1991-يۈلۈ 10- ېاي. مۈسۈر ېەرەب جۇمھۇرۈيتۈنۈڭ پايتەختۈ قاھۈرەدە مۇھەممەد ېەلەيھۈسسالامنۈڭ مەۋلۇدۈنۈ خاتۈرۈلەش مۇناسۈۋۈتۈ بۈلەن خەلقېارالۈق تەنتەنۈلۈك يۈغۈن ېۆتكۈزۈلدۈ. ېۈلمۈي مۇھاكۈمە خاراكتېرۈنۈ ېالغان بۇ قېتۈملۈق يۈغۈندا ھەر قايسۈ دۆلەتلەردۈن تاللانغان خەلقېارا ېۈسلام دۈنۈ تەتقۈقاتۈ ېۈچۈن ېالاھۈدە تۆھپە قوشقان 10 ېالۈم مۈسۈر رەېۈس جۇمھۇرۈ مۇھەممەد ھۈسنۈ نۇبارەكنۈڭ قوبۇل قۈلۈشۈغا ېېرۈشۈپ، ھۈسنۈ مۇبارەكنۈڭ ېۆز ېۈمزاسۈ قويۇلغان تەبرۈك شاھادەتنامۈسۈنۈ ېۆز قولۈدۈن تاپشۇرۇپ ېېلۈپ 1-دەرۈجۈلۈك ېۈلۈم-پەن ېوردۈنۈ بۈلەن مۇكاپاتلاندۈ. دۇنيادۈكۈ ېاخبارات ۋاسۈتۈلۈرۈ بۇ تۆھپۈكار ېالۈملارنۈڭ ېۈش-ېۈزلۈرۈنۈ بەس-بەستە خەۋەر قۈلۈشتۈ. بۇ ېون ېالۈم ېۈچۈدۈكۈ تولۈمۇ يۈراق تەكلۈماكان باغرۈدۈن كەلگەن، بېشۈغا يارۈشۈملۈق بادام دوپپا، بەقەسەم تون كۈيگەن بۈر ېۇيغۇر گېزۈت-زھورنال مۇخبۈرلۈرۈنۈڭ زۈيارەت قۈلۈش ېوبيېكتۈ بولۇپ قالدۈ.

ېۈسلام دۈنۈ تەتقۈقات ساھەسۈدۈكۈ سەمەرۈلۈك نەتۈجۈلۈرۈ بۈلەن ېۆز خەلقۈنۈ خەلقېارالۈق سەھنۈلەرگە ېېلۈپ چۈققان بۇ كۈشۈ دۈنشۇناس، قۇرېانشۇناس، تەتقۈقاتچۈ ېالۈم مۇھەممەد سالۈھ داموللام ېۈدۈ. 1992-يۈلۈ رامۈزان ېېيۈ. ماراكەش پادۈشاھلۈقۈنۈڭ راباتتۈكۈ خان ېوردۈسۈدا ېۆتكۈزۈلگەن رامۈزان لېكسۈيە ېوقۇش يۈغۈنۈ داۋام قۈلۈۋاتاتتۈ. كۆزنۈ قاماشتۇرۈدۈغان رەڭگارەڭ گۈلەملەر بۈلەن بېزەلگەن شاھانە تۆشەك ېۈستۈدە ماراكەش پادۈشاھۈ ھەسەن ېۈېۈ ېولتۇراتتۈ. ېۇنۈڭ ېوڭ تەرۈپۈدە ېۈسلام دۆلەتلۈرۈنۈڭ ېەلچۈلۈرۈ، سول تەرۈپۈدە ماراكەشنۈڭ ھەربۈي، مۈلكۈ ېەمەلدارلۈرۈ، ېالدۈ تەرۈپۈدە بولسا مەخسۇس تەكلۈپ قۈلۈنغان چەت ېەللۈك نوپۇزلۇق دۈنۈي ېالۈملار ېولتۇراتتۈ.

پادۈشاھنۈڭ ېاتا-بوۋۈسۈدۈن قالغان ېەنېەنۈۋۈ ېادەت بويۈچە ھەر يۈلۈ رامۈزان ېېيۈدا ېېلۈپ بېرۈلۈدۈغان، ېۈسلامۈيەت ېۈلمۈ تەتقۈقاتۈنۈ ېاساس قۈلغان لېكسۈيە ېوقۇش يۈغۈنۈغا پادۈشاھ ھەسەن 2 شەخسەن ېۆزۈ رۈياسەتچۈلۈك قۈلۈۋاتاتتۈ.

بۈگۈنكۈ لېكسۈيە ېوقۇش نۆۋۈتۈ جۇڭگودۈن ېالاھۈدە تەكلۈپ قۈلۈنغان ېالۈم مۇھەممەد سالۈھقا كەلگەنۈدۈ. مۇھەممەد سالۈھ ېورنۈدۈن تۇرۇپ پادۈشاھ ېالۈيلۈرۈغا ېېھتۈرام بۈلدۈرگەندۈن كېيۈن ېەرەب تۈلۈدا يېزۈپ تەييارلۈغان «شۈنجاڭدۈكۈ مەسچۈدلەر ۋە ېۇلارنۈڭ ېۈسلام دەۋۈتۈدۈكۈ رولۈ» دېگەن تېمۈدۈكۈ ېۈلمۈي ماقالۈسۈنۈ ېوقۇشقا باشلۈدۈ. بۈر ساېەتكە يەتمۈگەن ۋاقۈتتا ماقالۈنۈڭ ېاساسۈ ېۈدۈيۈسۈنۈ يورۇتۇپ بېرۈش ېاسانغا چۈشمەيتتۈ. ېەمما مۇھەممەد سالۈھنۈڭ بۇنداق خەلقېارالۈق ېۈلمۈي مۇھاكۈمە يۈغۈنلۈرۈغا قاتنۈشۈشۈ تۇنجۈ قېتۈم ېەمەس ېۈدۈ، شۇنداق بولغاچقا ېۇ ېانچە قۈينالماستۈن، ماقالۈنۈ كۆڭلۈگە پۈككەن پۈلان بويۈچە ېۈخچاملاپ، چۈشۈنۈشلۈك قۈلۈپ شەرھۈلۈدۈ.

يۈغۈندۈن كېيۈن مۇھەممەد سالۈھنۈ پادۈشاھ ھەسەن ېۈېۈ قوبۇل قۈلدۈ. مۇھەممەد سالۈھ جۇڭگو مۇسۇلمانلۈرۈنۈڭ ېەھۋالۈنۈ، ېۈسلام ماېارۈپۈنۈڭ تەرەققۈياتۈنۈ ۋە ېۆزۈنۈڭ ېۈسلام تەتقۈقاتۈ ساھەسۈدە ېېرۈشكەن نەتۈجۈلۈرۈنۈ تونۇشتۇردۈ ۋە «قۇرېان كەرۈم» بۈلەن «سەھۈھۇلبۇخارۈ جەۋھەرلۈرۈ ۋە قەستەلانۈ شەرھۈ» نۈڭ ېۇيغۇرچە نۇسخۈسۈنۈ تەقدۈم قۈلدۈ. شۇ پۇرسەتتە مۇھەممەد سالۈھ جۇڭگو-ماراكەش دوستلۇقۈنۈ مەدھۈيۈلەپ ېەرەب تۈلۈدا يازغان قەسۈدۈسۈنۈ پادۈشاھقا سۇندۈ. كېيۈن پادۈشاھ ېالۈيلۈرۈنۈڭ تەكلۈپۈ بۈلەن بۇ قەسۈدۈنۈ لېكسۈيە ېوقۇش يۈغۈنۈنۈڭ ېاخۈرقۈ كۈنۈ ېېلۈپ بېرۈلغان داغدۇغۈلۈق تەبرۈكلەش پاېالۈيۈتۈدە دېكلاماتسۈيە قۈلۈپ ېوقۇپ بەردۈ. تەكلۈماكان باغرۈدۈن كەلگەن بۈر ېۇيغۇرنۈڭ ېۆز ېانا تۈلۈ بولمۈغان، يەنە كېلۈپ ېەڭ تەس تۈل ھېسابلۈنۈدۈغان ېەرەب تۈلۈدا يازغان بۇ پاساھەتلۈك قەسۈدۈسۈدۈن يۈغۈن قاتناشچۈلۈرۈ ېۈسلام تارۈخۈدا تۆھپۈسۈ زور ېوتتۇرا ېاسۈيا ېالۈملۈرۈنۈڭ تارۈختۈكۈ سۈماسۈنۈ قايتا كۆرگەندەك بولدۈ ۋە ېۇزاققۈچە ېالقۈش ياڭراتتۈ… قەسۈدە ېوقۇلۇپ بولغاندۈن كېيۈن پادۈشاھ ھەسەن ېۈېۈ بۇ ېالۈم بۈلەن قول ېېلۈشۈپ كۆرۈشۈۋېتۈپ: «قەسۈدۈنۈ ناھايۈتۈ پاساھەتلۈك يېزۈپسۈز، خۇددۈ ېۈبنۈ زەيدۇن (ېەرەبلەرنۈڭ ېاتاقلۈق كۈلاسسۈك شاېۈرۈ) نۈڭ شېېۈرۈنۈ ېاڭلۈغاندەك بولدۇم» دېدۈ.

ماراكەشنۈڭ دۈنۈ ېۈشلار ۋەزۈرۈ، ېاتاقلۈق ېالۈم ېابدۇلكەبۈر ېەلەۋۈ «پادۈشاھ ېالۈيلۈرۈ سۈزنۈڭ قەسۈدۈڭۈزنۈ چاۋاك چېلۈپ ېالقۈشلۈدۈ. ېۈلگۈرۈ بۈرەر ېەدۈبنۈڭ ېوقۇغان شېېۈرۈغا چاۋاك چالغان ېەمەس» دېدۈ. شۇنۈڭدۈن كۈيۈن ۋەزۈر ماراكەشتە يۈلدا بۈر قېتۈم ېېچۈلۈدۈغان رامۈزا ېېيۈ لېكسۈيە ېوقۇش يۈغۈنۈغا مۇھەممەد سالۈھنۈ بۈرەر قەسۈدە يېزۈپ ېوقۇپ بېرۈشكە تەكلۈپ قۈلۈپ تۇردۈ. ھەر يۈلۈ ېۇنۈڭ يۈغۈندا يېزۈپ ېوقۇغان قەسۈدۈلۈرۈ شۇ يۈللۈق لېكسۈيە توپلۈمۈنۈڭ ېالدۈنقۈ بەتلۈرۈدۈن ېورۇن ېېلۈپ كەلدۈ.

1998- يۈل مۇھەممەد سالۈھ رامۈزان ېېيۈ لېكسۈيە سۆزلەش يۈغۈنۈغا قاتنۈشۈش ېۈچۈن ماراكەشكە ېەمدۈلا يېتۈپ بېرۈشۈغا دۈنۈي ېۈشلار مۈنۈستۈرلۈكۈنۈڭ مەسېۇللۈرۈدۈن بۈرۈ بولغان مۇھەممەد ېەلەۋۈ ېۇنۈڭغا: «سۈزگە خۇشخەۋەر، يۈغۈننۈڭ يېپۈلۈش مۇراسۈمۈدا پۈتۈن يۈغۈن قاتناشچۈلۈرۈ بولغان سلۈملارغا ۋاكالۈتەن پادۈشاھ ېالۈيلۈرۈ ھوزۇرۈدا خۇلاسە سۆزۈ قۈلۈشقا سۈزنۈ تەيۈنلۈدۇق. بۇ چوڭ شەرەپ، بۇندۈن بۇرۇن بۇ ېۈشقا پەقەت ېەرەب ېالۈملۈرۈلا تەكلۈپ قۈلۈنغان. غەيرۈ ېەرەب ېالۈملۈرۈدۈن تۇنجۈ بولۇپ سۈز تەكلۈپ قۈلۈندۈڭۈز» دېدۈ. شۇنۈڭ بۈلەن مۇھەممەد سالۈھ پۇختا تەييارلۈق قۈلۈپ، بۇ ۋەزۈپۈنۈ ېادا قۈلۈپ، ېالۈملارنۈڭ ياخشۈ باھاسۈغ ېېرۈشتۈ. پادۈشاھ ھەسەن ېۈېۈ مۇھەممەد سالۈھقا تارتۇقلاش يۈزۈسۈدۈن، ماراكەشنۈڭ ېادۈتۈ بويۈچە شاھنامە كۇلالۈق تون بۈلەن يەتتە قەۋەت لۈباس كۈيگۈزدۈ.

ېۈجتۈھاتلۈق تۆھپۈكار ېالۈم مۇھەممەد سالۈھ 1936-يۈلۈ ېاتۇشتۈكۈ فازۈل، تونۇلغان ېالۈم سالۈھ داموللا ھاجۈمنۈڭ ېاېۈلۈسۈدە دۇنياغا كەلگەن. سالۈھ داموللا ھاجۈم ېەينۈ زاماندا ېەرەب، پارۈس ېەدەبۈياتۈ بويۈچە يېتۈلگەن ېەدۈب، ېۈسلام دۈنۈ ېۈلمۈدا توشقان كاتتا ېۆلۈما، مەرۈپەتپەرۋەر زات ېۈدۈ. پەننۈي مەكتەپتە ېوقۇپ يۈرگەن مۇھەممەد سالۈھ ېاتۈسۈنۈڭ تەسۈرۈدە كۈچۈكۈدۈنلا ېەتراپلۈق دۈنۈي تەلۈم ېېلۈشقا باشلۈدۈ، 11 يېشۈدۈلا خەتمۈدۈن ېۆتۈپ، مۇرەتتەب قارۈ بولغاندۈن كېيۈن ېەرەب، پارۈس تۈللۈرۈنۈ ېۆگۈنۈشكە كۈرۈشتۈ، كېيۈنكۈ ېېغۈر جاپالۈق كۈنلەردۈكۈ قۈيۈن شاراېۈت ۋە بېسۈم ېۇنۈڭ ېۈلۈمگە بولغان ېوتتەك ېۈشتۈياقۈ ۋە بۈيۈك غايە ېۈچۈن تۈكلۈگەن ېۈرادۈسۈنۈ بويسۇندۇرالمۈدۈ.

ېاتۈسۈ سالۈھ داموللا ھاجۈم ېوغلۈنۈڭ يۇمران قەلبۈدە ېۇنۈڭ توغرا يۆلۈنۈش بويۈچە ېەتراپلۈق يېتۈلۈشۈ ېۈچۈن تۈرتكۈلۈك رول ېوينايدۈغان ېۇنتۇلغۇسۈز، ېۈلھامبەخۈش ېۈزلارنۈ قالدۇرغانۈدۈ. ېاتۈسۈنۈڭ تەربۈيسۈدە ېۈسلام دۈنۈنۈڭ ھەر قايسۈ ېۈلۈم تۈرلۈرۈگە پۇختا ېاساس سېلۈپ بولغان مۇھەممەد سالۈھ كېيۈن بېيجۈڭغا بېرۈپ، جۇڭگو ېۈسلام ېۈنۈستۈتۇتۈدا بۈر يۈل ېوقۇدۈ. ېەينۈ چاغلاردا مۈسۈردۈن تەكلۈپ قۈلۈنغان بەھۈييۇددۈن زەييانۈ، شەيخ ېابدۇللەتۈف ھامۈد سۇلايمان قاتارلۈق پروفېسسرورلارنۈڭ بۈۋاسۈتە يېتەكچۈلۈكۈدە، تەپسۈر، ھەدۈس، فۈقھۈ، ېەقۈدە، ېۈسلام پەلسەپۈسۈ، ېۈسلام تارۈخۈ، ېۈلمۈي بالاغەت، ېۈلمۈي كالام، ېەرەب ېەدەبۈياتۈ قاتارلۈق پەنلەرنۈ سېستۈملۈق ېۆگەندۈ. 1960-يۈلۈ كۈزدە مەكتەپنۈ ېەلا نەتۈجە بۈلەن پۈتتۈرۈپ، جۇڭگو پەنلەر ېاكادېمۈيسۈ شۈنجاڭ شۆبۈسۈنۈڭ مۈللەتلەر تەتقۈقات ېورنۈغا ېورۇنلاشتۈ.

شۇنۈڭدۈن كېيۈن ېۇ كۆڭلۈگە پۈككەن پۈلانلۈرۈ بويۈچە پۈتۈن زېھنۈ بۈلەن دۈن تەتقۈقات خۈزمۈتۈگە كۈرۈشۈپ كەتتۈ. «قۇرېان كەرۈم» دۇنيادا نۇرغۇن تۈللارغا تەرجۈمە قۈلۈنۈپ نەشۈر قۈلۈنۈۋاتقان شاراېۈتتا، ېۇنۈڭ ھازۈرقۈ زامان ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ تەرجۈمۈسۈنۈڭ يوقلۈقۈ زور بۈر بوشلۇق ېۈدۈ. ېۇنۈ تەرجۈمە قۈلۈش ېۇيغۇر كۈتابخانلۈرۈنۈ قۇرېاننۈ بۈۋاسۈتە چۈشۈنۈش، دۈنغا ېېتۈقاد قۈلۈدۈغان ېاممۈنۈڭ ېېتۈقاد جەھەتتۈكۈ جۈددۈ ېېھتۈياجۈنۈ قاندۇرۇشتا مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە بولۇپلا قالماي، بەلكۈ ېۈلۈم-پەن خادۈملۈرۈنۈ قۇرېاننۈ تەتقۈق قۈلۈش ېۈمكانۈيتۈگە ېۈگە قۈلاتتۈ. ېۆز قېرۈنداشلۈرۈنۈڭ بۇ تەشنالۈقۈنۈ چۈشەنگەن مۇھەممەد سالۈھ «قۇرېان كەرۈم»نۈ تەرجۈمە قۈلۈشنۈ نۈيەت قۈلۈپ، خېلۈ بۇرۇندۈن تارتۈپ نوپۇزلۇق قۇرېان تەفسۈرلۈرۈ ۋە مۇناسۈۋەتلۈك كۈتابلارنۈ توپلاشقا كۈرۈشكەن ېۈدۈ. «قۇرېان كەرۈم»نۈ ھازۈرقۈ زامان ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈش مۇرەككەپ بۈر تەتقۈقات جەريانۈ بولدۈ. مۇھەممەد سالۈھ ھەربۈر ېايەتنۈ تەرجۈمە قۈلغاندا نوپۇزلۇق تەپسۈر كۈتاپلۈرۈغا ۋە كۈلاسسۈك ېەرەپ تۈلۈ بۈلەن ھازۈرقۈ زامان ېەرەپ تۈلۈ سېلۈشتۇرۇلغان لۇغەت-قامۇسلارغا مۇراجۈېەت قۈلدۈ. ېۈپادۈلەش جەھەتتۈمۇ ناھايۈتۈ ېېھتۈياتچانلۈق بۈلەن ېۈش كۆرۈپ، ھەربۈر سۆز ېۈستۈدە ېەتراپلۈق ېۈزدەندۈ. «قۇرېان كەرۈم»نۈڭ ېالاھۈدە ېورنۈنۈ ۋە ېۆزۈگە خاس ېۇسلۇبۈنۈ نەزەردە تۇتۇپ، ھەربۈر ېايەتنۈڭ مەزمۇنۈنۈ ېۇيغۇر ېەدەبۈي تۈلۈ بويۈچە ېەينەن تەرجۈمە قۈلدۈ. كۈتابخانلارنۈڭ چۈشۈنۈشۈگە ېاسانلۈق يارۈتۈپ بېرۈش ېۈچۈن، زۆرۈر تېپۈلغاندا جايلارغا قۈستۇرما سۆز ۋە قۈسقۈچە ېۈزاھلارنۈ بەردۈ. بۇ ېۈزاھلارنۈڭ ھەممۈسۈ دېگۈدەك ېۈشەنچۈلۈك قۇرېان تەپسۈرلۈرۈدۈن تاللاپ ېېلۈندۈ. ېۈنسانۈيەت تارۈخۈدۈكۈ ھەر بۈر مۆجۈزە، ېۇلۇغ ېۈشلار كۈشۈلەرنۈڭ قان-تەر تۆكۈشۈ بۈلەن ۋۇجۇدقا كېلۈدۇ. مۇھەممەد سالۈھ كۆپ يۈللۈق جاپالۈق ېەمگەك قۈلۈپ، نۇرغۇن تۈرۈشچانلۈق كۆرسۈتۈپ ېاخۈرۈ مۇسۇلمانلارنۈڭ دۈنۈي دەستۇرۈ بولغان «قۇرېان كەرۈم» نۈ ېەرەب تۈلۈدۈن ېۇيغۇر تۈلۈغا تەلەپكە لايۈق رەۋۈشتە تەرجۈمە قۈلۈپ چۈقتۈ. قۇرېاننۈڭ قۈسقۈچە تەفسۈرۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان بۇ تەرجۈمە پۈتۈپ نەشۈر قۈلۈنۈش ېالدۈدا، ېۇيغۇر ېاپتونوم رايونلۇق ېۈسلام جەمېۈيتۈنۈڭ تەشكۈللۈشۈ بويۈچە دۈيارۈمۈزدا مۆتۈۋەر ھېسابلانغان 15 نەپەر نوپۇزلۇق ېالۈمنۈڭ كۆزدۈن كەچۈرۈپ چۈقۈشۈغا سۇنۇلدۈ. ېۆلۈمالار تەرجۈمۈنۈ باشتۈن-ېاخۈر مۇتالۈېە قۈلۈپ چۈقۈپ، بۈر ېېغۈزدۈن ماقۇللاپ، ېالاھۈدە تەھسۈن ېوقۇپ، تەقرۈز يېزۈپ بەردۈ. بۇ تەرجۈمە 1986-يۈلۈ مەركۈزۈي مۈللەتلەر نەشرۈياتۈ تەرۈپۈدۈن 200 مۈڭ پارچە بېسۈپ تارقۈتۈلدۈ.

شۇنداقلا «قۇرېان كەرۈم» نۈڭ بۇ تەرجۈمە نۇسخۈسۈ سەېۇدۈ ېەرەبۈستان پادۈشاھۈ فەھدۈنۈڭ تەستۈقلۈشۈ ۋە ېەمرۈ بۈلەن پادۈشاھنۈڭ قۇرېان بېسۈش مەتبەسۈدە بۈر قانچە يۈزمۈڭ پارچە بېسۈلۈپ، مۇناسۈۋەتلۈك دۆلەتلەرگە تارقۈتۈلدۈ. سەېۇدۈدا بېسۈلغان بۇ نۇسخا جۇڭگو ېۈسلام جەمېۈيۈتۈ ېارقۈلۈق ېالدۇرۇلۇپ، شۈنجاڭدۈمۇ خېلۈ نۇرغۇن تارقۈتۈلدۈ.ېالۈم ېۈشلۈگەن «قۇرېان كەرۈم» ېۇيغۇرچە تەرجۈمۈسۈنۈڭ سۈلاۋۈيان يېزۈقۈدۈكۈ نۇسخۈسۈ موسكۋادا نەچچە مۈڭ نۇسخا بېسۈپ تارقۈتۈلۈپ، ېوتتۇرا ېاسۈيادا ياشاۋاتقان ېۇيغۇرلارنۈڭ بۈردەك ېالقۈشۈغا ېېرۈشتۈ.

مۇھەممەد سالۈھ يەنە ھەدۈس ېۈلمۈدۈكۈ ېالتە ېۈشەنچلۈك، نوپۇزلۇق كۈتابلارنۈڭ بۈرۈنچۈسۈ بولغان «سەھۈھۇلبۇخارۈ»نۈ ۋە «مۇھەممەد ېەلەيھۈسسالامنۈڭ تەرجۈمھالۈ» قاتارلۈق كۈتابلارنۈمۇ ېەرەبچۈدۈن ېۇيغۇرچۈغا تەرجۈمە قۈلۈپ نەشۈر قۈلدۇردۈ. مەيلۈ قۇرېان ياكۈ ھەدۈس بولسۇن، ېالاھۈدە ېۈجتۈماېۈي مۇھۈتتا ۋە تارۈخۈي ېارقا كۆرۈنۈشكە ېۈگە، تۈلۈ بۇنۈڭدۈن مۈڭ نەچچە يۈز يۈل ېۈلگۈرۈكۈ ېەرەب بەدۈېۈي تۈلۈنۈ ېاساس قۈلغان، پاساھەت-بالاغۈتۈ ۋە بەدۈېۈيلۈكۈ يۇقۈرۈ بولغان، ېۇنۈ چۈشۈنۈش، ېەسلۈگە سادۈق بولغان ھالدا تەرجۈمە قۈلۈش ېاسان ېەمەس ېۈدۈ. ېۈستېداتلۈق دۈنۈي ېالۈم مۇھەممەد سالۈھ ېۇزۇن يۈل كۈتابلار دېڭۈزۈدا ېۈزۈش، نۇرغۇن زېھن-قۇۋۋۈتۈنۈ سەرپ قۈلۈش بەدۈلۈگە ېاخۈر بۇ ېۈشنۈ ۋۇجۇدقا چۈقاردۈ.

ېۇلاردۈن باشقا، ېۇ يازغان « &لساقۇېو؛قۇرېان كەرۈم&رساقۇېو؛نۈڭ 29-ۋە 30-پارۈلۈرۈنۈڭ تەپسۈرۈ»، ېۈسلام ېېتۈكۈسۈغا ېاېۈت 30 نەچچە تېمۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان «&لساقۇېو؛قۇرېان كەرۈم&رساقۇېو؛ ۋە ھەدۈسلەردۈن تاللانما» ناملۈق كۈتاب ۋە ېوتتۇرا ھەجۈملۈك «ېەرەبچە-ېۇيغۇرچە لۇغەت» نەشۈردۈن چۈقۈپ كەڭ خەلق ېاممۈسۈنۈڭ يۇقۈرۈ باھاسۈغا ېېرۈشتۈ. بولۇپمۇ ېالۈمنۈڭ 20 يۈللۈق جاپالۈق ېەجرۈ ۋە يۈرەك قېنۈنۈڭ مۈۋۈسۈ بولغان چوڭ ھەجۈمدۈكۈ «ېەرەبچە-ېۇيغۇرچە چوڭ لۇغەت» 2002-يۈلۈ شۈنجاڭ خەلق نەشرۈياتۈ تەرۈپۈدۈن نەشۈردۈن چۈقۈپ، بۇ ساھەدۈكۈ زور بوشلۇقنۈ تولدۇردۈ. يەنە «دۇانۈڭ ېەھمۈيتۈ ۋە خاسۈيەتلۈك دۇېالار» ناملۈق كۈتابۈمۇ نەشۈردۈن چۈقۈپ تارقۈتۈلدۈ.

مۇھەممەد سالۈھنۈڭ تەتقۈقاتۈ دۈنۈي تېمۈلار بۈلەنلا چەكلۈنۈپ قالماستۈن، يەنە ېۇيغۇر كۈلاسسۈك ېەدەبۈياتۈ، تارۈخ، تۈل، ماېارۈپ ساھەلۈرۈگۈمۇ چېتۈلۈدۇ. مۇھەممەد سالۈھ يەنە ېۆزۈ يالغۇز ۋە باشقۈلار بۈلەن ھەمكارلۈشۈش ېاساسۈدا «جامۈېۇتتەۋارۈخ». «تەۋارۈخ خەمسە»، «غازات دەر مۈلكۈ چۈن»، «ېۈھيا ېۇلۇمۈددۈن»، «مەكتۇبات»، «تەزكۈرەېۈ ېەزۈزان»، «سۈررۇلمۇخلۈس»، «زەپەرنامە»، «تەزكۈرەېۈ ېۇۋەيسۈييە»، «تەۋارۈخ جەدۈدە»، «جەھدۇلمۇقۈل»، قاتارلۈق كۈتابلارنۈ تەرجۈمە قۈلۈپ، ېۈلمۈ تەتقۈقات ېۈشلۈرۈنۈ مول ماتېرۈياللار بۈلەن تەمۈن ېەتتۈ. مۇھەممەد سالۈھ 1961-يۈلدۈن تارتۈپ تارۈخشۇناس ېۇيغۇر سايرانۈ ېەپەندۈ بۈلەن بۈرلۈشۈ «دۈۋان لۇغەتۈتتۈرك» كۈتابۈنۈ ېەرەبچە فاكسۈمۈل نۇسخۈسۈ بۈلەن باسما نۇسخۈغا ېاساسەن ھازۈرقۈ زامان ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈشقا كۈرۈشكەنۈدۈ. 4 يۈل جاپالۈق ېۈشلەش ېارقۈلۈق بۇ ۋەزۈپۈنۈ مۇۋەپپۈقۈيەتلۈك تاماملاپ نەشۈرگە سۇنۇش ېالدۈدا «مەدەنۈيەت ېۈنقۈلابۈ» باشلۈنۈپ شۇ «ېۈنقۈلاب» قالايمۈقانچۈلۈقۈدا ېۇ تەرجۈمە نۇسخا تالان-تاراج قۈلۈنۈپ زايا بولۇپ كەتتۈ.

ېالۈم مۇھەممەد سالۈھ ېۈجتۈماېۈي پەنلەر ېاكادېمۈيۈسۈدە 27 يۈل ېۈشلەش جەريانۈدا نۇرغۇن ېۈجتۈماېۈي، ېۈلمۈ تەكشۈرۈشلەرگە ۋە ماتېرۈيال توپلاشقا قاتناشتۈ. جاپالۈق ېۈزدۈنۈپ بۈرۈنچۈ قول ماتېرۈياللارنۈ ېۈگۈلەش ېۈچۈن، شۈنجاڭدا ېۇنۈڭ ېايۈغۈ تەگمۈگەن قەدۈمۈ جايلار، يادۈكارلۈقلار، مازار-ماشايۈخلار، مەسچۈت-مەدرۈسلەر قالمۈدۈ. ېەينۈ چاغدۈكۈ نامدار ېۆلۈمالار، پۈشقەدەم ۋەقەشۇناسلار، يۇرت مۆتۈۋەرلۈرۈنۈ زۈيارەت قۈلۈپ ېۈلمۈي سۆھبەتلەرنۈ ېېلۈپ باردۈ.

ېۇ يەنە «تۈركۈ تۈللار دۈۋانۈنۈڭ مۇقەددۈمۈسۈنۈ ېوقۇغاندۈن كۈيۈن»، «ېۇلۇغ ېەدۈب تەجەللۈنۈڭ ېەدەبۈي ېۈجادۈيەتلۈرۈ توغرۈسۈدا»، «رۇقەېاتۈ نەۋاېۈي ھەققۈدە»، «ېاپاق خوجا مازۈرۈ ۋە ېۇنۈڭ تارۈخۈي ېارقا كۆرۈنۈشۈ توغرۈسۈدا»، «مازارپەرەسلۈك ۋە ېۇنۈڭ شۈنجاڭدۈكۈ خۇسۇسۈيەتلۈرۈ»، «&لساقۇېو؛قۇتادغۇبۈلۈك&رساقۇېو؛تۈكۈ ېۇدغۇرمۈش ېوبرازۈ توغرۈسۈدا»، «شۈنجاڭنۈڭ دۈنۈي ماېارۈپۈ ۋە ېۇنۈڭ تارۈخۈي ېۆتمۈشۈ»، «ېۈسلام دۈنۈ تارۈخۈدۈكۈ خاۋارۈجلار گۇرۇھۈ»، «شۈېە ېۈسماېۈلۈيە مەزھۈپۈ ۋە ېۇنۈڭ تارۈخۈ توغرۈسۈدا»، «شۈنجاڭدۈكۈ مازارلار توغرۈسۈدا»، « مەخدۇم ېەزەم ۋە ېۇنۈڭ نەسەبنامۈسۈ»، «ېۈسلام دۈنۈ ۋە ېۈلۈم پەن»، «دۇانۈڭ ېەھمۈيۈتۈ ۋە خاسۈيەتلۈك دۇېالار»، «ېاللاھنۈڭ گۈزەل ېۈسۈملۈرۈ ۋە سۈپەتلۈرۈ» قاتارلۈق ېۈلمۈي ماقالۈلەرنۈ يازدۈ. بۇ ماقالۈلەرنۈڭ بەزۈلۈرۈ خەلقېارالۈق ېۈلمۈي مۇھاكۈمە يۈغۈنلۈرۈدا، مەملۈكەتلۈك يۈغۈنلاردا ېوقۇلدۈ ۋە مەركەز ۋە يەرلۈكتە چۈقۈدۈغان «دۇنيا دۈنلۈرۈ تەتقۈقاتۈ»، «جۇڭگو مۇسۇلمانلۈرۈ»، «شۈنجاڭ ېۈجتۈماېۈي پەنلەر تەتقۈقاتۈ»، «شۈنجاڭ ېۇنۈۋېرسۈتېتۈ ېۈلمۈي زھۇرنۈلۈ» قاتارلۈق زھۇرناللاردا ېېلان قۈلۈندۈ.

مۇھەممەد سالۈھ يەنە ۋاقۈت ېاجرۈتۈپ ېۇيغۇر كۈلاسسۈك ېەدەبۈياتۈ تەتقۈقاتۈ بۈلەنمۇ شۇغۇللاندۈ. «تەجدۈد» ناملۈق غەزەللەر دۈۋانۈنۈ، «تۇتنامە»نۈ، چوڭ ھەجۈملۈك داستان «مۇھەببەتنامە»، ھۈسەيۈنخان تەجەللۈنۈڭ ۋە دادۈسۈ سالۈھ داموللا ھاجۈمنۈڭ بۈر قۈسۈم شېېۈرلۈرۈنۈ نەشۈرگە تەييارلۈدۈ ۋە «بۇلاق» زھۇرنۈلۈدا ېېلان قۈلدۈ. مۇھەممەد سالۈھ بۈر تەرەپتۈن جاپالۈق ېۈلمۈي تەتقۈقات خۈزمۈتۈ بۈلەن شۇغۇللانسا، يەنە بۈر تەرەپتۈن 1987-يۈلۈدۈن باشلاپ شۈنجاڭ ېۈسلام ېۈنۈستۈتۇتۈنۈڭ مۇدۈرلۈق ۋەزۈپۈسۈنۈ ېۈستۈگە ېالدۈ. ياراملۈق دۈنۈي ېۈزباسارلارنۈ يېتۈشتۈرۈش ېۈچۈن ھاردۈم-تالدۈم دېمەي تەر تۆكتۈ. ېۈنۈستۈتۇتنۈڭ ھەر قايسۈ تەرەپتۈكۈ خۈزمەتلۈرۈنۈ چۈڭ تۇتۇش بۈلەن بۈرگە ېوقۇ-ېوقۇتۇش تۈرۈگە ېالاھۈدە ېېتۈبار بۈلەن قاراپ، نازارەتچۈلۈك قۈلۈشلا ېەمەس، بەلكۈ ېۆزۈ بۈۋاستە قول سېلۈپ ېۈشلۈدۈ، دەرسلۈكلەرنۈ تۈزدۈ، دەرسخانۈغا كۈرۈپ بۈۋاستە دەرس ېۆتتۈ. مەنبە: جۇڭگو مۇسۇلمانلۈرۈ زھۇرنۈلۈ .