مەھمۇد قەشقۈرۈ

(1008–1105)

 بۈيۈك ېالۈم، تۈلشۇناس، شاھانە ېەسەر ‹‹تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ››نۈڭ مۇېەللۈپۈ مەھمۇد قەشقۈرۈ قەشقەر ېوپالدا خان جەمەتۈ ېاېۈلۈسۈدە دۇنياغا كېلۈپ، بۈر ېۆمۈر ېۈجادۈيەت،تۈل تەكشۈرۈش،تەتقۈق قۈلۈش بۈلەن شۇغۇللۈنۈشتۈن سۈرت، قەشقەردە مەدرۈس ېېچۈپ مۇددەرۈسلۈك قۈلغان.
11-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدا باغداتقا بېرۈپ،شۇ يەردە 1072-1074-يۈللۈرۈ ېۈچ توملۇق غايەت زور قامۇس‹‹دۈۋانۇ لوغەتۈت تۈرك›› (‹‹تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ››)نۈ يېزۈپ تۈگەتكەن. 1076-يۈلۈ ېالۈم ېۇنۈ قايتا تۈزۈتۈپ ېابباسۈيلار خەلۈپۈلۈكۈنۈڭ 27- خەلۈپۈسۈ ېوبۇلقاسۈم ېابدۇللا بۈننۈ مۇھەممەدۈل مۇقتەدۈ بۈېەمرۇللاغا تەقدۈم قۈلغان.
ېۇنۈڭدۈن باشقا ، مەھمۇت قەشقۈرۈنۈڭ ‹‹جاۋاھرۇننەھۋۈ فۈ لوغەتۈت تۈرك››(تۈركۈي تۈللار گۈرامماتكۈسۈنۈڭ جەۋھەرلۈرۈ)ناملۈق ېەسەرنۈ يازغانلۈقۈمۇ مەلۇم،بۈراق،بۇ ېەسەر بۈزگۈچە يېتۈپ كۈلەلمۈگەن.
مەھمۇد قەشقۈرۈنۈڭ ‹‹دۈۋانۇ لۇغەتۈت تۈرك›› ېەسۈرۈ-ېەينۈ دەۋۈردۈكۈ تۈركۈي خەلقلەرنۈڭ تۈلۈ توغرۈسۈدا مەلۇمات بېرۈدۈغان لوغەتلا بولۇپ قالماستۈن،بەلكۈ شۇ دەۋۈردە ياشۈغان ناھايۈتۈ كەڭ بۈر زېمۈندۈكۈ ھەرخۈل قەبۈلۈلەرنۈ تارۈخۈ،ېېتنۈك خۇسۇسۈيەتلۈرۈ،ېۆرۈپ-ېادەت ۋە قاېۈدە-يوسۇنلۈرۈ،مەدەنۈيۈتۈ ،ېەدەبۈيات-سەنېۈتۈ توغرۈسۈدا ېاجايۈپ قۈممەتلۈك ماتۈرۈياللارنۈ بېرۈدۈغان غايەت زور مەنبە بولۇپ،مەدەنۈيەت تارۈخۈمۈزدۈكۈ ېۆچمەس نامايەندە سۈپۈتۈدە  ېەۋلاتتۈن-ېەۋلاتلارغۈچە ېۆز رولۈنۈ جارۈ قۈلدۇرماقتا.
بۈيۈك تۈلشۇناس بۇۋۈمۈز مەھمۇد قەشقۈرۈينۈڭ <<تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ >> غا قاراپ باقايلۈ:
<< رۇم ېۆلكۈسۈدۈن ماچۈنغۈچە بولغان تۈرك ېەللۈرۈنۈڭ بويۈ 5000 پەرسەخ ، ېېنۈ 8000 پەرسەخ (1 پەرسەخ =6.24 كېلۇمېتۈر ) كېلۈدۇ . بۇلارنۈڭ ېورنۈنۈ ېېنۈق كۆرسۈتۈش ېۈچۈن ھەممۈسۈنۈ يەر يۈزۈ شەكۈلدۈكۈ داېۈرە ېۈچۈدە كۆرسۈتۈپ ېۆتتۈم >>.
ېۇلۇغ بۇۋۈمۈز مەھمۇد قەشقۈرۈ يۇمۇلاق شەكۈلدۈكۈ خەرۈتۈنۈڭ چۆرۈسۈدە شەرق ، غەرپ ، جەنۇب، شۈمال يۆلۈنۈشلەر، تەرەپلەر بەزۈ دېڭۈزلار ۋە دەريالار كۆرسۈتۈلگەن، ياپۇنۈيەگە كەلگەندە مۇنداق دەيدۇ : << جابۈرقا( ياپۇنۈيەنۈڭ كونا ېاتۈلۈشۈ) -ياپۇنۈيۈلۈكلەر يۈراقتا جايلاشقانلۈقۈ ماچۈن بۈلەن ېۇلارنۈ چوڭ دېڭۈزلار ېايرۈپ تۇرغانلۈقۈ ېۇلارنۈڭ تۈللۈرۈ بۈزگە مەلۇم ېەمەس >> دەپ كۆرسۈتۈلگەن .تۇنجۈ ياپۇنۈيە خەرۈتۈسۈنۈڭ 11-ېەسۈردە ېۇلۇق بوۋۈمۈز مەھمۇد قەشقۈرۈ تەرۈپۈدۈن ېۆلچەملۈك سۈزۈلغانلۈقۈ بۈر تەۋرەنمەس پاكۈتتۇر ..
‹‹دۈۋانۇ لۇغەتۈت تۈرك›› ېەسۈرۈ 11-ېەسۈر ېەدەبۈي ھاياتۈ ۋە ېەدۈبۈياتۈ توغرۈسۈدا بۈر قەدەر ېومۇمۈي مەلۇمات بېرۈدۈغان يۈگانە مەنبەدۇر.ېەسەردە نەقۈل قۈلۈنغان ېۈچ يۈزدۈن ېارتۇق شۈېېر،قوشاق ۋە زور بۈر تۈركۈم ماقال-تەمسۈللەردۈن شۇ دەۋردۈكۈ ېەدەبۈي ېۈجادۈيەتنۈڭ گۈللەنگەنلۈكۈنۈ،خېلۈ يۇقۈرۈ سەۋۈيۈلۈك ېەدەبۈي ېەسەرلەر ۋە ېەدۈپلەر مەيدانغا كەلگەنلۈكۈنۈ ،شۇنداقلا مەھمۇت قەشقۈرۈنۈڭ بۈر ېەدەبۈياتشۇناس سۈپۈتۈدە بۇ شۈېېر – قوشاقلارنۈ ېۆگۈنۈپ تەتقۈق قۈلغانلۈقۈنۈ چۈشۈنۈشكە بولۈدۇ.
ېالۈم 11- ېەسۈرنۈڭ 80- يۈللۈرۈ ېەتراپۈدا باغداتتۈن قەشقەرگە قايتۈپ كېلۈپ ېاخۈرقۈ ېۆمرۈنۈ ېوپالدا ېۆتكۈزگەن . ېوپالدا مەدرۈسە مەھمۇدۈيە ناملۈق بۈر مەدرۈسۈنۈ بۈنا قۈلۈپ ېۆزۈ مۇددەرۈسلۈك قۈلغان . ېالۈمنۈڭ ېېنۈق تۇغۇلغان ۋاقتۈ ۋە ۋاپات بولغانغانلۈقۈ ھەققۈدە ېېنۈق مەلۇمات يوق، ېەمما 97يۈل ېۆمۈر كۆرۈپ ېوپالغا دەپنە قۈلۈنغانلۈقۈ مەلۇم.