سادىق دوستلىرىنى خوشالقىلسۇن ؛ تەڭرى ئۇنىڭ قەھرى غەزىپىگەئۇچرىغان دۈشمەنلىرىنى تېخىمۇ خار قىلسۇن ؛ ئۇنىڭ سايىسىنى ، كۆركىنى ، قۇدرىتىنى ، پەزىلىتىنى ۋە ئۇلۇغۋارلىقىنى مۇسۇلمانلارئۈستىدىن يىراق قىلمىسۇن .
مەن بۇ كىتابنى ھېكمەتلىك سۆزلەر ، سەجىئەلەر ، ماقال - تەمسىللەر ، بىيىت - قوشاقلار ، رەجەزلەر ۋە نەسرى پارچىلار بىلەن بېزەپ ، مەخسۇس ئېلىپبە تەرتىپىدە تۈزۈپ چىقتىم . ئۆگەنگۈچى ۋە قىزىققۇچىلارنىڭ كېرەكلىك سۆزلەرنىئاسان تېپىشى ئۈچۈن ، بىر نەچچە يىللارمۇشەققەت چېكىپ ، سۆزلەرنى جاي - جايىغا قويدۇم . تۇتۇقلىرىنى ئاچتىم ، چېگىشلىرىنى يەشتىم ، ئاخىر بۇ لۈغەت كىتابىنى تۆۋەندىكىسەككىز بۆلۈمگە يىغىنچاقلىدىم. بىرىنچى ، ھەمزە بۆلۈمى . ئىككىنچى ، سالىم بۆلۈمى . ئۈچىنچى ، ئۈچ ھەرپلىكلەر بۆلۈمى . ئالتىنچى ، تۆت ھەرپلىكلەر بۆلۈمى . يەتتىنچى ، غۇنىنلىكلەر بۆلۈمى . سەككىزىنچى ، ئىككى ساكىن بىللە كەلگەن سۆزلەر بۆلۈمى .
تۇركىي تىلىنىڭ ئەرەب تىلى بىلەن بەيگىگە چۈشكەن ئىككى ئاتقا ئوخشاش تەڭ چېپىپ كېتىۋاتقانلىقىنى ئېنىق كۆرسىتىش ئۈچۈن خەلىلنىڭ < كىتاب الغين > دىگەن ئەسىرىدە قىلىنغىنىدەك ئىشلىتىلمەيدىغان سۆزلەرنىمۇ بۇ كىتابقا كىرگۈزۈشكۆڭلۈمگە كەلگەنىدى . مۇنداققىلغاندا ئىش تېخىمۇ تەرتىپلىك بولغان بولاتتى . لېكىن ، سۆزلەرنى ئاسان تېپىشنى ۋە كىشىلەرنىڭ قىزىقىشىنى نەزەردە تۇتۇپئىخچاملاشتۇردۇم ، ئىشلىتىلىۋاتقانسۆزلەرنى ئالدىم ، ئىشلىتىلمەيدىغانلىرىنى تاشلىدىم . مېنىڭ تۇتقان بۇ يولۇم تېخىمۇ توغرا .
< قەدەم ئىزى بىراۋنىڭ ماڭغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ > دىگەندەك ، بۇ پەقەت بىر ئۆرنەكتىنلا ئىبارەت . تۆت ۋە ئۇنىڭدىن زىيادە ھەرپلەردىن تەركىب تاپقان سۆزلەرنىمۇ مۇشۇ ئۆرنەك بويىچە قىياس قىلىش مۇمكىن .
مەن ئىشنى يېنىكلىتىش ۋە كىتابنى ئىخچام قىلىش ئۈچۈن ، بۇ ئەسەرنى مەندىن بۇرۇن ھېچكىم ئىشلەتمىگەن ۋە ھېچكىمگە مەلۇم بولمىغان ئالاھىدە بىرتەرتىپتە تۈزۈپ چىقتىم . بۇ يازغان ئەسىرىمتەلەپكە لايىق بولسۇن ، پايدىلانغۇچىلارغا قوللانما بولغۇدەك بىر قىممەتكە ئىگە بولسۇن دىگەن نىيەت بىلەن ، بىر مۇنچە قائىدىلەرنى تۈزۈپ ، يېڭى - يېڭى ئۆلچەملەرنى قويدۇم . ھەر بىر قەبىلىنىڭسۆز ياساشقا ئاساس بولىدىغان تۈپ سۆزلىرىنىلا ئالدىم ، چۈنكى ، سۆزنىڭ قىسقىسى ياخشى ، ئىلگىرىلەشنىخالىغۇچىلارغا توغرا نىشانكۆرسىتىپ كەڭ يول ئېچىپ بېرىش ، يۈكسىلىش تىلىكىدە بولغۇچىلارغا شۇتا قويۇپ بېرىش ئۈچۈن شۇنداق قىلدىم . جۈملىدىن تۈركخەلقلىرىنىڭ كۆرگەن - بىلگەنلىرىنىئىپادىلەيدىغان شىئېر ۋە قوشاقلىرىدىن ، قايغۇلۇق ۋە خۇشاللىق كۈنلىرىدە ئېيتقان چوڭقۇر مەنىلىك ماقال - تەمسىللىرىدىنمىساللار كەلتۈردۈم تاكى بۇنىڭدىنپايدىلانغانلار كېيىنكىلەرگە ، ئۇلار ئۆزىدىن كېيىنكىلەرگە يەتكۈزسۇن . شۇنىڭ بىلەن بىللە يەنە بىر مۇنچە ئىبارىلەرنى كىرگۈزدۈم . شۇنداققىلىپ ، بۇ كىتاب يېڭىلىقلاربېرىشتە قىيامىغا ، قىممەت ۋە گۈزەللىكتە پايانىغا يەتتى . كۆڭۈل باغلىغان بۇ ئىشىمدا تەڭرىدىن ياردەم سواريمەن .
1- توم ، 1- ، 2- ، 3- ، 4 - ، 5 - ، 6 - ، 7 - ، 8 - بەتلەر .
******************************************************************************
مەنبە : < تۈركىي تىللار دىۋانى > دىكى ئەدەبىي مىراسلار دىگەن كىتاپتىن ئېلىندى .