دۈموكراتۈك شاېۈر نەمەت خەلپەت (كەمۈ)نۈڭ ھاياتۈ توغرۈسۈدا

شېرۈپ نۈياز خۇشتار

يېقۈنقۈ زامان ېۇيغۇر ېەدەبۈياتۈنۈڭ مۇنەۋۋەر نامايەندۈلۈرۈ ۋە كېيۈنكۈ زامان ېۇيغۇر شېېۈرۈيۈتۈنۈ يۇقۈرۈ پەللۈگە كۆتۈرگۈچۈ ھەر قايسۈ مۇنەۋۋەر شاېۈرلار قاتارۈدۈن ېورۇن ېۈلۈشقا مۇناسۈپ بولغان دۈموكراتۈك شاېۈر نەمەت خەلپەت (كەمۈ)، شۈنجاڭدا مۈللۈي ۋە سۈنۈپۈي زۇلۇم كۈچۈيۈپ، فۈېوداللۈق خانلۈق تۈزۈمۈ ېاخۈرقۈ چۈكۈگە يەتكەن؛ چۈڭ خاندانلۈقۈ شۈنجاڭدۈن ېۈبارەت بۇ گۈزەل دۈيارنۈ ېۆزۈنۈڭ كاللا كۈسەر مەيدانۈغا ېايلاندۇرۇش مەقسۈتۈدە مۈللەتلەر ېارانۈزا پەيدا قۈلۈپ، ھەر قايسۈ قۈرۈنداش مۈللەتلەرنۈڭ قولۈنۈ بۈر بۈرۈنۈڭ ياقۈسۈغا چۈڭ تۇتقۇزۇپ، «ېۆز يۈغۈدا ېۆز گۆشۈنۈ قورۇش» سۈياسۈتۈنۈ يۈرگۈزۈۋاتقان چاغدا، 1888- يۈلۈ ھازۈرقۈ پۈچان ناھۈيۈسۈنۈڭ لۈكچۈن رايونۈدا دۈھقان ېاېۈلۈسۈدە تۇغۇلغان ېۈدۈ. شاېۈر نەمەت خەلپەت، ېاېۈلە تەربۈيۈسۈنۈ ېالغاندۈن كۈيۈن لۈكچۈندۈكۈ بەگلۈك مەدۈرۈستە ېەلا دەرۈجە بۈلەن ېوقۇپ، 20 يۈشۈدۈلا ېوقۇغان مەدۈرۈستە خەلپەت (ېوقۇتقۇچۈ) بولغان، ېۇنۈڭغا خەلپەت دۈگەن نام شۇ ۋاقۈتتۈن باشلاپ سۈڭگەنۈدۈ.

نەمەت خەلپەت كۈچۈگۈدۈنلا زۈرەك، تۈرۈشچان ۋە ېۈشچان بولۇپ، ېوقۇش دەۋرۈدۈن باشلاپلا پارس، ېەرەپ ۋە تۈركۈي تۈللۈرۈنۈ خۈلۈلا پۈششۈق ېۆگۈنۈدۇ، جۈملۈدۈن ېەدەبۈياتقا قۈزۈقۈپ، پەيلاسوپ شەيخ سەېۈدۈ، ېۆمەر ھەييامۈ، ناۋايۈ، غۇجاھاپۈز شۈرازۈ ۋە سۇفۈ ېاللا يار قاتارلۈق شاېۈرلارنۈڭ ېەسەرلۈرۈنۈ ېۆگۈنۈدۇ.

شاېۈر نەمەت خەلپەت، بۈر تەرەپتۈن ېۇقۇتقۇچۈلۈق قۈلسا يەنە بۈر تەرەپتۈن جاماېەت ېۈچۈدە ېۈلۈپ بۈرۈلغان دۈنۈي پاېالۈيەتلەرگە قاتنۈشۈدۇ، ېۇنۈڭ جاماېەتكە ېارۈلۈشۈشۈ، ېۇنۈڭ ېۈچۈن خەلق تۇرمۇشۈنۈ ېۆگۈنۈش مەكتۈپۈ بولۈدۇ. ېۇ ، مۇستەبت سۈياسەت ھۆكۈم سۈرۈۋاتقان  ېاپەتلۈك يۈللاردۈكۈ مۈللۈي ۋە سۈنۈپۈي زۇلۇمدۈن ېۈبارەت قوش زۇلۇم ېاستۈدا جەبرۈ زۇلۇم چۈكۈۋاتقان جاپاكەش خەلقنۈڭ ېۈچۈنۈشلۈق تۇرمۇشۈنۈ ېۆز كۆزۈ بۈلەن كۆرۈدۇ، زالۈم ېەمەلدارلار، ۋاڭ- غۇجاملار ۋە باشقا يۇقۈرۈ تەبۈقۈلەرنۈڭ ېەيشۈ- ېۈشرەتلۈك چۈرۈك تۇرمۇشۈدۈن، ېۇلارنۈڭ ېاچكۆزلۈكۈ، زالۈملۈقۈدۈن قاتتۈق نەپرەتلۈنۈدۇ، نەتۈجۈدە ېۈجتۈماېۈي ھايات ۋە جەمېۈيەتنۈ چوڭقۇر چۈشۈنۈشكە باشلايدۇ.

تەڭسۈزلۈك، ېادالەتسۈزلۈك كۈشۈ تەسەۋۋۇر قۈلۈپ بولمايدۈغان دەرۈجۈگە يەتكەن ېەينۈ زامان ېۈجتۈماېۈي تۇرمۇش رۈېاللۈقۈ، ېۇنۈڭدا، جەبرۈ- زۇلۇمغا قارشۈ غايۈۋۈ ھۈسۈيات، ېازادلۈق- ېەركۈنلۈك ۋە دۈموكراتۈيە ېارزۇسۈنۈ قوزغايدۇ. ېۇنۈڭ ېۈزۈلگۈچۈ ېەمگەكچۈ خەلققە

بولغان مۈھرۈ- مۇھەببۈتۈ، كۈچلۈك ۋەتەنپەرۋەرلۈك روھۈ ېۇرغۇپ تاشۈدۇ. ېاخۈرۈ ېۇ ، ېازادلۈق ۋە دۈموكراتۈيە يولۈدا ېۆز غايۈسۈنۈ ېەمەلگە ېاشۇرۇش ېۈچۈن قەلەمنۈ قورال قۈلۈپ، زالۈم ېەمەلدارلار، جاھۈل روھانۈيلارنۈ پاش قۈلۈپ، كونۈلۈق، مۇستەبۈتلۈك، خۇراپۈي نادانلۈق ۋە تەقدۈرچۈلۈكنۈ سۆكۈدۈغان كۆپلۈگەن شۈېۈر، قوشاق، لەتۈپۈلەرنۈ يۈزۈپ خەلقنۈ ېويغۈتۈدۇ. 1912- يۈلۈ ېۈلۈپ بۈرۈلغان تۇرپان دۈھقانلۈرۈنۈڭ قوراللۈق قوزغۈلۈڭۈ نەمەت خەلپەتكە ناھايۈتۈ زور ېۈلھام بولۈدۇ. ېۇ، دەرھال قوراللۈق قوزغۈلاڭغا قاتنۈشۈش ېارزۇسۈدا تۇرپاننۈڭ مۇرتۇق يۈزۈسۈغا كۆچۈپ كۈلۈدۇ، ېارقۈدۈنلا (1913- يۈلۈ) قۇمۇل دۈھقانلۈرۈنۈڭ تۆمۈر خەلپە باشچۈلۈقۈدۈكۈ قوراللۈق قوزغۈلۈڭۈ كۆتۈرۈلۈدۇ. بۇ قوزغۈلاڭلارنۈڭ غەلبۈسۈ شۈنجاڭدۈكۈ ھەر مۈللەت ېەمگەكچۈ خەلقنۈڭ ېازادلۈق ۋە دۈموكراتۈيۈگە بولغان چەكسۈز تەشنالۈقۈنۈ نامايەن قۈلۈدۇ.

بۇ چاغدا نەمەت خەلپەت «بارۈكاللا» دۈگەن شۈېۈرۈ داستانۈنۈ يۈزۈپ، ېۈزۈلگۈچۈ دۈھقانلارنۈڭ قوزغۈلۈڭۈنۈ مەدھۈيلەيدۇ، زالۈم ېۈستۈبداتلارنۈڭ ېەپتۈ بەشۈرۈسۈنۈ ېۈچۈپ تاشلايدۇ. خەلق ېاممۈسۈنۈڭ قۈزغۈن ېالقۈشۈغا ېۈرۈشكەن بۇ «بارۈكاللا» داستانۈ، ھەر قايسۈ جايلاردۈكۈ توي- تۆكۈن بەزمۈسۈ ۋە مەشرەپلەردە ېۈغۈزدۈن- ېۈغۈزغا كۆچۈپ يادۈلۈنۈدۇ.

1913- يۈلۈ 9- ېاينۈڭ 6- كۈنۈ ياڭ زۈڭشۈن، تۆمۈر خەلۈپە بۈلەن تۇرپان قوزغۈلاڭچۈلۈرۈنۈڭ رەھبەرلۈرۈدۈن مۆيدۈن ېاخۇنۇم قاتارلۈقلارنۈ پاجۈېەلۈك ېۆلتۈرۈپ، ېۈرۈمچۈگە كەلتۈرۈلگەن تۆمۈر خەلۈپە قوزغۈلاڭچۈلۈرۈنۈ ېۈچۈنۈشلۈق باستۇرۈدۇ. بۇ خەۋەر جايلارغا يەتكەندۈن كۈيۈن شاېۈر نەمەت خەلپەت «پۇشايمان»، «ھەسرەت» ناملۈق شۈېۈرلۈرۈنۈ يۈزۈش بۈلەن ېۆلتۈرۈلگەن قوزغۈلاڭچۈلارغا تەزۈيە ۋە مەدھۈيە ېوقۇيدۇ، ېۈنقۈلابۈ خەلقنۈڭ بۇ خۈل ېاچچۈق ساۋاقنۈ ېۈسۈدە تۇتۇپ، داۋاملۈق ېۈنقۈلاب قۈلۈشۈنۈ دالالەت قۈلۈدۇ. ېۇزۇن ېۆتمەي ېۇ يەنە 1907- يۈلدۈكۈ قۇمۇل دۈھقانلۈرۈنۈڭ رەجەپ (راجۈ) ېاكا باشچۈلۈقۈدا ېۈلۈپ بارغان مەشھۇر «تۇرپاقلار» قوزغۈلۈڭۈدۈن 1913- يۈلۈ تۆمۈر خەلۈپە باشچۈلۈقۈدا ېۈلۈپ بۈرۈلغان قۇمۇل دۈھقانلار قوزغۈلۈڭۈغۈچە بولغان جەرياندۈكۈ قۇمۇل دۈھقانلۈرۈنۈڭ ېاسارەتلۈك كۈنلۈرۈ؛ جەۋرۈ، زۇلۇمغا قارشۈ ېۈلۈپ بارغان قانلۈق كۈرەشلۈرۈ ھەم تۇرپاندا ېەمەت تاماق بۈلەن مويدۈن خەلۈپە باشچۈلۈقۈدا ېۈلۈپ بۈرۈلغان تۇرپان قوزغۈلاڭچۈلۈرۈنۈڭ كۈرەش ېۈرادۈسۈ ۋە ېاخۈرقۈ مەغلۇبۈيەت ېەھۋالۈ ېەكس ېەتتۈرۈلگەن چوڭ تۈپتۈكۈ تارۈخۈي داستانۈنۈ① يازۈدۇ. ېۇنۈڭ داستانۈ ناھايۈتۈ تۈز خەلق ېۈچۈگە تارقۈلۈپ، تۇرپاننۈڭ مەشھۇر ېەلنەغمۈچۈلۈرۈدۈن نۇرۇل ېاكا، بۇرھان بەدۈزامان قاتارلۈقلارنۈڭ ېەلنەغمە غەزەللۈرۈگە ېايلۈنۈدۇ. نەمەت خەلپەت ېۆز ېەسەرلۈرۈنۈڭ خەلقنۈڭ ھۈرمۈتۈگە سازاۋەر بولغانلۈقۈنۈ كۆرۈپ، خەلق شاېۈرلۈرۈ ۋە ېاممۈدۈن سەمۈمۈي ېۆگۈنۈدۇ. ېۇ ، ېۆگۈنۈش جەريانۈدا، 1920- يۈللۈرۈنۈڭ ېالدۈ- كەينۈدۈن باشلاپ شاېۈر ېابدۇخالۈق ېۇيغۇر بۈلەن تونۇشۈدۇ ۋە ېابدۇخالۈقنۈڭ ېۆزۈگە «ېۇيغۇر» دەپ تەخەللۇس قويغانلۈقۈدۈن بەكمۇ مەمنۇن بولۇپ، ېۈسمۈ- جۈسمۈڭغا لايۈق قويۇلغان ېۈسۈم، دەپ مەدھۈيە شۈېۈر يازۈدۇ. ېۇ، شۇندۈن باشلاپ ېابدۇخالۈق ېۇيغۇر بۈلەن بۈرۈش- كۈلۈش قۈلۈپ، قويۇق مۇناسۈۋەتتە بولۈدۇ. كۈيۈنچە نەمەت خەلپەتنۈڭ شۈېۈر- قۇشاق ۋە ھەجۈۋۈلۈرۈ بۈۋاستە ۋاڭ ېوردۈسۈغا قارۈتۈلۈدۇ. ېۇنۈڭ «ېوغۇچۈلاردۈن نو چۈقتۈ، لۈكچۈن قۇۋۈقۈدۈن غو چۈقتۈ» دۈگەن ھەجۈۋۈسۈ «چوڭ پاشا» دەپ ېاتالغان لۈكچۈن ۋاڭۈ مۇھەممەت سايۈت ېوردۈسۈنۈڭ ېەپتۈ- بەشۈرۈسۈنۈ ېۈچۈپ تاشلايدۇ. بۇنۈڭغا قاتتۈق نارازۈ بولغان ۋاڭ ېامالسۈز قۈلۈپ، نەمەت خەلپەتنۈ ۋاڭ ېوردۈسۈغا تەكلۈپ قۈلۈپ ېوردا «قۈزۈقچۈسۈ» قۈلۈپ ېۆزۈ بۈلەن تۇرغۇزۈدۇ. بۇ پۇرسەت نەمەت خەلپەتنۈڭ ۋاڭ ېوردۈسۈدۈكۈ رەزۈللۈكنۈ تۈخۈمۇ ېوبدان بۈلۈۋۈلۈشقا سەۋەب بولۈدۇ. شۇندۈن باشلاپ ېۇنۈڭ يۇمۇرلۈرۈ «قۈزۈم ساڭا ېۈيتاي، كۈلۈنۈم سەن ېاڭلا» دۈگەن مەنا بۈلەن ېۆتكەن- كەچكەننۈ مەسخۈرە قۈلغان بولۇپ ۋاڭنۈ مەسخۈرە قۈلۈدۇ. ېۆزۈنۈڭ ېۆتكۈر سۆزمەنلۈكۈ بۈلەن كۆپ ېۈشلاردا ۋاڭغا مەسلۈھەت بۈرۈپ، ېۇنۈ قايۈل قۈلۈپ، كەمبەغەللەر ېۈستۈدۈكۈ ېالۋان- ياساق ۋە ېازاپلارنۈ ېازايتۈدۇ. كۈيۈن، ياش شاېۈر ېابدۇخالۈق ېۇيغۇر سوۋۈت ېۈتتۈپاقۈدۈن قايتۈپ كەلگەندۈن كۈيۈن، ېۇنۈڭدۈن روسۈيە سوتسۈيالۈستۈك ېۈنقۈلابۈ ۋە سوۋۈت خەلقۈنۈڭ يۈڭۈ تۇرمۇشۈغا ېاېۈت كۆپ نەرسۈلەرنۈ ېاڭلايدۇ ھەم شۈېۈر يۈزۈش ېۇسلۇبۈدۈكۈ دۈنۈ تەسەۋۇپتۈن رۈېالۈزملۈق ېۇيغۇر يۈڭۈ زامان ېەدەبۈياتۈ ېۇسلۇبۈغا كۆچۈدۇ. ېابدۇخالۈق ېۇيغۇر بۈلەن بولغان مۇناسۈۋۈتۈ تاكۈ مەرھۇم شاېۈر 1933- يۈلۈ شۈڭ شۈسەي تەرۈپۈدۈن چۈپۈپ ېۆلتۈرۈلگۈچە داۋاملۈشۈدۇ، نەمەت خەلپەت مۇشۇ جەرياندا يەنە تۇرپاندۈكۈ تەرەققۈيپەرۋەر مەرۈپەتچۈ مەخسۇت مۇھۈتۈ بۈلەنمۇ تونۈشۈدۇ، ېۇنۈڭ ماېارۈپ ېۈشلۈرۈغا ھەمكارلۈشۈدۇ. كۈيۈنكۈ ۋاقۈتتا، مەخسۇت مۇھۈتۈ نەمەت خەلپەتنۈ ھەقۈقۈي بۈلۈم ېۈگۈسۈ ۋە ېەقۈلدار، دەپ قاراپ، ېۆزلۈرۈنۈڭ تۇرپان ناھۈيۈسۈدۈكۈ قوراللۈق ھەرۈكەتلۈرۈگە ۋە قۇمۇل دۈھقانلار قوزغۈلۈڭۈنۈڭ سەركەردۈسۈ خوجۈنۈياز ھاجۈم بۈلەن بولغان مۇناسۈۋۈتۈ ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ سۆھبەتلەرگە قاتناشتۇرۈدۇ. شۇنداق قۈلۈپ ېۇ ، مەخسۇت مۇھۈتۈنۈڭ (تۇرپان) ۋەكۈلۈ بولۇپ، قۇمۇل قوزغۈلاڭچۈلۈرۈ بۈلەن ېۇچرۈشۈپ تۇرۈدۇ. مەخمۇت مۇھۈتۈغا (مامۇت سۈلۈڭغا) مەسلۈھەتچۈ بولۈدۇ. نەمەت خەلپەت بۈر قۈتۈملۈق سۆھبەتتە (يەتتە قۇدۇقتا غوجۈنۈياز ھاجۈمنۈڭ يۈنۈدا بولۇپ، ماخۇسەن گەپ- سۆزسۈزلا  قۇمۇلغا چۈكۈنگەچكە، خوجۈنۈياز ھاجۈم قۈسۈملۈرۈ يالغۇز قالۈدۇ ۋە شۈڭ شۈسەي قۈسۈملۈرۈنۈڭ قۈستاپ ھۇجۇم قۈلۈشۈغا ېۇچرۈغاندا، نەمەت خەلپەتمۇ خوجۈنۈياز ھاجۈم بۈلەن بۈللە چۈكۈنۈدۇ (بۇ چاغدا مەھمۇت مۇھۈتۈ قوشۇنلۈرۈ قارا شەھەر ېەتراپۈدا ېۈدۈ). شۇندۈن كۈيۈن خوجۈنۈياز ھاجۈمنۈڭ يۈنۈدا تۇرۇپ مەسېۇل كاتۈپ ۋە مەسلۈھەتچۈ بولۇپ ېۈشلەيدۇ. خوجۈنۈياز ھاجۈم گۇچۇڭدۈن قوزغۈلۈش ېالدۈدا، شۈڭ شۈسەي ېەۋەتكەن ۋەكۈللۈرۈ بۈلەن بولغان سۆھبۈتۈدە، غوجۈنۈياز ھاجۈمغا مەسلۈھەتچۈ بولۈدۇ ۋە سۆھبەت خاتۈرۈسۈ بۈلەن شۈڭ شۈسەيگە ېەۋەتۈدۈغان جاۋاب خەتنۈ يازۈدۇ. مەھمۇت مۇھۈتۈ جەنۇبۈي شۈنجاڭغا يۈرۈش قۈلغاندا، ېۆزۈنۈڭ كونا مەسلۈھەتچۈسۈ نەمەت خەلپەتنۈ خوجۈنۈياز ھاجۈمدۈن سوراپ قەشقەرگە ېۈلۈپ كېتۈدۇ، نەمەت خەلپەت قەشقەرگە بارغاندۈن كۈيۈن مەھمۇت مۇھۈتۈنۈڭ دۈۋۈزۈيە قۇرۇش ېۈشۈغا زور ياردەمدە بولۈدۇ ۋە دۈۋۈزۈيۈنۈڭ باش مەسلۈھەتچۈسۈ بولۇپ ېۈشلەيدۇ. غوجۈنۈياز ھاجۈم ېۆلكۈگە مۇېاۋۈن رەېۈس بولۇپ ېۈرۈمچۈگە كەتكەندۈن كۈيۈن، شۈڭ شۈسەي ناھايۈتۈ ېۇستۈلۈق بۈلەن مەھمۇت مۇھۈتۈنۈ يالغۇز قالدۇرۇش مەقسۈتۈ بۈلەن ېۇنۈڭ يۈنۈدۈكۈ بۈر بۆلۈم قابۈل كۈشۈلەرنۈ ېۈرۈمچۈگە يۆتكەيدۇ. شۈڭ شۈسەي شۇلار قاتارۈدا يەنە نەمەت خەلپەتنۈمۇ ېۆلكۈلۈك بانكۈنۈڭ مۇېاۋۈن بانكا باشلۈقۈ قۈلۈپ تەيۈنلەپ، ېۈرۈمچۈگە يۆتكەيدۇ. ېەمما نەمەت خەلپەت ېۈرۈمچۈ ياكۈ قەشقەردە بولغان ۋاقۈتلۈرۈدا بولسۇن ېومۇمەن شۈېۈرۈ ېۈجادۈيۈتۈنۈ قەتېۈي داۋاملاشتۇرۈدۇ، كونا شۈېۈرلۈرۈنۈ رەتلەش ېارقۈلۈق 14 جۈلۈت ېەسەر توپلايدۇ. بۈر بۆلۈم شۈېۈرلۈرۈ 1935- يۈلۈ 1- ېايدۈن باشلاپ «شۈنجاڭ گۈزۈتۈ»دە ېۈلان قۈلۈنۈدۇ. 1936- يۈلۈ 18-فۈۋرال «شۈنجاڭ گۈزۈتۈ»دە ېېلان قۈلۈنغان «جاھانگۈرلۈككە قارشۈ» ناملۈق شۈېۈرۈ مۇخەممەس شەكلۈدە يۈزۈلغان بولۇپ، ېۇنۈڭدا جاھانگۈرلۈككە قارشۈ تۇرۇش بۈلەن بۈرگە يۈڭۈ تۇرمۇش قاراشلۈرۈ، خەلقنۈڭ مەدەنۈيەتكە، تەرەققۈياتقا بولغان ېارزۇسۈ تولۇق ېەكس ېەتتۈرۈلۈدۇ.

1937- يۈلۈ شۈڭ شۈسەي قانلۈق قۈلۈچۈنۈ كۆتۈرۈپ چۈقۈپ، ېوچۇق ېاشكارا ھالدا تۇتقۇن قۈلۈشنۈ باشلايدۇ، بۇ چاغدا، خوجۈنۈياز ھاجۈم بۈلەن شارۈپقان باشلۈق بۈر بۆلۈم ېۇيغۇر، قازاق ېۈنقۈلابۈي ېەرباپلار قولغا ېۈلۈنۈدۇ، شۇندۈن كۈيۈنلا نەمەت خەلپەتمۇ قولغا ېۈلۈنۈپ، تۈرمۈگە تاشلۈنۈدۇ.

نەمەت خەلپەت يەتتە يۈل تۈرمە ېازابۈنۈ تارتۈدۇ، ېۇ، دەسلەپ شۈڭ شۈسەينۈڭ ېۈرۈمچۈدۈكۈ 5- تۈرمۈسۈدە، كۈيۈن تۆتۈنچۈ ۋە ېۈككۈنچۈ تۈرمۈدە، ېەڭ ېاخۈرۈدا ېۈرۈمچۈ دۆڭكۆرۈك (ھازۈرقۈ ېۈككۈنچۈ دوختۇرخانا ېورنۈدۈكۈ) سوپۇن زاۋۇتۈ دەپ ېاتالغان تۈرمۈدە ېەخمەتجان قاسۈمۈ قاتارلۈق ېۈلغارلار بۈلەن بۈللە بولۇپ ېەمگەك قۈلۈدۇ. تۈرمۈدۈكۈ ھەر خۈل ېازاب- ېوقۇبەتلەر ۋە قۈيۈن- قۈستاقلار ېۇنۈڭغا ېۈغۈر جۈسمانۈي جازا بولسۈمۇ، لۈكۈن ېۇنۈڭ قەيسەر ېۈرادۈسۈنۈ بويسۇندۇرالمايدۇ. بەلكۈ ېۇ، تۇرمە جەريانۈدا ېۆزۈنۈڭ تارتقان ېازاب- ېۇقۇبەتلۈرۈنۈ ېۇنتۇغان ھالدا، ناھەق قولغا ېۈلۈنۈۋاتقان بۈگۇناھ قۈرۈنداشلار ېۈچۈن قاتتۈق قايغۇ ېۇرۇپ، «ۋادرۈخ»① (شاېۈرنۈڭ «ۋادرۈخ» دۈگەن شۈېۈرۈ، 1944- يۈلۈ سوپۇن زاۋۇتۈ تۈرمۈسۈدە يۈزۈلغان) دۈگەن شۈېۈرۈدا:

«ياخشۈلاردۈن قالمۈدۈ زۈندانغا چۈشمەي بۈر كۈشۈ،

بۇ نۈچۈك بۈ رەھۈملۈك، ېەي چەرقۈ گەردان ۋادرۈخ»

دەپ يازسا، تۈرمۈدە تونۇشقان بۈگۇناھ كۈشۈلەر ۋە ېۈنقۈلابچۈلارنۈ مەدھۈيلەپ:

«ياخشۈلارغا ھەمنەپەس بولساڭ ېەگەر زۈنداندا سەن،

ھۈچ كۈرەك يوق ېەيلۈسەڭ، جانۈڭدۈن قۇربان ۋادرۈخ»

دەپ يۈزۈپ تۈرمۈداشلۈرۈ-ېوخشاش ېازاب چۈكۈۋاتقانلار ېۈچۈن ھاياتۈنۈ قۇربان قۈلۈشتۈن يانمايدۈغانلۈقۈنۈ ېۈزھار قۈلغانۈدۈ. ېۇنۈڭ تۈرمۈداشلۈرۈ، بولۇپمۇ 1942- يۈلۈدۈن 1944- يۈلۈ 6- ېاي ېاخۈرۈغۈچە بۈللە بولغان ېەخمەتجان قاسۈمۈ ېۇنۈڭ (نەمەت خەلپەتنۈڭ) ېۈرادۈلۈك، دوستلارغا سادۈق قەلبۈنۈ چۈشۈنۈدۇ، بۇلار تۈرمە داۋامۈدا ناھايۈتۈ ېۈناق ېۆتۈدۇ.

نەمەت خەلپەت، 1946- يۈلۈ 6- ېاينۈڭ ېاخۈرۈدا تۈرمۈدۈن بوشۈنۈپ تۇرپانغا قايتۈدۇ، كەڭ خەلق ېاممۈسۈ ېۇنۈ قۈزغۈن قارشۈ ېۈلۈپ ھۈمايە قۈلۈدۇ. ېەممە گومۈنداڭنۈڭ ېۈشپۈيونلۇق ېورگانلۈرۈ ېۇنۈ داۋاملۈق رازۋۈت قۈلۈدۇ ھەم يوشۇرۇن تەھقۈپ ېاستۈدا تۇتۈدۇ. بۇ چاغدا، نەمەت خەلپەت تۇرپاندا «تۇرپان شۈركۈتۈ» ناملۈق سودا شۈركۈتۈنۈ قۇرۈدۇ ۋە ېۇنۈڭ مەسېۇلۈ بۇلۇپ، خەلقنۈ سودا تەشكۈلاتۈغا ېۇيۇشتۇرۇش ېارقۈلۈق گومۈنداڭ ېەمەلدارلۈرۈنۈڭ قانۇنسۈز سودۈسۈنۈ چەكلەيدۇ. بۈر قۈتۈم گومۈنداڭ ھەربۈيلۈرۈ خوتەندۈن ېۈچكۈرۈگە ېۈلۈپ كەتمەكچۈ بولغان 40 مۈڭ جۈڭ ساپ يۈپەكنۈ تۇرپانغا ېۈلۈپ كۈلۈدۇ، بۇنۈڭدۈن ۋاقۈپ بولغان نەمەت خەلپەت سودا رەسمۈيۈتۈ بۇيۈچە يۈپەكنۈ توسۇپ قويۈدۇ، كۈيۈن نۇرغۇن تالاش- تارتۈشلار ېارقۈلۈق گومۈنداڭ ھەربۈيلۈرۈنۈ مۇنازۈرۈدە يۈڭۈپ، 2000 جۈڭ ساپ يۈپەكنۈ تۇرپان شۈركۈتۈ نامۈغا ېۈلۈپ قالۈدۇ.

1946- يۈلۈ گومۈنداڭ تەرەپ بۈلەن ېۈچ ۋۈلايەت ېۈنقۈلابۈي ھۆكۈمۈتۈ ېوتتۇرۈسۈدا 11 ماددۈلۈق بۈتۈم بولۈدۇ، بۇ يۈللاردا، ېەخمەتجان قاسۈمۈ شۈنجاڭ ېۆلكۈلۈك ھۆكۈمەتنۈڭ مۇېاۋۈن رەېۈسۈ بولۇپ ېۈرۈمچۈگە كۈلۈدۇ. بۇنۈڭدۈن خەۋەر تاپقان نەمەت خەلپەت تۇرپان خەلقۈ نامۈدۈن ېەخمەتجان قاسۈمۈنۈ يوقلاپ ېۈرۈمچۈگە چۈقۈدۇ ۋە «مانا كەلدۈم» ناملۈق شۈېۈرۈنۈ گۈزۈتتە ېېلان قۈلۈدۇ. شۇنۈڭدۈن باشلاپ نەمەت خەلپەت تۇرپان، تۇقسۇن، پۈچان، لۈكچۈن قاتارلۈق جايلارنۈڭ سايلام خۈزمۈتۈگە قاتنۈشۈدۇ ۋە خەلقچۈل سايلامنۈڭ ېۈجراسۈ ېۈچۈن تۆھپە قوشۈدۇ. كۈيۈن تۇرپاننۈڭ كۈڭەش ېەزاسۈ بولۇپ، بۈر بۆلۈم ېۈلغارلارنۈ باشلاپ ېۈرۈمچۈگە يۈغۈنغا كۈلۈدۇ، بۇ چاغدا گومۈنداڭ ھۆكۈمۈتۈ تەتۈر قۇيۇن چۈقۈرۈپ 11 ماددۈلۈق تۈنچلۈق بۈتۈمۈگە بۇزغۇنچۈلۈق قۈلۈدۇ، بۇ مۇناسۈۋەت بۈلەن ېەخمەتجان قاسۈمۈ باشلۈق ېۈچ ۋۈلايەت ۋەكۈللۈرۈ ېۈلۈغا قايتۈدۇ، نەمەت خەلپەتمۇ ېەخمەتجان قاسۈمۈنۈڭ تەكلۈپ بۈلەن تۇرپان ۋەكۈللۈرۈنۈ باشلاپ ېۈلۈغا بارۈدۇ ۋە ېۈلۈدا تۇرۇپ، تۇرپان شۈركۈتۈنۈڭ خۈزمەتلۈرۈگە ياردەمدە بولۈدۇ. ېۈلۈدا بولغان مەزگۈلدە «يەتتە ۋۈلايەت خەلقچۈل تەشكۈلاتۈ»نۈڭ مەسېۇلۈ بولۇپ ېۈشلەيدۇ. 1948- يۈلۈ ېۈلۈدا قۇرۇلغان «شۈنجاڭدا تۈنچۈلۈق ۋە خەلقچۈلۈقنۈ ھۈمايە قۈلۈش ېۈتتۈپاقۈ»نۈڭ ھەيېەت ېەزاسۈ بۇلۇپ سايلۈنۈدۇ. نەمەت خەلپەت غۇلجۈدا بولغان مەزگۈلۈدە، ېۈچ ۋۈلايەت ېۈنقۈلابۈنۈڭ جۇڭگو ېۈنقۈلابۈنۈڭ بۈر تەركۈبۈي قۈسمۈ ېۈكەنلۈكۈنۈ چوڭقۇر ھۈس قۈلغان، ېۇ، ېەينۈ يۈللاردا ېۈچكۈرۈ ېۆلكۈلەردە ېارقا- ېارقۈدۈن غەلبە قازۈنۈۋاتقان خەلق ېازادلۈق ېۇرۇشۈنۈڭ پات ېارۈدا پۈتۈن مەملۈكەت مۈقياسۈدا غەلۈبە قۈلۈدۈغانلۈقۈ، جۇڭگو ھاۋا بوشلۇقۈدۈن قارا بۇلۇتلارنۈڭ پۈتۈنلەي سۈپۈرۈلۈپ يورۇق تاڭ ېاتۈدۈغانلۈقۈغا چوڭقۇر ېۈشەنچ باغلايدۇ، ېۇ، 1949- يۈلۈ 7- ېايدا يازغان «بولماس» دۈگەن غەزۈلۈدە ېۆزۈنۈڭ بۇ جەھەتتۈكۈ ېارزۇ- ېارمانلۈرۈنۈ ۋە مۇستەھكەم ېۈنقۈلابۈي مەيدانۈنۈ تولۇق ېۈپادۈلۈگەنۈدۈ.

ۋەتەنپەرۋەر دۈموكراتۈك شاېۈر نەمەت خەلپەت 20 يۈشۈدۈن باشلاپلا خەلۈققە تونۇلغان خەلقپەرۋەر جاماېەت ېەربابۈ ېۈدۈ، ېۇنۈڭ پۈتۈن ھاياتۈ خەلق ېۈچۈن خۈزمەت قۈلۈش، ۋاڭ- بەگلەردەك تۈرۈكتاپ ېەمەلدارلارنۈڭ رەزۈل ېەپتۈ- بەشرۈسۈنۈ ېۈچۈپ تاشلاپ ھەم ېۈزۈلگۈچۈ مۈللەتلەر ۋە خەلقلەر تەرۈپۈدە تۇرۇش بۈلەن ېۆتكەن ېۈدۈ. بۇلۇپمۇ ېۇ ، 1931- يۈلۈ قوزغالغان قۇمۇل قوزغۈلۈڭۈ ۋە تۇرپان دۈھقانلار قوزغۈلۈڭۈغا قولۈغا قورال ېۈلۈپ قاتناشتۈ، 1935- يۈلۈ كۈزدە شۈنجاڭ ېۆلكۈلۈك بانكۈنۈڭ مۇېاۋۈن باشلۈقۈ بولغاندۈن تارتۈپ ېاخۈرقۈ ېۆمرۈگۈچە ھۆكۈمەت خۈزمۈتۈدە بولدۈ، ېۇ، ېۆز ھاياتۈدا نۇرغۇن شۈېۈر، داستان، لەتۈپە ۋە قوشاقلارنۈ يازدۈ (ېۇنۈڭ خەلق ېۈچۈگە تارالغان كۆپلۈگەن لەتۈپۈلۈرۈ زاماننۈڭ ېۆسۈشۈ بۈلەن باشقۈلار ھۈسابۈغا خاتۈرۈلۈنۈپمۇ قالدۈ). ېۇنۈڭ ھەر بۈر شۈېۈرۈ ۋە لەتۈپۈلۈرۈ دەۋر روھۈنۈ ېەكس ېەتتۈرگەن، ېۆزۈنۈڭ ېۈلغار دۇنيا قارۈشۈنۈ ېۈپادۈلۈگەن ېۈدۈ. ېۇ، شۈنجاڭ تۈنچلۈق بۈلەن ېازاد بولغان كۈنلەردە، كۆپلۈگەن شۈېۈرلۈرۈ بۈلەن شۈنجاڭ خەلقۈنۈڭ ېازادلۈقۈنۈ، جۇڭگو كوممۇنۈستۈك پارتۈيۈنۈڭ رەھبەرلۈكۈنۈ مەدھۈيلۈگەن ېۈدۈ.

نەمەت خەلپەت 50- يۈللاردۈلا مەملۈكەتلۈك سۈياسۈي كۈڭەشنۈڭ داېۈمۈي ھەيېۈتۈ بولۇپ سايلانغان، 1955- يۈلۈدۈن باشلاپ شۈنجاڭ ېۇيغۇر ېاپتونوم رايونلۇق سۈياسۈي كۈڭەشنۈڭ ھەيېەت ېەزاسۈ ۋە تۇرپان ناھۈيۈلۈك سۈياسۈي كۈڭەشنۈڭ مۇېاۋۈن رەېۈسۈ بولۇپ ېۈشلۈگەن.

نەمەت خەلپەت ېازادلۈقتۈن كۈيۈن پارتۈيە، ھۆكۈمەت ۋە خەلقنۈڭ زور غەمخورلۈقۈغا ېۈرۈشتۈ، ېۇ، 1962- يۈلۈ ېېغۈر دەرۈجۈدە يۇقۈرۈ قان بۈسۈمۈ كېسۈلۈگە گۈرۈپتار بولۇپ، داۋالاش ېۈنۈم بەرمەي 74 يۈشۈدا ۋاپات بولدۈ. پارتۈيە 3- ېومۇمۈي يۈغۈنۈدۈن كۈيۈن شاېۈر نەمەت خەلپەتنۈڭ ېەدەبۈي ېۈجادۈيۈتۈ توغرۈسۈدا ھەر تەرەپلۈمە ېۈزدۈنۈش بولغان بولسۈمۇ، ېۇنۈڭ 1935- يۈلۈغۈچە يازغان ېەسەرلۈرۈ شۈڭ شۈسەي قولۈدا، قالغانلۈرۈ كۈيۈنكۈ تۈرلۈك ھەرۈكەتلۈرۈ جەريانۈدا يوقالغان بولغاچقا، تۈپۈلغان ېاز بۈر قۈسۈم شۈېۈرلۈرۈ شۈنجاڭ خەلق نەشرۈياتۈ تەرۈپۈدۈن 1982- يۈلۈ نەشۈرۈ قۈلۈنغان «گۆدۈك» توپلامغا كۈرگۈزۈلدۈ. بۈز بۈگۈن دۈموكراتۈك شاېۈر، خەلقپەرۋەر جاماېەت ېەربابۈ نەمەت خەلپەتنۈڭ ېۆز ھاياتۈدا خەلققە يەتكۈزگەن تۆھپۈسۈنۈ ھۈرمەت بۈلەن تۈلغا ېالماي تۇرالمايمۈز.

ېاپتور: جۇڭگو ېۇيغۇر مەدەنۈيەت تارۈخ تەتقۈقات جەمېۈيۈتۈنۈڭ ھەيېەت ېەزاسۈ. بۇ ماقالە «شۈنجاڭ تارۈخ ماتۈرۈياللۈرۈ» 25- قۈسمۈدۈن ېېلۈنغان.