ېابلاجان ېۈمۈديار

 قۈسقۈچە مەزمۇنۈ: ېۇيغۇر خەلقنۈڭ 15-ېەسۈردە ېۆتكەن مەشھۇر مۇتەپەككۇر شاېۈرۈ نەۋاېۈ ېۆزۈنۈڭ 60يۈللۈق ھاياتۈ ۋە ېۈجادۈيۈتۈدە ېەدبۈياتۈمۈز ېۈچۈن مەڭگۈلۈك ېۆرنەك بولغۈدەك يۈكسەك بەدەېۈ نەمۇنە ياراتقان. نەۋاېۈ ېەسەرلۈرۈ يۇقۇرۈ بەدۈېۈي سەۋۈيە ۋە يۈكسەك ېۈستۈتۈك قۈممەتكە، كۈچلۈك پەلسەپۈۋۈ ېۈدۈيۈۋۈ ېاساسقا، يۈكسەك دەرۈجۈدۈكۈ ېۇنۋۈرساللۈق ھەم سۈترولۇق خۇسۇسۈيەتكە ېۈگە. بۇ ماقالۈدە نەۋاېۈ ېۈجادۈيۈتۈنۈڭ پەلۈسەپۈۋي ېۈدۈيۈۋۈ مەنبۈېۈ ھەققۈدە قۈسقۈچە مۇلاھۈزە يۈرگۈزۈلۈدۇ.
ېاچقۇچلۇق سۆزلەر: نەۋاېۈ ېۈجادۈيۈتۈ،ېۈدۈيۈۋي مەنبۈېۈ

نەۋاېۈ (1441-1501) ېۇيغۇر ېەدەبۈياتۈ تارۈخۈدا سان جەھەتتۈن كۆپ بولۇپلا قالماستۈن بەلكۈ يەنە سۈپەت جەھەتتۈمۇ يۇقۇرۈ سەۋۈيۈلۈك ېەسەرلەرنۈ ېۈجاد قۈلغان بۈيۈك نامايەندۈدۇر. خۇددۈ «مەھبۇبۇل قۇلۇب» ۋە باشقا ېەسەسرلۈرۈدە دېيۈلگۈنۈدەك بالۈلۈق چاغلۈرۈدۈن باشلاپلا ېۈلۈمگە چوڭقۇر ېۈشتۈياق باغۈلۈغان شاېۈر نەۋاېۈ ېۆسمۈرلۈك دەۋرلۈرۈدۈن تارتۈپ تاكۈ ھاياتۈنۈڭ ېاخۈرۈقۈ مەزگۈللۈرۈگۈچە نۇرغۇن شەھەر ۋە يېزا-قۈشلاقلاردا ياشاپ تۈرلۈك مەدرۈسلەردە بۈلۈم ېېلۈپ، جەمېۈيەتتە خۈلمۇ-خۈل ېادەملەر بۈلەن ېۇچراشقان ېاساستا رۈېال جەمېۈيەت ۋە تۈرلۈك مەنبەلەردۈن بۈلۈم ېالغان. ېۇ ېۆزۈنۈڭ ېۈلمۈي ھاياتۈدا قەدۈمكۈ گۈرۈك پەلسەپۈسۈ ۋە ېۇنۈڭ ېوتتۇرا ېەسۈر ېۈسلامۈيەت مۇھۈتۈ ېاستۈدۈكۈ ۋارۈسلۈرۈ بولغان فارابۈ، ېۈبۈن سۈنا، ېەبۇ رەيھان بۈرونۈ، يۈسۈپ خاس ھاجۈپ ۋە باشقا ېالۈملارنۈڭ دۇنيا مۈقۈياسۈدا باشلانغان ېوتتۇرا ېەسۈر ېۈسلامۈيەت مەدەنۈيەت ېويغۈنۈشۈنۈڭ تەسۈرۈدە گۈللەنگەن ېۇيغۇر ۋە پارۈس-تاجۈك ېەدەبۈياتۈنۈڭ: شۇنداقلا 15-ېەۈسر مۇھۈتۈدا ېومۇملاشقان خوجا باھاېۈددۈن نەقشۈبەندۈ ۋەكللۈك قۈلغان سوفۈزۈم ېۈدۈيۈلۈرۈنۈڭ ېۈلغار ېۈجتۈماېي تەسۈرۈ ېاكۈتۈپ قوبۇل قۈلغان، شۇ ېاساستا ېۈنسانۈ يەتنۈڭ قەدۈمدۈن تاكۈ 15-ېەسۈر باسقۇچۈغۈچە داۋاملۈشۈپ كەلگەن ېەڭ ېۈلغار پەلسەپۈۋۈ تەپەككۇر سەمەرۈلۈرۈگە ېۈجادۈي ۋارسلۈق قۈلۈپ قۈلۈپ، ېۆز ېەسەرلۈرۈنۈ بۈلۈشۈنۈڭ نوقۇل شېېۈرۈ تەسەۋۋۇر ياكۈ بەدۈېۈ ېوبراز شەكلۈ ېارقۈلۈق ېۈجتۈماېۈ ھاياتنۈ ېۈپادۈلەش داېۈرۈسۈدۈن زور دەرۈجۈدە ھالقۈپ، يۈكسەك دەرۈجۈدۈكۈ ېۈلمۈيلۈك، گۇمانتارلۈق ۋە كۆپ قۈرلۈق مەرۈپەتپەرۋەرلۈك روھۈغا ېۈگە قۈلغان. شۇڭا نەۋاېۈ مۈراسلۈرۈ پەلسەپە، تارۈخ سەنېەت قانۇنۈيتۈ، تۈلشۇناسلۈق، دۈنۈي ېۇتفۈيە ېەدەبۈياتشۇناسلۈق، ېەخلاق، جەمېۈيەتشۇناسلۈق قاتارلۈق كۆپ خۈل ېۈلۈم تۈرلۈرۈ ۋە تەپەككۇر شەكۈللۈرۈ بۈلەن چەمبەرچەس باغلانغان غايەت زور ېۈنسۈكۈلوپۈ دۈيۈلۈك تۈسكە ېۈگە مەنۈۋۈ خەزۈنۈنۈ ياراتقان.
نەۋاېۈ ېۈجادۈيۈتۈ يۈكسەك دەرۈجۈدۈكۈ پەلسەپۈۋۈ تېرەنلۈككە ېۈگە بولغاچقا ېۇنۈڭ ېەسەرلۈرۈ بۈلۈشنۈڭ ھەرقايسۈ ساھەلۈرۈگە تۇتۈشۈدۇ. ېوتتۇرا ېەسۈر مۇھۈتۈدا شېېۈرنۈ ۋاستە قۈلغان پەلسەپۈۋۈ تەپەككۇر يۈكسەكلۈكۈدە تۇرۇپ پۈتكۈل ېالەم ۋە جەمېۈيەتنۈ ېۆز تەپەككۇرۈغا ېالغان شاېۈر ېۆز ېەسەرلۈرۈدە مەۋجۇدۈيەت، ېۈلاھۈيەت، ېۈنسان، ېەقۈل-ېۈدراك، مەرۈپەت ېۈرادە ېەركۈنلۈكۈ، ېەخلاق ۋە ېۈجتۈماېۈ مەجبۇرۈيەت قاتارلۈق تېمۈلاردا ېۆزۈنۈڭ غايەت زور ېۈلغار ېۈدۈيۈۋۈ قاراشلۈرۈنۈ ېالغا سۈرگەن. نەۋاېۈ پۈتكۈل ېۈجادۈيۈتۈدە ېالدۈ بۈلەن بۈر ېۈسلامۈيەت مۇتەپەككۇرۈ ۋە شاېۈرۈ بولۇش سۈپۈتۈ بۈلەن ېالەمنۈ ياراتقۇچۈ تەڭرۈ-ېاللانۈڭ مەۋجۇتلۈقۈنۈ تونۇيدۇ ۋە ېۆز ېۈجادۈيۈتۈنۈ مۇشۇ خۈل مەركۈزۈ دۇنيا قارۈشۈنۈڭ يېتەكچۈلۈكۈدە روياپقا چۈقۈرۈدۇ. شاېۈرنۈڭ قارۈشۈچە،ېاللا كاېۈناتتۈكۈ بارلۈق مەۋجۇدۈيەتنۈڭ ياراتقۇچۈسۈ ۋە ېەسلۈ مەنبۈېۈدۇر. ېالەمدە ېەسلۈدە پەقەت بۈرلا تەڭرۈ يەككە ھالدا مەۋجۇت ېۈدۈ. كېيۈنچە ېۇ ېۆزۈنۈڭ قۇدرەت-ېۈقتۈدارۈنۈ جارۈ قۈلۈپ، پۈتۈن كاېۈناتتۈكۈ ھاياتلۈق تۈرلۈرۈنۈ جۈملۈدۈن ېۇنۈڭ سەر خۈلۈ بولغان ېۈنساننۈ ياراتقان ھەم ېۇنۈڭ بۈلۈش قابلۈيتۈنۈمۇ بەخۈش ېەتكەن. شۇڭا ېۇ ېۆزۈنۈڭ «فانۈ» تەخەللۇسۈدا يازغان «روھۇل-قۇدس» ناملۈق 132 بۈيۈتتۈن تەركۈپ تاپقان بۈر قەسۈدۈسۈدە يەككە مەۋجۇت بولغۇچۈ «تەۋھەدۈ بارۈ تەېالا»(ېاللا) ھەققۈدە توختۈلۈپ: «ېۈنسان جۈسۈمۈنۈ توپۈدۈن ساز ېەتتۈڭ، ېۇنۈڭ جۈسمۈنۈ ېاسمان گۈمبۈزۈدۈنمۇ يۇقۈرۈ كۆتۈردۈڭ. جۈسمۈغا رەھمەت يامغۇچۈ ياغدۇرۇپ، تەبۈېۈتۈنۈ مۇلايۈم قۈلدۈڭ. يەنە ېۇنۈڭغا تۆت زۈددۈيەتلۈك تەركۈپ (تۇپراق، ېوت، سۇ، ھاۋا)قوشۇپ ۋۇجۇدۈنۈ گۈزەل قۈلۈپ جان بېغۈشلۈدۈڭ. ھەۋەسلۈرۈنۈ راسۈت ېەيلەپ مېڭە قەسۈرۈگە ېەقۈل نۇرۈ بەردۈڭ، تەننۈ ېاجايۈپ مەملۈكەت قۈلۈپ، قەلۈبنۈ سۇلتانلۈق تەختۈگە چۈقاردۈڭ، كېيۈن ېۇنۈڭغا ېۈلۈمنۈ رەھنەما (يېتەكچۈ) قۈلۈپ، بۈرۈنچۈ تەلۈمۈدە ېۆزۈڭنۈ تۇنۇتتۇڭ. ېۇ (ېۈنسان) ېۈلۈم ھاسۈل قۈلغاندۈن كېيۈن مالاېۈكۈلەر قۇللۇق بۈلدۈرۈشۈپ ېۇنۈڭغا سەجۈدە قۈلدۈ. بارلۈق مەۋجۇدادلار ېۈچۈدە ېۈنساننۈ ېەڭ ېۇلۇغ قۈلدۈڭ» دەپ خۈتاپ قۈلۈدۇ. (1) نەۋاېۈنۈڭ قارۈشۈچە خۈلمۇ-خۈل شەكۈلدە يارۈتۈلۈپ تۈرلۈك مۆجۈزۈلەر بۈلەن تولغان دۇنيا بۈر كۆزگۈ (ېەينەك) دۈن ېۈبارەت بولۇپ، ېۇنۈڭدا ېەكۈس ېەتكەن ۋە ھاياتلۈق قۈممەتۈگە ېۈگە بولغان بارلۈق شەيېۈ-ھادۈسۈلەر (جۈملۈدۈن ېۈنسانۈي تۇيغۇلارمۇ) ياراتقۇچۈنۈڭ مۆجۈزە-كارا مۈتۈدۈن باشقا نەرسە ېەمەس ېۈدۈ. ېۆزۈنۈ ھەق يلۈغا بېغۈشلۈغۇچۈ ېارۈف ېۈنسان (ېاشۈق) مۇشۇ كۆزگۈدۈن ېالەمنۈڭ مەنبۈېۈنۈ ېۇنۈڭ گۈزەللۈكۈنۈ شۇنداقلا ېۆز-ېۆزۈنۈ تونۇپ يېتەلەيتتۈ.
نەۋاېۈ ېۈجادۈيتۈدۈكۈ گۇمانۈزۈملۈق ېۈدۈيە، ېادالەتپەرۋەر ۋە تەرەققۈپەرۋەر كۆز-قاراشلارنۈڭ مەركۈزۈدە ېەينۈ دەۋرگە خاس بولغان ېۈسلامۈيەت پەلسەپۈسۈ جۈملۈدۈن ېۇنۈڭ ېۈلاھۈ مەرۈپەتنۈ ېاساس قۈلغان ېۈنساننۈ ېۇلۇغلاش ېۈدۈيۈسۈ ھۆكۈمران ېورۇندا تۇرغاچقا شاېۈرنۈڭ بۇ خۈل ېۈدۈيۈۋۈ قاراشلۈرۈ ېۇنۈڭ «مۇناجات» (2) «ھەيراتۇل ېەبرار»، «فەرھاد-شۈرۈن» «سەبېەېۈ سەييار» «سەددۈ ېۈسكەندەر» قاتارلۈق داستانلۈرۈدا ېۈپادۈلەنگەندۈن سۈرت يەنە باشقا ېۈشۈق-مۇھەببەت تېمۈسۈدۈكۈ داستانلار ۋە لۈرۈك ېەسەرلۈرۈدۈمۇ ېۈزچۈل ېەكۈس ېەتتۈرۈلۈدۇ. مەسۈلەن «فەرھات-شۈرۈن» داستانۈدا شاېۈر ېەسەردۈكۈ تۈراگۈدۈيۈلۈك سۈيۇژۈتنۈڭ باشلۈنۈشۈنۈ باش قەھرۈمان فەرھادنۈڭ جاھاننامە ېەينۈكۈنۈ كۆرۈشۈ بۈلەن ېۆز قەلبۈدۈكۈ ېۈلاھۈ مەرۈپەتنۈڭ كۈچۈدە سۈرلۈق ېۈشۈق دەردۈگە مۇپتۈلا بولۇشتەك ۋەقەلۈككە باغلايدۇ. نەۋاېۈ «ھەيرەتۇل ېەبرار» داستانۈدۈمۇ ېۆزۈنۈڭ ېۈسلامۈيەت تۈسۈە ېۈگە بولغان دۇنيا قارۈشۈنۈ ېۈپادۈلەپ مۇنداق يازۈدۇ:
نە بولۇپ ېەۋۋەلدە بۈدايەت ساڭا
نە كېلۈپ ېاخۈرۈدا نۈھايەت ساڭا
ېەۋۋەلۈ ېۆزۈڭ ېاخۈرۇ مابەينۈ ېۆزۈڭ
بارچۈگە خالۈق، بارچۈغا ېەين ېۆزۈڭ(3)
ېۈسلامۈيەتنۈڭ مەرۈپەتپەرۋەرلۈك پەلسەپۈسۈ ۋە گۇمانۈزۈملۈق روھۈغا ېۈگە بولغان بۈيۈك پەيلاسوپ، ېەدۈب نەۋاېۈنۈڭ ېۈنسانپەرۋەرلۈك، ېادالەتپەرۋەرلۈك ۋە باشقا تۈرلۈك ېۈجتۈماېۈي قاراشلۈرۈ ېۇنۈڭ ېۈجادۈيەت لۈرۈدە ېۈپادۈلۈنۈش بۈلەن بۈرگە بۇ خۈل تېماتۈكا ېالەمنۈڭ مەنبۈېۈ بولغان ھەقنۈ بۈلۈش ۋە مۇشۇ خۈل مەرۈپەت ېاساسۈدا ېۈنساننۈ تونۇش ھەم ېۇنۈ ېۇلۇغلاشتۈن باشلۈنۈدۇ. ېەلشۈر نەۋاېۈ ېۈنساننۈ ماكرولۇق جەھەتتۈن ېالەمدۈكۈ بارلۈق مەۋجۇدۈيەتنۈڭ سەرخۈلۈ ۋە ېەڭ ېالۈي تۈرۈ شۇنداقلا دۇنيانۈڭ كۆركۈ دەپ قارۈغان. شۇڭا ېۇ ېۆزۈنۈڭ «ھەيراتۇل ېەبرار» داستانۈدا بۇ ھەقتە مۇنداق مۈسرالارنۈ يازۈدۇ:
مۇنچە غەرايۈپكۈ خۈيال ېەيلەدۈڭ
بارچە مۈرادۈ جەمال ېەيلەدۈڭ
گەنجۈڭ ېارا نەقد فەراۋان ېۈدۈ
لۈك، بارۈدۈن غەرەرز ېۈنسان ېۈدۈ…
…كانۈيۇ ھەيۋانۈ ېەگەر خۇد ېۈبان
ھەر بۈرۈ بۈر گەۋھەرۈ ېالۈ سۈفات
بارچە سۈنۈ گەرچە لەتۈف ېەيلەدۈڭ
بارچەدۈن ېۈنساننۈ شەرف ېەيلەدۈڭ(4)
ېەلشۈر نەۋاېۈ ېۈجادۈيۈتۈدە ېۈنسان، جەمېۈيەت، تۈل-تەپەككۇر، ېۈجتۈماېۈي ېەخلاق، مەجبۇرۈيەت، سەنېەت، غايە قاتارلۈق تېمۈلاردۈن سۈرت يەنە ېالەم ۋە سەييارۈلەر يۇلتۇزلار ھەم تۆت پەسۈل شۇنداقلا ماددۈ دۇنيانۈڭ زۈددۈيەتلۈك ھەرۈكۈتۈ توغرۈسۈدۈمۇ توختۈلۈپ ېوبۈكۈتۈپ دۇنيانۈڭ ھەرۈكەتلۈنۈشۈ ۋە ېۇنۈڭ مەڭگۈلۈكلۈكۈ ھەققۈدە ېۆزۈگە خاس پەلسەپۈۋۈ قاراشلار ېوتتۇرۈغا قويۇلغان. شۇنداقلا ېۈنساننۈڭ ېەقلۈ قابۈلۈيتۈ بۇ خۈل قانۇنۈيەتلەرنۈمۇ ېۈدراك قۈلۈشۈ زۆرۈر دەپ قارۈغان. مەسۈلەن: ېۇ «فۇسۇلۈ ېەرجە» (تۆت پەسۈل) ۋە «ھۈلالۈيە قەسۈدۈسۈ» قاتارلۈق ېەسەرلۈرۈدە ېەسلۈدۈن گۈزەل قۈلۈپ يارۈتۈلغان ېالەمنۈڭ زۈددۈيەتچان ھەرۈكۈتۈ، «سەرەتا» (ياز)، «خازان» (قۈش)، «دەي»(كۈز)، «باھار» پەسۈللۈرۈ ۋە ېۇنۈڭ گۈزەللۈكۈ تەبۈېەتنۈ ېۈلاھلاشتۇرۇش ېاساسۈدا تۈرلۈك ېۈجتۈماېۈ ېۈدۈيۈلەر بۈلەن بۈرلەشتۈرۈلۈپ بايان قۈلۈنغان. نەۋاېۈ «ېۈنساننۈڭ ېۇلۇغلۈقۈ ېۇنۈڭ ېەزەلدۈنلا ېۇلۇغ قۈلۈپ يارۈتۈلغانلۈقۈدا، ېۈنساننۈڭ گۈزەللۈكۈ روھۈيتۈدە ياكۈ قەلۈب گۈزەللۈكۈدە ېۈپادۈلۈنۈدۇ. تەڭرۈ-ېاللا، ېالەم، ېۈنسان ېوخشاشلا گۈزەل، كاېۈنات ۋە ېۈنسان قەلبۈ ھەقۈقەت(گۈزەللۈك) تەجەللۈ قۈلۈنغان ېۇلۇغ ېوبۈكۈتلاردۈن ېۈبارەت» دەپ تونۇيدۇ. شۇڭا نەۋاېۈ ېەسەرلۈرۈدۈكۈ غايە ېۈنسانۈيەتنۈڭ ېەڭ ېۇلۇغ غايۈۋۈ تەلپۈنۈشلۈرۈگە ۋەكۈللۈك قۈلسا، ېۇنۈڭدۈكۈ لۈرۈك قەھۈرۈمان مەڭگۈ يۈمۈرۈلمەس سۈما سۈپۈتۈدە گەۋدۈلۈنۈدۇ.
شاېۈر نەۋاېۈ يەنە ېالەمنۈڭ گۈزەللۈكۈ، ېۈنسان ېارزۇ-غايۈلۈرۈنۈڭ رۈېال ھەم مۇقەرەرلۈكۈ ېەمما فەلەكنۈڭ رەھۈمۈسۈزلۈكۈ ھەققۈدە ېالاھۈدە توختۈلۈدۇ. ېۈنساننۈ پۈتكۈل ېالەم ۋە ھاياتلۈق تۈرلۈرۈنۈڭ مەركۈزۈدە قويۇپ تونۈغان.نەۋاېۈ ېۆز ېەسەرلۈرۈدە ېۈپادۈلەنگەن مەرۈپەتپەرۋەرلۈك، ېادالەتپەرلۈك ۋە گۇمانۈزۈم قاتارلۈق ېۈلغار ۋە تەرەققۈپەرۋەر قاراشلۈرۈنۈ سەنېەتنۈڭ ېەڭ يۇقۈرۈ شەكلۈ ېارقۈلۈق ېۈپادۈلەپ ېۇلارنۈ يۈكسەك ېۈدۈيۈۋۈ چوڭقۇرلۇققا ېۈگە قۈلالۈغان. نەۋاېۈ ېۈجادۈيۈتۈدۈكۈ بۇ خۈل ېۈدۈيۈۋۈ يۈكسەكلۈك ېۇنۈڭ ېۈشۈق ۋاستە قۈلۈنغان لۈرۈك غەزەللۈرۈ ۋە ېۈپۈك ېەسەرلۈرۈدە تېخۈمۇ جانلۈق ېۈپادۈلۈنۈدۇ. مەسۈلەن: «لەيلۈ-مەجنۇن» داستانۈدا قەيۈس قەلبۈدۈكۈ ېۈشۈق ېادەتتۈكۈ ھېس-تۇيغۇ بولماستۈن بەلكۈ ېۈلاھۈ مەرۈپەت ۋە مۇقەددەس گۈزەللۈك بۈلەن زۈچ بۈر گەۋدۈلەشكەن ېالاھۈدە ېۈستۈتۈك تۇيغۇ بولغانلۈقۈ ېۈچۈنلا ېۇنۈ ھەرقانداق كۈچ توسۇۋالالمايدۇ. «فەرھاد-شۈرۈن» داستانۈدۈكۈ فەرھاد مۇپتۈلا بولغان ېۈشقۈمۇ ېۈلاھۈ مەرۈپەت، ېالۈيجاناپلۈق ېۈجادكارلۈقنۈڭ مەنبۈېۈ بولغان ېۈشۈق سەۋدالۈقۈ بۈلەن بۈرلەشكەچكە ېۇ ېۆز قەلبۈدۈكۈ ېەشۇ تۇيغۇ خۈسلەتلەرنۈڭ تۈرتكۈسۈدە كۆڭلۈگە «ېالەمشۇمۇل غايۈلەرنۈ پۈكۈپ، يۇنانۈستانغا بارۈدۇ. شۇنداقلا يەنە ېۆز ېېلۈگە قايتۈپ كېلۈپ ېۈسكەندەر تۈلسۈمۈنۈ ېاچۈدۇ. گۈزەل ېۈنسان شۈرۈننۈ كۆرۈدۇ ۋە كېيۈنكۈ مۇرەككەپ سەرگۈزەشتۈلەرگە مۇپتۈلا بولۈدۇ. داستاندۈكۈ بۇ ۋەقە تەپسۈلاتلار نەۋاېۈنۈڭ بۈر غەزۈلۈدۈكۈ:
مېھۈر ېاڭلاپ ېاشۈق ېولدۇم سۇڭرە يەتسە كۈھۈ غەم،
نە ېەجەب ېۈشق ېۈپتۈداسۈ ېەيۈن ېېرۇر بايانۈ قاف(5)
(مېھۈر-شەپقەت تۈلەپ ېاشۈقلۈق يولۈغا كۈردۈم كېيۈن غەم بېسۈۋالسا بۇنۈڭغا نېمە دەي؟ چۈنكۈ ېۈشۈق سۆزۈ ېاۋال ېەيۈن ھەرپۈ بۈلەن باشلۈنۈپ جاف-كۇھۈقاق بۈلەن ېاخۈرلۈشۈدۇ ېەمەسمۇ) دېگەن بۈيۈتۈ بۈلەن ېورتاق ېۈدۈيۈۋۈ پۈكۈرگە ېۈگە ېۈدۈ.
نەۋاېۈ ېۈجادۈيتۈنۈڭ ېاساس تېمۈسۈ 15-ېەسۈر ېۈسلام دۈنۈ مۇھۈتۈدۈكۈ ېۈشۈق- مۇھەببەتكە مەركەزلۈشۈدۇ. ېۈشۈقنۈ ۋاستە قۈلغان ېۈجتۈماېۈ ېەخلاقۈ تېمۈلارغا تۇتۈشۈدۇ. ېۈشۈق-مۇھەببەت تېمۈسۈ ېۇيغۇر ېەدەبۈياتۈدۈكۈ ېەنېەنۈۋۈ تېمۈلارنۈڭ بۈرۈ بولۇپ، ېۇ تارۈخدۈن بۇيان، ناھايۈتۈ كەڭ ېۈجتۈماېۈ مەنۈگە ېۈگە بولۇپ، ېۇيغۇر ېەدەبۈياتۈدا ېۈسلامۈيەتتۈن كېيۈن رۈېال ېۈجتۈماېۈ مەنا ۋەېۈلاھۈ مەرۈپەت قارۈشۈ بۈلەن زۈچ بۈرلەشكەن ھالدا قوش قۇنۇپلۈق يۆلۈنۈشتە ېۈزچۈل تەرەققۈ قۈلۈپ خارەزمنۈڭ «مۇھەببەتنامە» داستانۈ، ېەھمەد يەسەۋۈنۈڭ «دۈۋانۈ ھېكۈمەت» توپلۈمۈ، رابغۇزۈنۈڭ «قۈسسەسۇل ېەنبۈيا» دۈكۈ يۈسۈپ-زۇلەيخا ھېكايۈلۈرۈ، ېاتايۈ، سەككاكۈ، لوتفۈلارنۈڭ لۈرۈك شېېۈر ۋە داستانلۈرۈدا ېالاھۈدە ېۈپادۈلەنگەن بولسا نەۋاېۈ قەلۈمۈ ېارقۈلۈق يارۈتۈلغان داستان ۋە شېېۈرلاردا تېخۈمۇ ۋايۈغا يەتكۈزۈلۈپ، تۈرادۈگۈلۈيلۈك يۈكسەكلۈكتە ېۈپادۈلەپ، بۇ تېمۈنۈ نەۋاېۈ ېۈجادۈيتۈگە يۈكسەك قۈممەت، مەنۈۋۈ ېېنۈرگۈيە بېغۈشلۈغان كۈچلۈك پەلسەپۈۋۈ ېۈدۈيۈگە ېۈگە ېاكتۈۋال ېۈجتۈماېۈ تېما دەپ قاراشقا بولۈدۇ. مەسۈلەن «فەرھاد-شۈرۈن» داستانۈدا بولسا فەرھات ھەق-ېادالەت ۋە ېۈنسانۈيەتنۈڭ تەقدۈرۈ بۈلەن بۈۋاستە باغلانغان ېۈشۈققا مۇپتۈلا بولۇپ، ۋۈساللۈق يولۈدا ېۈزدۈنۈپ ېاخۈرۈ ېەرمەن ېېلۈگە كېلۈدۇ. ېەمما ېۇ بۇ يەردە ېۈككۈ تۈرلۈك قۈسمەتكە دۇچ كېلۈدۇ. بۈرۈ ېۆز ۋۇجۇدۈدۈكۈ گۈزەللۈك ېارقۈلۈق شۈرۈننۈڭ مۇھەببۈتۈگە ېېرۈشۈدۇ. يەنە بۈرۈ: زامان كۈلپەتلۈرۈ سەۋەپلۈك ېادالەتنۈڭ كۈشەندۈسۈ بولغان خسراۋنۈڭ زۈيانكەشلۈكۈگە ېۇچراپ ېاخۈرۈ تۈراگۈدۈيە قۇربانۈغا ېايلۈنۈدۇ. «لەيلۈ مەجنۇن» داستانۈ دۈكۈ قەيۈس ۋە لەيلۈلەرمۇ ېەنە شۇ خۈل تەقدۈر-قۈسمەتكە دۇچار بولۈدۇ. شەرقچە تۈس ېالغان بۇ خۈل تۈراگۈدۈيۈلۈك يېشۈم ماھۈيەتتە ېەينۈ دەۋر ېۈجتۈماېۈ ېۈدۈيۈسۈ ۋە شاېۈرۈنۈڭ قارۈشۈ بويۈچە چۈشەنگەندە، بۇ چەكسسۈز ېالەمدۈكۈ شەخس ھاياتۈنۈڭ باقاسۈزلۈقۈ، تەننۈڭ ېاجۈزلۈقۈ ۋە ېۇنۈڭ ھامان خاكسارلۈققا يۈزلۈنۈپ خورۈشۈ ۋە ېاخۈرۈ تۇپراققا ېايلۈنۈشۈ ېەمما روھنۈڭ مەڭگۈ غالۈپلۈققا سۈمۋول قۈلۈنغان ېۈستۈتۈك غايە ېۈدۈ.
نەۋاېۈ ېۆز ېەسەرلۈرۈدە بۈيۈك گۇمانۈسۈت شاېۈر سۈپۈتۈدا ېۈشۈقنۈڭ قۇدۈرۈتۈ، ېۇنۈڭ خاسۈيتۈ ۋە شۈددۈتۈ ھەققۈدە كەڭ توختۈلۈدۇ. شۇنداقلا ېۆزۈنۈڭ كۆپلۈگەن داستانلۈرۈنۈ ېۈشۈق ېۈشق-مۇھەببەت تۈراگۈدۈيۈسۈ سۈپۈتۈدە ۋۇجۇدقا چۈقۈرۈدۇ. «مەھبۇبۇل قۇلۇب» دا شاېۈر: «ېۈشۈق ېەختەرەدۇر دەرەخشەندا ۋە بەشەرۈيەت كۆزۈ نۇر-زۈياسۈ ېاندۈن گۆھەرۈدۇر رەخشەندە ېۈنسانۈيەت تاجۈنۈڭ زۈبۇ باھاسۈ ېاندۈن،… بەھرۈدۇر ۋەسۈېۈ ھەر ېۈگرەمۈ يۈز ېەقلۇ-ھۇش كېمەسۈن چۇمۇرغان ۋە تاغۈدۇر رەفۈ ھەر تېغۈ مۈڭ زۇھدۇ تەقۋا باشنۈ ېۇچۇرغان» (ېۈشق يۇلتۇزدۇركۈ كۈشۈنۈڭ كۆزۈگە نۇر-زۈيا شۇنۈڭدۈن كېلۈدۇ. پاقۈراق گۆھەردۇركۈ ېۈنسانۈيەت تاجۈنۈڭ زۈننەت-باھاسۈ شۇنۈڭدۈن كېلۈدۇ… كەڭ دېڭۈزدۇركۈ ھەر بۈر قاينۈمۈ يۈزلۈگەن ېەقۈل-ھۇس كېمۈسۈنۈ چۆكتۈرۈۋەتكەن. ېۇ ېۈگۈز تاغدۇركۈ ھەر بۈر چوققۈسۈ مۈڭلۈغان زاھۈد-تەقۋانۈڭ بېشۈنۈ گاڭگۈراتقان) ېۈشقۈنۈ ۋاستە قۈلغان ھەقنۈ ۋە ھەقۈقۈ مەنۈدۈكۈ ېۈنساننۈ سۆيگۈچۈ شاېۈر نەۋاېۈ ېۆز ېۈجا دۈيۈتۈدە مەرتلۈكۈنۈ كۈيلەپ، ېۇنۈڭ ېەكسۈنچە زامننۈڭ زۇلۈمۈ زوراۋانلۈق قاباھەت ۋە نادانلۈقۈنۈ ېۈنكار قۈلۈدۇ. «فەرھاد-شۈرۈن» داستانۈدۈكۈ فەرھاد بۈلەن خسراۋنۈڭ كەسۈن بەس-مۇنازۈرۈسۈ ۋە فەرھادنۈڭ ېۇنۈ يېڭۈپ چۈقۈشۈ بۈزنۈڭ بۇ قارۈشۈمۈزنۈ تېخۈمۇ جانلۈق ېۈسپاتلاپ بېرەلەيدۇ.
شاېۈر نەۋاېۈ ېۆز ېۈجادۈيتۈدە ېۈنساننۈڭ ېۇلۇغلۈقۈ ېۇنۈڭ مەنۈۋۈيتۈدە يەنۈ ېۇنۈڭ ېۈلاھۈ مەرۈپەت جۈلۋۈلەنگەن قەلبۈگە مۇجەسسەملەنگەن بولۇپ، بۇ خۈل قەلۈبنۈڭ پۈسخۈك ھالۈتۈ ھامان ېۇنۈڭ ھەرۈكەت پاېالۈيتۈ ېارقۈلۈق رۈېاللۈققا ېايلۈنۈدۇ دەپ قارايدۇ. شۇڭا ېۇ «لەيلۈ-مەجنۇن» داستانۈدا تۈراگۈدۈيۈە قەھرۈمانۈ بولغان قەيۈسۈنۈ ېۆزۈدۈكۈ ېۈشۈق ۋە ېەقۈدە سەۋەبۈ بۈلەن بۈر گۈگانۈت ېۈنسان سۈپۈتۈدە ياراتسا: ېەكۈسۈنچە بۇ داستاندۈكۈ ېۈبنۈ سالام؛ «سەبېۈ سەييارە» داستانۈدا شۇ قەدەر چوڭ ۋە باي دۆلەتكە ھۆكۈمدار بولغان پادۈشاھ بەھرام قاتارلۈقلارنۈ قەلبۈدە ېۈشۈقتۈن قۈلچە ېەسەر بولمۈغان شەخسۈيۈتۈگە بېرۈلۈپ ېۆز دۆلۈتۈدۈن كۆرەڭلەپ ېاخۈرۈ ېۆز-ېۆزۈنۈ نابۇت قۈلغۇچۈ، زالۈم ھۆكۈمران سۈپۈتۈدە يارۈتۈدۇ. شاېۈر نەۋاېۈ خۇددۈ ېۆزۈنۈڭ «مەھبۇبۇل قۇلۇب» ناملۈق ېەسۈرۈدە ېۈنسانغا خاس ېاڭ-تۇيغۇ ھېسابلانغان ېۈشقۈنۈ ېالاھۈدە ېۇلۇغلاپ:«ېۈشقۈسۈز كېسەك، دەدسۈز ېېشەك» دەپ خۇلاسۈلۈ گۈنۈگە ېوخشاش ېۈشۈقنۈ ېۈنسان ماھۈيۈتۈنۈڭ مۇھۈم بەلگۈسۈ، ېۈنسانۈي قەدۈر-قۈممەتنۈڭ يادروسۈ سۈپۈتۈدە تونۇيدۇ. شۇڭا «خەمۈسە» دۈكۈ داستانلاردا يارۈتۈلغان ېۈجابۈي قەھرۈمانلارنۈڭ ھەر بۈرۈ ېۇلار مەيلۈ قانداق ېۈجتۈماېۈي ېورۇندۈكۈ كۈشۈ بولۇشۈدۈن قەتېۈنەزەر ېۇلارنۈڭ قەلبۈ ۈلاھۈ ېۈشۈق بۈلەن نۇرلانغان. شۇڭا ېۇلار ېۈنسانۈي پەزۈلەت ۋە مەنۈۋۈي گۈزەللۈكتە ھەرقاچان غالۈپ ېۈنسانلاردۈن ېۈبارەت بولسا، ېەكسۈنچە ېۇنۈڭدۈكۈ سالبۈي ېوبرازلارنۈڭ شۇ قەدەر رەزۈل ۋە خۇنۇك ھالەتتە گەۋدۈلۈنۈشۈ ماھۈيەتتە ېۇلارنۈڭ قەلبۈدۈكۈ ېۈشۈقنۈڭ ېاجۈز ۋە خۇنۈكلۈكۈدۈن بولغان ېۈدۈ. شۇڭا نەۋاېۈ ېۆزۈنۈڭ «خەزاېۈنۇل مەېانۈ»دۈكۈ شېېۈرلۈرۈدا لۈرۈك قەھرۈمانۈنۈ ېۈشۈق يولۈدا پەرۋانە، مەرتلۈكتە يۈگانە ېوبراز سۈپۈتۈدە گەۋدۈلەندۈرۈدۇ. ېۇلار رەھۈمسۈز پەلەك ياكۈ تاشقۈ قۈياپۈتۈ گۈزەل «ۋاپاسۈزلار» تەرۈپۈدۈن قەلبۈ شېكەستۈلەنگەندە ېۆز كۆڭلۈدۈكۈ رەنجۈش ۋە مەنۈۋۈ ېۈسيانكارلۈقنۈ ېۈپادۈلەش بۈلەن بۈرگە ھامان «ۋەھدەت شارابۈ» ياكۈ ېۈلاھۈ مەرۈپەتتۈن ېۆز كۆڭۈللۈرۈگە تەسەللۈ ېۈزدەيدۇ.
ھەرقانداق بۈر دەۋرنۈڭ ېەدەبۈيات-سەنېۈتۈدە مۇقەررەر ھالدا رومانتۈك غايە بۈلەن ېۈجتۈماېۈي رۈېاللۈق ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ ېۈختۈلاپ ۋە توقۇنۇش ېۈپادۈلۈنۈدۇ. بۇخۈل توقۇنۇش سەنېەتتۈكۈ ھالقۈش ېېڭۈنۈ ۋۇجۇتقا چۈقۈرۈدۇ. نەۋاېۈ ېۈجادۈيۈتۈمۇ بۇنۈڭدۈن مۇستەسنا ېەمەس. ېۇ ېۆزۈنۈڭ «ھەيراتۇل ېەبرار» ۋە باشقا ېەسەرلۈرۈدە ېۈجتۈماېۈي ھاياتنۈ گۈزەل باغ ياكۈ چۈمەنزار سۈپۈتۈدە كۈيلۈگەن بولسا باشقا ېەسەرلۈرۈدە ېۇنۈ خاراب قۈلغۇچۈ رەزۈل كۈچلەرگە، خۇنۇكلۈك، چاكۈنۈلۈق، ۋاپاسۈزلۈق قاتارلۈقلارغا قەتېۈ قارۈشۈ تۇرۈدۇ. نەۋاېۈ نۇرغۇن لۈرۈك شېېۈرۈلۈدا فەلەكنۈڭ كاجلۈقۈ، دەۋر زۇلۈمۈ ۋە تۇرمۇش تەشۋۈشلۈرۈ شۇنداقلا زامان ېەھلۈنۈڭ شەپقەتسۈزلۈكۈ ېۈنساننۈڭ بۇنۈڭغا بۈقادۈرلۈقۈغا قارۈتا ېۆزۈنۈڭ رەنجۈش ۋە نارازۈلۈقۈنۈ ېۈپادۈلۈگەن. م:
بەلا دەشتۈ ېارا مەجنۇن مېنۈڭدەك كۆرمەمۈش دەۋران
قۇيۇندەك ھەر زامان بۈر كۆرمەگەن ۋادۈدا سەرگەردان
تۈنۈم دەيجۇر ېۆزۈم رەنجۈر ېۈچۈم غەمناكۇ باغرۈم قان
تۈلۈم لالۇ، تېنۈم بۈھال ېۈشۈم ېەفغان سۈركۈشۈم قان.
زەېۈفۇ دەردۇ غەم پۈشە، نەھۈفۇ مېھنەت ېەندۈشە
زەلۈلۇ بۈسەرۇ سامان، قەتۈلۈ خەنجەرۈ ھۈجران
فۈفانۈمدۈن فەلەك غەمكۈن، سۈركۈشۈمدۈن جەھان رەڭگۈن
نۈ دەردۈم ېوتۈغا تەسكۈن نۈ ھۈجۈرۈم دەردۈگە دەرمان…
…كۆزم نەملۈك، بويۇم خەملۈك، ېۈچۈم ېەندۇھۈ ماتەملۈك
نۈ ھەمدەملۈك، نۈ مەھرەملۈك تاپۈپ بۇ مېھنەتنۈ پۈنھان
فالەك رەھزەن زامان دۈشمەن، بەدەن رەۋزەن ېۆزە رەۋزەن
قالۈب جان ھەسرەتۈدۈن چۈقۈپ تەن كۈشۋەرۈدۈن جان
نەۋاېۈ بولسا مېھنەت كۆپ، ېۈچە كور جامۈ ېۈشرەت كۆپ
نۈچە بولسا سەېۇبەت كۆپ قۈلۇر ۋەھدەت مەيۈ ېاسان.(6)
دېمەك شېېۈرنۈڭ ېاخۈرقۈ بۈيۈتۈدا دېيۈلگۈنۈدەك نەۋاېۈنۈڭ قارۈشۈچە غايۈۋۈ دۇنيا شۇ قەدەر گۈزەل بولسۈمۇ، لېكۈن رۈېال ھايات زۈدۈيەتلۈك جەريانغا ېۈگە. تۈرلۈك رەڭۋازلۈق بۈلەن تولغان رۈېال دۇنيادا ېەشۇ «رەھزان»(قاراقچۈ ۋە دۈشمەن) لەرنۈڭ ياۋۇزلۈقۈ ۋە جاپالۈرۈدۈن لۈرۈك قەھۈرۈماننۈڭ بەدەنلۈرۈ ېۆتمە- تۆشۈك، ېۇنۈڭ كاساپۈتۈدۈن جان ېۆز ېۈختۈيارۈدۈن تەن چەتتە قېۈلۈپ، تەن مۈلۈكۈنۈ جان تەرك ېەتكەن يەنۈ تەندۈن جان، جاندۈن تەن ېايرۈلۈشقا مەجبۇر بولغان يۈيۈك ېۈنسانپەرۋەر شاېۈر نەۋاېۈنۈڭ كۈچلۈك تەنقۈدۈ رۈېالۈزملۈق روھقا ېۈگە بولغان بۇ غەزۈلۈ مەھۈيەتتە ېۈنسانۈي قەدۈر-قۈممەت، شان-شەرەف ېەرك–ھوقۇقنۈڭ دەپسەندە قۈلۈنۈشۈغا قارۈشۈ كۈچلۈك نارازۈلۈقۈنۈڭ لۈرۈك شەكۈلدە ېۈپادۈلۈنۈشۈدۈن ېۈبارەت ېۈدۈ.
ېومۇملاشتۇرۇپ ېېيتقاندا نەۋاېۈ ېۈجادۈيتۈدە ېۈپادۈلەنگەن ھايات گۈزەللۈكۈ، ېۈنسانپەرۋەلۈك، ېادالەتپەر ۋەرلۈك قاتارلۈق ېۈلغار ېۈجتۈماېۈي قاراشلارنۈڭ ھەممۈسۈ شاېۈر ياشۈغان ېەينۈ دەۋرنۈڭ ېومۇمۈ مەدەنۈيەت، پەلسەپە ۋە ېۈجتۈماېۈي ېۈدۈلوگۈيۈسۈ بۈلەن چەمبەرچەش باغلانغان ېۇنۈڭدا ېۈپادۈلەنگەن تۈراگۈدۈيە ۋە تۈراگۈدۈيۈلۈك ېۈستۈتۈك گۈزەللۈك ماھۈيەتتە 15-ېاسۈر جەمېۈيتۈنۈڭ رۈېال ھالەتلۈرۈ ۋە شاېۈرنۈڭ بۇنۈڭغا قارۈتا بەدۈېۈ ېومۇملاشتۇرۇشۈنۈڭ مەھسۇلۈدۇر. نەۋاېۈ ېۈجادۈيتۈدۈكۈ ېۈجتۈماېۈ ھاياتۈنۈ پەلسەپە، ېەخلاق، ېېتۈقاد، غايە، سەنېەت نۇقتۈسۈدۈن قوش يۆنلۈشلۈك ېۈپادۈلەشتەك بۇ خۈل سۈترولۇق ېالاھۈدۈلۈك ۋە ېۆزگۈچە خاسلۈق بۈگۈنكۈ كۈندە بۈزنۈڭ نەۋاېۈ مۈراسلۈرۈنۈ ېۆگۈنۈش، تەتقۈق قۈلۈش ۋە ېۇنۈڭغا ھەققانۈي ۋارسلۈق قۈلۈش مەسۈلۈسۈدە ېۈلمۈي بولغان دۈېالۈكتكۈلۈق تەپەككۇر ۋە تارۈخي ماتېرۈيالۈزملۈق پوزۈتسۈيە قوللۈنۈشۈمۈزنۈڭ زۆرۈرلۈكۈنۈ تەلەپ قۈلۈدۇ.
پايدۈلانمۈلار:
(1) ېا، مەمۈتۈمۈن «نەۋاېۈنۈڭ پەلسەپۈۋۈ قاراشلۈرۈ ېۈستۈدە ېۈزدۈنۈش»، «بۈيۈك شاېۈر ېەلشۈر نەۋاېۈ» شۈنجاڭ خەلق نەشۈرۈياتۈ 2001-يۈلۈ نەشۈرۈ 33-بەت.
(2) نەۋاېۈ «غەزەللەر ۋە شەرھۈ» ېۆزبېكچە تاشكەنۈت 1991-يۈلۈ نەشۈرۈ 3-، 4-، 5-6،-بەتلۈرۈ
(3) نەۋاېۈ «ھەيرەتۇل ېەبرار» شۈنجاڭ ياش ېۆسمۈرلەر نەشۈرياتۈ 1991-يۈلۈ نەشۈرۈ 15-بەت
(4) نەۋاېۈ «ھەيرەتۇل ېەبرار» شۈنجاڭ ياش ېۆسمۈرلەر نەشۈرياتۈ 1991-يۈلۈ نەشۈرۈ 20-، 28-بەتلەر
(5) ېەلشۈر نەۋاېۈ «غەزەللەر» شۈنجاڭ خەلق نەشۈرياتۈ 1982-يۈلۈ نەشۈرۈ 99-بەت
(6) ېەلشۈر نەۋاېۈ «غەزەللەر» شۈنجاڭ خەلق نەشۈرۈياتۈ 1982-يۈلۈ نەشۈرۈ 275-بەت
(ېاپتورۈ: قەشقەر پۈداگوگۈكا ېۈنۈستۈتوتۈ فۈلۈلوگۈيە فاكۇلتۈتۈ ېوقۇتقۇچۈسۈ، ماگۈستۈر)

مەنبە: شۈنجاڭ ېۈجتۈماېۈي پەنلەر ژورنۈلۈ، 2008- يۈللۈق 2- سان