فارابۈنۈڭ ھاياتۈ: فارابۈ قاراخانۈلار خانلۈقۈ زامانۈدا ياشۈغان. فارابۈنۈڭ ېۈسمۈ مۇھەممەد، فامۈلۈسۈ ېەبۇ ناسۈر، تەخەللۇسۈ فارابۈ، لەقۈمۈ «ېۈككۈنچۈ ېۇستاز». فارابۈنۈڭ «ېۈككۈنچۈ ېۇستاز» دەپ ېاتۈلۈشۈ - ېۇنۈڭ پەلسەپە ساھەسۈدۈكۈ گەۋدۈلۈك ېورنۈ ۋە كۆپ مۈقداردۈكۈ ېەسەرلۈرۈ سەۋەبۈدۈن، ېارۈستوتۈل تەلۈملۈرۈگە پۈششۈقلۈقۈدۈن، ېارۈستوتۈل ېەسەرلۈرۈگە شەرھۈ يازغۈنۈدۈن ھەم ېۇنۈڭ ېارۈستوتۈلدۈن كېيۈنكۈ بۈيۈك پەيلاسوپ بولغانلۈقۈدۈندۇر. شۇنداقلا ېارۈستوتۈل تەلۈماتلۈرۈنۈڭ ېەڭ مەشھۇر تاراتقۇچۈسۈ بولغانلۈقۈدۈندۇر. ېارۈستوتۈل «بۈرۈنچۈ ېۇستاز» دەپ ېاتالغاچقا، فارابۈ ېۇنۈڭ ۋارۈسۈ ھەم تەلۈماتلۈرۈنۈڭ تاراتقۇچۈسۈ بولۇش سۈپۈتۈ بۈلەن «ېۈككۈنچۈ ېۇستاز» دۈيۈلدۈ. فارابۈ دۈگەن بۇ نام ېۇنۈڭ يۇرتۈ فارابدۈن كەلگەن بولۇپ، بۇ ېامۇ دەرياسۈ بۈلەن سۈر دەرياسۈ بويۈغا جايلاشقان بۈر يەر ېۈدۈ. بەزۈلەر فارابۈ سۈر دەرياسۈنۈڭ غەربۈدۈكۈ ۋاسۈچ كەنتۈدە تۇغۇلغان، ېۇنۈڭ ېەسلۈ يۇرتۈ ۋاسۈچ كەنتۈ تەۋە بولغان فاراب ۋۈلايۈتۈ دۈيۈشكە مايۈل. فاراب نامۈدا باشقا شەھەرلەرمۇ بار. بۈرۈ تۈركۈستاندا. يەنە بۈرۈ پۈرسۈيەدە.ېۈبن خەللۈكان ۋە بەزۈ تارۈخچۈلار فارابۈ تۈركۈستاننۈڭ فاراب شەھرۈدە تۇغۇلغان دەيدۇ. ېۈبنۈ نادۈم ېۆزۈنۈڭ فارابۈ ېالەمدۈن ېۆتۈپ 38 يۈلدۈن كېيۈن يازغان «كۈتابلار مەجمۇېەسۈ» دە: فارابۈنۈڭ يۇرتۈ پۈرسۈيەنۈڭ فاراب شەھۈرۈ، ېۇنۈڭ ېاتۈسۈ پارۈس، ېانۈسۈ تۈرك. دەيدۇ. فارابۈ 870-يۈلۈ تۇغۇلۇپ، 950-يۈلۈ ۋاپات بولغان.

فارابۈ ېۆز يۇرتۈدا ماتۈماتۈكا، ېەدەبۈيات، پەلسەپە ۋە ېانا تۈلۈ بولغان تۈرك تۈلۈ ھەم پارس تۈلۈ، گرۈك تۈلۈ، ېەرەپ تۈلۈنۈ ېۈگەنگەن. ھۈجۈرۈيە 310-يۈلۈ ېۈراققا كەلگەن ۋە بۇ يەردە پەلسەپە، لوگۈكا، تۈبابەت، ماتۈماتۈكا، مۇزۈكا ھەم ېەرەپ تۈلۈ قاتارلۈق مۇھۈم تۈللارنۈ ېۈگەنگەن. نۇرغۇن تارۈخچۈلار فارابۈنۈ 70 خۈل تۈل بۈلەتتۈ دەپ تەرۈپلەيدۇ. بۇ گەرچە سەل ېاشۇرۇۋەتكەنلۈك بولسۈمۇ، فارابۈ ېۆز دەۋرۈدە ېورتاق ېۈشلۈتۈلۈدۈغان كۆپ قۈسۈم ېەدەبۈي تۈللارنۈ ېۈگەنگەن. بولۇپمۇ ېۇ ېانا تۈلۈ بولغان تۈرك تۈلۈ، پارس تۈلۈ ۋە ېالۈملار، ھۈنەرۋەنلەر تۈلۈ بولغان گرۈك تۈلۈغا بەك پۈششۈق ېۈدۈ. ېۇنۈڭ ېەرەب تۈلۈنۈ بۈلۈشۈمۇ مۇشۇ تۈلدا شېېۈر يازالۈغۇدەك سەۋۈيەگە يەتكەن. ېۇ نۇرغۇن شېېۈرلارنۈ يازغان بولۇپ، بۇنۈڭ كۆپ قۈسمۈ پەيلاسوپلسر ۋە ماتۈماتۈكلارنۈڭ ېۇسلۇبۈدۈكۈ شېېۈرلاردۇر.

فارابۈ ھۈجۈرۈيە 330-يۈلۈ ېۈراقتۈن سۈرۈيەنۈڭ شۈمالۈغا كۆچۈپ كەلگەن ۋە ېۇ يەردە پادۈشاھ سەيپۇل دەۋلە ھەمەدانۈ بۈلەن ېۇچراشقان. پادۈشاھ فارابۈنۈڭ ېۈستۈداتۈغا قايۈل بولۇپ ېۇنۈڭ ېۈززۈتۈنۈ قۈلغان. فارابۈ بۇ يەردە ېوقۇتۇش ۋە ېەسەر يېزۈش بۈلەن شۇغۇللانغان. ېۇ تەخمۈنەن ھۈجۈرۈيە 338-يۈلۈ ېەتراپۈدا بۈر قۈتۈم مۈسۈرغۈمۇ بېرۈپ كەلگەن. زور كۆپچۈلۈك تارۈخچۈلار: فارابۈ ھۈجۈرۈيە 339-يۈلۈ دەمەشۈقتە ېالەمدۈن ېۆتتۈ دەپ قارايدۇ. پادۈشاھ سەيفۇل دەۋلە ېون بەش نەپەر ېەلەمدار ھەم قەلەمدارلۈرۈنۈ باشلاپ، فارابۈنۈڭ نامۈزۈغا قاتناشقان ۋە ېۇنۈ دەمەشۈق شەھۈرۈنۈڭ «كۈچۈك دەرۋازا» سۈرتۈغا دەپنە قۈلغان. فارابۈنۈڭ تاللۈۋالغۈنۈ تەركۈيدۇنيا، ېۈقتۈسادچۈل تۇرمۇش ېۈدۈ.ېۇ توي قۈلمۈغان بولۇپ، تۇرمۇشۈ غورۈگول ېۆتكەن ېۈدۈ. ھەر كۈنۈ پادۈشاھ سەيپۇل دەۋلە خەزۈنۈسۈدۈن خۈراجۈتۈگە پەقەت تۆت دەرھەم ېېلۈشقۈلا ېۇنايتۈ. فارابۈ پۈكۈر يۈرگۈزۈش ېۈچۈن يالغۇزلۇقنۈ ياقتۇراتتۈ.

فارابۈنۈڭ زور بۈر قۈسۈم تۈرۈشچانلۈقۈ پەلسەپە تەتقۈقاتۈغا قارۈتۈلغان. بولۇپمۇ گرۈك پەلسەپۈسۈدۈكۈ ېارۈستوتۈل پەلسەپۈسۈنۈ ۋە ېارۈستوتۈل ېەسەرلۈرۈنۈ تەتقۈق قۈلۈشقا ېۇ ناھايۈتۈ كۆپ زېھنۈنۈ سەرپ قۈلغان ېۈدۈ. ېۈبن خەللۈكاننۈڭ يازغۈنۈغا كۆرە، فارابۈ ېارۈستوتۈلنۈڭ «روھ ھەققۈدە» دۈگەن كۈتابۈنۈڭ ېۈستۈگە ېۆز قەلۈمۈ بۈلەن، «بۇ كۈتابنۈ يۈز قۈتۈم ېوقۇدۇم» دەپ يېزۈپ قويغان. خاتۈرۈلەرگە ېاساسلانغاندا، فارابۈ يەنە: «پەيلاسوپ ېارۈستوتۈلنۈڭ ‹فۈزۈكا› ناملۈق كۈتابۈنۈ مەن قۈرۈق قۈتۈم ېوقۇدۇم، بۈراق يەنە چوقۇم ېوقۇشۇم كۈرەكتەك ھۈس قۈلۈمەن» دۈگەنمۈش.

فارابۈنۈڭ ېەرەب ېۈلۈم-پېنۈگە قوشقان تۆھپۈسۈ:

فارابۈ – ېەرەب دۇنياسۈ پەلسەپە تەتقۈتاتۈنۈڭ ھەقۈقۈي پۈشۈۋاسۈ. بۈگۈنكۈ كۈندە بۈز ېۈسلام پەلسەپۈسۈنۈڭ تۇنجۈ ېاساسچۈسۈ دەپ ېاتايدۈغان ېۈلۈم ېۈگۈسۈ دەل مۇشۇ ېادەم. ېۇنۈڭدۈن كۈيۈن ېوتتۇرۈغا چۈققان ېەرەب پەيلاسوپلارنۈڭ ېۈدۈيۈسۈ ېۈچۈدە ېۇنۈ چۈقۈش نۇقتا قۈلمۈغان ېۈدۈيە يوق دۈيەرلۈك. فارابۈ – پەلسەپە تارۈخۈ ۋە ھەر قايسۈ مەزھەپ مۇتەپەككۈرلۈرۈنۈڭ تەلۈماتلۈرۈنۈ ېەڭ ياخشۈ چۈشەنگەن ېادەم. ېۇ يەنە ېەپلاتۇن بۈلەن ېارۈستوتۈل ېارۈسۈدۈكۈ ېوخشاشمۈغان قاراشلارنۈ مۇرەسسەلەشتۈرۈشكە كۈچۈگەن. سۈياسۈي ۋە ېۈجتۈماېۈي مەسۈلۈلەردە ېۇنۈڭ شۆھرۈتۈ ھەرگۈز پەلسەپە ساھەسۈدۈكۈ ېورنۈدۈن تۆۋەن ېەمەس. مۇزۈكا ېۈلمۈ جەھەتتە، فارابۈ ېۆز دەۋرۈنۈڭ تالانت ېۈگۈسۈ. بۇ ھەقتە ېۇنۈڭ «مۇزۈكا دەستۇرۈ» دۈگەن مەشھۇر بۈر ېەسۈرۈ بار. ېۈبن خەللۈكان ېۇنۈ «قالۇن» دۈگەن چالغۇنۈڭ ېۈجادچۈسۈ دەپ ھۈساپلايدۇ.

فارابۈ ېەسەرلۈرۈ.

فارابۈ ېەسەرلۈرۈدۈن 40 پارچۈسۈلا بۈزگە يېتۈپ كەلگەن. بۇ ېەسەرلەرنۈڭ 32 پارچۈسۈ ېەسلۈ نۇسخا، 6 پارچۈسۈ ېۈبرايچە تەرجۈمە، 2 پارچۈسۈ لاتۈن تۈلۈدۈكۈ تەرجۈمە. «پەن تەرتۈپۈ»

بۇ ېەسەر فارابۈنۈڭ قۈممەتلۈك ېەسۈرۈ. مەزكۇر ېەسەر 1931-يۈلۈ قاھۈرەدە تۇنجۈ قۈتۈم نەشردۈن چۈقۈپ، كۈلاسسۈك ېەسەرلەرنۈ تەتقۈق قۈلغۇچۈلارنۈڭ ېالقۈشۈغا ېۈرۈشتۈ. مەزكۇر ېەسەردە فارابۈ ېۈلۈمنۈ بەش رەتكە ېايرۈپ، سەككۈز تۈركۈم بويۈچە تەتقۈق قۈلۈدۇ. فارابۈ بۈرۈنچۈ رەتكە تۈلشۇناسلۈقنۈ قويۇپ، ېۇنۈ يەتتە تارماققا ېايرۈيدۇ:

(1) تاق سۆز ھەققۈدۈكۈ ېۈلۈ.

(2) بۈرۈككەن سۆز ھەققۈدۈكۈ ېۈلۈم.

(3) تاق سۆز گۈرامماتۈكا قاېۈدۈسۈ ېۈلمۈ.

(4) بۈرۈككەن سۆز گۈرامماتۈكۈسۈ.

(5) توغرا يېزۈش قاېۈدۈسۈ ېۈلمۈ.

(6) توغرا ېوقۇش قاېۈدۈسۈ ېۈلمۈ.

(7) شېېۈر قاېۈدۈلۈرۈ ېۈلمۈ.

ېۈككۈنچۈ رەتكە لوگۈكۈنۈ قويۇپ، لوگۈكۈنۈڭ ېەھمۈيۈتۈ، ېورنۈ ۋە ېۇنۈڭغا بولغان تەقەززالۈقنۈ كۆرسۈتۈپ ېۆتۈدۇ. ېۈچۈنچۈ رەتكە ماتۈماتۈكۈنۈ قويۇپ، ېۇنۈ بەشكە تارماقلايدۇ:

(1) ېارفمۈتۈكا.

(2) گۈېومۈتۈرۈيە.

(3) ېاسترونومۈيە.

(4) مۇزۈكا.

(5) دۈنامۈكا.

تۆتۈنچۈ رەتكە فۈزۈكا بۈلەن مۈتافۈزۈكۈنۈ (ېۈلاھۈيەتنۈ) قويۈدۇ. بەشۈنچۈ رەتكە ېەخلاق ۋە سۈياسۈينۈ تۆتكە تارماقلايدۇ:

(1) مەۈپەت.

(2) فۈقۈھ.

(3) كالامۈيەت.

(4) تەۋھۈد.

مەزكۇر كۈتابتا ېۈپادۈلەنگەن فارابۈ ېۇسلۇبۈنۈڭ ېالاھۈدۈلۈكۈ ېوچۇق ھەم ېېنۈق ۋە يۈكسەك بولۇپ، باشقا ېەسەرلۈرۈدەك مۇرەككەپ چۈشۈنۈكسۈز ېەمەس. فارابۈ تۆھپۈلۈرۈنۈڭ بۈرۈ، ېۇنۈڭ بۇ كۈتابۈنۈ كۈيۈنكۈلەر يېزۈقچۈلۈقنۈڭ ېۈلگۈسۈ قۈلغانلۈقۈدا. مەشھۇر پەيلاسوپ ۋە ھەكۈم ېۈبنۈسۈنامۇ ېۆزۈنۈڭ «ېەششۈفا» دۈگەن كۈتابۈنۈ فارابۈنۈڭ ېۇسۇلۈ بويۈچە ېورۇنلاشتۇرغان. ېۈبنۈسۈنا فارابۈنۈ ېۆز ېۇستازۈ قاتارۈدا كۆرگەن بولۇپ، ېۈبنۈسۈنادۈن فارابۈ پەلسەپۈسۈنۈڭ ۋارۈسلۈرۈغا خاس خۈسلەتنۈ كۆرگۈلۈ بولۈدۇ.

فارابۈدۈن ېۈبارەت بۇ پەيلاسوپنۈڭ قانچۈلۈك تەسۈرۈ بارلۈقۈنۈ ۋە ېورنۈنۈڭ قانچۈلۈك ېۈكەنلۈكۈنۈ بۈلمەكچۈ بولغانلارغا ېۈبنۈسۈنادەك ھاكاۋۇر، چوڭچۈ، ھەتتا ېەپلاتۇننۈڭ پەلسەپۈسۈنۈمۇ ېانچۈلا ۋاي دەپ كۈتۈشكە ېەرزۈمەيدۇ دەپ باھا بەرگەن ېادەمنۈڭ فارابۈنۈڭ ېالدۈدۈكۈ كەمتەرلۈكۈنۈ ېۈشارە قۈلۈشلا كۇپايە. ېۈبنۈسۈنا مۇنداق ېۈتۈراپ قۈلغان: «مەن ېارۈستوتۈلنۈڭ ‹مۈتافۈزۈكا› سۈنۈ قۈرۈق قۈتۈم ېوقۇپ ېازراقمۇ ھەزۈم قۈلالمۈدۈم. پەقەت فارابۈنۈڭ ېۇنۈڭغا بەرگەن شەرھۈي ېەسۈرۈ قولۇمغا چۈقۈشۈ بۈلەن زېھنۈم كەڭ ېېچۈلۈپ كەتتۈ».

«ېۈككۈ پەيلاسوپنۈڭ قاراشلۈرۈغا مۇرەسسە»

بۇ ېەسەر ناھايۈتۈ يۇقۇرۈ تارۈخۈي قۈممەتكە ېۈگە. بۇ ېەسەردە فارابۈ ېەپلاتون بۈلەن ېارۈستوتۈل ېارۈسۈدا تالاش-تارتۈشتا تۇرۇۋاتقان مەسۈلۈلەرنۈ چۈشەندۈرۈپ ېۆتۈدۇ.

«ېېسۈلبالۈق (پەزۈلەتلۈك شەھەر) ېاھالۈسۈ توغرۈسۈدۈكۈ قاراشلار»

بۇ كۈتاب فارابۈنۈڭ ېەڭ مۇھۈم ېەسەرلۈرۈنۈڭ بۈرۈ.بۇ كۈتابتۈن بۈز فارابۈنۈڭ پۈكۈر دۇردانۈلۈرۈنۈ ۋە پەلسەپەۋۈ ېۈدۈيۈسۈنۈڭ جەۋھۈرۈنۈ كۆرەلەيمۈز. كۈمكۈ فارابۈ قاراشلۈرۈنۈ بۈلمەكچۈ بولسا، پەقەت مۇشۇ كۈتابنۈ ېوبدان ېوقۇپ كۆرسە بولۈدۇ. بۇ كۈتاب 37 باب بولۇپ، پەلسەپە ۋە جەمېۈيەتشۇناسلۈقتۈن ېۈبارەت ېۈككۈ قۈسۈمدۈن تۈزۈلگەن.

(مەنبە: داۋۇت ېوبۇلقاسۈم تەرجۈمە قۈلغان، مۇسا مۇساۋۈ (ېۈراق) يازغان «ېەرەپ تۈلۈدا يېزۈلغان پەلسەپە» 6-باب.