بىلىم-كۈچ بلوگى

版权声明：转载时请以超链接形式标明文章原始出处和作者信息及本声明
http://www.blogbus.com/bilim-kuq-logs/39669608.html

( غالىب بارت ئەرك) bf0+ DvIB  
‹‹ ئۇيغۇر ››  نامى  تارىخىمىزغا  نىسبەتەن يېشىلمەيۋاتقان ئەمما كۆپ مۇلاھىزىلەر بولغان مۇرەككەپ بىر تېما. ئىلگىرى ئالىملار تۈرلۈك ماتېرىياللارنى ئاساس قىلىپ  ‹‹ ئۇيغۇر ›› نامى ھەققىدىكى تەبىرلىرىنى ئېلان قىلغان ئىدى، شۇ قاتاردا مەھمۇت كاشغەرىنىڭ بايانلىرىنى ئوتتۇرىغا قويغان بولسىمۇ چوڭقۇرلاپ مۇلاھىزە يۈرگۈزۈلمىگەن ئىدى. مەن ئۆزۈمنىڭ تىلشۇناسلىققا بولغان ناقابىللىغىمنى چۆرۈپ تاشلاپ مەھمۇد كاشغەرىنىڭ بايانىنى ئۆز مۇلاھىزەمنىڭ مەركىزىگە قۇيۇپ باشقا مەنبەلەرنى جۈملىدىن ‹‹ ئوغۇزنامە ›› گە ئوخشاش مۇھىم يادىكارلىقلارنىمۇ پاكىت قىلىپ ئۆزگىچە پىكرىمنى ئوتتۇرىغا قويماقچىمەن. سەھۋەن كۆرۈلسە ئەپۇ قىلىشىڭلارنى ئۈمىت قىلىمەن ،  مۇشۇ سەۋەپلىك مەھمۇد كاشغەرىنىڭ ئۇيغۇر نامى ھەققىدىكى بايانىغا بولغان تەتقىقات چوڭقۇرلاشسا ئۆزۈمنى تولىمۇ خوشال ھېس قىلغان بولاتتىم. jnd[6v=C7-  
مەھمۇد كاشغەرى ‹‹ ئۇيغۇر ››غا مۇنداق تەبىر بېرىدۇ: M-\Y"]sW  
''ئۇيغۇر. بىر ئەلنىڭ ئىسمى. ئۇنىڭ بەش شەھرى بار. بۇ شەھەرلەرنى زۇلقەرنەيىن تۈرك خاقانى بىلەن پۈتۈم تۈزگەندىن كېيىن سالدۇرغان ئىكەن. yh^!'!I6u[  
ماڭا مۇھەممەت چاقىر تونقا خان ئوغلى نىزامىدىن ئىسرافىل توغان تېگىن ئۆز ئاتىسىدىن ئاڭلىغانلىرىنى سۆزلەپ بېرىپ ، مۇنداق دىگەن ئىدى: زۇلقەرنەيىن ئۇيغۇر ئېلىگە يېقىنلاشقاندا ، تۈرك خاقانى ئۇنىڭغا قارشى تۆت مىڭ ئادەم ئەۋەتكەن. ئۇلارنىڭ قالپاقلىرىنىڭ قاناتلىرى  لاچىن قاناتلىرىغا ئوخشايدىكەن.  ئوقنى ئالدىغا قانداق قانداق ئاتسا ، كەينىگىمۇ شۇنداق ئۇستىلىق بىلەن ئاتىدىكەن. زۇلقەرنەيىن بۇلارغا ھەيران قاپتۇ  ۋە ‹‹ inan hu "X2Vrn'  
hurænd  - بۇلار باشقىلارغا مۇھتاج بولماي ، ئۆز ئۇزۇغىنى ئۆزى تېپىپ يەيدىغانلار ئىكەن. بۇلارنىڭ قولىدىن ئوۋ قېچىپ قۇتۇلالمايدۇ، قاچان خالىسا  شۇ چاغدا ئېتىپ يىيەلەيدۇ ›› دەپتۇ. شۇنىڭدىن تارتىپ بۇ ئەل ‹‹  hu
U -Y03  
hur››  دەپ ئاتىلىپتۇ. كېيىن ‹‹ خ ›› ھەرىپى ‹‹ ا – ئېلىف ››قا ئالماشقان. مۇنداق ئوغۇز ھەرپلىرىنىڭ بىر – بىرىگە ئالمىشىشى، بۇلۇپمۇ ‹‹ ا – ئېلىف ››نىڭ  ‹‹ خ ›› ۋە ‹‹ خ ››نىڭ ‹‹ ا – ئېلىف›› قا  ئالمىشىشى كۆپ ئۇچرايدىغان ھادىسە. wU8Mt#D!  
مۇشۇ كىتاپنى يازغان مەھمۇت ئېيتىدۇكى ، بىزنىڭ بوۋىلىرىمىز بولغان ئەمىرلەرنىڭ ‹‹ خەمىر ›› دىيىلىشى ئەنە شۇنىڭدىن كەلگەن. چۈنكى ئوغۇزلار ‹‹ ئەمىر ›› دىيەلمەي ‹‹ ا – ئېلىف ››نى ‹‹ خ ›› ئالماشتۇرۇپ ‹‹ خەمىر ›› دەيدۇ. شۇڭا تۈرك ئەللىرىنى سامانى ئوغۇللىرىدىن ئالغان بوۋىمىزنى ‹‹ خەمىر تەگىن ›› دەپ ئاتايدۇ. خۇددى ‹‹ ئۇيغۇر ›› سۆزىدە كۆرسەتكىنىمدەك ، بۇ يەردە ‹‹ ا – ئېلىف ›› ھەرىپى ‹‹ خ ›› غا ئالماشقان. شۇنىڭدىن كېيىن ‹‹ hur ›› سۆزىدىكى ‹‹ خ ›› ھەرىپى ‹‹ غ ›› غا ئالماشقان. ‹‹ غ ››نىڭ ‹‹ خ ››غا، ‹‹ خ ››نىڭ ‹‹غ ›› ئالمىشىشى كۆپ ئۇچرايدىغان ھادىسە.  0,r}o  
بۇ ئەلدە بەش شەھەر بار. ئۇنىڭ خەلقى ئەڭ ئەشەددى كاپىرلار، ئەڭ ئۇستا مەرگەنلەردۇر. بۇ شەھەرلەر: سۈلمى، بۇنى زۇلقەرنەيىن سالدۇرغان. قوچۇ، چانبالىق، بەشبالىق، ياڭى بالىق'' . DvME 1]7)  
مەھمۇد كاشغەرىنىڭ يۇقارقى بايانلىرى ئىنتايىن قىممەتلىك بۇلۇپ بىزنى ئالەمچە خۇشال قىلىدۇ، بۇ بايانلارنىڭ تۆۋەندىكىدەك بىر قانچە خىل زور ئىلمىي قىممىتى بار . بىرىنچى ئەھمىيىتى شۇكى ئۇيغۇر نامىنىڭ ئەڭ كېيىن دىگەندىمۇ مىلادىدىن تۆت ئەسىر مۇقەددەم مەۋجۇتلىغىنى ئىسپاتلاپ بەردى. مەيلى قانداق بولمىسۇن بۇ ئۇيغۇر ئالىملىرىنىڭ ئۇيغۇرلار ھەققىدە قالدۇرغان ، ئۇيغۇرچە تارىخ خاتىرىلەش ئۇسۇلى بىلەن خاتىرلەنگەن تارىختۇر. چۈنكى ئۇيغۇرلاردا ناھايىتى قەدىمدىن باشلاپلا بىرەر ئىشنى ھەممە بىلىدىغان بىرەر تارىخى ۋەقە ئارقىلىق خاتىرىلەپ ئەستە ساقلاش ئۇسۇلى بولغان . شۇنىڭغا مۇناسىپ دۇنياۋى ئىستىلاچى ، دۇنيا خەلقى بىلىدىغان ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىننىڭ نامى بىلەن ئۇيغۇر نامىنى باغلاپ  كېيىن دىگەندىمۇ ئۇيغۇر نامىنىڭ مىلادىدىن 4 ئەسىر بۇرۇنلا مەۋجۇت ئىكەنلىگىنى ۋاستىلىق ھالدا كېيىنكى ئەۋلاتلارغا قالدۇرغان. ئىككىنچى بىر ئەھمىيىتى شۇكى دۇنياۋى ئىستىلاچى ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىننىڭ تىلى ئارقىلىق ئۇيغۇر خەلقىنىڭ باتۇرلۇغى ، ئۇنىڭ تاجاۋۇزچىلارغا قەتئى باش ئەگمەيدىغان ، ھۆرلۈك سۈيەر ، جەسۇر كىشىلەردىن ئىكەنلىگىنى دۇنياۋى ئىستىلاچى تىلى ئارقىلىق جاكارلىنىدۇ. ئۈچىنچى زور ئەھمىيىتى شۇكى مۇشۇ تارىخى رىۋايەت ئارقىلىق ئۇيغۇرلارنىڭ كېلىپ چىقىشىنى ناھايىتى ئېنىق ئىزاھلاپ بەرگەن ، جۈملىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ تۈركى خەلقلەرنىڭ بىرى ئىكەنلىگى ئۇلارنىڭ ئۇيغۇر نامى بارلىققا كېلىشتىن بۇرۇنقى چاغلاردا تۈرك نامى بىلەن ئاتالغانلىغى ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ تۈركى خەلقلەر ئىچىدە ئەڭ جەسۇرلىرى ئىكەنلىگىنى نامايەن قىلغان، شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئۇلارنىڭ ئەسلىدە تۈرك دەپ ئاتىلىپ كەلگەنلىگىنى ناھايىتى ئېنىق كۆرسەتكەن. تۆتىنچى مۇھىم ئەھمىيىتى شۇكى ئۇيغۇرلار ۋە تۈركى خەلقلەر مىلادىدىن ئىلگىرىكى 4 – ئەسىرلەردە ھازىرقى شىنجاڭ دائىرىسىدىلا ئەمەس تېخىمۇ غەربىدىكى جايلاردىمۇ  ھايات كەچۈرۈپلا قالماستىن ئۇلارنىڭ كۈچلۈك بىر ھاكىميىتىنىڭ مەۋجۇتلۇغى جۈملىدىن دۇنياۋى ئىستىلاچى ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىننىڭ ئۇلار بىلەن پۈتۈم تۈزۈشكە ، كېيىنرەك چېكىنىپ كېتىشكە مەجبۇر بولغانلىغىنى ئىسپاتلاپ بەردى. بىز ھەرگىزمۇ بۇ بايانلارنى كىلاسسىك جوڭگۇ تارىخنامىلىرىدا خاتىرىلەنمىگەن دەپ ئىنكار قىلساق بولمايدۇ. چۈنكى ئىچكىرىدىكى سۇلالىلەرنىڭ غەربى دىيار دەپ ئاتالغان شىنجاڭ قاتارلىق جايلار ھەققىدىكى ئۇچۇرلىرى پەقەت مىلادىنىڭ باشلىرىدا ئاندىن يېتىپ بېرىشقا باشلىغان بۇلۇپ بىز بۇلارنى خەنزۇچە كىلاسسىك يازمىلاردا خاتىرىلەنمىگەن دەپ رەت قىلساق خاتالىققا يول قويغان بۇلىمىز. بىز بۇلارنى رەت قىلساق يېنىكلىك قىلغان بۇلىمىز، ئەمەلىيەتتە ئۇيغۇرلارنىڭ تۈرك رونىك يېزىغىدا ئۇيۇپ قالدۇرغان مەڭگۈلۈك ئابىدىسى ‹‹ تەس  مەڭگۈ تېشى ›› ( روس ئالىمى ۋىلادىمىرېستوۋ 1915 – يىل موڭغۇلىيەنىڭ كۆۋسۆغول دىگەن يېرىدە تەس دەرياسىنىڭ يۇقۇرى ئېقىنىدىكى جىلغىدىن بايقىغان بۇلۇپ تۆت تەرىپىدە جەمئى 22 قۇر تۈرك رونىك يېزىغى بار ) نىڭ شىمال يۈزى 7 - ، 8 – قۇرلىرىدا مۇنداق بايانلار بار: '' ... ئۆڭرا : قىلىنتۇقدا : ئۇيغۇر قاغان : ئولۇرمىش : بۆك ئۇلۇغ قاغان ئەرمىش .... ئۇ : ئولۇرمىش : بىڭ ئېلى ئۈچ يۈز : يىل :ئېل تۇتمىش : ئانچىپ : بودۇنى : باردى – ئۆتكەن زامانلاردا يارالغان ئۇيغۇر قاغانلىرى تەختتە ئولتۇرغان، بەك ئۇلۇغ قاغانلاردىن بولغان. ئۇلار تەختە ئولتۇردى . ئۈچ يۈز يىلغىچە ھۆكۈم سۈردى . ئۇلارنىڭ خەلق كۆپ ئىدى''  دىيىلسە  1957 – يىلى موڭغۇلىيەنىڭ تېرخىن دەرياسى بۇيىدىن تېپىلغان تېرخىن مەڭگۈ تېشى يەنى مىلادى 747 – يىلىدىن 759 – يىلىغىچە ھۆكۈم سۈرگەن مويۇنچۇر – بايانچۇر – قۇتلۇغ بىلگە كۈل قاغاننىڭ ئوغلى نامىدىن ئاساسى قىسمى يېزىلغان بۇلۇپ  '' ئەچۈم ئاپام سەكىز ئون يىل ئولۇرمىش ئۆتۈكەن ئەلى تەگىرەس ئەلى ئەكىن ئارا ئورقۇن ئۆگۈزدە -  مېنىڭ ئەجدادىم تەختتە 80 يىل ئولتۇرغان . ئۆتۈكەن ئېلى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى ئەللەر ئىككى دەريا ئارىسىدا ، ئورقۇن دەرياسىدا ... يىل تەختتە ئولتۇرغان''  دىيىلىدۇ. خەنزۇچە كىلاسسىك مەنبەلەرنىڭ ھېچ بىرىدە بۇ ئىككى قېتىملىق ئۇيغۇر ھاكىمىيىتى ھەققىدە مەلۇمات يوق ، بۇ يەردە گەپ ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇرخۇن – يەنسەي خانلىغىدىن بۇرۇنقى دەۋرلىرى ھەققىدە بولماقتا. بۇ مەڭگۈ تاشتا ئېيتىلغان 300 يىللىق ھاكىميەت ھەققىدە ئېنىق بىر دەۋرىنى كۆرسىتىپ بېرىش ھازىرچە مۈمكىن ئەمەس، بىز ھەرگىزمۇ بۇ دەۋرنى خەنزۇچە مەنبەلەردە يوق بولغىنى ئۈچۈن ئىنكار قىلىپ يۈرمەيمىز، ئۇنداق بولمايدىكەن ئۆزىمىزنى رامكىغا كىرگۈزىۋېلىپ نۇرغۇن مەسىلىلەرنى ھەل قىلالمايمىز. خۇددى شۇنداق گېرىك ئالىمى تولىمىنىڭ كىتابىدا ئېيتىلغان ئۇكخۇرداي ، ئوكخۇرداشلار مىلادى 2 – ئەسىردىكى تارىم ۋادىسى ۋە ئۇيغۇرلار بىلەن مۇناسىۋەتلىك . ئەلۋەتتە يېقىنقى يىللاردا بەزى قەدىمىي يازمىلار ئۇيغۇرلار ھەققىدىكى كىشىنى ھەيران قالدۇرارلىق مەلۇماتلارنى تەمىن ئەتمەكتە، مىسال قىلساق خەنزۇچە ‹‹ سىر ›› ژورنىلىنىڭ 1992 – يىللىق 10 – سانىدا ئېلان قىلىنغان گو جىڭشۈن ئاپتۇرلۇغىدىكى ‹‹ تېنچ ئوكياندىكى چوڭ قۇرۇقلۇقنىڭ گۈللىنىشى ۋە غايىپ بۇلۇشى ›› ناملىق ماقالىنى دىلشات سۇلتان ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىپ ئۇيغۇرچە ‹‹ ئەدىبى تەرجىمىلەر ›› ژورنىلىنىڭ 1997 – يىللىق 4 – سانىدا ئېلان قىلغان بۇلۇپ ئۇنىڭدا يېزىلىشىچە ناھايىتى قەدىمقى چاغلاردا  تېنچ ئوكيان ‹‹ مۇ ›› دەپ ئاتىلىدىغان بىر چوڭ قۇرۇقلۇق ئىكەن. ... ئېيتىشلارغا قارىغاندا ، ‹‹ مۇ ›› چوڭ قۇرۇقلۇغىنىڭ مەدەنىيەت تارىخى ئاز دىگەندىمۇ  50 مىڭ يىللاردىن ئۇزۇن ئىكەن.  غەيەت زور  تەبىئى ئاپەت بۇلۇپ ‹‹ مۇ ›› قۇرۇقلۇغى ۋەيران بۇلۇپ تېنچ ئوكيانغا غەرق بۇلىدۇ. ‹‹ مۇ ›› دۆلىتىگە ئائىت ئۇچۇرلار ھىندىستاندا بۇتخانىلاردا ساقلىنىپ قالغان يادىكارلىقلارنى ئالدىنقى ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا ئەنگىلىيىلىك ياش ئوفىتسىر جورجى ۋات ( بەزى ماتېرىياللادا چىرچى ۋارد دەپ ئېلىنغان ، بەلكىم مۇشۇ ئىسىمنىڭ توغرا بۇلۇشى چۇقۇم ، چۈنكى بۇ ئىسىم بىۋاستە ئېنگىلىزچىدىن ئېلىنغان ) چوڭ بىر راھىپ بىلەن 700 كۈندىن ئوشۇق تەتقىق قىلىش ئارقىلىق بۇ يېزىقتا خاتىرىلەنگەن تارىختىن خەۋەر تاپىدۇ، ئاپتۇر چىرچى ۋارد بۇ يازمىلارنىڭ تارىخى ھەققىدە مۇنداق دەيدۇ : ‹‹ مېنىڭ بۇ ئەسىرىمنىڭ بارلىق ئىلمىي ماتېرىياللىرى ئىككى خىل قەدىمىي تابلىچكىلارنىڭ تەرجىمىسى (مەنىسىنى يىشىش) ئاساسىدا يېزىلغان. ئۇنىڭ بىرى مەن ئۇزۇن يىللار بۇرۇن ھىندىستاندا تاپقان  ''ناكال تابلىچكىسى'' ، يەنە بىرى بولسا ئۇيام نېۋىن مېكسىكىدا تاپقان زور مىقداردىكى ( 2500 دىن ئارتۇق نۇسخا ) تاش تابلىچكىلاردىن ئىبارەت.  ھەر ئىككى تابلىچكىلار ئورتاق مەنبەگە ئىگە. سەۋەبى ئۇلاردىكى ئۈزۈندىلەر مۇنىڭ مۇقەددەس ئىلھام يازمىلىرىدىن ئېلىنغان. ناكال تابلىچكىلىرى ناگلارنىڭ سىمۋوللىرى ۋە بەلگىلىرى بىلەن يېزىلغان بۇلۇپ ، رىۋايەت قىلىنىشىچە ، ئۇلار ئىنسانلارنىڭ ئەڭ قەدىمكى ۋەتەندە ئىجاد قىلىنىپ ، ئالدى بىلەن بىرمىدا ئاندىن ( تەخمىنەن 15 مىڭ يىل بۇرۇن ) ھىندىستانغا يۆتكەلگەن. ‹ مېكسىكا تابلىچكىلىرى › نىڭ ( يېزىلغىنىغا 12 مىڭ يىل بۈولغان) قەيەردە ئىجاد قىلىنغانلىغى ھازىرغىچە ئېنىق ئەمەس. ئۇلار شىمال ياكى ئۇيغۇرچە سىمۋول ۋە بەلگىلەر بىلەن يېزىلغان. بىراق ، ھەر ئىككىلا تابلىچكىلار ئىنسانلارنىڭ ئەڭ قەدىمكى ۋەتىنى مۇنىڭ مۇقەددەس ئېلىپبەسى ئاساسىدا يېزىلغان›› ( ھاجى قۇتلۇق قادىرى تەرجىمىسىدىن ). جورجى ۋات شۇندىن باشلاپ ئۆمۈر بۇيى مۇشەققەت چېكىپ شىزاڭ، تايلاند ، كامبودژادىن تارتىپ تېنچ ئوكياندىكى تاقىم ئاراللارغىچە بېرىپ تەكشۈرۈش ئېلىپ بارىدۇ. ئاخىرى 1926 – يىلى ‹‹ يوقالغان چوڭ قۇرۇقلۇق ›› دىگەن كىتاپ نەشىر قىلدۇرۇپ ( بۇ كىتاپ روسچىغا تەرجىمە قىلىنىپ 1997 – يىلى  روسىيەدىمۇ نەشىر قىلىنغان ) ئېرىشكەن پاكىتلارغا ئاساسلىنىپ ‹‹ مۇ ›› چوڭ قۇرۇقلۇغىنىڭ گۈللىنىشى، قۇدرەت تېپىشى ۋە تاكى ۋەيران بۇلىشىغىچە بولغان جەريانىنى سۈرەتلەپ بېرىدۇ.  '' مۇلۇقلار ناھايىتى يۇقۇرى ئەقىل پاراسەتكە ئىگە ھەم دېڭىزچىلىق ئىشلىرىغا ماھىر بولغاچقا ، دائىم مۇستەملىكىچىلىك ئەترىتى تەشكىللەپ ، سىرتقا قارىتا كېڭەيمىچىلىك قىلاتتى. ئەڭ بۇرۇبقى بىر بۆلەك كېڭەيمىچىلەر كارالاردىن تەشكىللەنگەن بۇلۇپ ، ئۇلار شەرققە يۈرۈش قىلىپ ، ئوتتۇرا ئامىرىكا ئارقىلىق جەنۇبى ئامېرىكا قىتئەسىگە يېتىپ بېرىپ ، شۇ جايدا ئولتۇراقلىشىپ ‹ كارا › ئىمپىرىيىسىنى قۇرغان. NHB4y/2  
ئۇيغۇرلار غەرپكە يۈرۈش قىلىپ شەرقى شىمالىي ئاسىيادا قىرغاققا چىقىپ ، قۇرۇقلۇققا ئىچكىرىلەپ كىرگەن ۋە موڭغۇلىيىدىن سىبىرىيىگىچە بولغان كەڭ زېمىننى ئېچىپ ‹ ئۇيغۇر › ئېمپىرىيىسىنى قۇرغان. ئۇنىڭ پايتەختى بايقال كۆلىنىڭ جەنۇبىدا ئىدى ''  '' ‹ مۇ › چوڭ قۇرۇقلۇقى تېنچ ئوكيانغا غەرق بولغان ۋاقىت بۇنىڭدىن تەخمىنەن 12 مىڭ يىل بۇرۇنقى ۋاقىت ئىدى ( مۇشۇ تارىخنى يازغۇچى ئەنگىلىيىلىك چىرچى ۋارد'12 مىڭ يىل بۇرۇن قاتتىق يەر تەۋرەش تۈپەيلى ۋەيران بولغان'دەيدۇ) '' ،  '' ‹ ئۇيغۇر ئىمپىرىيىسى ›دىمۇ قۇرۇقلۇقنىڭ كۆتۈرۈلىشى يۈز بېرىپ شىزاڭ ئىگىزلىگىگە ئايلىنىپ كەتكەن. ئوتتۇرا ئاسىيامۇ گىياھ ئۈنمەس قۇملۇققا ئايلىنىپ كەتكەن'' . يۇقارقىلارمۇ پەقەت ھىندىستان قاتارلىق قەدىمكى مەدەنىيەت مەركەزلىرىدە خاتىرىلىنىپ قالغان ناھايىتىمۇ قەدىمىي يادىكارلىقلاردا زامانىمىزغا يېتىپ كەلگەن. مۇشۇ ۋاقىئە ھەققىدە ئۇيغۇر ژورنالىست ھاجى قۇتلۇق قادىرى ئەپەندى ئۆزىنىڭ ‹‹ بار ئىكەنمەن يادىڭدا دۇنيا ›› ناملىق كىتابىدىمۇ ‹‹ قەدىمكى  مۇ  قۇرۇقلۇقى ›› قاتارلىق  ئېنگىلىزچە مۇناسىۋەتلىك ماتېرىياللار ئاساسىدا ‹‹ ... ئۇيغۇر ئىمپىرىيىسى  مۇغا  قارام ئاساسلىق دۆلەت ئىدى. جوڭگۇ رىۋايەتلىرىدە ئۇيغۇرلارنىڭ بۇندىن 17000  يىل بۇرۇنلا يۈكسەك مەدەنىيەت پەللىسىگە يەتكەنلىگى بايان قىلىنغان. ئۇيغۇر دۆلىتىنىڭ زېمىنى تېنچ ئوكياندىن باشلىنىپ ، پۈتكۈل مەركىزى ئاسىيانى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا كاسپى دېڭىزدىن ئۇزاققا تاكى غەربى ياۋروپاغىچە سۇزۇلغان ئىدى. ئۇيغۇر دۆلىتىنىڭ جەنۇبى چېگراسى كوخىنخىن ، بېرما، ھىندىستان ۋە پىرىسىيىنىڭ شىمالىي چېگراسى بىلەن تۇتىشاتتى. ئۇ چاغدا تېخى ھىمالايا ۋە ئاسىيادىكى باشقا تاغلار پەيدا بولمىغانىدى .  بۇ دۆلەت زېمىنى سىبىرىيىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان. لېكىن ئۇنىڭ شىمالىي چېگراسىنىڭ نەگىچە سۇزۇلغانلىقىنى ئېنىق قىياس قىلىشقا ئاساس تېپىلغىنى يوق. سىبىرىيىنىڭ جەنۇبى رايۇنلىرىدا ئۇيغۇر شەھەرلىرىنىڭ خارابىلىرى تېپىلدى. ئۆز ۋاقتىدا ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمى ياۋروپاغا يەتكەن. خۇددى ئەڭ قەدىمكى ھىندى تېكىستلرىدە ئىسپاتلاپ ئۆتكەندەك ، ئۇلار كاسپى دېڭىزىنىڭ شىمالى ۋە غەربى قىرغاقلىرىنى ئىگىلىگەن. ئۇ يەردىن داۋاملىق مەركىزى ياۋروپاغا ئىلگىرىلەپ تاكى ئۇنىڭ غەربى چېگراسى ئېرلاندىيىغىچە يېتىپ بارغان. ... ئۇيغۇر دۆلىتىنىڭ بىر قىسمى مۇنىڭ ئوكيانغا چۆكۈپ كېتىشىدىن بۇرۇن يۇقالغان . قالغان قىسمى مۇنىڭ ھالاكىتىدىن كېيىن يۇقالغان.››  بىز ئەنە شۇنداق پاكىتلارغا قاراپ تۇرۇپ ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىن شەرققە يۈرۈش قىلغاندا ئوتتۇرا ئاسىيادا ئۇيغۇرلارنىڭ ياشىغانلىغى ، ئۇلارنىڭ قۇدرەتلىك ھاكىمىيىتى بارلىغىغا ئىشەنچ قىلىشىمىز مۈمكىن. مەھمۇد كاشغەرى ۆاتىرىلىگىنى گەرچە بىر رىۋايەت بولسىمۇ ئۆزىگە ناھايىتى زور تارىخى قىممەتكە ئىگە ئۇچۇرلارنى مۇجەسسەملەپ مىڭ يىل كېيىنكى ئەۋلاتلىرىغىمۇ يەتكۈزگەن. ئەمدى ئەسلى مەسىلىگە ئۆتسەك ئۇيغۇر نامىنىڭ ئېتمولوگىيىسىنى ئۈگۈنۈشىمىزدە ناھايىتى چوڭ قىممەتكە ئىگە، ئالىمنىڭ قارىشىغا ئاساسلانغاندا ئۇيغۇر نامى hu e}mD ]O}  
hur دىن u `/_o!(Z`  
hur غا ، ئۇنىڭدىن ئۇيغۇرغا ئايلانغان. u W>!_|[a  
hur نامىدىكى hur بولسا ئەسلىدىن  '' غۇر'' بۇلۇپ پېئىللارغا قۇشۇلۇش ئارقىلىق ئىسىم ياسايدۇ . ‹‹ تۈركى تىللار دىۋانى ›› دىن ئېلىنغان تۆۋەندىكى مىساللار بىزگە  ''غۇر''قۇشۇمچىسى ھەققىدە چۈشەنچىلەر بېرىدۇ: r`%+M7  
to ?MXejE
C  
yur  ( تويغۇز ) ،  turyur ( تۇرغۇز ) ،    taxyur  ( توشقۇز ) ،          taxyur  ( تاشقىن ) ، tuxyur  ( قۇۋۇشتۇر ) ، talyur ( ئاينىش )، "mX\&%i6\p  
suqyur  ( سەكرە )، [qidyur]، [qayyur] لارغا قارىغاندا  ''غۇر''  قۇشۇمچىسى قۇشۇلۇش ئارقىلىق بۇيرۇق پېئىلغا ئايلانغان .  بۇ ھەقتە  '' پېئىلغا yur ،  gür قۇشۇلىدۇ. مەسىلەن :  at turdi – ئات ھاردى،    ær atin turyurdi  - ئادەم ئېتىنى ھارغۇزدى دىگەنگە ئوخشاش.) 2 – توم 284 – بەت ) Rfn9s(m  
'' پېئىللارنىڭ بۇيرۇق شەكلى تۆت ھەرپتىن تۈزۈلگەن بۇلىدۇ. مەسىلەن:   -r#X~2tPzD  
P
-`M  
yur to    mæni    –      مېنى تويدۇر ، 5'0xz.)!  
yur ni o æ m !)  S ?m  
–  مېنى ئويغات  دىگەنگە ئوخشاش. ‹‹ ر ›› بىلەن تۈرلەنگەن پېئىللار قىسمىدا ئىككى ئىشلىگۈچىدىن بىر مەفئۇلغا ئۆتىدىغان ئۆتۈملۈك پېئىل ياساش ئۈچۈن ،      ‹‹ ر ›› دىن كېيىن  بىر ‹‹ ت ›› قۇشۇلىدۇ. (2 – توم 372 – بەت ) b5,x1`#7k  
مەنقۇس بابىغا كىرىدىغان ، تۆت ھەرپتىن تۈزۈلگەن  ئۆتۈمسىز پېئىللار ‹‹ غۇر ›› ، ‹‹ گۈر ›› بىلەن ئەمەس ، بەلكى ‹‹ ت ›› قۇشۇمچىسى ئارقىلىقلا ئۆتۈملۈك بۇلىدۇ. ‹‹ غۇر ›› ، ‹‹ گۈر ›› قۇشۇمچىلىرى ساپ پېئىللار بابىدىكى ئۆتۈمسىز پېئىللارنىلا ئۆتۈملۈككە ئايلاندۇرىدۇ. ›› ( 2 – توم 474 – بەت ) 79nG|Yj|\  
پېئىلغا ‹‹ غۇر ، گۈر ›› قۇشۇلىدۇ . ( 2 – توم 284 – بەت ) y+!+ D[x  
پاكىتلارغا ئاساسلانغاندا ‹‹ غۇر ›› قۇشۇمچىسى قەدىمدىنلا مەۋجۇت بۇلۇپ ئۇيغۇر نامى بولسا شەكسىزكى  '' ئۇي + غۇر '' دىن  ياسالغان. بۇ ئىسىمنىڭ ئىپتىدائى شەكلى بولسا مەھمۇد كاشغەرى بايان قىلغىنىدەك u )v]/B+  
hur بۇلۇپ بەزى قەبىلىلەر تىل ئادىتىگە مۇناسىپ بېشىغا h تاۋۇشىنى قۇشۇپ تەلەپپۇز قىلغان ئەھۋاللارمۇ بولغان، كېيىنكى خەنزۇچە مەنبەلەردە ئۇچرايدىغان 回回، 回纥 ،回鹘 ناملىرىمۇ ئەنە شۇ خىل تەلەپپۇزنىڭ  ئىناۋەتكە ئېلىنغان تەرجىمىسى بولسا كېرەك. hur بولسا ئەسلىدىنلا ‹‹ غۇر ››نىڭ دەل ئۆزى بۇلۇپ بۇنىڭ ئەنە شۇنداق بۇلۇپ قېلىشىنىمۇ مەھمۇد كاشغەرى پاكىتلىق ھالدا چۈشەندۈرۈپ بەرگەن بولغاچقا ئارتۇقچە سۆز ھاجەت ئەمەس. ئۇنداقتا ''ئۇيغۇر'' نامى ئەسلىدە  ''  hur  +  u Ys  -T0  
''  بولسا ، ئۇنىڭ سۆز يىلتىزى  '' u '#LQN<"4  
'' قانداق مەناغا ئىگە يىلتىز؟ بىز بۇ مەسىلىنى ئېنىقلاشتا بۈيۈك ئەللامە مەھمۇد كاشغەرىنىڭ مۇناسىۋەتلىك بايانلىرى بىلەن زامانىمىزدىكى ئاتاقلىق تىلشۇناس مىرسۇلتان ئوسمانوۋنىڭ قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدىكى '' h\7fp.  
'' تاۋۇشى ھەققىدىكى تەتقىقاتىغا مۇراجەت قىلىمىز. a UxGzMZ  
kü / y A7%2  
gil  - كۈتكىن ( 1 – توم 432 – بەت ) {*[\'!d--.  
to ]V-W~r=  
yur – تويغۇز ( 2 – توم 251 – بەت ) !1n8vzs"c  
to qzI&<4  
ur  - تۇيدۇر ( 2 – توم 100 – بەت ) IGS1|  
[qa ?|
WoIV.  
ir] – قايرى ( 2 – توم 100 – بەت ) _2k]3z?  
kæ w$H^q
!(  
ür  - كەيدۈر ( 2 – توم 100 – بەت ) 8 %%f%y
  
[qa #?*WPq  
yurar]  قايغۇرار ( 2 – توم 276 – بەت) @+'-
ADX  
[qa /EibEd\  
yurmaq]    قايغۇرماق (2 – توم  276 – بەت ) XO-Prs  
بۇ سۆز ‹‹ XW -2~?$  
›› ئورنىغا ‹‹ ي ›› قوللىنىلىدىغانلارنىڭ تىلىدا ‹‹ قايغۇرار ›› دىيىلىدۇ . AX?fuDLs  
[qa e%4:) IV!;  
yurmaq] - قايغۇرماق zG' "9kJx  
qa w?zKjqza=v  
yurar]] – قايغۇرار 89n:)|rWq  
چۈنكى پېئىل ‹‹ خ ›› بىلەن ئۆتۈملۈك بولماي ، ‹‹ غ ›› بىلەن ئۆتۈملۈك  بۇلىدۇ.  شۇڭا ‹‹ o 7SlsnhpW  
yurdi ›› ئويغاتتى ،  ‹‹  to >w-;Z>3Q@  
yurdi ›› تويغۇزدى پېئىللىرىمۇ شۇنداق ‹‹ غ ›› بىلەن ئۆتۈملۈك بۇلۇپ كەلگەن. ( 1 – توم  345 – بەت ) XYS'.6k(  
بىز ئاتاقلىق تىلشۇناس مىرسۇلتان ئوسمانوۋ ئەپەندىنىڭ تەتقىقاتىغا ئاساسلانساق  ‹‹ "Fy7K#n  
›› تاۋۇشى 11 – ئەسىر يادىكارلىقلىرىدىن ‹‹ دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك ›› ، ‹‹ قۇتادغۇبىلىك ›› ، ‹‹ قىسسەسۇل ئەنبىيا ›› ۋە باشقا يادىكارلىقلاردىمۇ ئوخشاشمىغان دەرىجىدە قوللىنىلغان. ئۇ تىل ئۇچى ئالدى جاراڭلىق ، سىرلاڭغۇ تاۋۇش بۇلۇپ ئالىملار قەدىمكى ئەسەرلەرنىترانسىكفىيە قىلغاندا ‹‹dh ›› ، ‹‹ U\veOQ;mW  
››، ‹‹ d ›› ، ‹‹ δ ›› ۋە  ‹‹  d  ›› ، ‹‹ ð ›› قاتارلىق ھەرپلەر بىلەن ئىپادە قىلىنغان. مىرسۇلتان ئوسمانوۋ ئەپەندىنىڭ  تەتقىقاتىغا ئاساسلانغاندا ‹‹ s@z}YH  
›› تاۋۇشى  ‹‹ د ›› تاۋۇشىنىڭ شەرتلىك ۋارىيانتى بۇلۇپ بۇ تاۋۇشنىڭ ‹‹ ي ›› لىشىشتىكى ئۆتكۈنچى باسقۇچى ئىكەن، بۇ تاۋۇش ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا ساقلىنىپ قالمىغان بۇلۇپ شۇ چاغلاردىكى ‹‹ d/t~ t~E 
~y~zلار نۆۋەتلىشىدىغان نۇرغۇنلىغان سۆزلەر قوللىنىلمايدىغان بولغان. ,g7.rEA  
، d(t) ، y ، z تاۋۇشى ئۆز ئارا نۆۋەتلىشىپ كېلىدىغان سۆزلەردىن ھازىر تىلىمىزدا قوللىنىۋاتقانلىرىنىڭ ناھايىتى ئاز بىر قىسمى ز، د ، ي بىلەن مۇقىملىشىپ قالغان بولسىمۇ ، كەڭ كۆپچىللىگى ي بىلەن مۇقىملاشقان ›› ( ‹‹ئۇيغۇر تىلى مەسىلىلىرى›› 1984 – يىلى ئۇيغۇرچە باسمىسى ). Xg=x7\V  
مىرسۇلتان ئوسمانوۋ ئەپەندىنىڭ تەتقىقاتى ۋە كۆرسەتكەن پاكىتلىرى بىزگە ‹‹ PzV@umC1#f  
›› تاۋۇشىنىڭ تېخىمۇ بۇرۇنقى ئىپتىدائى گەۋدىسىنىڭ d/t ئىكەنلىگىنى كۆرسىتىپ بەردى. ئۇنداقتا  u o\88t){/kB  
hur نىڭ سۆز يىلتىزى u 3I!?e!y3(  
نىڭ ئەسلىدە ud/utئىكەنلىگىنى پەرەز قىلىش مۈمكىن. بەزى كىشىلەر بۇ سۆز يىلىتىزىنى ‹‹ ئۇي ›› دەپ قاراپ ‹‹ كۈچلۈك ›› دىگەن مەنانى ئىپادىلەيدۇ دەپ ئۇيغۇر نامىنىڭ  ''كۈچلۈك''  دىگەن مەنىسىنىڭ بارلىغىنىمۇ ئوتتۇرىغا قويغان ئىدى، خۇددى شۇنداق  ud  سۆزى  قەدىمدە  ''ئۇي''  كالىنى  ئىپادىلەپ  تىلىمىزدا ھېلىھەم  ''ئۇي''  سۈپۈتىدە ساقلىنىپ قالغان. ئەمما مەن بۇ يەردە ئىككىنچى خىل شەكلىنى يەنى  ut نى  يىلتىز دەپ قارايمەن ،  چۈنكى ud (ئۇي) ئىسىم بۇلۇپ يۇقۇرىدا بىز كۆرگەن  ''غۇر'' قۇشۇمچىسى يۇقۇرىدا بىز كۆرۈپ ئۆتكۈنىمىزدەك پەقەت پېئىللارغىلا قۇشۇلغان. شۇنداق ئىكەن u y kW [B  
hur نىڭ ئەسلى ئىپادىلەيدىغان  مەناسى  ''ئۇتغۇر'' بۇلۇشى كېرەك،  ''ئۇت'' پېئىلى ھازىرمۇ تىلىمىزدا ئەسلى مەنىسىنى ساقلاپ قالغان بۇلۇپ ''ئۇتۇش، يېڭىش '' مەنىلىرىگە ئىگە.  ''ئۇت'' پېئىلىغا  ''غۇر'' قۇشۇمچىسى ئۇلۇنۇش ئارقىلىق  ''ئۇتىدىغان''  مەنىسىنى  مۇجەسسەملىگەن.  بۇ مەنانى مەھمۇد كاشغەرىنىڭ  ''ئۇيغۇر'' تەبىرىدىكى  ''تۈرك خاقانى ئۇنىڭغا قارشى تۆت مىڭ ئادەم ئەۋەتكەن. ئۇلارنىڭ قالپاقلىرىنىڭ قاناتلىرى  لاچىن قاناتلىرىغا ئوخشايدىكەن.  ئوقنى ئالدىغا قانداق قانداق ئاتسا ، كەينىگىمۇ شۇنداق ئۇستىلىق بىلەن ئاتىدىكەن. زۇلقەرنەيىن بۇلارغا ھەيران قاپتۇ  ۋە ‹‹ inan hu 26dUA~
|KJ  
hurænd  - بۇلار باشقىلارغا مۇھتاج بولماي ، ئۆز ئۇزۇغىنى ئۆزى تېپىپ يەيدىغانلار ئىكەن. بۇلارنىڭ قولىدىن ئوۋ قېچىپ قۇتۇلالمايدۇ، قاچان خالىسا  شۇ چاغدا ئېتىپ يىيەلەيدۇ ›› دەپتۇ. شۇنىڭدىن تارتىپ بۇ ئەل ‹‹  hu [6)UhS8  
hur››  دەپ ئاتىلىپتۇ'' دىگەن بايانلىرىمۇ تەستىقلاپ تۇرۇپتۇ. ئۇندىن باشقا تارىخى داستانىمىز ‹‹ ئوغۇزنامە ›› دىكى مۇنۇ بايانلارمۇ يان ئىسپات بۇلۇشى مۈمكىن. d{3@h+zL  
''قاغان بەگلەرگە ئەلگۈنلەرگە يارلىق بەردى، تاقى دەدىكىم سەنلەرگە بولدۇم قاغان، ئالالىڭ يا تاقى قالقان. تامغا بىزگە بولسۇن بۇيان، كۆك بۆرى بولسۇنقىل ئۇران. تەمۈر يىدالار بول ئورمان، ئاۋ يەردە يۈرۈسۇن قۇلان. تاقى تالۇي، تاقى مۈرەن ، كۈن تۇغ بولغىل، كۆك قۇرىقان دەپ دەدى. كەنى ئاندەن سوڭ ئوغۇز قاغان تۆرت سارىغا يارلىق يۇمشادى. بىلدۈرگۈلۈك بىتىدى، ئەلچىلەرگە بەرىپ يىبەردى. ئۇشبۇ بىلدۈگۈلۈكتە بىتىلمىش ئەردىكىم مەن ئۇيغۇرنىڭ قاغانى بولامەن، كىم يەرنىڭ تۆرت بۇلۇڭىنىڭ قاغانى بولسام كەرەك تۇرۇر. سەنلەردىن باش قالۇنغۇلۇق تىلەپ مەن تۇرۇر. ئۇشۇل كىم مەنىڭ ئاغزۇمغا باقار تۇرۇر بولسا ، تارتىتىغ تارتىپ دوست تۇتارمەن دەپ دەدى. ئۇشبۇ كىم ئاغزۇمغا باقماس تۇرۇر بولسا ، چامات چاقىپ ، چەرىگ چەكىپ دۇشمان تۇتارمەن. تاغۇراق باسىپ ئاستۇرىپ يوق بولسىنغىل دەپ قىلۇرمەن دەپ دەدى'' . 5GA\xM-  
‹‹ ئوغۇزنامە ›› نىڭ 95 ~ 115 كىچە بولغان بۇ 20 قۇرىنىڭ ھازىرقى زامان تىلىمىزدىكى يەشمىسى مۇنداق : '' ئوغۇز خاقان بەگلەرگە ۋە ئەل جامائەتكە يارلىق چۈشۈرۈپ مۇنداق دىدى:  'مەن سىلەرگە بولدۇم خاقان، ئېلىڭلا يان بىلەن قالقان. تامغا بولسۇن بىزگە بۇيان، كۆك بۆرى ھەم بولسۇن ئۇران. تۆمۈر نەيزىلەر بولسۇن ئورمان، ئوۋلىقتا يۈرۈشسۇن مال ۋاران. ھەم ئاقسۇن دەريا ۋە ئېقىن، قۇياش تۇغ بولسۇن ئاسمان قورغان ' . ئاندىن كېيىن ئوغۇز خاقان تەرەپ تەرەپكە يارلىق چىقاردى . مەكتۇپ يېزىپ ئەلچىلەردىن ئەۋەتتى . بۇ مەكتۇپتا مۇنداق دىيىلگەن: '' مەن ئۇيغۇرلارنىڭ خاقانىمەن، مەن پۈتۈن جاھاننىڭ خاقانى بۇلۇشۇم كېرەك. مەن سىلەرنىڭ ماڭا بوي سۇنۇشۇڭلارنى سورايمەن. كىمىكى مېنىڭ ئاغزىمغا باقسا مەن ئۇنىڭغا تارتۇق تارتىپ ، ئۇنىڭ بىلەن دوست بولىمەن، كىمىكى ئاغزىمغا باقمىسا ، غەزەپ بىلەن لەشكەر تارتىپ ، ئۇنى ئۆزۈمگە دۈشمەن  تۇتىمەن. لەشكەرلىرىم ھەممىلا يەردە سىلەرنى يۇقۇتىدۇ'' . شۇندىن كېيىن ئوغۇز خاقان ياۋ ئۈستىگە لەشكەر تارتىدۇ، كۆك بۆرە ئۇلارغا يول باشلايدۇ ، ئوغۇز خاقاننىڭ باشچىلىغىدا ئۇيغۇرلار جەڭلەردە غالىپ چىقىپ زور ئۇتۇقلارغا ئېرىشىدۇ ، بېشى بارلارنى باش ئەگدۈرىدۇ، تىزى بارلارنى تىزلاندۇرۇشقا مۇۋەپپەق بۇلىدۇ، مانا بۇلار ‹‹ ئوغۇزنامە ›› دىكى  ''ئۇيغۇر''لار بۇلۇپ مەھمۇد كاشغەرى خاتىرىلىگەن ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىن ئەسكەرلىرى بىلەن ئۇرۇشۇپ غەلىبە قىلىپ بۇ دۇنياۋى ئىستىلاچىنى سۈلھى تۈزۈشكە مەجبۇرلىغان  ''ئۇيغۇر''لار  ئىدى. بۇ ئىككى تارىخى داستاندا ئوخشاشلا جەڭگىۋار  ''ئۇيغۇر''لارنىڭ يېڭىشى يەنى جەڭلەردە  ''ئۇت''ۇشى ، ئۇلارنىڭ    '' yur ud  ~  yur ut  ›u j,t#B"hOnp  
hur ~ yur u  
›  ئۇيغۇر '' ئىكەنلىگىنى ئىسپاتلىشى  مۈمكىن. J0 k  
''ئۇيغۇر''  نامى ھەققىدە كۆپ چۈشەندۈرۈشلەر بولدى، ئۇنىڭ لېكسىكىلىق مەنىسى ھەققىدە 16 – ئەسىردە ياشىغان خىۋە خانى ئەبۇلغازى باھادۇرخاننىڭ ‹‹ تارىخى شەجەرەئى  تۈرك ›› ئەسىرىدە ئېيتىلغان  ''ئۇيۇدى''سۆزى ئارقىلىق بېرىلگەن تەبىر  ''ئۇيۇشۇش ، بىرلىشىش'' لەرمۇ كۈچ قۇدرەتنىڭ سىمۋولى، ئۇيۇشۇش ، بىرلىشىش بولغاندىلا ئاندىن غەلىبە قىلغىلى، ھەرقانداق ئىشتا يېڭىپ چىققىلى بۇلىدۇ. مىلادى 809 – يىلى ئۇيغۇر ئېلى مەكتۇپ يوللاپ تاڭ سۇلالىسىنىڭ خەنزۇچە ماتېرىياللاردا ئۇيغۇر نامىنىڭ تەلەپپۇز تەرجىمىسى 回纥نى 回鹘غا ئۆزگەرتىشنى تەلەپ قىلىشى قانداقتۇر تەلەپپۇزىنىڭ توغرا بولماسلىغىدىن ئەمەس بەلكى ئىپادىلەيدىغان مەناسىنىڭ قانداقلىغىغا مۇناسىۋەتلىك . ئەمەلىيەتتە ئۆزگەرتىلگەندىن  كېيىنكى مەنىسى  ''لاچىندەك چەبدەس ، كۈچلۈك''  بىلەن مەھمۇد كاشغەرى خاتىرىلىگەن داستاندىكى ''زۇلقەرنەيىن ئۇيغۇر ئېلىگە يېقىنلاشقاندا ، تۈرك خاقانى ئۇنىڭغا قارشى تۆت مىڭ ئادەم ئەۋەتكەن. ئۇلارنىڭ قالپاقلىرىنىڭ قاناتلىرى  لاچىن قاناتلىرىغا ئوخشايدىكەن.  ئوقنى ئالدىغا قانداق قانداق ئاتسا ، كەينىگىمۇ شۇنداق ئۇستىلىق بىلەن ئاتىدىكەن. ... بۇلارنىڭ قولىدىن ئوۋ قېچىپ قۇتۇلالمايدۇ، قاچان خالىسا  شۇ چاغدا ئېتىپ يىيەلەيدۇ    دەپتۇ''  دىگەنلىرى  بىلەن يېقىنلىشىدۇ. بۇ تارىخى ئىسپات ئۇيغۇرلارنىڭ ئەزەلدىنلا ئۆز نامىغا ئىنتايىن ئېتىبار بىلەن قارايدىغانلىغىنى شۇنداقلا ئۇنىڭ ئىپادىلەيدىغان مەنىسى ھەققىدە يېتەرلىك چۈشەنچىگە ئىگە ئىكەنلىگىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. خۇلاسە قىلغاندا ئۇيغۇردىن ئىبارەت بۇ مۇبارەك مىللەت نامىمىز خېلى قەدىم زاماندىلا مەۋجۇت بۇلۇپ '' ئۇت '' پېئىلىغا  '' غۇر '' قۇشۇمچىسى ئۇلۇنۇش ئارقىلىق ياسالغان بۇلۇپ'' ئۇتغۇر'' يەنى ئۇتقۇچىلار دىگەن مەنىگە ئىگە. n4R2^gX
Aw