سەردار بلوگى

4      

ئۇيغۇرلار ئىسلام مەدەنىيىتىگىمۇ كۈرۈنەرلىك تەسىر كۆرسەتكەن . بۇ ئەرەب مەدەنىيىتىگىمۇ تەسىر كۆرسەتكەن . ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيىتى ئارقىلىقمۇ ، بىۋاستە ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئارقىلىقمۇ ئەمەلگە ئاشقان .
جۇڭگو مەدەنىيىتىنىڭ ئۇتۇقى ھېسابلانغان قەغەزچىلىك ۋە يىپەكچىلىك تېخنىكىسى ئۇيغۇر زېمىنلىرى ئارقىلىق ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئابباسىيە خەلىپىلىكىگە تارقالغان . جۇڭگو تىبابەتچىلىكى بىلەن ئەرەب ۋە گرېك تىبابەتچىلىكىنىڭ ئۇتۇقلىرى ئۇيغۇرلار ئارقىلىق ئىبىنسىنا ئەسەرلىرىگە ۋە ئەرەب تىبابەتچىلىكىنىڭ داۋاملىق راۋاجلىنىشىغا ئۆز تەسىرىنى كۆرسەتكەن .
پورۇخنىڭ ئەرەب دۇنياسىدا كەڭ كۈلەمدە ئىشلىتىلىشى ئاقساق تۈمۈردىن باشلانغانىدى . ئىسلامىيەت دۇنياسىدا توققۇز ئۇيغۇر پەيلاسوپى ۋە ئالىمى ئەبۇ نەسىر فارابى ناتۇرال پانتېئىزىملىق پەلسەپىۋى سىستىمىسىغا ئاساس سېلىپ ئارستوتىلدىن كىيىنكى « ئىككىنچى ئۇستاز » دەپ شۆھرەت قازانغان.
فارابى ئەرەب پەلسەپىسىگە ، ئەرەبلەرگە گرېك پەلسەپىسىنى تۇنۇشتۇرۇشقا ، ئەرەب پەلسەپەىسىدىكى ئىلمى ئاتالغۇلارنى قېلىپلاشتۇرۇشقا ، ئەرەب ماتىماتىكىسىغا ، ئەرەب مۇزىكىسىغا ئۆچمەس تۆھپىلەرنى قوشقان . ئەبۇئەلى ئىبىنسىنا فارابى قاراشلىرى ، بۇلۇپمۇ فارابىنىڭ « تۆت زات » قاراشلىرىدا چىڭ تۇرۇپ ئۆزىنىڭ « تۆت تادۇ» ،« تۆت ئاناسىر » ئاساسىدىكى تىبابەتچىلىك قاراشلىرىنى پۈتكۈل ئىسلام شەرقىگە ، ھەتتا غەربى ياۋروپاغىمۇ تارقاتقانىدى .
مەھمۇت قەشقەرى ئۆزىنىڭ « دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك » ناملىق مەشھۇر ئەسىرىنى تەقدىم قىلىپ ئەرەب-ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ ئالمىشىشىغا ھەسسە قوشقان . يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ « قۇتادغۇ بىلىك » ناملىق چوڭ تىپتىكى ئەسىرى ئىسلام شەرقىدە خەلىپە ھارۇن رەشىد ۋە خەلىپە مەئمۇندىن باشلانغان مەدەنىيەت ئويغىنىشى يىڭى باسقۇچىنىڭ مۇقەددىمىسىنى ئېچىپ ، ئەينى زامان تەپەككۇر مۇنبىرىدە يىڭى بىر ئېگىزلىك پەيدا قىلدى . ئەخمەد ئىبنى تولۇن ۋە ئۇنىڭ ئوغلى خۇمارابا قاتارلىق توققۇز ئوغۇز سىياسىيونلىرى مىسىردا قۇرغان تولۇن خانلىقى (868-905) مىسىر ئەرەب مەدەنىيىتى ۋە خەلى ئىگىلىكى تەرەققىياتىغا كۈرۈنەرلىك تۆھپە قۇشۇش بىلەن بىللە ھەربى فلوت تەشكىللەپ  ئاكا دېڭىز بازىسىنى بەرپا قىلغانىدى . غوجا ئەخمەت يەسسۋى ۋە باھاۋىدىن نەخشىبەندى مخلىسلىرىدىن مەۋلانە سەدىدىن قەشقىرى ( ئابدۇراخمان جامىنىڭ ئۇستازى ) ئىسلامىيەت تەسەۋۋۇپچىلىقىنىڭ خىلمۇخىللىقىنى بېيىتتى . يۈسۈپ خاس ھاجىپ ۋە ئەلىشىر نەۋائى ۋەكىللىكىدىكى ئۇيغۇر ئەدەبىيات روھىنىڭ ئالاھىدىلىكلىرى تۈپەيلى ئىسلامىيەتنىڭ تۈركى تۈردىكى كىلاسسىك ئەدەبىياتىنى بېيىتتى .فارابى مۇزىكا نەزەرىيىسى ۋە مۇزىكىشۇناسلىق پائالىيىتى ئىسلام مۇزىكا مەدەنىيىتى تەرەققىياتىغا نەزەرىيىۋى جەھەتتىن كۈرۈنەرلىك تۆھپە قوشتى .
مىڭ يىللاپ داۋام قىلغان شەرق مۇزىكا سەنئىتىدىكى ئاجايىپ كاتتا بايلىق « ئون ئىككى مۇقام » ئوتتۇرا ئاسىيا تۈركى خەلقلىرى سالجۇقىلارنىڭ غەربكە كۈچۈشى ۋە تېمۇرلەڭنىڭ ھەربى يۈرۈشلىرى ئارقىلىق ئوتتۇرا-يېقىن شەرقتە 14-ئەسىردىن كىيىن پەيدا بولغان « ماقام » ، « مۇقام » ھادىسىسىگە كۈرۈنەرلىك تەسىر كۆرسەتتى .


5

ئىسلام مەدەنىيىتى ئوتتۇرا ئەسىر شەرقىدىكى ئالەمشۇمۇل تارىخى مەدەنىيەت سۈپىتىدە ئىسپانىيە ( ئاندالۇسىيە ) دىن جۇڭگوغىچە ، ئەزەربەيجاندىن شىمالى ئافرىقىغىچە كەڭ تېررىتورىيىدە كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتتى .سەلپ ئۇرۇشلىرى ئالدى-كەينىدە ياۋروپاغا تەسىر كۆرسەتكەن .
بۇ ئالەمشۇمۇل مەدەنىيەت ياۋروپا مەدەنىيەت ئويغىنىشى ( رېنسانىس ) ئۈچۈن مۇھىم ئاساس سالدى .
ئۇيغۇرلار ئىسلامىيەتنى قۇبۇل قىلغاندىن بۇيان 10 ئەسىردىن كۆپرەك ۋاقىت ئۆتتى .
ھازىرقى كۈندە ئىسلام مەدەنىيىتى پەن تېخنىكا ۋە سانائەتنىڭ ھەممە ساھەلىرىدە ئۆزىنى زامانىۋىلاشتۇرۇپ ئۆزىگە خاس ئىسلام دۇنياسى ھازىرقى زامان مەدەنىيىتىنى شەكىللەندۈرمەكتە .
مۇھەممەت ئەلەيھىسالامنىڭ « ئىلىم چىندە بولسىمۇ ئۇنى ئىگىلەش لازىم » ،« ئالىملارنىڭ سەھىپە بەتلىرىگە يازغان سىياھى شېھىتلارنىڭ قەبرە تاشلىرىغا ئۇيۇلغان يېزىقلاربىلەن ئوخشاشلا قەدىرلىنىدۇ » ،« مۇسۇلمانلار مەدەنىيەت ۋە تۇرمۇشتا باشقا خەلقلەردىن ئارقىدا قالماسلىقى كېرەك » دىگەن سۆزلىرى ھېلىمۇ مىللەتنى گۈللەندۈرۈشتە يىڭىچە ئاڭ-پىكىر ، ئىلىم-پەن ۋە مەدەنىيەتنىڭ قانچىلىك مۇھىملىقىنى تەكىتلەشتە ئىلھامبەخش كۈچىنى يۇقاتقىنى يوق .
تۈگىدى.                

 كىلىش مەنبەسى   w w w . orkhun.c o m