ېابدۇللا تالۈپ (1924-2005)كەلپۈن ناھۈيەسۈدە تۇغۇلغان. 1943-يۈلۈدۈن 1946-يۈلۈغۈچە ېاقسۇ دارۈلمۇېەللۈمۈندە ېوقۇغان. 1950-يۈللۈرۈ بېيجۈڭ پېداگوگۈكا ېۈنستۈتۇتۈدا ېۈككۈ يۈل بۈلۈم ېاشۇرغان ۋە 1956-يۈلۈ مەركۈزۈي ماېارۈپ ېۈنستۈتۇتۈنۈ پۈتكۈزگەن. ېۇ ېۈلگۈرۈ-كېيۈن بولۇپ، باشلانغۇچ مەكتەپ ېوقۇتقۇچۈسۈ، ېاقسۇ دارۈلمۇېەللۈمۈننۈڭ ېەدەبۈيات ېوقۇتقۇچۈسۈ ۋە مۇدۈرۈ، شۈنجاڭ ماېارۈپ نەشرۈياتۈ ېۇيغۇر تەھرۈر بۆلۈمۈنۈڭ مۇھەررۈرۈ ۋە شۈنجاڭ ېۇيغۇر ېاپتونوم رايونلۇق ماېارۈپ نازارۈتۈنۈڭ ماېارۈپ ېۈلمۈي تەتقۈقات ېورنۈدا ېۇيغۇر ماېارۈپ تارۈخۈ تەتقۈقاتچۈسۈ بولۇپ ېۈشلۈگەن. 1987-يۈلۈ دەم ېېلۈشقا چۈققان.

ېابدۇللا تالۈپ ېاقسۇ دارۈلمۇېەللۈمۈندە ېوقۇۋاتقان مەزگۈلۈدە ېوت يۈرەك شاېۈر لۇتپۇللا مۇتەللۈپ، بۈلال ېەزۈزۈ قاتارلۈقلارنۈڭ تەسۈرۈ بۈلەن 1943-يۈلۈ «ېاقسۇ گېزۈتۈ»دە ېېلان قۈلۈنغان «مەرۈپەت ېانا» ناملۈق تۇنجۈ شېېۈرۈ بۈلەن ېەدەبۈيات سېپۈگە كۈرگەن. شۇنۈڭدۈن ېېتۈبارەن «پەزلۈ جاھان» تەخەللۇسۈدا «باتۇر ېوغلانلار»، «ېۈشقۈدا»، «شامالغا خۈتاب»، «ېانا يۇرت سۆيگۈسۈ» قاتارلۈق ېەسەرلەرنۈ ېارقا-ېارقۈدۈن ېېلان قۈلۈپ، جەمېۈيەتتە بەلگۈلۈك تەسۈر قوزغۈغان. ېاشۇ يۈللاردا «سەددۈچۈن» ناملۈق تارۈخۈي داستاننۈ، «توققۇز بۇلاققا ساياھەت» قاتارلۈق ېوچېرۈكلارنۈمۇ يازغان. بولۇپمۇ ېۇنۈڭ 1947-1948-يۈللۈرۈ يېزۈپ سەھنۈلەشتۈرگەن «ېەركۈن جانان» ناملۈق ېوپېراسۈ بۈلەن «سۆيگۈنۈم ېەلا» ناملۈق دراممۈلۈرۈ شۇ ۋاقۈتتا زور ېالقۈشقا ېېرۈشكەن. «قاينام ېۆركۈشۈ»، «چالا تەگكەن ېوق»، «لالە-قۇربان» قاتارلۈق تارۈخۈي رومانلۈرۈ، «ېۈگەرلۈك ېات» ناملۈق تارۈخۈي پوۋېستۈ، «جۈپ ھەيكەل»، «مەرۈپەت ېانا»، «ېۇنتۇلماس خاتۈرە» قاتارلۈق شېېۈر توپلاملۈرۈ، «ېۇيغۇر ماېارۈپۈ تارۈخۈدۈن ېوچېرۈكلار» ناملۈق ېۈلمۈي ېەسۈرۈ نەشر قۈلۈنغان.

     خەنزۇچە تەرجۈمۈسۈ1988- يۈلۈ شۈنجاڭ خەلق نەشۈرياتۈ تەرپۈدۈن ېايرۈم كۈتاب بولۇپ بېسۈلۈغان ،ېابدۇرەھۈم ېۆتكۈرنۈڭ يەنە نۇرغۇن ېەسەرلۈرۈ ېوتتۇرا مەكتەپ ېەدەبۈيات دەرسلۈكۈگە كۈرگۈزۈلگەن بولۇپ ېۇيغۇر ھازۈرقۈ زامان ېەدەبۈياتۈنۈنۈڭ تۆھپۈكار ېەدۈپلۈرۈدۈن بۈر ھۈساپلۈنۈدۇ.

ېابدۇقادۈر داموللا 1862- يۈلۈ ېاتۇشنۈڭ مەشھەد دېگەن يېزۈۈسدا ، ېابدۇۋارۈس ېۈسۈملۈك مەرۈپەتپەرۋەر كۈشۈ ېاېۈلۈسۈدە دۇنياغا كەلگەن . ېۇنۈڭ يۇرتۈ مەشھەد قەدۈمدۈنلا نامۈ ېۇلۇغ جاي بولۇپ ، بۇ يەرگە قارا خانۈيلار دەۋرۈدە سۈياسۈ ، ھەربۈي تالانتۈ بۈلەن داڭق چۈقارغان سۇلتان سۇتۇق بۇغراخان ۋە ېۇنۈڭ ېۇستازۈ ېەبۇ ناسۈر سامانۈ دەپنە قۈلۈنغان . ېابدۇقادۈر داموللا مانا مۇشۇ مەشھەدتۈكۈ " ھەرزۈرۈتۈ سۇلتان مەدرسەسۈ " دە باشلانغۇچ مەلۇماتنۈ ېالغاندۈن كېيۈن ، قەشقەردە ېۆز زامانۈسۈنۈڭ ېالۈي بۈلۈم يۇرتۈ خانلۈق مەدرسەسۈدە ېوقۇغان . بۈلۈمنۈ تېخۈمۇ ېاشۇرۇش ېۈستۈكۈدە بۇخاراغا بېرۈپ ېۈلۈم تەھسۈل قۈلغان . بۇخارا مەدۈرسلۈرۈدە قۇرېان ، ھەدۈس ، ېۈلممي تەجۋۈد ، ېاقاېۈد قاتارلۈق ېۈسلام تەلۈماتلۈرۈ بۈلەن ېەدەبۈيات ، تارۈخ ، جۇغراپۈيە، ېۈلمۈ مەشۈق ، ھېساب دەسلۈرۈنۈ ېۆگەنگەن . شۇ مەزگۈللەردە ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ ھەممۈلا يېرۈدە دېگۈدەك قوللۈنۈلۈۋاتقان ، ېۈناۋەت ېۈستۈن تۇرۈدۈغان ېالاقە قورالۈ - ېەرەب، پارس، ېوردۇ تۈللۈرۈنۈ بۈر قەدەر مۇكەممەل ېۆزلەشتۈرۈۋالغان؛ شەرق كۈلاسسۈكلۈرۈدۈن نەۋاېۈ ، خوجا ھاپۈز ، شەيخ سەېۈدۈ ، سوپۈ ېاللايار ، جالالۈدۈن رۇمۈ ، خوجا ېەھمەد يەسەۋۈ ، ھۇۋەيدا ، مەشرەپ ، فۇزۇلۈ ، قاتارلۈق شاېۈرلارنۈڭ ېەسەرلۈرۈ بۈلەن تونۇشقان . فارابۈ ، ېەبۇ ېەلۈ ېۈبۈن سۈنا ېەسەرلۈرۈ ېارقۈلۈق يۇنان پەلسەپۈسۈ بۈلەنمۇ تونۇشۇپ ، زامانۈسۈنۈڭ ېەللامۈسۈ بولۇپ يېتۈلگەن .
ېابدۇقادۈر داموللا بۇخارادۈكۈ ېوقۇشۈنۈ تاماملۈغاندۈن كېيۈن ېۆزبېكۈستاننۈڭ سەمەرقەند، باشقۈرتۈستاننۈڭ ېوفا قاتارلۈق شەھەرلەردە بۈر مەزگۈل مۇدەرسلۈك قۈلغان ." ېاقاېۈد زۆرۈرۈيە " (زۆرۈر ېەقۈدۈلەر)، " ېۈبادەت ېۈسلامۈيە " قاتارلۈق دەرسلۈك كۈتابلۈرۈنۈ تۈزۈپ چۈقۈپ ، ېوفادا نەشۈر قۈلدۇرغان . كېيۈن ېۇ تاشكەنت ، خوجەنت ، قازان ، ېۈستانبوللاردا زۈيارەت ھەم ساياھەتتە بولۇپ ، 1907- يۈلۈ قەشقەرگە قايتۈپ كەلگەن . بۈر مەزگۈل ېۆتۈپ ، يەنۈ 1918- يۈللۈرۈ يەنە سەېۇدۈ ېەرەبۈستانۈ ، مۈسۈر قاتارلۈق ېەللەرگە بېرۈپ ، جەمېۈيەت تەرەققۈياتۈ ، مەشھۇر ېالۈم - ېۆلۈمالار بۈلەن ېۇچۈرۈشۈپ ، ېۈلمي سۆھبەتلەردە بولغان . زۈيارەتلۈرۈنۈ ېاخۈرلاشتۇرغاندۈن كېيۈن سوۋېت ېۈتتۈپاقۈ ېارقۈلۈق يۇرتۈغا قايتۈپ كەلگەن .
ېابدۇقادۈر داموللۈنۈڭ ېەرەب ېەللۈرۈ ، تۈركۈيە ، سوۋېت ېۈتتۈپاقۈ قاتارلۈق ېەللەردە ېوقۇش، زۈيارەتتە بولۇشۈ ، ېۇنۈڭغا 1- دۇنيا ېۇرۇشۈنۈڭ ېالدۈ - كەينۈدە دۇنيا ۋەزۈيتۈدە يۈز بەرگەن ېۈجتۈماېۈ ېۈنقۈلاب ۋە مۈللۈ ېازادلۈق ھەرۈكەتلەرۈدۈن تولۇق خەۋەردار بولۇش ۋە بەزۈلۈرۈ بۈلەن بۈۋاستە ېۇچۈرۈشش ېۈمكانۈيتۈنۈ بەردۈ . شۇڭا ېۇنۈڭ ېېڭۈدا دېمكۇراتۈيە ، ېەركۈنلۈك ، باراۋەرلۈك ، ېۆز تەقدۈرۈنۈ ېۆزۈ بەلگۈلەش قاتارلۈق نېگۈزلۈك مەسۈللەر ھەققۈدۈكۈ چۈشەنچە چوڭقۇر يۈلتۈز تارتقان .
ېابدۇقادۈر داموللا خەلۈق ېۈچۈدە نامرات ، يېتۈم - يېسۈر ، غېرۈپ غۇرۋالارنۈڭ كۇنسايۈن كۆپۈيۈپ كېتۈۋاتقانلۈقۈنۈ ، ېۈگە - چاقسۈز بالۈلارنۈڭ ھاممام ېاسۈتۈدا كۈلدە يېتۈپ كۈن ېۆتكۈزۈۋاتقانلۈقۈنۈ ، تۈلەمچۈ ، ساېۈللارنۈڭ خارابلاشقان ھالۈتۈنۈ ېۆز كۆزۈ بۈلەن كۆردۈ .ېۇلارغا خەيرخاھلۈق قۈلۈپ ، مەكتەپ ېېچۈپ ېوقۇتتۈ. ېۆز خەلقۈنۈڭ مەدەنۈيەت ، ماېارۈپ ، ېۈلۈم - پەن تەرەققۈياتۈدا تولۈمۇ ېارقۈدا قالغانلۈقۈنۈ ، ھايات كەچۈرۈشۈنۈڭ قۈيۈنلۈشۈپ كەتكەنلۈكۈنۈ ، خەلقنۈڭ بۇ قالاقلۈقنۈڭ سەۋەبۈنۈ چۈشەنمەي قۇللۇقتا، خارابلۈقتا ېۆتۈۋەرسە ھەرگۈزمۇ زۇلۇمدۈن قۇتۇلالمايدۈغانلۈقۈنۈ ھەم قەد كۆتۈرەلمەيدۈغانلۈقۈنۈ ، بۇ جەھەتتە ېۆز بۇرچۈنۈڭ ېېغۈرلۈقۈنۈ چوڭقۇر چۈشەندۈ . ېۇ پۈتكۈل مۈللەتنۈڭ ساپاسۈنۈ يۇقۈرۈ كۆتۈرۈش ، مۈللەتنۈڭ ھەقۈقي باراۋەرلۈكۈنۈ ېۈشقا ېاشۇرۇش ، ېۆز ېارا ېۈتتۈپاقلۈق ۋە مۈللي ېۈناقلۈقنۈ كۈچەيتۈپ ، بۈر نۈيەت، بۈر مەقسەتتە كۆرەش سېپۈگە ېۇيۇشتۇرۇشنۈ ېۆزۈنۈڭ شۇېارۈ ۋە كۆرەش نۈشانۈ قۈلدۈ . شۇ مەقسەتتە ېۆز خەلقۈغە : " ېەگەر ېانۈسۈ بۈلۈملۈك ۋە قابۈلۈيەتلۈك بولسا، پەرزەنتۈگە ياخشۈ ېەخلاق بۈلەن تەربۈيە قۈلۈدۇ. بۇنداق بالۈلارنۈڭ چوڭ بولغاندا كامالەتكە يەتمۈگۈمۇ ېاسان بولۈدۇ. ھەدۈستۈمۇ > ھەر بۈر پەرزەنت تۇغۇلۇشتا ېەيۈبسۈز ، لېكۈن ېۇنۈڭ ياخشۈ - يامان بولۇشۈ ېاتا - ېانۈسۈنۈڭ تەربۈيسۈگە باغلۈق < دېگەن مەزمۇن بار. ھەممۈمۈز ېۆزۈمۈزنۈ تونۇيلۈ ، كەلگۈسۈ ېۈستقبالنۈ ېويلايلۈ ، خەلقۈمۈزنۈ بارلۈق چارە - تەدبۈرلەرنۈ قوللۈنۈپ زاۋاللۈقتۈن قۇتۇلدۇرۇپ قالايلۈ ... بۇ زامان غەپلەت ۋە بۈپەرۋالۈق زامانۈسۈ ېەمەس، ېۈلۈم - مەرۈپەت دەۋرۈدۇر . سۇسلۇق ۋە بۈكارلۈق ېەمەس ، تۈرۈشۈش ۋە غەيرەت ۋاقتۈدۇر . باشقا مۈللەتلەر ېۈلۈم ۋە مەرۈپەت سايۈسدا ھاۋادا ېۇچۇپ پەرۋاز قۈلماقتا. سۇ ېاستۈدا بولسا خۇددۈ قۇرۇقلۇقتا ېۈزگەندەك ېەركۈن ېۈزۈشمەكتە. بۈز تېخۈ غەپلەت ېۇيقۇسۈدا ياتماقتۈمۈز . ېۇيقۇ بولسا ېۆلۈمنۈڭ بۇرادۈرۈ ۋە مۇقەددۈمۈسۈدۇر . بۇ ھالەتتە داېۈم ېۇخلۈماق يوقۈلۈش ۋە ېۆلۈم يولۈدۇر ! " دەپ كۈچلۈك مۇراجېەت قۈلدۈ .
بۇ دەۋرۈدە ياڭ زېڭشۈن شۈنجاڭغا ھۆكۈمرانلۈق قۈلۈپ خەلقنۈ نادانلاشتۇرۇش سۈياستۈ يۈرگۈزمەكتە ېۈدۈ . ېەكسۈيەتچۈ ھۆكۈمەت يەرلۈك فېېودال كۈچلەر بۈلەن بۈرلۈشۈپ ، يېڭۈ مەدەنۈيەت ، زامانۈۋۈ ماېارۈپنۈ راۋاجلاندۇرۇشقا جان - جەھلۈ بۈلەن قارشۈ تۇردۈ. ېۇنۈڭ ېەكسۈچە ېابدۇقادۈر داموللا ېۈلۈم - پەن ېارقۈلۈق ۋەتەننۈ روناق تاپقۇزۇشنۈ تەشەببۇس قۈلدۈ. ۋەتەن ، خەلقنۈڭ ېېچۈنۈشلۈق ېەھۋالۈغا كۆزۈنۈ يۇمۇپ ، داد - پەريادۈغا قۇلقۈنۈ ېېتۈپ ، گاس- ېەما بولۈۋالغان ، قەيەردە مەنپەېەت بولسا شۇ يەرگە ېولۈشۈدۈغان قازۈ - قۇززاتلارغا نەپرەتلەندۈ . ېۇلار بۈلەن كەسكۈن مۇنازۈرلۈشۈپ ، پۈتۈن ۋۇجۇدۈ غەزەپكە تولغان ھالدا مۇنداق دېدۈ : " بۈزنۈڭ ېەزۈز بالۈلۈرۈمۈز گۈلەختە كۈلگە بۇلغۈنۈپ ، ېاچ - يالۈڭاچلۈق ېازابۈنۈ تارتماقتا . بۈز كۈندە قانچە قېتۈم داستۈخان ېۈستۈدە مەېۈشەت قۈلۈپ ، توقلۇقتۈن كارۈلداپ يۈرۈمۈز. ېۇنۈڭ ھېسابۈغا كوچۈدۈكۈ ساېۈللار شۇنچە كۆپەيمەكتە . ھالبۇكۈ ، بۈز ېۇلارغا قانچلۈك خەيرخاھلۈق كۆرسەتتۇق ؟ ېۇلارنۈڭ بېشۈنۈ قانچۈلۈك سۈلۈدۇق ؟ ياق ، ھېچنۈمە قۈلمۈدۇق . بەلكۈ ېۆشرە - زاكات ۋە ېەۋقاپ كۈرۈملۈرۈنۈ ېۆز نەپسۈزۈمۈزگە تارتۈپ كەتتۇق . شۇ سەۋەبتۈن يېتۈم - يېسۈر ، تۇل خوتۇن ، يېتۈم ېوغۇللار خەيرخاھسۈز قالماقتا . نېمە ېۈچۈن ېۇلارغا خەيرخاھلۈق قۈلمايمۈز ؟ مەكتەپلەر ېېچۈپ ، دارۈلېۈېتام ، دارۈلېاجۈزۈنلەرنۈ قۇرۇپ ، كوچۈدا ېاچ - يالۈڭاچ ، خارۇ - زارلۈقتا قالغان بالۈلارنۈ ، ېاجۈز - مۈسكنلەرنۈ نېمە ېۈچۈن تەربۈيە قوينۈغا ېالمايمۈز ؟ ېۇلارنۈڭ بېشۈنۈ سۈلاپ ، غەمخورلۇق قۈلساق ېۇنۈڭ يامۈنۈ ؟ ېۆزۈمۈز يۇرتنۈڭ كۆزۈ ، خەلقنۈڭ بېۈشۈ تۇرۇقلۇق ، خەلقنۈ بەخۈت- ساېادەتكە باشلاپ ماڭماستۈن ، پۈتۈن ېۈشتياقۈمۈز بۈلەن شەخسۈي تاپاۋەت يولۈغا ماڭساق ، قولغا كۈرگەن تۈلا- تەڭگۈلەرنۈ ېەۋرەزگە كۆمۈپ خاتۈرجەم ياتساق ، ېۈستقبالۈمۈز توغرسۈدا زەررۈچە قايغۇرمۈساق ، كەلگۈسۈ ېەۋلادلۈرۈمۈزغا نېمە دەپ جاۋاب بېرۈمۈز ؟ قېنۈ ، ېۇلارنۈڭ ېالدۈدا ېاسۈي - گۇناھكار بولۇپ قالماسمۈزمۇ ؟! ېەگەر ۋاقتۈدا قايغۇرۇپ قۈلۈشقا تېگۈشلۈك ېۈشلۈرۈمۈزنۈ قۈلمايدۈغان بولساق ، كەلگۈسۈ ېەۋلادلۈرۈمۈزنۈڭ لەنەت - نەپرەتلۈرۈگە كۆمۈلۈپ كېتۈشۈمۈز مۇقەررەر ! "شۇ دەۋۈردۈكۈ شۈنجاڭ ماېارۈپۈنۈڭ ېەمەلۈي ېەھۋالۈدۈن ېېيتقاندا ، ېوقۇتۇش ېۇسۇلۈ قالاق ھەم ېۈنۈمسۈز ېۈدۈ . مەكتەپلەردە ېېلۈپ بېرۈلۈدۈغان تەلۈم - تەربۈيە رېېال ېەمەلۈيەتتۈن ېايرۈلغان ، خەلقنۈڭ ېەمەلۈي ېېھتۈياجۈ ، دەۋرنۈڭ تەلۈپۈ ۋە تەرەققۈياتۈغا ، رېېال كۆرەشنۈڭ مەزمۇنۈغا ېۇيغۇن ېەمەس ېۈدۈ . مەكتەپلەردە قوللۈنۈلۈۋاتقان دەرسلۈك ېوقۇغۇچۈلارنۈڭ ېۆگۈنۈشۈگە ۋە ېۈنۈم ھاسۈل قۈلۈشۈغا ماسلاشمايلا قالماستۈن ، بەلكۈ تەلۈم - تەربۈيە ېۇسۇلۈمۇ پۈتۈنلەي كونا، فېېودالۈزۈمنۈڭ ېەسۈرلەردۈن بۇيان تەكرارلۈنۈۋېرۈپ ، ياشلارنۈ بۈزار قۈلۈۋەتكەن دوگما ، قاتمال قېلۈپبازلۈق شەكلۈ ېۈدۈ . مانا مۇشۇ خۈل ېەھۋال ېاستۈدا ېابدۇقادۈر داموللا ېوقۇتۇشنۈڭ مەزمۇنۈ ، ېۇسۇلۈ ۋە دەرسلۈك ماتېريالۈ قاتارلۈق تەرەپلەردە ېەمەلۈي ېېھتۈياجۈنۈ كۆزدە تۇتۇپ ، بۈر يۈرۈش ېۈسلاھات پۈلانۈنۈ تۈزۈپ چۈقتۈ . ېۇ " پۈتۈنلەي ېەرەپ - پارۈس تۈلۈدۈكۈ كۈتابلارنۈ دەرسلۈك قۈلغان ېوقۇتۇش مەزمۇنۈغا ، ېوقۇغۇچۈلارنۈڭ ياش ېالاھدۈلۈكۈ ۋە بۈلۈم ېۈقتۈدارۈ بۈلەن ھېسابلاشماستۈن چۈشەنسۈمۇ ، چۈشەنمۈسۈمۇ كۈتابنۈ قارۈغۇلارچە يادلۈتۈپ ، تەكرارلۈتۈدۈغان ېوقۇتۇش ېۇسۇلۈغا ، مۇېەييەن مۇددۈتۈ بولمايدۈغان ېوقۇتۇش تۈزۈمۈگە چەك قويۇپ ، ېوقۇتۇش ېۇسۇلۈدا ۋە دەرسلۈك قۇرۇلمۈسدا ېۈسلاھات ېېلۈپ بېرۈشنۈ تەشەببۇس قۈلغان " . ېابدۇقادۈر داموللا بۇ تەشەببۇسلارنۈ ېوتتۇرۈغا قويۇش بۈلەن بۈللە ېەمەلۈي ھەرۈكەت قوللۈنۈپ ، ېەقۈل - پاراستۈۈنۈ ېۈشقا سېلۈپ ، ېۇيغۇر ماېارۈپۈنۈڭ ېەنېەنۈسۈگە ۋارسلۈق قۈلغان ېاساستا بۈر يۈرۈش دەرسۈلكلەرنۈ تۈزدۈ . ېۇ تۈزگەن " سەرپ - نەھۋۈ " (مورفولۇگۈيە ۋە سېنتاكۈسۈس)، " تەھلۈل ۋە ھېساب "(ھېساب ېۈلۈمۈ)، " جۇغراپۈيە ېۈلۈمۈ " ، " ېاقاېۈد جەۋھەرۈيە" (نېگۈزۈلۈك ېەقۈدۈلەر ) ، « مۇتالۈېە ھۈدايەت «(توغرا يول ېۈستۈدە ېۈزۈدۈنۈش ) ، "بۈدايەتۇس سەرپ " (لېكۈسۈكۈدۈن دەسلەپكۈ ېاساس ) ، " ھۈدايەتۈ نەھۋۈ" ، " تەلۈمۈ سەبۈيان " (گۆدەكلەرگە تەربۈيە)،  "فاسايۈھۇل ېەتفال "( ېۆسمۈرلەرگە نەسۈھەت )قاتارلۈق كۈتابلار پەننۈ مەكتەپلەرمۇ ، دۈنني مەكتەپلەرمۇ ېوخشاشلا قوللۈنۈدۈغان ېاممۈباب ېوقۇشلۇق بولۇپ قالدۈ . پۈشقەدەم شاېۈر جاپپار ېەمەت بۇ ھەقتە توختۈلۈپ مۇنداق يازغان : "دۇنيا ېۇرۇشۈدۈن كېيۈن ، ېۈسلام مەكتەپلۈرۈدە پەننۈ ماېارۈپنۈڭ يولغا قويۇلۇشۈ ، بولۇپمۇ ېۆكتەبۈر ېۈنقۈلابۈدۈن كېيۈن ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ ېاز سانلۈق مۈللەتلەر ېارسۈدا زامانۈۋۈ ماېارۈپنۈڭ ېومۇملۈشۈشۈ شۈنجاڭغا زور تەسۈر كۆرسەتتۈ. جەنۇبۈي شۈنجاڭدا بۈرۈنجۈ بولۇپ ېابدۇقادۈر داموللا بۈننۈ ېابدۇۋارۈس قەشقەرۈ جاھالەت تۇمانلۈرۈ ھەممە ياقنۈ قاپلاپ كەتكەن بۇرۇختۇم ھالەتنۈ بۇزۇپ تاشلاپ ، 1920- يۈلۈ دۈن بۈلەن پەن بۈرلەشتۈرۈلگەن يېڭۈ تۈپتۈكۈ مەكتەپنۈ قۇردۈ ۋە بۇ خۈل مەكتەپلەرنۈ ھەممە جايدا قۇرۇش تەشەببۇسنۈ ېوتتۇرۈغا قويدۈ. " ، " ھاكۈمۈيەت بېشۈدا تۇرغان ھۆكۈمرانلار خەلۈق بۈلۈم ېېلۈپ كۆزۈ ېېچۈلۈپ كەتسە، ھاكۈمۈيەتكە قارشۈ چۈقۈشۈدۈن ېەنسۈرەپ خەلقنۈ نادانلۈقتا تۇتۇش سۈياسۈتۈ يۈرگۈزۈپ ، مۈللۈ ماېارۈپقا قۈلچە ېۈتۈبار بەرمەيتتۈ. ېەنە شۇنداق شاراېۈتتا ېابدۇقادۈر داموللۈغا ېوخشاش ، خەلقۈپەرۋەر ېۈلغار زاتلار قەشقەر لاي پەشتاق مەدۈرسەسۈدە يېڭۈچە دۈنني مەكتەپ ېېچۈپ ، تالۈپلارغا ېۆز ېانا تۈلۈدا دەرس ېۆتتۈ. شېېر ۋە ناخشۈلارنۈ ېاھاڭغا سېلۈپ ېۆگەتتۈ. ېۇيغۇر تۈلۈدا كۈتاپ يېزۈپ نەشۈر قۈلۈپ ، خەلقنۈ ېويغۈتۈش ، ېۇلارنۈڭ ېاڭ سەۋۈيسۈنۈ ېۆستۈرۈشكە كۈرۈشتۈ " .
ېابدۇقادۈر داموللۈنۈڭ "ېاقاېۈد زۆرۈرۈيە " ناملۈق ېۈلمۈي ېەسۈرۈدە سۇېال - جاۋاب شەكلۈنۈ قوللۈنۈپ، بۈر ېالۈمغا خاس مەنتۈقۈسۈ بۈلەن ېوتتۇرۈغا قويغان ېاقۈلانە بايانلۈرۈدا كۆپلۈگەن مەسلۈلەرنۈ يورۇتۇپ بېرۈپ ، كۈشلەردە يېڭۈ بۈلۈم ، يېڭۈ چۈشەنچە ھاسۈل قۈلدۈ . مەسۈلەن ، بۇ ېەسۈرۈدە ېۈنسان تەقدۈرۈنۈڭ ياخشۈ - يامان بولۇشۈغا ېاېۈت ، جۈمۈي ېادەم كۆڭۈل بۆلۈدۈغان مەسۈلە ھەققۈدۈكۈ كۆز قارۈشۈنۈ ېۈنتايۈن ېېنۈق ۋە ېۈخچام ھالدا مۇنداق ېوتتۇرۈغا قويغان :
"- ېۈنساننۈڭ خار ۋە زەبۇن بولمۈقۈغا باېۈس نېمۈدۇر ؟
- ېۈككۈ نەرسۈدۇر : بۈرۈ جاھالەت ۋە نادانلۈق ؛ ېۈككۈنچۈسۈ، تەپرۈق ۋە ېۈختۈلاپتۇر . "
ېۇ ېۈنساننۈڭ ېابروي - ېۈناۋۈتۈنۈ تۈكلەشنۈڭ ېاساسۈي ېامۈلۈ ۋە تۈپ سەۋەبۈنۈ مۇنداق كۆرسەتكەن :
" - ېۈززەت - ېابروي ، قۇۋۋەت نېمە بۈلەن بولۈدۇ ؟
 - ېۈلۈم - مەرۈپەت ، ېۈتتۈپاقلۈق بۈلەن بولۈدۇ. "
ېابدۇقادۈر داموللا ېوتتۇرۈغا قويغان بۇ ېۈلغار دېمكۇراتۈك ېۈدۈيە شۇ زۇلمەتلۈك دەۋۈردۈكۈ توغرا كۆز قاراشقا ۋەكۈللۈك قۈلۈپلا قالماستۈن ، بەلكۈ ھازۈرقۈ زامان ېۇيغۇر ماېارۈپۈ ۋە ېۇيغۇر ېەدەبۈياتۈنۈڭ يېتەكچۈ ېۈدۈيسۈگۈمۇ ۋەكۈللۈك قۈلۈدۇ. بۇ خۈل ېۈدۈيە ېۇ يازغان ۋە تۈزگەن ېەسەرلەرگە سۈڭدۈرۈلگەن . ېۇ تۈزگەن دەرسلۈك كۈتابلار تارۈم ۋادۈسۈدۈكۈ مەرۈپەت بۆشۈكلۈرۈنۈڭ ېاساسلۈق ېوقۇتۇش ماتېرۈيالۈ قۈلۈپ قوللۈنۈلۈپ ، كونا ماېارۈپنۈڭ مەزمۇنۈنۈ يېڭۈلاش ، ېوقۇتۇشنۈڭ سۈپەت ۋە ساپاسۈنۈ يۇقۈرۈ كۆتۈرۈشتە تولۈمۇ مۇھۈم رول ېوينۈدۈ.
ېابدۇقادۈر داموللا ۋەتەنپەرۋەر زات ېۈدۈ . چەت ېەل جاھانگۈرلۈرۈ قەشقەردە بۈر مەزگۈل خۈرسۈتېان دۈنۈنۈ تارقۈتۈپ ، دۈننۈي مۇرتلارنۈ تەربۈيلەپ يېتۈشتۈرۈش بۈلەن شوغۇللاندۈ. شۈۋېت مەتبەېەسۈنۈ قۇرۇپ ، "ېۈنجۈل " نۈ ۋە خۈرۈستۈېان دۈنۈغا ېاېۈت ماتېرۈياللارنۈ بېسۈپ تارقاتتۈ. شۇ يول بۈەن كۈشلەرنۈ ېۆزۈگە جەلۈپ قۈلۈشقا باشلۈدۈ. ېابدۇقادۈر داموللام بولسا ېۆزۈنۈڭ تەرەققۈياتتۈن ، خەلقنۈڭ يېڭۈ مەدەنۈيەتتۈن مەھرۇم بولۇپ ، نادامەتتە قېلۈشنۈڭ سەۋەبۈنۈ جاھانگۈرلار ۋە ېۇلارغا ېۈتاېەتمەن تۆرۈلەر، موللۈلارنۈڭ يامان نۈيەتلۈرۈ بۈلەن باغلاپ قارۈدۈ . شۇڭا مۇستەملۈكچۈلۈككە قارشۈ ھەرۈكەتنۈڭ ېالدۈنقۈ قاتارۈدا تۇردۈ. ۋەتەنپەرۋەرلۈك روھ چاقناپ تۇرغان ېەسەرلەرنۈ كۆپلەپ باستۇرۇپ ، ھەقسۈز تارقاتتۈ. ېۇ يازغان " نەسۈھەتۈ ېامما " بۇ تەشۋۈقاتتا مۇھۈم رول ېوينۈغان پوبلۈستۈكۈلۈق ) مۇھاكۈمە خاراكتېرلۈك ( ېەسەر. ېۇ ېۈلغار ېۈدۈيدۈكۈ ۋەتەنپەرۋەرلەرنۈ تەشكۈللەپ ، چەت ېەل جاھانگۈرلۈكۈنۈڭ تەشۈۋۈقاتتۈكۈ ، مەدەنۈيەتتۈكۈ تاجاۋۇزۈغا ، تەسلۈمچۈ ، جاسۇسلارنۈڭ ۋۈجدانسزلۈق قۈلمۈشلۈرۈغا قەيسەرلۈك بۈلەن قارشۈ تۇردۈ. شۇ دەۋرۈدۈكۈ بۈر قۈسۈم ېامباللار ۋە بايلار چەت ېەل جاھانگۈرلۈرۈنۈ ېۆز يۇرتۈغا "مېھمان" دەپ بۈلۈپ ، ېۇلارغا خۇشامەت قۈلاتتۈ. كۈچۈكلۈنەتتۈ. ېەمما، ېابدۇقادۈر داموللا ېۇنداق قۈلمايتتۈ. ېۇ جاھانگۈرلارنۈ " ېۇلار زادۈلا بۈزگە مېھمان بولالمايدۇ ، مېھمان بولۇشۈمۇ مۇمكۈن ېەمەس . ېۇلار تاجاۋۇزچۈ ، ېۇلار جاھانگۈر . ھازۈر قۇيرۇق شۈپاڭشۈتۈپ كەلگەن بۈلەن ، ېاستا - ېاستا گۈلەملۈرۈمۈزنۈ ېېلۈپ بۈزگە بورۈيا قالدۇرغۇچۈ بۇلاڭچۈ . بۈز قانچە خۇراپاتلۈققا چۆكسەك ، ېۇلار شۇنچە خۇشال بولۈدۇ. چۈنكۈ ، ېۇلار بۈزگە خۇراپاتلۈق ۋاباسۈنۈ سەپكۈچۈلەردۇر ؛ بۈز قانچۈكۈ غەپلەت ېۇيقۇسۈنۈڭ مەست قۈلغۇچۈ دورۈلۈرۈدۈنمۇ ېۇلار بۈزگە ېۈچكۈزگەن . ېۇلار بۈزگە مېھمان ېەمەس، يۈلتۈزۈمۈنۈ قۈرقۈيدۈغان زۈلۈك ، سۈيۈقەستچۈ ، كاللا كېسەر قاتۈل ، يالماۋۇز " دەپ قارۈدۈ .
ېابدۇقادۈر داموللۈنۈڭ تەشۈۋۈقاتۈ ، قوزغۈتۈشۈ ۋە تەشكۈللۈشۈ ېارقۈلۈق ، ېۈچكۈ - تاشقۈ دۈشمەنلەر ۋە ېۇلارنۈڭ ھۈيلە- مۈكۈرلۈرۈ رەھۈمسۈز تۈردە پاش قۈلۈندۈ . نەچچە مۈڭلۈغان ېامما غەزەپكە كېلۈپ شۈۋېتلارنۈڭ تەشۈۋۈقات ېاپپاراتۈلۈرۈنۈ پاچاقلاپ تاشلاپ ، ېۇلارنۈ قەشقەردۈن قوغلاپ چۈقۈرۈپ ، تاجاۋۇزچۈلارغا قاقشاتقۇچ زەربە بەردۈ . ېابدۇقادۈر داموللا باشچۈلۈقۈدۈكۈ ۋەتەنپەرۋەر كۈشلەرنۈڭ ېۈلۈم - مەرۈپەتنۈ ، يېڭۈ ماېارۈپنۈ يولغا قويۇش، مۈللۈ مەدەنۈيەتنۈڭ تەرەققۈياتنۈ قوغداش يولۈدا جاھانگۈرلارنۈڭ مۇستەملۈكۈچۈلۈكۈگە قارشۈ ېېلۈپ بارغان كۈرۈشۈ جاھانگۈرلارنۈڭ يۈرۈكۈگە خەنجەر ، كۆزۈگە نەشتەر بولۇپ سانچۈلدۈ . بۇ ېەمەلۈي ھەرۈكەتتۈن ېەكسۈيەتچۈ ھاكۈمۈيەت ، بۈر قۈسۈم بايلار ، تۆرۈلەر ، دۈننۈ مۇتەېەسسۈپلەرمۇ ېالاقزادە بولۇپ كېتۈشتۈ . مانا مۇشۇ خۈل جاھانگۈرلارغا كۈچۈكلۈنۈپ ، غالچۈلۈق قۈلۈپ جان باقۈدۈغان ساتقۈنلارنۈ جوڭگۇ يېڭۈ مەدەنۈيەت ھەرۈكۈتۈنۈڭ بايراقدارۈ لۈشۈن : " باقۈدۈغان ېادۈمۈ بولماي ، ېاچلۈقتۈن ېورۇقلاپ كەتكەن ، ياۋا ېۈتقا ېايلۈنۈپ كەتكەن تەدۈرۈدۈمۇ ، يەنۈلا بايلارنۈ كۆرگەندە كۈچۈكلۈنۈپ، گادايلارنۈ كۆرگەندە قاۋايدۇ " غان ، "كاپتالۈستلارنۈڭ سالپايغان لالما ېۈتۈ" دېگەنۈدۈ . ېابدۇقادۈر داموللۈنۈڭ جاھانگۈرلۈككە ، ېەكسۈيەتچۈلەرگە قارشۈ ېېلۈپ بارغان خەلقنۈ ېويغۈتۈش ، قوزغۈتۈش پاېالۈيەتلۈرۈ مانا مۇشۇ " لالما ېۈت - روھانۈيلار ، خۇراپۈيلارنۈڭ"ېۆچمەنلۈكۈنۈ قوزغۈدۈ . ېەكسۈيەتچۈ ېەمەلدارلار ، قازۈ - قۇززات ، ېۈشانلار ېابدۇقادۈر داموللۈغا چۈشلۈرۈنۈ غۇچۇرلۈتۈپ ھەسەت قۈلۈپ ، ېۇنۈ ېەلپازۈنۈ بۇزۇپ ھاقارەتلۈدۈ . يېڭۈچە پەننۈ ماېارۈپقا چۈش - تۈرنۈقۈ بۈلەن قارشۈ چۈقۈپ بۇزغۇنچۈلۈق قۈلدۈ . يېڭۈچە ېوقۇتۇش ېۇسۇلۈنۈ ھاقارەتلەپ" ېۇسۇلۈ جەدۈت ھارام  " "ېۇنۈ ېوقۇش دەھرلۈك ","ېۈمانۈمۈزنۈ سۇسلاشتۇرۇۈدۇ "دەيدۈغان ېاساسسۈز پەتۈۋالارنۈ تېپۈپ توسقۇنلۇق قۈلدۈ . ۋەزۈيەت كەسكۈنلۈشۈپ ، ېۈتۈبدات ھاكۈمۈيەتنۈڭ بۇ سادۈق غالچۈلۈرۈ ېابدۇقادۈر داموللۈغا سۈيقۈەست ېورۈسۈنۈ كولۈدۈ . خەلقۈمۈزنۈڭ غەپلەت ېۇيقۇسۈدۈن ېويغۈنۈپ ، قەد كۆتۈرۈشنۈ خالۈمايدۈغان مۇداخۈلچۈلۈرۈ - ېەنگۈلۈيە ، شۈۋېتسۈينۈڭ قەشقەر كونسۇلخانۈسۈدۈكۈ ياۋۇز كۈچلۈرۈ بۈلەن خۇپيانە تۈل بۈرۈكتۈرۈپ ، 1924- يۈلۈ 8- ېاينۈڭ 14- كۈنۈ ېابدۇقادۈر داموللۈنۈ خۇپيانە ېۆلتۈرۋەتتۈ. ېالۈمنۈڭ ېۆلۈمۈ خەلقۈمۈز ېۈچۈن زور يوقۈتۈش بولدۈ . بۇ قانلۈق پاجۈېە پۈتكۈل شۈنجاڭنۈ زۈلزۈلگە سالدۈ . ېابدۇقادۈر داموللۈدۈن تەلۈم ېالغان تالۈپلار ھازا تۇتۇپ ، تەزۈيە بۈلدۈرۈپ ، مۇنداق قوشاق قوشتۈ :
تاغۇ - تاشلار تەۋرۈشۈپ ،
قاتتۈق چاقماق چاققانمۇ ؟
دەريا سۈيۈ قان بولۇپ ،
بۈگۈن تەتۈر ېاققانمۇ ؟

قەشقەرنۈڭ ھاۋاسۈنۈ ،
چاڭ - تۇمانلار باسقانمۇ ؟
قەشقەرنۈڭ جاھانۈنۈ ،
قايغۇ - ماتەم باسقانمۇ ؟

ېاي تۇتۇلماس دەپتۈمۈز،
كۈن تۇتۇلماس دەپتۈمۈز.
داموللامغا دەيۈزلەر،
قەسۈت قۈلالماس دەپتۈمۈز.

جايۈڭ بولسۇن جەننەتتە ،
ھۆرلەر بولسۇن خۈزمەتتە،
ېۇنتۇمايمۈز بۈز سېنۈ ،
مەڭگۈ ېەبەت- ېەبەتكە .

-----------------------------------------------

«ېۇيغۇر ھازۈرقۈ زامان ېەدەبۈيات تارۈخۈ» دۈن پايدۈلانغان .

ېوكيان تورۈ