روھلان مۇنبۈرۈ
ېۈگۈسۈ: koktugh
ېوڭ تەرۈپنۈ يۈغۈش

ېاقسۇدۈكۈ مەكتەپلەر ۋە ماېارۈپچۈلار (پارچە)

[ېۇلانما كۆچۈرۈش]
 ېۈگۈسۈ| ۋاقتۈ: 2014-4-26 16:06:10 | ھەممە قەۋەتنۈ كۆرۈش
3. باب ېۇيغۇرلاردا يېزۈق ۋە ېۈدۈقۇت ماېارۈپۈ
& q! N2 \: t/ N
; ^; I- o, `& N7 R  {9 } يېزۈق - مەدەنۈيۈتۈنۈڭ بۈردۈنبۈر سۈمۋولۈ، ماېارۈپۈنۈڭ ېاساسۈي قورالۈ. ېۇيغۇرلار ېوتتۇرا ېاسۈيادا يېزۈق تارۈخۈ خېلۈ ېۇزۇن مەدەنۈيەتلۈك مۈللەتلەرنۈڭ بۈرۈ. ېۇيغۇر يېزۈقۈ يۇنانلۈق ېاكا - ېۇكا كەلۈر ۋە مەتۇدۈلار (1) ېۈجاد قۈلغان سلايۋان يېزۈقۈدۈن كۆپ ېەسۈرلەر بۇرۇن مەيدانغا كەلگەن. مۈلادۈنۈڭ 5 - ېەسۈرۈگۈچە ېۇيغۇرلارنۈڭ ېاساسۈي يېزۈقۈ يەنسەي (رونۈك) ېېلۈپبەسۈ ېۈدۈ (1 -) جەدۋەلگە قاراڭ)، ېۇنۈڭدۈن كېيۈن بولسا ېۇرخۇن ېۇيغۇر ېېلۈپبەسۈ ېۈشلۈتۈلگەن (2 - جەدۋەلگە قاراڭ). قەدۈمقۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈدا نۇرغۇن قوشاق، مۇزۈكا تەكۈستلۈرۈ، پەداگوگۈكۈلۈق رۈسالۈلەر، مەڭگۇ تاشلار ۋە ېۈلمۈي ېەسەرلەر يېزۈلغان. بۇ يادۈكارلۈقلارنۈڭ بۈر قۈسمۈ زامانۈمۈزغۈچە يەتۈپ كېلۈپ، ېۇيغۇر تارۈخۈ، مەدەنۈيۈتۈ ۋە ماېارۈپۈنۈڭ يۈراق ېوتمۇشنۈ يورۇتۇپ بەرمەكتە. قەدۈمقۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈ قوشنا مۈللەتلەردۈن موڭغۇللار، مانجۇلار، قۈتان (كۈدان) لار ۋە نايمانلارنۈڭمۇ يېزۈق ېۈجادۈيۈتۈگە ېاساس سالغانۈدۈ. قەدۈمقۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ مەدەنۈي - ماېارۈپ ھاياتۈدا مۇزۈكا، ناخشا ۋە تۈرلۈك ېۈستۈتۈك ېۈقتۈدار ېاساسۈي تەلۈم - تەربۈيە ۋاسۈتۈلۈرۈدۈن بۈرۈ ېۈدۈ. بۇنۈڭدۈن 1500 يۈل بۇرۇن ېوتكەن مەشھۇر ېۇيغۇر شاېۈرۈ ۋە كۈيچۈسۈ قوغۇسۇر ېالتۇن (507 - 687 - يۈللار) ېۈجاد قۈلغان داڭلۈق "تۇرا ناخشۈسۈ" پۈتۈن ېۇيغۇرلار ېۈچۈدە، جۈملۈدۈن مەملۈكۈتۈمۈز داېۈرۈسۈدە كەڭ تەسۈر قوزغۈغان ۋە ېەسۈرلەردۈن بەرۈ ۋەتەنپەرۋەرلۈك تەربۈيە سۈمۋولۈ بولۇپ كەلگەن. بۇ مۇزۈكا تەكۈستۈ ھازۈر خەنزۇ مەكتەپلۈرۈنۈڭ دەرسلۈكۈگە كۈرگۇزۇلۇپ سويۇپ ېوقۇلماقتا. ھەتتا ياپونۈيۈدۈمۇ بۇ تەكۈست قۈزغۈن تەتقۈق قۈلۈنماقتا. ېەپسۇسكۈ، بۇ مۇزۈكا دەرسلۈكۈنۈڭ قەدۈمقۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈدۈكۈ تەكۈستۈ بۈزگۈچە يەتۈپ كەلەلمۈگەن. پەقەت مەملۈكۈتۈمۈزنۈڭ ېاتاقلۈق مۇزۈكا دەرسلۈك توپلاملۈرۈدۈن بۈرۈ بو چۇغاي تېغۈ باغرۈدۈن، ېاقار تۇرا سۇلۈرۈ. كەڭ دالۈنۈ پۇركەپتۇ، ېاسمان شەكلۈ چەدۈرۈ. چەكسۈز ېاسمان، دالا ھەم، كۆپكۇك دېڭۈز بۈپايان. ېەگۈز ېوتلار يەلپۇنسە، پەستە مۈغ - مۈغ كورۇنەر- سان - ساناقسۈز قوي - قۇلانلۈغان "ېوردا مۇزۈكا تۈكۈستلۈرۈ توپلۈمۈ" ېۈچۈدە خەنزۇچە تەرجۈمۈسۈلا ساقلۈنۈپ كەلگەن. ېۇنۈڭ مەزمۇنۈ مۇنداق: ېەگەر بۈز قېتۈرقۈنۈپ تەھلۈل قۈلۈدۈغان بولساق، بۇ مۇزۈكا ۋە ناخشا تۈكۈستۈنۈڭ ېوبراز تەسۋۈرۈ، ېوخشۈتۈشلۈرۈ چوڭقۇر تەلۈم - تەربۈيۈۋۈ ېەھمۈيەتكە ېۈگە. بۇنۈڭدا ېۇيغۇرلار (شەرقۈي تۇرالار) نۈڭ دۇنيا قارۈشۈ، تۇرمۇش ېادۈتۈ، تارۈخۈي، جۇغراپۈيە مەنزۈرۈسۈ ېۈنتايۈن ېۈھچام ۋە تەسۈرلۈك قۈلۈپ تەسۋۈرلەنگەن. شۇڭا ېۇ يالغۇز مۇزۈكا دەرسلۈكۈلا بولۇپ قالماي، بەلكۈ قۈسقارتۈلغان تارۈخ ۋە تەبۈېەت دەرسلۈكۈ بولۇش قۈممۈتۈگۈمۇ ېۈگە. "تۇرا ناھشۈسۈ" ۋە "ېەرق پۇتۇك" بۈلەن بۈللە ېەڭ قەدۈمكۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈدا يېزۈلغان تۇنجۈ دەداكتۈك ېەسەر "چاستانۈ ېۈلۈك بەگ" داستانۈ ھېسابلۈنۈدۇ. بۇ ېەسەر كوك تۈرك خاندانلۈقۈ (552 - 744) دەۋرۈنۈڭ ھارپۈسۈدا يېزۈلغان. ېۇنۈڭدا يورۇقلۇق بۈلەن زۇلمەت ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ كەسكۈن كۇرەشلەر بايان قۈلۈنۈدۇ. شۇڭا ېۇنۈڭدا خېلۈ كۆپ تەربۈيۈۋۈ ېەھمۈيەتكە ېۈگە مەزمۇنلار بار. قەدۈمقۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈدا يېزۈلغان يازما يادۈكارلۈقلۈرۈ ېۇيغۇر خەلقۈنۈ ھەقۈقۈي تارۈخۈي دەرسلۈك بۈلەن تەمۈنلۈدۈ. ېۇلاردۈن مەشھۇرلۈرۈ: "كۈل تۈكۈن مەڭگۇ تېشۈ" (732 - يۈلۈ تۈكلەنگەن)، "بۈلگە قاغان مەڭگۇ تېشۈ" (735 - يۈلۈ)، "تۇنيۇقۇق مەڭگۇ تېشۈ" (716 - يۈللۈرۈ) ۋە "قۇتلۇق بۈلگە قاغان مەڭگۇ تېشۈ" (759 - يۈلۈ) دۇر. يۇقۈرۈدۈكۈ مەڭگۇ تاشلار تەزكۈرۈلۈرۈ ېەينۈ زاماندۈكۈ ېۇيغۇر خەلقۈنۈڭ تارۈخۈي ھاياتۈنۈ، تۇرمۇش ېەھۋالۈنۈ تەسۈرلۈك ۋە ېەينەن تەسۋۈرلەپ بەرگەن. ېۇ ھەم تارۈخۈي دەرسلۈك قۈممۈتۈگە ھەم بەدۈېۈي ېەدەبۈيات قۈممۈتۈگە ېۈگە. بۇ مەڭگۇ تاشلار تەزكۈرۈسۈنۈ يازغان ېاپتورلار شۇ دەۋرنۈڭ ېاتاقلۈق ېوقۇتقۇچۈلۈرۈ، ېەدۈبلۈرۈ ۋە ماھۈر خەتتاتلۈرۈ ېۈدۈ. لېكۈن، ېۇيغۇرلاردا يېزۈق تارۈخۈ باشلانغاندۈن كېيۈن، مەكتەپ ماېارۈپ ېۈشلۈرۈغا تۇنجۈ ېاساس سېلۈنغان ماكان تۇرپان ېۈدۈقۇت ھېسابلۈنۈدۇ. ېۈدۈقۇت ېەينۈ زاماندا شەرق بۈلەن غەرب مەدەنۈيۈتۈ بۈر - بۈرۈ بۈلەن سۈڭۈشۈپ يۇغۇرۇلغان مەركۈزۈي تۈگۈن ېۈدۈ. ېۇ يەردە تۈرلۈك دۈنلار ېەركۈن پاېالۈيەت ېېلۈپ باراتتۈ، ېۈبادەتخانۈلار قۇراتتۈ، مەكتەپلەر ېاچاتتۈ، كۈتابلار باساتتۈ. ېۇيغۇرلارنۈڭ قەدۈمقۈ تارۈخۈدا بۇددا كۈتابلۈرۈ ېەڭ كۆپ يېزۈلۈپ ساقلانغان جايمۇ ېەنە شۇ ېۈدۈقۇت ېۈدۈ. بۇ يەردە تەپۈلغان يازما يادۈكارلۈقلار بۈر نەچچە تۇمەندۈن ېارتۇق. كۈشۈلەر ېۈدۈقۇتنۈ ېەينۈ زاماندا ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ " يەر ېاستۈ كۇتۇپخانۈسۈ " دەپ بۈكار ېەيتمۈغان. توۋەندۈكۈ پاكۈتلار بۇ باھانۈ ېۈسپاتلايدۇ: بۇ يەردە نۈستۇرۈ (2) دۈنۈي ېەقۈدۈسۈ مەزمۇن قۈلۈنغان: " ېۈۋانگلۇم " (بەخت ساداسۈ)، "سانت گېوركۈنۈڭ شەھۈت بولۇش خاتۈرۈسۈ"؛ مانۈ دۈنۈغا ېالاقۈدار ېەسەرلەردۈن: "ېۈككۈ يۈلتۈز نوم "، " مانۈ مۇرتلۈرۈنۈڭ توۋەنامۈسۈ "، "ېەرق پۇتۇك"؛ زارا ېوستۈر (3) (ېاتەشپەرەسلۈك) ېەقۈدۈسۈگە ېاېۈت ېەسەرلەردۈن: "ېەۋلۈيا قەسۈدۈلۈرۈ"؛ بۇددا دۈنۈغا ېاېۈت ېەسەرلەردۈن: "ېالتۇن يارۇق"، "سەككۈز يۇكمەك"، "ېاېۈترۈ سۈمۈت" ناملۈق يۈگۈرمە يەتتە پەردۈلۈك دراما (4)، تارۈخۈي داستان - "ماھاراباتا"؛ 294 توم 25 كۈتابنۈ ېوز ېۈچۈگە ېالغان "سەلتەنەتكە ياردەم بەرگۇچۈ ېورنەك - تەدبۈرلەر"؛ بەش توملۇق چوڭ چوچەكلەر توپلۈمۈ - "پەنچۈ تانتۈرا"؛ ېەدەبۈي ېەسەرلەردۈن: "ېەتەبەتۇل ھەقايۈق"، "ېۈزوپ مەسەللۈرۈ"، "ېوغۇزنامە" ھەمدە بەش توملۇق رۈۋايەتلەر توپلۈمۈ؛ "چاستانۈ ېۈلۈك بەگ"، "قەدۈمقۈ تۇرپان قوشاقلۈرۈ"، "مەدۈتسۈنا بۈلۈملۈرۈ"، "ېۈككۈ تۈللۈق لۇغەت" ۋە ېۈدۈقۇت خانلۈرۈنۈڭ مەڭگۇ تاش خاتۈرۈلۈرۈ، ېۈقتۈسادۈي ھوججەتلەر؛ ېەرەب يېزۈقۈدۈكۈ ېەسەرلەردۈن: "تومۇر تەزكۈرۈسۈ"، "تەزكۈرۈ ېەۋلۈيالار"، "مېراجنامە"، "كوڭۇلنامە"، "بەختنامە"، "شاېۈر ھارازۈمۈ تاللانمۈلۈرۈ" ۋە "مەۋلانە لۇتفۈ شېېۈرلۈرۈدۈن تاللانما"؛ بۇنۈڭدۈن باشقا دېداكتۈك تەلۈم - تەربۈيە مەزمۇنۈدۈكۈ ېەدەبۈي، شېېۈرۈي ېەسەرلەردۈن " " ېاھاۋاركا "، " قاليامقارا - پاپامقارا "؛ شېېۈرۈي ېەسەرلەردۈن: " ېاھاۋاركا "، " قاليامقارا - پاپامقارا "؛ دۈداكتۈك نەسرۈي ېەسەرلەردۈن: " چوڭ مايمۇن پاتمارال "، " بەختۈيار شاھزاد "، " رەسسام بۈلەن ياغاچچۈ ھېكايۈلۈرۈ " قاتارلۈق ېۈنتايۈن كۆپ ېەسەرلەر يېزۈلغان ۋە تەرجۈمە قۈلۈنغان. يۇقۈرۈدا تۈزۈپ ېۆتكەنلۈرۈمۈز ېۈدۈقۇتتۈن تېپۈلغان مەدەنۈي يادۈكارلۈقلارنۈڭ پەقەت بۈر تۈركۇمۈدۈنلا ېۈبارەت. مۇتلەق كۆپ قۈسمۈ 19 - ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدۈن باشلاپ چەتېەل ېارخېېولوگلۈرۈنۈڭ قولۈغا چۇشۇپ كەتكەن. يالغۇز گەرمانۈيۈنۈڭ تۆت قېتۈملۈق ېارخېېولوگ ېەترۈتۈلا بۇ يەردۈن ېېلۈپ كەتكەن يازما ھۆججەتلەر بۈرنەچچە تۇمەندۈن ېېشۈپ كېتۈدۇ! باشقا ېەللەرنۈڭ ېېلۈپ كەتكەنلۈرۈ بۇنۈڭ سۈرتۈدا. ېۈدۈقۇتتا قانداق قۈلۈپ بۇنچۈۋالا تارۈخۈي يادۈكارلۈقلار مەيدانغا كەلگەن ۋە ساقلۈنۈپ قالالۈغان؟ بۈرۈنچۈدۈن، ېۈدۈقۇتتا ماېارۈپ ۋە ېۈدېېولوگۈيە ېەركۈنلۈكۈ يولغا قويۇلغان، قايسۈ ېېتۈقادقا مەنسۇپ بولۇشۈدۈن قەتېۈينەزەر، ېۇ بۈلۈم ېۈگۈسۈ بولسۈلا، بولۇپمۇ ېەۋلادلارنۈ تەربۈيۈلۈگۈچۈ بولسۈلا ھۆرمەتكە سازاۋەر ېۈدۈ. خەلققە مەنپەېەت يەتكۇزگۇچۈ بۇنداق كۈشۈلەر "ېۈلتەبۈر " (ېۈلتەبەر) دەپ ېاتۈلاتتۈ. ېۈككۈنچۈدۈن، ېۈدۈقۇتتا كۈتاب يېزۈش ۋە كوچۇرۇش ېەڭ ساۋابلۈق كەسۈپ دەپ قارۈلاتتۈ. بۇنداق ېېتۈقاد "بۇيان " (بۇيان) دەيۈلەتتۈ. مەسۈلەن: پۇتۇلگەن كۈتابلارنۈڭ ھاتۈمۈسۈدە مۇنداق سۆزلەر ېالاھۈدە يېزۈلاتتۈ: " بۇ كۈتابنۈڭ ساۋابۈ ېالدۈ بۈلەن خان سارۈيۈغا، ېاندۈن قالسا مەرھۇم ېەجدادلارغا ۋە يارۇ - بۇرادەرلەرگە بولغايلەر...". ېۇچۈنچۈدۈن، ېۈدۈقۇتتا بۈلگە كەڭۈشۈ (ماېارۈپپەرۋەر دانۈشمەنلەر كەڭۈشۈ) تەسۈس قۈلۈنغان. ېۇلار دەرۈجە، ېۇنۋانلارنۈ بەلگۈلەيتتۈ ھەم ېەل ېۈچۈدۈكۈ ېاقارتۈش ېۈشلۈرۈغا يەتەكچۈلۈك قۈلاتتۈ. بۈلگە كەڭۈشۈ نۇرغۇن تۈللۈق ېۈزاھلۈق لۇغەتلەر (سانسكرۈت - ېۇيغۇرچە، خەنزۇچە - ېۇيغۇرچە، تۇخار - ېۇيغۇرچە، سوغدۈ - ېۇيغۇرچە) نۈ قوللانما سۇپۈتۈدە تۈزۈپ چۈققان. ېۈدۈقۇت ېۇيغۇرلۈرۈ يەنە سۇپەتلۈك قەغەز كەشۈپ قۈلغان. خەت پۈتۈلۈشتۈن بۇرۇن قەغەز ېۇستۈگە ېاق شۈلۈم سۇرتۇلەتتۈ. بۇ قەغەز " پارتلاپ يېزۈش ېۇسۇلۈ" دېيۈلەتتۈ. قاراغۇجۈدا يەنە خېلۈ چوڭ قەغەز زاۋۇتۈمۇ قۇرۇلغان. ېۈدۈقۇتلۇقلار ېوز ېالدۈغا ياغاچ مەتبەېە كەشۈپ قۈلغان. ھەرپلەر دانە - دانە كۋادرات ياغاچلارغا ېۇيۇلۇپ، ېاندۈن قەلۈپقا بەكۈتۈلۈپ ېۇستۈدۈن رەڭ سۇرتۇلۇپ خۈلمۇ خۈل رەڭلۈك كۈتابلار بەسۈلاتتۈ. مۇشۇنداق مەتبەېە ھەرپلۈرۈدۈن چەت ېەل ېارخېېولوگلۈرۈنۈڭ ېېلۈپ كەتكەنلۈرۈ 100 مۈڭدۈن ېارتۇق (5). ېەينۈ زاماندۈكۈ ېۈدۈقۇت ماېارۈپۈ توغرۈلۈق ېاتاقلۈق سەيياھ ۋاڭ يەندۈ (939 - 1006 - يۈللار) ېۆزۈنۈڭ " ېاستانە خاتۈرۈلۈرۈ " ناملۈق ېەسۈرۈدە مۇنداق يازغان: " ېۈدۈقۇتتا كەسپۈي مۇېەللۈملەر بار ېۈكەن، ېۇيغۇرلار شېېۈر ۋە قوشاققا ھۇشتار ېۈكەن. ېۇلار ېوز يېزۈقۈنۈ كۇندۈلۈك ېەھتۈياج ېۈچۈنلا ېەمەس، بەلكۈ تۈرلۈك ېەدەبۈي ېەسەرلەرنۈ، كۈتابلارنۈ يېزۈشقۈمۇ ېۈشلۈتۈدۈكەن، ېۇ يەردە ھەر خۈل تۈللاردا يېزۈلغان نۇرغۇن كۈتابلارنۈ كوردۇم...". ېۈدۈقۇت ېۇيغۇرلۈرۈ ېانا تۈلۈنۈڭ ساپلۈقۈنۈ قوغداپ قالغانۈدۈ. ېۇلار مەنسەپ ناملۈرۈنۈ ېاتاشتا ېۇرخۇن ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ ېەنېەنۈسۈگە ۋارۈسلۈق قۈلدۈ. مەسۈلەن: ېۇلار " قاغان " سۆزۈنۈ ېۇزاققۈچە قوللاندۈ. بۇ سۆز ھۆكۈمران، ېۈمپەراتور، خان مەنۈلۈرۈدە بولۇپ، ھون، تۈرك ۋە سۈيانپۈلارمۇ بۇ سۆزنۈ ېورتاق ېۈشلەتكەن، ھازۈرقۈ زاماندا بۇ ېاتالغۇ - ېۈسۈملارنۈڭ ېاخۈرۈغا ېۇلۈنۈدۈغان ھۆرمەت قوشۇمچۈسۈ سۇپۈتۈدە ېۈشلۈتۈلمەكتە. مەسۈلەن، قازاقلاردا ېومەرقان، تۈلەۋقان، ېۇيغۇرلاردا ېابدۇكەرۈمخان، قادۈرخان دېگەنلەردەك. " ېۈدۈقۇت " سۆزۈ - بەختكە يەتەكلۈگۇچۈ دېگەن بولۈدۇ. " قۇت " سۆزۈ ھازۈرمۇ ېۈشلۈتۈلۈدۇ. مەسۈلەن: "قۇتلۇق بولسۇن "، "ساڭا بۇ مال قۇت ېەتسۇن، قۇتاپ قالسۇن " دېگەندەك. قوچۇ ېۇيغۇر خانلۈقۈ (مۈلادۈنۈڭ 9 - 13 - ېەسۈرلەر) دەۋرۈدە ېۈدۈقۇت ماېارۈپۈ نۇرغۇن تۈلشۇناسلارنۈ، كۆپ تۈللاردۈن خەۋەردار تەرجۈمانلارنۈ، ېابرويلۇق ېوقۇتقۇچۈلارنۈ، مەرۈپەتلۈك ېەدۈب - شاېۈرلارنۈ، دراماتورگلارنۈ، بوغالتۈر - ھېساباتچۈلارنۈ، تۈۋۈپ - دوختۇرلارنۈ يېتۈشتۈرگەنۈدۈ. بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە: سۈڭقۇ سەلۈ (بۇ ھەقتە كېيۈنكۈ بابۈمۈزدا مەخسۇس توختۈلۈمۈز)، ېاتاقلۈق ېەدۈب ۋە تەرجۈمان پۈرتانراكشت، ماېارۈپچۈ، يازغۇچۈ، داستانچۈ ېاپۈرۈنچۇرۈتكۈن، "ھەكمەتلەر پەزۈلۈتۈ " نۈڭ ېاپتورۈ، دەداكتۈك شاېۈر كۈ كۈ، شاېۈر چۈنۇيا توتۇڭ، شاېۈر قالۈم كەيشۈ، شاېۈر ېاتساڭ، كولتارقان، ېاسۈخ توتۇڭ، قارۇنداز قاتارلۈقلار بار. شۇنۈ مۇېەييەنلەشتۇرۇشكە بولۈدۇكۈ: قوچۇ (ېۈدۈقۇت) خانلۈقۈ دەۋرۈدە پۈتكۈل ماېارۈپ ېۈدېېولوگۈيۈسۈ ېۇستۈدە ھەرخۈل دۈنۈي ېەقۈدۈلەر ھۆكۈمران ېورۇندا تۇراتتۈ. بۈراق، ېۇ ېومۇمۈي خەلق ېەدەبۈياتۈ ۋە ماېارۈپ ېۈچۈن ېېيتقاندا قۈسمەن رامكۈدۈنلا ېۈبارەتە. ېۇنۈڭ تەكتۈدە خەلقنۈڭ ېارزۇ - تۈلەكلۈرۈ، ېۈجتۈماېۈي تۇرمۇش رېېاللۈقۈ، تارۈخۈ ۋە مەدەنۈي - ماېارۈپۈ يەنۈلا كۈچلۈك ېەكس ېېتۈپ تۇراتتۈ. بۇنۈڭغا مەشھۇر " ېوغۇزنامە " قۈسسۈسۈ تېخۈمۇ تولۇق ېۈسپات بولالايدۇ. " ېوغۇزنامە " ېۇيغۇر خەلقۈنۈڭ قەدۈمكۈ ھايات تارۈخۈ، دۇنيا قارۈشۈ، ېۈجتۈماېۈي ېۆرپ - ېادەتلۈرۈ، پەزۈلەتلۈرۈ ۋە جەڭگۈۋارلۈق خۈسلەتلۈرۈنۈ تونۇشتۇرۈدۈغان قۈسقا ۋە ېۇنۈۋېرسال دەرسلۈك قوللانمۈدۇر. 6 g# S0 @% Y( @" Sبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
ېۈزاھاتلار:
" ?$ k" A. m/ P' R' @ (1) ېاكا - ېۇكا كەلۈر (528 -- 968 كەلۈر) ۋە مەتۇدۈ (728 -- 588 مەتۇدۈ) مۈلادۈنۈڭ 855 - يۈل 5 - ېاينۈڭ 25 - كۇنۈ بۇلغارۈيۈدە تۇنجۈ رۇس - سلاۋيان يېزۈقۈنۈ كەشۈپ قۈلۈپ بەرگەن. سلاۋيانلار بۇ كۇننۈ ھەر يۈلۈ خاتۈرۈلەپ تۇرۈدۇ.
) P7 Z' `; {0 K (2) نۈستۇرۈ (401 - 451 - يۈللار) - خرۈستۈېان دۈنۈنۈڭ بۈر مەزھۈبۈ بولغان نۈستۇرۈ
. d4 N7 O  |% [5 O(3)زارا ېوستۈر - (مۈلادۈدۈن 8 ېەسۈر بۇرۇن ېوتكەن) ېۇستا دوختۇر ۋە شاېۈر، زەردەشۈت دۈنۈنۈڭ ېەۋلۈياسۈ. ېەقۈدۈسۈنۈ تەسۈس قۈلغۇچۈ. راھۈب ېارابان 635 - يۈلۈ ېۈدۈقۇتقا كېلۈپ بۇ دۈننۈ تەرغۈب قۈلغان. - {* b, Q% ^- a3 V' _بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
(4) پۈرتانراكشۈت تەرۈپۈدۈن تەرجۈمە قۈلۈنغان بۇ دراما 9 -، 10 - ېەسۈرلەردە بەشبالۈق قاتارلۈق قوچۇ شەھەرلۈرۈدە سەھنۈدە ېوينالغان. بۇنۈڭدۈن ېۈلگۈرۈ قەدۈمقۈ كۇسەن (كۇچا) نۈڭ "ېەجدۈھا ېويۇنۈ"، "سۇمۇچ ېويۇنۈ" قاتارلۈق ېوچۇق سەھنە ېويۇنلۈرۈمۇ دراما ۋە كومەدۈيە شەكلۈنۈ ېالغان ېويۇنلار ېۈدۈ.
" K% N1 k3 U% a" i7 o0 ~ (5) ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا روسۈيۈلۈك ېولدۈنبۇرگ تۇرپانغا كېلۈپ، ياغاچ مەتبەېەگە (كەلاگەروفۈ) ھەرپلۈرۈدۈن 100 مۈڭدۈن ېارتۇقراقۈنۈ ېېلۈپ كېتۈپ، موسكۋا مۇزۈيۈغا تاپشۇرۇپ بەرگەن. ېۈدۈقۇت ېۇيغۇرلۈرۈنۈڭ مەتبەېە تەخنۈكۈسۈ تاكۈ گەرمانۈيە ېالۈمۈ ېۈنوگۈن كودۈنبورگ كەشۈپ قۈلغان مەتال ھەرپلۈك ېۈلغار مەتبەېە تەھنۈكۈسۈ ېۈشلۈتۈگۇچۈلۈك (15 - ېەسۈرگۈچە) دۇنيادا ېالدۈنقۈ ېورۇندا تۇراتتۈ. بۇنۈڭدۈن ېۈدۈقۇت ماېارۈپۈ، نەشۈرۈياتچۈلۈقۈنۈڭ خېلۈ زور كولەمدە راۋاجلانغانلۈقۈنۈ كورۇۋالالايمۈز.
" ^7 l' b; [  w+ B& _' Y& M! W7 Y(داۋامۈ بار)
 ېۈگۈسۈ| ۋاقتۈ: 2014-4-29 09:03:31 | ھەممە قەۋەتنۈ كۆرۈش

& K  i6 q8 m8 y1 H7 Y4 [- s  |4. باب بۇددۈزم دەۋرۈدە ېۇيغۇر ماېارۈپۈ- ~9 t+ Z0 f9 w- ]5 [بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()

: w! y% W  d( w, p+ W/ F3 P ېۈسلامۈيەتتۈن بۇرۇن تارۈم ېويمانلۈقۈدا ېەڭ كۈچلۈك يۈلتۈز تارتقان دۈن بۇددۈزم ېۈدۈ. بۇددا - سانسكرۈتچە "ېەقلۈ - ھۇشۈغا كېلۈپ، توغرا يولغا ماڭماق" دېگەن ېۇقۇمنۈ ېۇقتۇرۈدۇ. بۇ ېېتۈقادنۈ ساكيامۇنۈ (1) (مۈلادۈدۈن ېۈلگۈرۈكۈ 557 - 477 - يۈللار) كەشۈپ قۈلغان. بۇ دۈن توغرۈسۈدا يېزۈلغان كۈتابلار مۈلادۈنۈڭ 740 - يۈلۈغۈچە 5048 تومغا يەتكەن. بۇددا دۈنۈ تارۈم ېويمانلۈقۈغا مۈلادۈنۈڭ 75 - يۈلۈدۈن تارتۈپ كۈرۈشكە باشلۈقغان. نەتۈجۈدە خوتەن، كۇچا، كېيۈن ېۈدۈقۇتنۈ مەركەز قۈلغان بۇددا ماېارۈپۈ ۋە سەنېۈتۈ ۋۇجۇدقا كەلگەن. توۋەندە بۈز ېەنە شۇ ماېارۈپ يېتۈشتۈرگەن مەشھۇر ېالۈملار بۈلەن قۈسقۈچە تونۇشۇپ ېۆتۈمۈز.
# p( m7 g; i" f, X7 m1 w6 Cېۈزاھات: (1) ساكيامۇنۈ مۈلادۈدۈن بۇرۇنقۈ 557 - يۈلۈ شۈمالۈي ھۈندۈستاندا بۈر دەۋران ېاېۈلۈسۈدە تۇغۇلغان. ېۇ كۈچۈكۈدۈن تارتۈپلا چۈداملۈق ۋە زەرەك بولۇپ ېۆسكەن. ماتېماتۈكا، تۈل، ناتۈقلۈق، ھەربۈي، سەنېەت بۈلۈملۈرۈنۈ ياخشۈ ېۆگەنگەن. ھۈيالۈ تەسەۋۋۇر قۈلۈش ېۈقتۈدارۈ كۈچلۈك بولغان ساكيامۇنۈ 29 يېشۈدۈلا بۇددا دۈنۈنۈ كەشۈپ قۈلغان. بۇ دۈن بارا - بارا دۇنيادۈكۈ ېەڭ قەدۈمقۈ ۋە يۈرۈك دۈنۈي ېېتۈقاد سۈستېمۈسۈ شەكۈللەندۇرگەن. ېاتاقلۈق ېوقۇتقۇچۈ، تۈلشۇناس كوماراجۈۋا (مۈلادۈ 344 - 413 - يۈللار) قەدۈمقۈ كۇچا (كۇسەن) شەھرۈدۈكۈ بۈر بۇددا ېالۈمۈنۈڭ ېوغلۈ. ېۇنۈڭ ېانۈسۈ جۈۋا بۈلۈملۈك ېايال ېۈدۈ. كوماراجۈۋا 19 ياشقا كۈرگەندە، ېانۈسۈ جۈۋا بۈلەن بۈللە چەت ېەلگە ېوقۇشقا چۈققان. غەربكە ېوقۇشقا چۈققان جۇڭگولۇقلار ېۈچۈدە كوماراجۈۋا ېەڭ كۈچۈكۈ، ېانۈسۈ جۈۋا بولسا تۇنجۈ ېايال ھېسابلۈنۈدۇ. كوماراجۈۋا كۇچاغا قايتۈپ كەلگەندۈن كېيۈن ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلغان؛ 30 ياشلۈرۈدا يۇقۈرۈ ېابرۇيلۇق ېالۈم بولۇپ داڭ چۈقارغان، ېۇنۈڭدا مۈڭلۈغان تالۈپلار دەرس ېاڭلۈغان. ېۇنۈڭ نوپۇزۈ ۋە شۆھرۈتۈنۈ ھۆرمەتلەپ ېالدۈغا ېالتۇن مۇنبەر قويۇپ لۈكسۈيە سۆزلەتكەن. كۇماراجۈۋا - كۆپ تۈل (سانسكرۈت، تاڭغۇت، خەنزۇ تۈلۈ، تۈرك - تۇھار، ېەپتالۈتلار تۈلۈ) ېۆگەنگەن ۋە شۇ تۈللاردا لۇغەت - قامۇس تۇزگەن تۈلشۇناس. ېۇ تۈلشۇناسلۈق ۋە تەرجۈمەشۇناسلۈق توغرۈسۈدۈمۇ ېۈلمۈي دوكلاتلار قۈلغان. تارۈم ۋادۈسۈدا تەرجۈمەشۇناسلۈق تارۈخۈ كوماراجۈۋادۈن باشلۈنۈدۇ. ېۇ نۇرغۇن بۇددا كۈتابلۈرۈنۈ سانسكرۈت تۈلۈدۈن باشقا تۈللارغا، جۇملۈدۈن خەنزۇ تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈپ، نۇرغۇن يېڭۈ ېاتالغۇلارنۈ كەشۈپ قۈلغان. تۈلغا تەرجۈمە قۈلۈپ، نۇرغۇن يېڭۈ ېاتالغۇلارنۈ كەشۈپ قۈلغان. كوماراجۈۋانۈڭ تەرجۈمە ېەمگۈكۈ ېارقۈسۈدا تۈرك - ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ شەخس كەلۈش قوشۇمچۈسۈغا كۆپلۈگەن سۈپايۈ دەرۈجۈلەر قويۇق سۈڭۈپ كۈردۈ. بۇنداق سۈپايۈ دەرۈجۈلەر سانسكرۈت تۈلۈدا كۆپ بولۇپ، قەدۈمقۈ تۈرك - ېۇيغۇر تۈلۈدا يوق ېۈدۈ. كوماراجۈۋا ھەيكەلتۈراشلۈق ۋە مۇزۈكا سەنېۈتۈگۈمۇ ماھۈر ېۈدۈ. مەشھۇر "قۈزۈل مۈڭ ېۆي" قاتارلۈق تام سۇرەتلۈرۈ كوماراجۈۋا ياشۈغان دەۋردە سۈزۈلۈشقا باشلۈغان. مۈلادۈنۈڭ 401 - يۈلۈ ېاخۈرقۈ چۈن پادۈشاھۈ ياۋشۈن دەۋرۈگە كەلگەندە، كوماراجۈۋا تەكلۈپكە بۈناېەن چاڭېەنگە بېرۈپ، دۈنۈي ېالۈي مەكتەپلەردە ېۇزۇن يۈل ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلدۈ. بۇ جەرياندا ېۇ 800 تالۈپ تەربۈيۈلەپ يېتۈشتۈردۈ. بۇ تالۈپلاردۈن داۋشۈن، سۈن چۈ، داۋرەن، سۈن شۈ قاتارلۈقلار پۈتۈن جۇڭگو بويۈچە "تۆت مەشھۇر ېەۋلۈيا" دېگەن نام بۈلەن شۆھرەت قازانغان. كوماراجۈۋا چاڭېەننۈڭ ېالۈي دۈنۈي بۈلۈم يۇرتلۈرۈدا ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلۈش بۈلەن بۈللە يەنە سانسكرۈت تۈلۈدۈن 384 توم كۈتابنۈ خەنزۇچۈغا تەرجۈمە قۈلۈپ نەشر قۈلدۇردۈ. ېۇنۈڭ تەرجۈمە ماھارۈتۈ ۋە تۈل بەدۈېۈيلۈكۈ جۇڭگودا ېۈنتايۈن ېابروي قازانغان. ماېارۈپچۈ ېالۈم پورتۈدۈن پورتۈدۈن (مۈلادۈ 233 - 348 - يۈللار) 116 يۈل ېۆمۈر سۇرگەن ېاتاقلۈق ماېارۈپچۈ، پورتۈدۈن ېەسلۈ تۇرپاندۈن بولۇپ، مۈلادۈنۈڭ 310 - يۈلۈ (غەربۈي چۈن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە) پادۈشاھ يۇېەن جيانۈڭ تەكلۈپۈگە بۈناېەن پايتەخت لوياڭغا بېرۈپ ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلغان. پورتۈدۈن ېۈچكۈرۈدە ېۇزۇن يۈل ماېارۈپ بۈلەن شۇغۇللۈنۈش جەريانۈدا 893 ېۈبادەتخانا مەكتەپلۈرۈنۈ تەسۈس قۈلۈپ چۈققان. پۈتۈن ېوتتۇرا ېاسۈيا، ھەندۈستان ۋە چاڭجياڭنۈڭ شۈمال ۋە جەنۇب تەرەپلۈرۈدۈن ھەر يۈلۈ مۈڭلۈغان ېوقۇغۇچۈلار ۋە راھۈبلار لوياڭغا توپلۈشۈپ، ېۇنۈڭ تەپسۈرۈنۈ ۋە دەرسۈنۈ ېاڭلۈغان. ېۇ ېونمۈڭلۈغان شاگۈرت يېتۈشتۈرگەن. بۇلارنۈڭ ېۈچۈدۈن داۋېەن، فابا، فاتەي، فاھە قاتارلۈق كۈشۈلەر پۈتۈن جۇڭگو بويۈچە ېەڭ ېاتاقلۈق بۇددا ېولۈمالۈرۈ بولۇپ داڭ چۈقارغان. 3. ېاتاقلۈق رەسسام ۋايسا باجۈنا ۋە ۋايسا ېۈراسانگا تەسۋۈرۈي سەنېەتنۈڭ ېاجايۈپ ېۇستازلۈرۈدۈن بولغان بۇ ېۈككۈ ېاتاقلۈق رەسسام ېاتا - بالا 6 -، 7 - ېەسۈردۈكۈ ېۇدۇن (قەدۈمقۈ خوتەن) بۇددا سەنېۈتۈنۈڭ داڭلۈق ۋەكۈللۈرۈ بولۇپ تونۇلغانۈدۈ. ۋايسا باجۈنا يالغۇز بۇددا تەلۈماتۈدۈكۈ ھېكايۈلەر تەسۋۈرۈنۈ سۈزۈش بۈلەنلا چەكلەنمۈدۈ. بەلكۈ تەبۈېەت مەنزۈرۈلۈرۈ، ېۈجتۈماېۈي مۇناسۈۋەت ېوبرازلۈرۈ، ھايۋانات دۇنياسۈنۈ ېۈنتايۈن جانلۈق سۈزۈپ، ېۈبادەتخانا تاملۈرۈنۈ، غار بەزەكلۈرۈنۈ لايۈھۈلۈگەن. بۇ ېەھۋال ېۇنۈڭ ېۈجادۈيۈتۈنۈ رەېالۈزملۈق خۇسۇسۈيەتكە ېۈگە قۈلغان. ېۇنۈڭ داڭقۈنۈ ېاڭلۈغان سۇي سۇلالۈسۈنۈڭ پادۈشاھۈ سۇي تاڭدۈ ېۇنۈ تەكلۈپ قۈلۈپ، پايتەخت لوياڭ شەھرۈنۈڭ ېۈبادەتخانا تاملۈرۈنۈ بەزەتكۇزگەن. ېۇ سۈزغان "براھماننۈڭ سۇرۈتۈ" ھەمدە چەت ېەلنۈڭ "خاسۈيەتلۈك ېورمانلۈرۈ"، "ېالۋاستۈنۈ تەسلۈم قۈلۈش"، "بۇركۇت، تايغانلار تەسۋۈرۈ" غايەت زور شۆھرەت قازانغان. ېۇنۈڭ ېوغلۈ ۋايسا ېۈراسانگا خوتەن ۋە ېۈچكۈ ېۆلكۈلەردە ېاتۈسۈنۈڭ كەسپۈگە ۋارۈسلۈق قۈلۈپ، تېخۈمۇ كۆپ ېۈجادۈيەتلەرنۈ ياراتتۈ. بولۇپمۇ چاڭېەن ۋە لوياڭ شەھەرلۈرۈدە كۆپ مۇۋەپپەقۈيەت قازۈنۈپ، ېۇ سۈزغان سۈرەتلەر گويا ېەگۈلۈپ تۇرغان كالۋۇتۇن يۈپتەك جانلۈق دېگەن مەدھۈيۈگە ېېرۈشتۈ. ۋايسا ېۈراسانگا سۈزغان گۈللەرنۈڭ سۈرەتلۈرۈ "تۈرۈك گۈل" دەپ باھالۈناتتۈ. ېۇ ېۈشلۈگەن ېۈلاھۈ ھەيكەللەر "تەڭرۈ تەسۋۈرۈنۈڭ نەمۇنۈسۈ" دەپ قارۈلاتتۈ.' H+ ^; _& E$ w+ k; Hبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
ېۈزاھات: (1) بۇددۈزم ېەقۈدۈسۈ تۈرلۈك سەنېەتلەر (ھەيكەلتۈراشلۈق، نەققاشلۈق، مۇزۈكا، ېۇسسۇل، دراما) گە يول قويۇپ، بۇ خۈل سەنېەتلەرنۈ دۈنۈي تەرغۈباتچۈلۈقنۈڭ كۈچلۈك ۋاستۈسۈ دەپ ھېسابلۈناتتۈ. ېاشۇ زۆرۈرۈيەت ېارقۈسۈدا بۇددۈزم سەنېۈتۈنۈڭ ينكسەك نامايەندۈلۈرۈ بارلۈققا كەلگەنۈدۈ. مەشھۇر «قەندۈھار ھەيكەلتۈراشلۈق سەنېۈتۈ»، دۇڭخۇېاڭ مۈڭ ېۆي، قۈزۈل مۈڭ ېۆي سۈرەتلۈرۈ ۋە باشقا تۈرلۈك - تۈمەن غار سەنېەتلۈرۈ ېەڭ مۇھۈم تارۈخۈي يادۈكارلۈقتۇر. جۈملۈدۈن قەدۈمكۈ كۆسەندۈن يېتۈشۈپ چۈققان ۋە ېۈچكۈ ېۆلكۈلەرنۈڭ مۇزۈكا سەنېۈتۈگە زور تەسۈر كۆرسەتكەن مۇزۈكا ېۇستازۈ ېاتا - بالا سۇجۈۋا قاتارلۈقلارمۇ ېاشۇ دەۋر نامەيدۈلۈرۈدۇر. 4. چوڭ ېالۈم ۋە ېوقۇتقۇچۈ پۈرخۇيلان پۈرخۇيلان (مۈلادۈ 736 - 820 - يۈللار) قەشقەردە تۇغۇلۇپ ېۆسكەن. ېۇ شۇ يەردۈكۈ ېالۈي ېۈبادەتخانا مەكتۈپۈدە بۈلۈم تەھسۈل قۈلغان بولۇپ، زامانۈسۈدا كاتتا يازغۇچۈ، ېوقۇتقۇچۈ بولغان. پۈرخۇيلان ېۆمرۈنۈڭ كېيۈنكۈ چاغلۈرۈدا يېڭۈدۈن باش كۆتۈرۈپ چۈققان ېۈسلام دۈنۈنۈڭ تەسۈرۈدۈن قورقۇپ چاڭېەنگە بېرۈۋالغان. ېۇ ېۇزۇن ېۆتمەي بۇ يەردە «پەشۋا ېالۈم» دېگەن شۆھرەتكە ۋە كاتتا ھۆرمەتكە سازاۋەر بولغان. پۈرخۇيلان چاڭېەندە يۈگۈرمە يۈللاپ قان - تەر سەرپ قۈلۈپ «ېومۇمۈي ېەقۈدۈلەر شەرھۈ» ناملۈق 100 تومدۈن ېاشۈدۈغان غايەت زور يۈرۈك ېەسۈرۈنۈ يازغان. بۇ ېەسەر بۇددا ېالۈملۈرۈ ېۈچۈدە قولدۈن قولغا ېۆتۈشۈپ ېوقۇيدۈغان قامۇسقا ېايلانغان، ھەتتا چۈڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېاخۈرقۈ دەۋرۈگۈچۈمۇ نۇرغۇن كۈشۈلەر «ېومۇمۈي ېەقۈدۈلەر شەرھۈ» نۈ ېۈنتايۈن قەدۈرلەپ ېوقۇغان. پۈرخۇيلان ھۈندۈ تۈلۈنۈ، جۇڭگونۈڭ ېەدەبۈي تۈلۈنۈ ۋە باشقا تۈللارنۈمۇ پۈششۈق بۈلەتتۈ. ېۇ جۇڭگونۈڭ قەدۈمكۈ ھەممە يازما خاتۈرۈلۈرۈنۈ مۇيەسسەل ېۆگۈنۈپ چۈققان. ېۇنۈڭ جان پۈدالۈق بۈلەن ېۆگۈنۈش روھۈ كېيۈنكۈ كۈشۈلەرگۈمۇ چوڭ ېۈلھام بەرگەن. «ېومۇمۈي ېەقۈدۈلەر شەرھۈ» نۈڭ داڭقۈنۈ ېاڭلاپ چاۋشيەنلۈكلەر مەخسۇس دۆلەت ۋەكۈلۈ ېەۋەتۈپ مەزكۇر ېەسەرنۈ كۆچۈرۈۋېلۈشنۈ ېۈلتۈماس قۈلغاندا، جۇڭگو ھۆكۈمۈتۈ (بەش دەۋر زامانۈدا) رۇخسەت قۈلمۈغان. كېيۈن سۇڭ سۇلالۈسۈ دەۋرۈگە كەلگەندە چاۋشيەن دۆلۈتۈ يەنە ۋەكۈل ېەۋەتۈپ قايتا ېۈلتۈماس قۈلۈپ تۇرۇۋالغان، سۇڭ سۇلالۈسۈ بۇ قېتۈم رۇخسەت قۈلغان. مۈڭ سۇلالۈسۈ ۋاقتۈدا مەزكۇر ېەسەرنۈ ياپونلۇقلاردۈن كۈشۈ كېلۈپ كۆچۈرۈپ كەتكەن. ياپونۈيۈدە پۈرخۇيلان چوڭ ېالۈم دەپ تونۇلغان. 1737 - يۈلۈ (چەنلۇڭنۈڭ 2 - يۈلۈ) دۆلەت تەرۈپۈدۈن پۈرخۇيلاننۈڭ ھەممە ېەسەرلۈرۈ تولۇق بېسۈلۈپ ېېلان قۈلۈندۈ. 1880 - يۈلۈ دۆلۈتۈمۈز مەزكۇر ېەسەرنۈڭ ياغاچ ېويما نۇسخۈسۈنۈ ياپونۈيۈدۈن ېالدۇرۇپ كېلۈپ، كۆپەيتۈپ بېسۈپ تارقاتتۈ. دېمەك، قەشقەردۈن چۈققان بۇ ېالۈم ۋە مەشھۇر ېوقۇتقۇچۈ زامانۈسۈدا خەلقېاراغا تونۇلغان ماېارۈپچۈ ېۈدۈ. 5. ماېارۈپۈچۈ ۋە تۈلشۇناس سۈڭقۇ سەلۈ سۈڭقۇ سەلۈ 10 - ېەسۈردە قوچۇ (ېۈدۈقۇت) خانلۈقۈنۈڭ يازلۈق پايتەختۈ باشبالۈق (ھازۈرقۈ جۈمۈسار) دا ياشۈغان. ېۇ، ېۆز زامانۈسۈدا شۆھرەت قازانغان مەرۈپەتچۈ ېەدۈب، تەرجۈمان ېۈدۈ. ېۇ تەرجۈمە قۈلغان " ېالتۇن يارۇق " ېەينۈ زاماندا بۇددا كۈتابلۈرۈ ېۈچۈدە بولۇپمۇ ماھايانا مەزھۈپۈ ېارۈسۈدا ېەڭ مۇقەددەس دەستۇر ھېسابلۈناتتۈ. ېۇنۈڭ تەرجۈمە ېەسەرلۈرۈدۈن "شۇەنزاڭنۈڭ تەرجۈمھالۈ" قاتارلۈق كۈتابلار يۇقۈرۈ بەدۈېۈيلۈككە ېۈگە. سۈڭقۇ سەلۈ ېۆزۈنۈڭ ېانا تۈلۈدۈن باشقا يەنە تۇخار تۈلۈ، ېەنەتكەك - سانسكرۈت تۈلۈ، خەنزۇ تۈلۈ، تاڭغۇت تۈلۈ قاتارلۈق تۈللارنۈمۇ پۈششۈق بۈلەتتۈ. ېۈقتۈدارلۈق سۈڭقۇ سەلۈ قاراغۇجا، جۈمۈسار قاتارلۈق جايلاردا ېۇزۇن يۈللار ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلۈپ شۆھرەت تاپقانۈدۈ. تەڭرۈتېغۈ، پامۈر، قارا قۇرۇم تېغۈ ېېتەكلۈرۈ ۋە پۈتكۈل تارۈم ۋادۈسۈ زېمۈنۈدا مۈڭ يۈللاپ يۈلتۈز تارتقان بۇددا ېەدەبۈياتۈ (قەدۈمكۈ سانسكرۈت ېەدەبۈياتۈ) بۈلەن يەرلۈك خەلقلەرنۈڭ مەدەنۈيەت ېەنېەنۈسۈ ېۆزېارا ھۈملۈشۈپ بۈر يۈرۈش تەلۈم - تەربۈيە نەمۇنۈلۈرۈنۈ شەكۈللەندۈرگەنۈدۈ. ېۇنۈڭ مۇھۈم نۇقتۈلۈرۈ تۈۋەندۈكۈچە: 1. ھەر بۈر ېۈنسان خاسۈيەتلۈك - پايدۈلۈق ېۈش قۈلۈشۈ لازۈم. 2. پەزۈلەتلۈك كۈشۈلا خاسۈيەتلۈك - پايدۈلۈق ېۈش قۈلالايدۇ. 3. پەزۈلەت - چۈنلۈق، ھېسداشلۈق ۋە سېخۈيلۈقتۈن ېۈبارەت؛ قارا نۈيەتلۈك پەزۈلەت ھېسابلانمايدۇ. 4. پەزۈلەتلۈك كۈشۈ ېەڭ بەختلۈكتۇر. 5. بۈلۈمدۈن، تەربۈيۈدۈن، سېخۈيلۈقتۈن ۋە ياخشۈلۈقتۈن مەھرۇم كۈشۈلەر مەخلۇق بۈلەن باراۋەر، ېۇلار ېەڭ بەختسۈزدۇر. 6. باي بولۇشنۈ تۈلەشتۈن بۇرۇن، پەزۈلەتلۈك بولۇشنۈ تۈلە، چۈنكۈ بەخت بۈلەن ېامەت پەزۈلەتتۈن كېلۈدۇ. 7. كۈشۈنۈڭ گۈزەللۈكۈنۈ ېۇنۈڭ پەزۈلۈتۈدۈن ېۆلچە. 8. سەۋر - تاقەت ۋە ساپلۈق ېۆمنر ېۇزارتۈدۇ. 9. ھەق - ناھەقنۈ ېايرۈيالايدۈغان ېۈنسان ېەڭ ېەقۈللۈق ېۈنسان. 10. ېۇلۇغ باشلامچۈلار توغرا نۈيەتلۈك كۈشۈلەردۈن كېلۈدۇ. 11. ېۈنسان مال - دۇنيا ھېرۈسلۈقۈ ۋە ېەيش - ېۈشرەتنۈڭ قۈزۈقتۇرۇشۈدۈن خاتالۈشۈدۇ، پالاكەتكە قالۈدۇ. 12. بايلۈق بۈلەن ھەۋەسنۈ قوغلۈشۈدۈغان كۈشلەردۈن دانۈشمەن چۈقمايدۇ. 13. مال - دۇنيا مەڭگۈلۈك ېەمەس، مەڭگۈلۈك بۈۈولۈدۈغۈنۈ ېۈجادۈيەت ۋە پەزۈلەتتۈن كېلۈدۈغان شان - شەرەپ. 14. ھايات شامالدەك؛ كۈچ - قۇۋۋەت ېۇچقان قۇشتەك؛ ياشلۈق چاقماقتەك؛ مال - دۇنيا كەلكۈن سۇدەك؛ ېۇ كېلۈدۇ، يەنە كېتۈدۇ؛ شۇڭا خاسۈيەتلۈك ېۈش قۈل، پەزۈلەت ېۆيۈدۈن ېورۇن ېال. 15. ناداننۈڭ قولۈ مايلاشقان كۈنۈ ھەممۈنۈ ېۇنتۇپ قالۈدۇ. 16. پەزۈلەتنۈڭ نامۈ ېۆچمەيدۇ. 17. بۈلۈمنۈ، بۈلۈملۈكلەرنۈ قەدۈرلە، يوقسۇلغا ھەسداش بول، يولە. 18. باشقۈلارنۈ خارلۈما، تۈل - ھاقارەت قۈلما. 19. پەزۈلەتنۈڭ يەنۈدا گۈل ھېچنۈمۈگە ېەرزۈمەيدۇ. 2 l0 e( m+ l' I# l3 y9 g/ H5 aبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
(داۋامۈ بار)
 ېۈگۈسۈ| ۋاقتۈ: 2014-4-29 21:47:38 | ھەممە قەۋەتنۈ كۆرۈش
5. باب ېوتتۇرا ېەسۈردە قەشقەر مەركەز قۈلۈنغان ېۇيغۇر ماېارۈپۈ
" e% H8 ^( t3 h: M' w6 d6 U) o! nبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
يۇقۈرۈدا بايان قۈلۈپ ېۆتكۈنۈمۈزدەك، ېۇيغۇر كلاسسۈك ماېارۈپۈ ېۇرخۇن، شامان ۋە مانۈ دەۋرۈ (552 - 844 - يۈللار)، ېۈدۈقۇت ماېارۈپۈ دەۋرۈ (850 - 1250 - يۈللار) ۋە بۇددۈزم ماېارۈپۈ دەۋرۈ (75 - 992 - يۈللار) جەريانلۈرۈدۈن ېۆتۈپ، كېيۈن قەشقەر مەركەز قۈلۈنغان قاراخانۈلارنۈڭ ېۈسلامۈيەت ماېارۈپۈ دەۋرۈ (870 - 1211 - يۈللار) غا قەدەم قويدۈ. بۇ دەۋردۈكۈ ماېارۈپ ېۇيغۇر كلاسسۈك ماېارۈپۈنۈڭ يۇقۈرۈ پەللۈسۈ بولۇپ، پۈتۈن ېوتتۇرا ېاسۈيادا زور شۆھرەت قازانغانۈدۈ. يېڭۈدۈن باش كۆتۈرۈپ چۈققان ېۈسلام دۈنۈ ۋە ېۈسلام ماېارۈپۈنۈڭ كۈچلۈك تەسۈرۈ بۈلەن باشقا دۈنۈي ېېتۈقادلار تارۈم ۋادۈسۈدۈن سۈقۈپ چۈقۈرۈلۈپ، ېۈسلامۈيەت ماېارۈپۈ ېۈستۈنلۈككە ېۈگە بولدۈ ۋە ېۈنتايۈن تېز راۋاجلاندۈ. ېۈسلامۈيەت دۇنياسۈنۈڭ بۈلۈم - مەرۈپەت ېۈشلۈرۈ تازا گۈللەنگەن مەزگۈللۈرۈدە بۈرلا باغدات شەھۈرۈدە 30 ېالۈي بۈلۈم يۇرتۈ، 36 ھۆكۈمەت كۇتۇبخانۈسۈ بار ېۈدۈ. مۈلادۈنۈڭ 830 - يۈلۈ بۇ يەردە چوڭ كۈلەمدۈكۈ ېۈلمۈ ھېكۈمەت مۇزېيۈ (بېيت ېال ھېكمە) تەسۈس قۈلۈندۈ. ېۇ ېەينۈ زاماندۈكۈ ېەڭ ېاتاقلۈق پەنلەر ېاكادېمۈيۈسۈ ېۈدۈ. بۇ ېاكادېمۈيۈنۈڭ بۈرۈنچۈ باشلۈقۈ ھۈنەين ېۈشاق (809 - 837 - يۈللۈرۈ باغدات ېاكادمۈيۈسۈگە رەېۈسلۈك قۈلغان) ۋە ېۇنۈڭ ېۈككۈ ېوغلۈ بۈرلۈكتە يۇناننۈڭ قەدۈمكۈ كلاسسۈك پەلسەپە ېەسەرلۈرۈنۈ ېەرەبچۈگە تەرجۈمە قۈلۈپ چۈققان. ېۇلارنۈڭ ېايلۈق ېۈش ھەققۈگە 500 دۈناردۈن ېالتۇن بېرۈلگەن؛ كېيۈن ېۇلارغا يەنە تەرجۈمە ېورۈگۈنالۈ قېلۈنلۈقۈدا ساپ ېالتۇن مۇكاپات قۈلۈنغان. بۇ دەۋر ېۈسلامۈيەت ماېارۈپۈنۈڭ ېالەمشۇمۇل شۆھرەت قازانغان ېالتۇن دەۋرۈ ھېسابلۈناتتۈ. ېوتتۇرا ېاسۈيالۈق مۇتەپەككۇر ۋە داڭلۈق ېالۈملاردۈن مەدر ېۈمۈن مۇسا خارەزمۈ (750 - 847)، ېەبۇنەسۈر فارابۈ (870 - 950)، ېەبۇېەلۈ ېۈبنۈ سۈنا (980 - 1037) ۋە ېەبۇ رەيھان بۈرونۈ (972 - 1049) قاتارلۈق ېالۈملار ېەنە شۇ دەۋر ماېارۈپۈنۈڭ مەھسۇلۈ ېۈدۈ. مۈلادۈنۈڭ 950 - يۈلۈ ېۇبۇلھەسەن سەيۈد ھاتەم، سەيۈد جالالۈدۈن باغدادۈ ېۈسۈملۈك ېۈككۈ چوڭ ېالۈم ېوردۇكەنت (قەشقەر) گە كېلۈپ، ېۈسلام دۈنۈ ۋە ېۈسلام ماېارۈپۈغا ېاساس سالدۈ. مەزكۇر ېۈككۈ ېۆلۈمانۈڭ دالالۈتۈ بۈلەن مۈلادۈنۈڭ 953 - يۈلۈ سۇلتان سۇتۇق بۇغراخان بۈرۈنچۈ بولۇپ ېۈسۈلام ېېتۈقادۈنۈ قوبۇل قۈلدۈ. شۇنۈڭدۈن كېيۈن قەشقەر ېاھالۈسۈمۇ كەينۈ - كەينۈدۈن ېۈسلام ېۈديۈسۈنۈ قوبۇل قۈلدۈ. 24 يۈللۈق سوقۇش (997 - 1021 - يۈللار) نەتۈجۈسۈدە بۇددۈزمنۈڭ جاھۈل قورغۈنۈ بولغان خوتەن خانۈ ياغلۈقار يېڭۈلۈپ، پۈتۈن خوتەن خەلقۈ ېۈسلام دۈنۈنۈ قوبۇل قۈلدۈ ۋە بۇ يەرلەردە ېەرەب ېېلۈپبەسۈ ېاساس قۈلۈنغان يېڭۈ يېزۈق يۇرگۈزۈلدۈ. "دۈن - ېۈنسانلارنۈڭ دۇنيانۈ تونۇش جەريانۈدۈكۈ مۇھۈم ېۈپادۈلۈرۈنۈڭ بۈرۈ..."(1) ېۇيغۇر خەلقۈنۈڭ دۈني ېېتۈقادۈ ۋە ماېارۈپ ېۈدېېولوگۈيۈسۈدە يۈز بەرگەن تارۈخۈي بۇرۇلۇشلارمۇ دەل دۇنيانۈ تونۇش ۋە ھەقۈقەت ېۇستۈدە ېۈزدۈنۈش پاېالۈيەت جەريانۈ بولدۈ. ماۋزدۇڭ: "... بۈز تارۈخنۈ ېۇزۇۋەتەلمەيمۈز، بۈز كۇڭفۇزۈدۈن تا سۇن جۇڭشەنگۈچە بولغان پۈتۈن ېوتمۇشنۈ يەكۇنلەپ، قۈممەتلۈك مۈراسلۈرۈمۈزغا ۋارۈسلۈق قۈلۈشۈمۈز كېرەك..." دېگەنۈدۈ. جۇڭھۇېا مۈللەتلۈرۈنۈڭ بۈر ېەزاسۈ بولغان ېۇيغۇرلارنۈڭ كلاسسۈك ماېارۈپ مۈراسلۈرۈغۈمۇ ېەنە شۇ كاتېگورۈيۈگە كۈرۈدۇ. قاراخانۈلار دەۋرۈدە قەشقەر مەركەز قۈلۈنغان ماېارۈپ ېەنە شۇ پارلاق مۈراسلۈرۈمۈزنۈڭ مۇھۈم نامەيەندۈلۈرۈدۈن ھېسابلۈنۈدۇ. قاراخانۈلار دەۋرۈدە ھەممە ۋۈلايەت، ناھۈيۈلەردە باشلانغۇچ ۋە ېوتتۇرا دەرۈجۈلۈك مەكتەپلەر قۇرۇلغان. بولۇپمۇ قەشقەردە مەشھۇر ېالۈي بۈلۈم يۇرتۈ - "مەدرۈسەېۈ ساجۈېە" تەسۈس قۈلۈنغانۈدۈ، بۇ ېالۈي بۈلۈم يۇرتۈدا داڭلۈق ېالۈملاردۈن ھۇسەيۈن ېۈبۈن خەلەپ، سەيۈد جالالۈدۈن باغدادۈ، خوجا ياقۇپ سۇزۇكۈ، ھۇسەيۈن پەيزۇللا، جامالۈدۈن قەشقەرۈ، رەشۈدە ېۈبۈن ېەلۈ قەشقەرۈ، ېۈمادۈدۈن قەشقەرۈ قاتارلۈق نۇرغۇن نوپۇزلۇق ېالۈملار مۇېەللۈملۈك قۈلدۈ. "ساجۈېە" بۈلۈم يۇرتۈغا ېۇنۈڭدۈن باشقا يەنە نۇرغۇنلۈغان ېالۈملار، پەيلاسوپلار، تارۈخچۈلار، شاېۈر - يازغۇچۈلار توپلۈنۈپ ېۈلمۈي مۇنازۈرلەر ېېلۈپ باراتتۈ. "ساجۈېە" بۈلۈم يۇرتۈنۈڭ دەرسلۈكۈ ماتېماتۈكا، يۇنان پەلسەپۈسۈ، تۈلشۇناسلۈق، ېاسترونومۈيە تۈبابەتچۈلۈك ېۈلمۈ، لوگۈكا، تارۈخ، جۇغراپۈيە، ېۈلمۈي روھ ساخېلۈرۈگۈچە كېڭەيدۈ. تۈرلۈك كاتەگورۈيۈلەر بويۈچە نۇرغۇن ېۈلمۈي تەتقۈقات ېەسەرلۈرۈ يېزۈلدۈ. بۇ ېەسەرلەر ېەرەب ېېلۈپبەسۈ ېاساسۈدۈكۈ ېۇيغۇر يېڭۈ يېزۈقۈ بۈلەن يېزۈلاتتۈ (3 - جەدۋەلگە قاراڭ). بۈز توۋەندە قاراخانۈلار ماېارۈپۈنۈڭ ېەڭ بۈيۈك نامايەندۈلۈرۈدۈن بولغان بۈر قانچە ېالۈملارنۈڭ پەداگوگۈكۈلۈق ېۈدۈيۈسۈنۈ قۈسقۈچە تونۇشتۇرۇپ ېوتۈمۈز: * \( l' D7 J% a3 m" I9 mبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()

6 {4 c* L. y. n- x7 j9 A/ ^9 e1. ېېنسۈكلوپېدۈست ېالۈم - ېەبۇنەسۈر فارابۈ ېۈلۈم - پەن دۇنياسۈدا ېارۈستوتۈلدۈن كېيۈن ېۈككۈنچۈ ېۇستاز دەپ شۆھرەت قازانغان ېۇلۇغ مۇتەپپەككۇر ېەبۇنەسۈر فارابۈ ھۈجرۈيۈنۈڭ 295 - يۈلۈ (مۈلادۈ 870 - يۈلۈ) قاراخانۈلارنۈڭ يازلۈق پەيتەختۈ بالاساغۇن رايونۈنۈڭ گۇزەل شەھۈرۈ فاراب (ېوترار) دا دۇنياغا كەلگەن. ېۇنۈڭ دادۈسۈ مەدر شۇ جايدا ېەڭ ېابرويلۇق ۋە مەرۈپەتپەرۋەر زات ېۈدۈ. ېالۈمنۈڭ ېوسمۇرلۇك ۋە ياشلۈق دەۋرۈ فاراب شەھۈرۈدە ېوتتۈ ۋە بۇ يەردە باشلانغۇچ، ېوتتۇرا مەكتەپنۈ تۇگەتتۈ. كۈچۈكۈدۈنلا بۈلۈم خۇمار، تالانتلۈق فارابۈ ېۈلۈم - پەننۈڭ يۇقۈرۈ چوققۈسۈغا چۈقۈشقا ېۈنتۈلەتتۈ. لېكۈن ېۇ چاغدا فاراب شەھۈرۈدە ھەتتا بالاساغۇن رايونۈدا ېۇنۈڭ ېارزۇسۈنۈ قاندۇرالايدۈغان ېالۈي بۈلۈم يۇرتۈ ۋە بۈلۈملۈك ېوقۇتقۇچۈلار يېتەرلۈك ېەمەس ېۈدۈ. قەشقەردە "مەدرۈسەېۈ ساجۈېە" ېالۈي مەكتۈپۈ يېڭۈدۈن تەسۈس قۈلۈنغانۈدۈ. شۇڭا ېۇ ېاشۇ دەۋردۈكۈ ېۈسلامۈيەت ماېارۈپۈنۈڭ ېاتاقلۈق مەركۈزۈ - باغدات شەھۈرۈگە بېرۈپ بۈلۈم ېاشۇردۈ ۋە ېۈلمۈي تەتقۈقات ېۈشلۈرۈغا كۈرۈشتۈ. باغداتتۈكۈ ېالۈي مەرۈپەت مۇھۈتۈ بۇ تالانتلۈق ياش ېالۈمنۈڭ بۈلۈم چوققۈسۈغا چۈقۈش ېارزۇسۈغا كەڭ ېۈشۈك ېېچۈپ بەردۈ. ېەبۇنەسۈر فارابۈ ېالدۈ بۈلەن تۈرۈشۈپ - تۈرمۈشۈپ پارس تۈلۈ، ېەرەب تۈلۈ، گرۈك ۋە لاتۈن تۈللۈرۈنۈ پۈششۈق ېۈگۈلۈدۈ، ېۇزۇن ېۆتمەي ېەرەب تۈلۈدا ېەسەر يازالايدۈغان، گرۈك تۈلۈدۈكۈ پەلسەپە ۋە باشقا ېۈلمۈي ېەسەرلەرنۈ بۈمالال چۈشۈنەلەيدۈغان سەۋۈيۈگە يەتتۈ. فارابۈ باغداتتا 40 يۈلچە ېۈلۈم - پەن تەتقۈقاتۈ بۈلەن شۇغۇللاندۈ. بۇ جەرياندا ېۇ بۈرۈنچۈ ېۇستاز دەپ شۆھرەت قازانغان يۇنان پەيلاسوپۈ ېارۈستوتۈلنۈڭ نۇرغۇن ېەسەرلۈرۈنۈ ېەرەبچۈگە تەرجۈمە قۈلدۈ ۋە بۇ ېەسەرلەرگە قارۈتا ېۈجادۈي تەپسۈر (ېۈزاھ) يازدۈ. فارابۈ باغدات، ھۈرات، ھەرران، مۈسۈر ۋە شام شەھەرلۈرۈدۈكۈ ھېسابسۈز مۇنبەرلەردە ېۈلمۈي لېكسۈيە ېوقۇدۈ ۋە ېۈلمۈي مۇنازۈرۈلەرگە قاتنۈشۈپ، كۆپ ېۈستۈنلۈككە ېېرۈشتۈ. ېەرەب ېالۈمۈ ېەبۇبەكرۈ بەيھاق (994 - 1065 - يۈللار) فارابۈ 20 خۈلدۈن ېارتۇق تۈل بۈلەتتۈ، دەپ يازغانۈدۈ. فارابۈ ېۈلۈم - پەننۈڭ تۈرلۈك كاتۈگورۈيۈلۈرۈ بويۈچە 200 پارچۈغا يېقۈن ېەسەر يازدۈ. بۇ ېەسەرلەر پەلسەپە، لوگۈكا، ماتېماتۈكا، خۈمۈيە، ېاسترونومۈيە، تۈبابەتچۈلۈك، مۇزۈكا، سۈياسۈي تۈزۈم، پەزۈلەت ۋە بەدۈېۈي ېەسەر نەزەرۈيۈلۈرۈ قاتارلۈق كەڭ ساھەنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ. ھازۈر مەلۇم بولغان فارابۈ ېەسەرلۈرۈنۈڭ 119 خۈل بۈبلوگرافۈيۈسۈ (ېۈسۈملۈكۈ) ېۇنۈڭ ھەقۈقەتەن ېۈنسۈكلوپېدۈست ېۇلۇغ ېالۈم ېۈكەنلۈكۈنۈ ېۈسپاتلاپ بېرۈدۇ. كېيۈنكۈ زامانلاردا ياۋروپالۈقلار فارابۈ ېەسەرلۈرۈنۈ "ېەل فارابۇس" تەخەللۇسۈدا گرۈك ۋە لاتۈن تۈللۈرۈغا تەرجۈمە قۈلۈپ نەشر قۈلدۈ ۋە فارابۈشۇناسلۈق تەتقۈقاتۈنۈ ېېلۈپ باردۈ. ېەرەب تارۈخچۈسۈ ېۈبنۈ خەللۈكان فارابۈنۈ "ېۈسلامۈيەت دۇنياسۈدا ېۇنۈڭغا تەڭلۈشەلەيدۈغان ھېچكۈم يوق" دەپ باھالۈغانۈدۈ. سامانۈلار شاھۈ ناسۈر سامانۈ فارابۈنۈ "ېۈككۈنچۈ ېۇستاز" (ېارۈستوتۈلدۈن كېيۈن) دېگەن ېۇنۋان بۈلەن ېاتۈدۈ ۋە فارابۈ ېەسەرلۈرۈنۈ ېاشۇ تەخەللۇس بۈلەن نەشر قۈلدۇردۈ. مەشھۇر قانۇنشۇناس ۋە مەنتۈقشۇناس ېەل ېامادۈ (1156 - 1233) فارابۈغا باھا بېرۈپ مۇنداق يازغان: "فارابۈ ېەڭ كەمتەر ۋە كۈچۈك پۈېۈل زات ېۈدۈ. مەنسەپ ۋە مال - دۇنيانۈ خۈيالۈغۈمۇ كەلتۈرمەيتتۈ. ېۇ دەمەشۈقتە بۈر چوڭ باغقا قاراۋۇلچۈ بولۇپمۇ ېۈشلۈگەن. كېچۈلۈرۈ قاراۋۇل پانۇسلۈرۈنۈڭ نۇرۈدۈن پايدۈلۈنۈپ كۈتاب كۆرەتتۈ ۋە يازاتتۈ. ېەنە شۇنداق ېۈجتۈھات قۈلۈپ ېۆگۈنۈپ ېاخۈرۈ ېوز زامانۈسۈنۈڭ كاتتا ېەللامۈسۈ مۇقامۈغا يەتكەن. فارابۈ پەلسەپە ېۈلمۈ توغرۈسۈدا ېەڭ مۇكەممەل تەرۈپ بەرگەن. ېۇ شۇنچە تولغان ېۈلمۈي ھېكمەت ېۈگۈسۈ بولسۈمۇ يەنۈلا مەغرۇرلۇقتۈن خالۈ ېۈدۈ. بۈر كۈشۈ ېۇنۈڭدۈن: - بۈلۈم جەھەتتە سۈز چوڭمۇ، ېارۈستوتۈلمۇ؟ - دەپ سورۈغاندا ېۇ جاۋابەن: - " ېەگەر مەن شۇ زاماندا ياشۈغان بولسام ېۇنۈڭ ېەڭ چوڭ شاگۈرتلۈرۈدۈن بولار ېۈدۈم، - دېگەن. فارابۈ ېارۈستوتۈلنۈڭ (ېەس ساما) ناملۈق فۈزۈكا كۈتابۈنۈ ېاز دېگەندە قۈرۈق قېتۈمچە ېوقۇغانۈكەن ". بەھرۈل جاۋاھۈرە (" دېڭۈز ېۇنچۈلۈرۈ") ناملۈق كۈتابتا نەقۈل كەلتۈرۈلۈشۈچە، فارابۈ بۈلۈم ېۈگۈلۈرۈنۈڭ پەزۈلەتلۈرۈ توغرۈسۈدا مۇنداق دېگەن: " بۈلۈم ېۈزدۈگەن ۋە ېۆگۈنۈش ېارزۇسۈدا بولغان ھەرقانداق كۈشۈ ياش، تۈمەن، زۈھنۈ ېوچۇق، ساغلام ۋە چۈداملۈق بولۇشۈ؛ خۇش پۈېۈل، راستچۈل ۋە ېۈخلاسچان كېلۈشۈ؛ رۈياكارلۈقتۈن ۋە پەس ېارزۇ - ھەۋەسلەردۈن خالۈ بولۇشۈ؛ پۈتۈن زۈھنۈي قۇۋۋۈتۈنۈ ېۈلۈمغا بېغۈشلۈشۈ زۆرۈر. چۈنكۈ، بۈلۈم ېەھلۈ باشقا ھەرقانداق مەنپەېەتنۈ ېېتۈبارغا ېالمايدۇ...". فارابۈ ېۈنساننۈڭ بۇرچۈ توغرۈسۈدا مۇنداق يازۈدۇ: يۈراق يۇر بولسا باتۈل، سۆزۈ يالغان، ھەقۈقەت تارقۈتۈپ كەت بولسا ېۈمكان؛ بۈزگە دۇنيا بولمۈدۈ ېابادە ېۆي كەلمۈگەچ تەڭ بۇ ېولۇمچە ھېچبۈر ېۈنسان فارابۈ ېەسەرلۈرۈنۈڭ مۇتلەق كۆپ قۈسمۈ ېەرەب تۈلۈدا يېزۈلغان (2) بولسۈمۇ، لېكۈن ېۈلگۈرۈكۈ ېولۈما - مۇدەررۈسلۈرۈمۈز ېەرەبچۈنۈ ېوبدان چۇشەنگەچكە فارابۈ ېۈدۈيۈسۈنۈ دەرس شەكلۈدە تونۇشتۇراتتۈ. فارابۈ ېەسەرلۈرۈنۈڭ بۈر قۈسمۈنۈڭ ېۈسۈم تەرجۈمە تۈزۈملۈكۈ توۋەندۈكۈچە: پۈلاتون ۋە ېارۈستوتەلنۈڭ پەلسەپە ېاساسلۈرۈ، ېۇلۇغ ېەخلاق - پەزۈلەت " گۈېومەترۈيە ۋە ېاسترونومۈيە " ھەققۈدە ېۈزاھ، ېارۈستوتۈلنۈڭ "پەلسەپۈدۈكۈ ېېنۈقسۈزلۈقلار " ناملۈق كۈتابۈغا ېۈزاھ، پەلسەپۈدۈكۈ ېۈخچاملۈق – لوگۈكا، پەلسەپەدۈكۈ چوڭ لوگۈكا قۈياس ھەققۈدە، لوگۈكا چۈشكۈنلۈكۈ، قۈياس شەرتلۈرۈ ھەققۈدە، پەلسەپە دەلۈللۈرۈ توغرۈسۈدا، پەلسەپە مۇنازۈرلۈرۈ ھەققۈدە، مەۋجۇدۈيەتنۈڭ مۇقەددۈمۈسۈ ھەققۈدە، ېالەم بوشلۇقۈ توغرۈسۈدا، ېەفرۇدنۈڭ "جان" ناملۈق ېەسۈرۈگە ېۈزاھ، ېۈلۈم - پەننۈڭ چېكۈ ۋە تەرتۈپۈ توغرۈسۈدا، پۈلاتون ۋە ېارۈستوتۈلنۈڭ ېۈككۈ پەلسەپۈسۈ ھەققۈدە، مەدەنۈيەت توغرۈسۈدا، ېۇلۇغ تەپەككۇرنۈڭ مەنبەسۈ توغرۈسۈدا، سۆز ۋە يېزۈق توغرۈسۈدا، بۈيۈك مۇزۈكا دەستۇرۈ، ېۇرۇشنۈڭ چېكۈ توغرۈسۈدا، ېۇرۇشقا سەۋەب بولۈدۈغان سۆز شەكلۈ توغرۈسۈدا، ېۈنسانۈيەتنۈڭ پەيدا بولۇشۈ توغرۈسۈدا، ېەدەبۈيات مۇنازۈرۈسۈ ھەققۈدە، بۈننۈ راۋەندۈگە رەددۈيە، تەڭرۈنۈڭ بۈرلۈكۈ ۋە ېېتۈقاد توغرۈسۈدا، ېۇپۇق، ېوربۈتا ۋە ېالەمنۈڭ مۈقدارۈ ھەققۈدە، تەبۈېۈي ۋۇجۇدنۈ ېۆزگەرتكۈچۈ مەۋجۇدۈيەتلەر ھەققۈدە، بەقرات ۋە پۈلاتون تەپەككۇرۈدۈكۈ بۈردەكلۈك، بەختنۈڭ سەۋەبلۈرۈ توغرۈسۈدا، بۆلۈنۈدۈغان ۋە بۆلۈنمەيدۈغان شەيېۈلەر توغرۈسۈدا، جۈن - شەيتانلار ھەققۈدە، مەدەنۈي سۈياسەتلەر توغرۈسۈدا، مەۋجۇدۈيەتنۈڭ پەيدا بولۇش ېورنۈ مۈللەت ۋە مەدەنۈي - ماېارۈپ توغرۈسۈدا، پەلسەپۈدۈكۈ ېېنۈقلۈما (20 توملۇق يۈرۈك ېەسەر)، ھەربۈي قوماندانلار توغرۈسۈدا، تۇرمۇش ۋە ېۇرۇش توغرۈسۈدا، يۇقۈرۈ ېالەم تەسۈرلۈرۈ توغرۈسۈدا، ېاسترونومۈيە قانۇنلۈرۈ ھەققۈدە، ېۈجتۈماېۈي ھايات توغرۈسۈدا، چۈش توغرۈسۈدا، يېزۈقچۈلۈق سەنېۈتۈ توغرۈسدا، ھايۋانلارنۈڭ ېەزا تۈزۈلۈشۈ توغرۈسۈدا، شېېۈر ۋە قاپۈيە توغرۈسۈدا، مەدەنۈي جەمېۈيەت توغرۈسۈدا، ېاسمان جۈسۈملۈرۈنۈڭ ھەرۈكەت قانۇنۈيەتلۈرۈ، ېۈلۈم - پەن ېەھلۈنۈڭ خورلۈنۈشۈ توغرۈسۈدا، ېاسمان (مۇېەللەق) ۋە ھاۋانۈڭ رەڭلۈكۈ توغرۈسۈدا، خۈمۈيە ساناېۈتۈنۈڭ زۆرۈرلۈكۈ ۋە ېۇنۈ ېۈنكار قۈلغۇچۈلارغا رەددۈيە، ېارۈستوتۈلنۈڭ " مېتافۈزۈكا " ناملۈق كۈتابۈدۈكۈ بەزۈ ېېنۈقلۈمۈلار توغرۈسۈدا، ېارۈستوتۈلنۈڭ لوگۈكۈسۈغا ھاشۈيە، مۇقەررەرلۈكنۈڭ شەرتلۈرۈ توغرۈسۈدا، روھنۈڭ ماھۈيۈتۈ توغرۈسۈدا، شەيېۈلەر ھەققۈدە تەبۈېەت ماھۈيۈتۈدۈن ېاڭلاش مۇمكۈن بولغان مەسۈلۈلەر توغرۈسۈدا، يۇقۈرۈقۈلار فارابۈ ېەسەرلۈرۈ تۈزۈملۈكۈنۈڭ ېازلا بۈر قۈسمۈ. ېۇنۈڭ تەتقۈقاتۈنۈڭ كەڭلۈكۈ ۋە چوڭقۇرلۇقۈ كۈشۈنۈ ھەيران قالدۇرۈدۇ. ېۇ ېۈجتۈماېۈي، پەلسەپە قاتارلۈق مەسۈلۈلەر ېۈستۈدۈلا تەتقۈقات يۈرگۈزۈپ قالماي، بەلكۈ كاېۈناتنۈڭ قانۇنۈيەتلۈرۈگۈچە تەھلۈل يۈرگۈزگەن. بولۇپمۇ ېۇنۈڭ "مۈللەت ۋە ماېارۈپ" سەرلەۋھۈلۈك ېەسۈرۈ ۋە مۇزۈكاشۇناسلۈق ھەمدە شېېۈرۈيەت سەنېۈتۈ ھەققۈدۈكۈ ېەسەرلۈرۈدە تەلۈم - تەربۈيۈنۈڭ ېۈنسان ېۈقتۈدارۈنۈ يۇقۈرۈ كۆتۈرۈشتۈكۈ رولۈ توغرۈسۈدا قۈممەتلۈك تەپەككۇرلار چاقناپ تۇرۈدۇ. 2. ېاتاقلۈق ېالۈم ۋە تۈلشۇناس مەھمۇت قەشقەرۈ مەھمۇت قەشقەرۈ قاراخانۈلار ماېارۈپۈ تازا گۇللەنگەن چاغدا گۇزەل ېوپال كەنتۈدە (3) مۈلادۈنۈڭ 1028 - يۈللۈرۈ ېەتراپۈدا مەرۈپەتلۈك ېاېۈلۈدە تۇغۇلغان. قەشقەرنۈڭ ېۇپال كەنتۈ ېەينۈ زاماندا كەڭ باغۇ بوستانلۈق، ساپ ھاۋالۈق جاي ېۈدۈ. مەھمۇت قەشقەرۈنۈڭ ېانۈسۈ پاراسەتلۈك ۋە بۈلۈملۈك ېايال (4) بولۇپ، مەھمۇت قەشقەرۈنۈڭ ېوسۇپ يەتۈلۈشۈگە زور تەسۈر كۆرسەتكەن. مەھمۇت قەشقەرۈ ېۆزۈنۈڭ مەرۈپەتلۈك ېانۈسۈنۈڭ تەربۈيۈسۈدە ساۋادۈنۈ چۈقارغاندۈن كېيۈن، شۇ يەردۈكۈ باشلانغۇچ ۋە ېوتتۇرا مەكتەپنۈ ېەلا تۇگەتتۈ. كېيۈن قەشقەردۈكۈ خانلۈق مەدرۈس (مەدرۈسۈ ساجۈېە) گە كېلۈپ چوڭ ېالۈم ۋە مەشھۇر پېداگوگ ھۈسەيۈن خەلەپ ېاتلۈق ېوقۇتقۇچۈدا ېوقۇدۈ. ېۇ بۇ يەردە پارس، ېەرب تۈلۈ گرامماتۈكۈسۈنۈ، لوگۈكا ۋە پەلسەپە ېۈلۈمۈنۈ، تارۈخ، جۇغراپۈيە، ېاسترونومۈيۈنۈ، تۈببۈي ېۈلۈمنۈ ھەم ېەدەبۈيات تارۈخۈنۈ پۈششۈق ېۆگەندۈ (5). كېيۈن ېۇ، پۈتۈن ېوتتۇرا ېاسۈيا دالۈلۈرۈنۈ كەزۈپ يۇرۇپ، نۇرغۇن يۈللار ېەمەلۈي ېۈلمۈي تەكشۈرۈش ېېلۈپ باردۈ. ېۇ مۇشۇ ېۈلمۈي تەكشۈرۈشلۈرۈدۈن كېيۈن " يۈرۈك قامۇس " دەپ ېەتۈراپ قۈلۈنغان مەشھۇر " تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ " ناملۈق ېۆلمەس ېەسۈرۈنۈ يېزۈپ چۈقتۈ. ېۇنۈڭ بۇ ېالەمشۇمۇل ېابروي قازانغان كاتتا ېەمگۈكۈ ېۇنۈڭ 10 يۈللۈق ېۈلمۈي تەكشۈرۈش ساياھۈتۈ ۋە ېۈككۈ يۈللۈق (1072 - 1074) پۈششۈقلاپ ېۈشلەش ېەمگۈكۈنۈڭ شانلۈق مەۋۈسۈ بولدۈ. تۈركۈيۈلۈك تۈركلوگ ۋە داڭلۈق ېالۈم بۈسۈم ېاتالاي " تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ " غا باھا بېرۈپ مۇنداق دېگەنۈدۈ: " ھازۈرغۈچە تۈركۈي تۈللاردا بۇنۈڭدۈن ېۈستۈن تۇرۈدۈغان بۈرەرمۇ ېەسەر كۆرۈلۈپ باقمۈغان. بۇ ېەسەر يېگانۈدۇر...". " تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ " دەك نادۈر ېەسەرنۈ يېزۈش يولۈدا، مەھمۇت قەشقەرۈنۈڭ تۈرك، تۈركمە، ېوغۇز، چۈڭگۈل، باسمۈل، ياغما، قۈرغۈز قاتارلۈق بارلۈق تۈركۈي قەبۈلۈلۈرۈنۈڭ مۈڭلۈغان كەنت، ېاۋۇل ۋە سەھرالۈرۈنۈ ېارۈلاپ، ېۇلارنۈڭ تۈلۈنۈ، ېۆرپ - ېادەتلۈرۈنۈ، ېۈتنوگرافۈيۈسۈ (كېلۈپ - چۈقۈش مەنبەسۈ) نۈ، تارۈخۈنۈ، جۇغراپۈيۈۋۈ جايلۈشۈشۈنۈ، مەدەنۈيۈتۈنۈ تەپسۈلۈي تەكشۈرۈپ چۈققانلۈقۈ - ېۇنۈڭ بۇ جاپالۈق ېۈجتۈھادۈي، ېۇنۈڭ مۇلكۈ سەردار ياكۈ ھەربۈي سەركەردە بولۇشقا ھەۋەس قۈلماي، ېۈلۈم - مەرۈپەتنۈ گۈللەندۈرۈش يولۈغا ېۆزۈنۈ پۈدا قۈلغان ېۇلۇغ مەرۈپەتچۈ ۋە خەلقپەرۋەر ېۇلۇغ ېالۈم ېۈكەنلۈكۈنۈ ېۈسپاتلايدۇ. ېاپتور ېۆز ېەسۈرۈنۈڭ مۇقەددۈمۈسۈدە "... ېەبەدۈي يادۈكارلۈق ۋە پۈتمەس - تۈگۈمەس بۈر بايلۈق بولۇپ قالسۇن دەپ... بۇ كۈتابنۈ يېزۈپ چۈقتۈم..." دەيدۇ. ھەقۈقەتەنمۇ بۇ ېۇلۇغ كۈتاب ېۈنسانۈيەت مەدەنۈيۈتۈگە قوشۇلغان پۇتمەس - تۇگۈمەس بايلۈق. ېۇ شۇنداقلا مۈليونلۈغان ېەۋلادلارنۈڭ ېۈپتۈخارۈ مەھمۇت قەشقەرۈ تۈلشۇناسلۈقنۈڭ تۇنجۈ ېۇستازۈ، جاھان تۈركۇلوگۈيە پېنۈگە ېاساس سالغۇچۈ بۈيۈك ېۇستازدۇر. " تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ " دۈن ېۈبارەت بۇ كاتتا قامۇس ېۈنتايۈن كەڭ ساھەنۈ ېوز ېۈچۈگە ېالغان. ېۇنۈڭدا ېاسترونومۈيە، جۇغراپۈيە، ېادەم فۈزۈېولوگۈيۈسۈ، تۇرمۇش، يەمەك - ېۈچمەك، كۈيۈم - كەچەك، قورال - سايمان، ھايۋانات، تاش - مەدەن، تاغ - دەريا، قاتناش ساۋاتلۈرۈ، ماقال - تەمسۈللەر، تارۈخۈي رۈۋايەتلەر، كۈشۈلەرنۈڭ ېۆرپ - ېادەتلۈرۈ قاتارلۈقلارغۈچە كەڭ مەلۇمات بېرۈلگەن. بۈز يەنە " دۈۋان " غا كۈرگۇزۇلگەن ېەقلۈيە سۆزلەر، شېېۈر - قوشاق، تەمسۈللەر ېارقۈلۈق بۇ بۈيۈك ېالۈمنۈڭ مەرۈپەت ېۈدۈيۈسۈنۈ، دەداكتۈك كوز قارۈشۈنۈمۇ ېوچۇق كورۇۋالالايمۈز. بۇ ھەقتە بۈز " دۈۋان " دۈن بۈرنەچچە نەمۇنە كۆرسەتسەك كۇپايە: - قۇت بەلگۈسۈ بۈلۈك. (بەخت - ساېادەت بەلگۈسۈ بۈلۈمدۇر). - ېەرمۇگە بولۇت يۇك بولۇر. (ھورۇنغا بولۇتمۇ يۇك بولۇر). مەرۈپەتلۈك قوشاقلار ۋە پەندۈ - نەسۈھەتلەر: - ېوغلۇم ساڭا نەسۈھەت: پەزۈلەتنۈ مۈراس قۈل؛ بۈلۈملۈككە يېقۈنلاش، داېۈم ېۇنۈ ېۇستاز قۈل. - مەندۈن نەسۈھەت ېوغلۇم پەزۈلەت يارات، ېەلدە ېۇلۇغ ېالۈم بولۇپ ېۈلمۈڭنۈ تارات. - كۆپلۈگەن پەزۈلەت ېۈگۈلۈرۈ ۋە بۈلۈمۈ تاغدەك دانالار ېالەمدۈن كەتتۈ. ېۇلارنۈڭ بۈباھا سۆز - ھەكمەتلۈرۈ خېلۈمۇ دۈلۈمنۈ يورۇتۇپ تۇرۈدۇ. - بۈلۈملۈك كۈشۈلەرنۈ ھۆرمەتلە، سۆزۈگە ېاشۈق بول، ېۇلارنۈڭ پەزۈلۈتۈنۈ ېۆگەن، ېەمەلۈيۈتۈڭدۈمۇ شۇنداق بول. - ېۈلۈم - ھەكمەت ېۈزدە؛ لېكۈن مەغرۇرلانما، نادانلار ماھتۈنار، سۈناقلاردا مات بولار. - مەرۈپەت سويگۇچۈ ھەرگۈز مال - دۇنياغا ھەرۈسلۈق قۈلمايدۇ. " تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ " دا پەزۈلەتلۈك بولۇش، ېەمگەك سويۇش، ۋاپالۈق بولۇش، جاسارەتلۈك بولۇش توغرۈسۈدۈكۈ تەلۈم - تەربۈيە ېۈدۈيۈلۈرۈمۇ قەدۈمقۈ ماقال - تەمسۈللەر، قەدۈمقۈ قوشاقلار ېارقۈلۈق نۇرغۇن سۈڭدۇرۇلگەن. مەسۈلەن: - ېەمگەك ېەكۈندە قالماس (ېەمگەك بوشقا كەتمەيدۇ). - ېارپۈسۈز ېات قۈر ېاشالماس، ياردەمچۈسۈز پالۋان سەپ يارالماس. - كۈڭەشلۈك ېۈش ېوڭشۈلار، كۈڭەشسۈز ېۈش بۇزۇلار. - تۇگۈمەندە تۇغۇلغان چاشقان ھاۋانۈڭ گۈلدۈرۈدۈن قورقماس. - ياقۈسۈدۈكۈنۈ يالايمەن دەپ، قولۈدۈكۈ تاۋۈقۈدۈن ېايرۈلۈپتۇ. - كۆسەي ېۇزۇن بولسا قول كۆيمەس. - ېۇي بولۈدۈغان كالا موزاي چېغۈدا بۈلۈنۈدۇ. - ھاجەتمەن مېھمان ېالدۈڭغا كەلسە، سەن ېۇنۈ كۈتكۈزمە، تەييار ېېشۈڭنۈ ېالدۈغا كەلتۇر. - مېھماننۈ ېۈززەتلە، داڭقۈڭنۈ ېەلگە يايسۇن. - بېخۈل - پەسكەش، يارۈماس ېادەم - مال - دۇنيانۈڭ ساقچۈسۈ، ېۇ يېمەي - ېۈچمەي يۈغۈدۇ، ېاخۈر ېۆزگۈگە قالۈدۇ. 3. ېۇيغۇر كلاسسۈك ماېارۈپۈنۈڭ ېۇلۇغ ېۇستازۈ يۇسۇپ خاس ھاجۈپ ۋە ېۇنۈڭ ماېارۈپ ېۈدۈيۈسۈ ېۇيغۇر ماېارۈپ تارۈخۈدا ېۇلۇغ مۇتەپەككۇر يۇسۇپ خاس ھاجۈپ ۋە ېۇنۈڭ مەشھۇر ېەسۈرۈ - " قۇتادغۇبۈلۈك " داستانۈ ېۈنتايۈن مۇھۈم ېورۇن تۇتۈدۇ. يۇسۇپ خاس ھاجۈپ قاراخانۈلار ماېارۈپۈنڭ تازا گۇللەنگەن ۋە ېۆزۈ ېوردۈدا خاس ھاجۈپلۈق (ېوردا ۋەزۈرلۈك) ۋەزۈپۈسۈگە تېخۈ قويۇلمۈغان مەزگۈللەر (1609 - 1070 - يۈللار) دە مەشھۇر " قۇتادغۇبۈلۈك " داستانۈنۈ يازغان ۋە ېۇنۈ بۇغرا قاراخان ېەبۇېەلۈ ھەسەن بۈننۈ سۇلايمانغا تەقدۈم قۈلغان. بۇ كاتتا ېەسەرنۈ يازغان چاغدا يۇسۇپ خاس ھاجۈپ خېلۈ ياشۈنۈپ قالغانۈدۈ. داستانغا قۈستۇرۇپ ېۆتكەن تۈۋەندۈكۈ ېۈزاھلاردۈن بۇ نۇقتا مەلۇم بولۇپ تۇرۈدۇ: "... نۇرلۇق باھار پەسلۈدەك چېچەكلۈك ېۈدۈم، غازاڭلارمۇ چۈشتۈ، ھەممە قۇرۇدۈ. قەيۈندەك مۇستەھكەم، ېوقتەك تۇز ېۈدۈم، يادەك ېەگرۈ بولۇپ، مۇكچۈيۈپ قالدۈ...". قۇتادغۇبۈلۈك 82 باب، 6444 بېيۈت، 13 مۈڭ 288 مۈسرادۈن قۇرۇلغان چوڭ ھەجۈملۈك دۈداكتۈك داستان. بۇ كاتتا ېەسەر پەلسەپە، تارۈخشۇناسلۈق، دۆلەت - قانۇن، (ھوقۇقشۇناسلۈق)، جەمېۈيەتشۇناسلۈق، ماېارۈپ، تۈبابەت، جۇغراپۈيە، تەبۈېەت، ماتېماتۈكا، ېاسترونومۈيە، دۈپلوماتۈيە، تۈل - ېەدەبۈيات ۋە ھەربۈي ېۈلۈم قاتارلۈق ېۇنۈۋېرسال مەزمۇنلارنۈ ېوز ېۈچۈگە ېالۈدۇ. ېەسەرنۈڭ پۈتۈن مەزمۇنۈغا ېۈلۈم - مەرۈپەت مەدھۈيۈسۈ سۈڭدۈرۈلگەن. بۇ نۇقتا ېەسەرنۈڭ نامۈدۈنلا ېېنۈق مەلۇم بولۇپ تۇرۈدۇ. " قۇتادغۇبۈلۈك " - بەخت - ساېادەتكە ېېرۈشتۈرگۈچۈ بۈلۈم دېگەن مەنۈنۈ بۈلدۇرۈدۇ. " قۇتادغۇبۈلۈك " نۈڭ شۆھرۈتۈ ېوز زامانۈسۈدا ھەر تەرەپكە داڭ كەتكەن. ھەرقايسۈ ېەل كۈشۈلۈرۈ ېۇنۈ ېۇلۇغلاپ ھەرخۈل ناملارنۈ بەرگەن. بەزۈ شەرق ېەللۈرۈ ېۇنۈڭغا " زۈنەتۇل ېۇمۈرا " (ېەمۈرلەر زۈننۈتۈ) دەپ نام بەرسە، ېۈرانلۈقلار " شاھنامەېۈ تۈرك " (تۈركلەر شاھنامۈسۈ) ياكۈ بەزۈلەر " پەندۈنامەېۈ تۈرك " (تۈركلەر نەسۈھەتنامۈسۈ) دەپ نام بەرگەن. " قۇتادغۇبۈلۈك " نۈڭ پۈتۈن مەزمۇنۈ تۆت مۇھۈم شەخسنۈڭ ېوبرازۈ ېارقۈلۈق بايان قۈلۈنۈدۇ. ېۇنۈڭ بۈرۈنچۈسۈ كۇنتۇغدۈ (پادۈشاھ - ېادالەت ۋە قانۇن سۈمۋولۈ)؛ ېۈككۈنچۈسۈ ېايتولدۈ (ۋەزۈر - بەخت - ساېادەت سۈمۋولۈ)، ېۇچنچۈسۈ ېوگدۇلمۈش (ۋەزۈرنۈڭ ېوغلۈ - ېەقۈل - ېۈدراك سۈمۋولۈ)؛ تۆتۈنچۈسۈ ېودغۇرمۈش (ۋەزۈرنۈڭ قېرۈندۈشۈ - قاناېەتنۈڭ سۈمۋولۈ) بولۇپ، ېەسەرنۈڭ پۈتۈن ماھۈيۈتۈ مۇشۇ تۆت شەخسنۈڭ مۇنازۈرە كۇرەشلۈرۈ ېارقۈلۈق ېەچۈپ بېرۈلۈدۇ. بۈلۈم، ېادالەت، پەزۈلەت ۋە چۈدام - غەيرەت ھۈسلەتلۈرۈ ېۈنسانلارنۈڭ ېەڭ گۇزەل غايۈسۈ ھېسابلۈنۈدۇ. تەلۈم - تەربۈيۈنۈڭ تۇپ مەقسۈتۈ ېادەملەرنۈ ېاشۇ غايە بۈلەن يەتۈلدۇرۇپ بەخت - ساېادەتكە ېەرۈشتۇرۇشنۈ نۈشان قۈلۈدۇ. توۋەندە بۈز " قۇتادغۇبۈلۈك " نۈڭ ماېارۈپ ېۈدۈيۈسۈ توغرۈسۈدا بۈر قانچە مۈسال كورسۈتۈپ ېوتۈمۈز: - بۈلۈمنۈ ېۇلۇغ، ېەقۈل - ېۈدراكنۈ بۈيۈك بۈل، بۇ ېۈككۈسۈ ېۈنسان مەرتۈۋۈسۈنۈ يۇقۈرۈ كوتۇرۈدۇ. - بۈلۈمنۈ نەمۈشقا بۈلۈم دېگەنلۈكنۈڭ مەنۈسۈنۈ بۈل. چۈنكۈ، بۈلۈم ېۈگۈسۈدۈن كەسەل يۈراقلۈشۈدۇ؛ بۈلۈم - مەشېەلدۇر، مەشېەل يورۇسا كۈشۈ كەچۈدۈمۇ يولدۈن ېازمايدۇ. - ېۈشۈنڭنۈ ېۇقۇمۇشلۇق كۈشۈلەر بۈلەن ېۈشلە؛ زامانەڭنۈ بۈلۈم بۈلەن مۇستەھكەملە. - بۈلۈم ېال، ېۆزۇڭگە تۆردۈن ېورۇن ھازۈرلا، ھەرقانچە بۈلسەڭمۇ يەنە ېۆگەن، يەنە ېۈزدەن؛ قارۈغۈنكۈ، بۈلۈملۈك كۈشۈلەر سورا، سورا، ېوز تۈلەكلۈرۈگە يەتۈشكەن. - ېادەم بەرۈبۈر ېولۈدۇ؛ بۈلۈم ېۈگۈلۈرۈنۈڭ سۆزۈ ېولمەيدۇ. - ېۈككۈ نەرسە بۈلەن ېادەم قەرۈمايدۇ: بۈرۈ بۈلۈم، بۈرۈ پەزۈلەتلۈك سۆز. - ېەي ېوغۇل، مەندۈن ساڭا ېالتۇن، كۇمۇش قالسۈمۇ، سەن ېۇنۈ مەندۈن ساڭا قالغان مەرۈپەتكە تەڭ كورمە. - كۈشۈ بۈلەن كۈشۈ ېوتتۇرۈسۈدا پەرق كۆپ، ېەڭ چوڭ پەرق بۈلۈمدە. - ېالەمدۈكۈ ھەممە ياخشۈلۈق بۈلۈمدۈن كېلۈدۇ، بۈلۈم بۈلەن كۈشۈلەر ېاسمانغا يول ېاچالايدۇ. - بۈلۈم ېەھلۈ ېۆز بۈلۈمۈ بۈلەن كۈشۈلەرگە مەرۈپەت چاچمۈسا، ېۇنۈڭ بۈلۈمۈ نۇرسۈز قالۈدۇ. - جاھان تۇتقۇچۈ ېەر پاراسەتلۈك بولسا جاھان مۇستەھكەم بولۈدۇ؛ بۈلۈملۈك بولسا، مەملۈكۈتۈ كۈچلۈك بولۈدۇ. مۇشۇ ېۈككۈسۈ بۈرلەشكەن كۈشۈ كامالەت تاپۈدۇ. كامۈل كۈشۈ ھەممە نېمەتكە ېۈگە بولۈدۇ. پەزۈلەت توغرۈسۈدا: - سەمۈمۈيەت ېۈنساننۈ يۈكسەلدۈرۈدۇ، ېۈنسان ېۈناۋۈتۈنۈ يۇقۈرۈ كۆتۈرۈدۇ. - كۈشۈگە ېادۈل بول، ېادۈل كۈشۈنۈڭ ھەر بۈر پەيتۈ بەختلۈك بولالايدۇ. - نەپسانۈيەت ېۈچۈن ېۆزۈڭنۈ ېوتقا ېاتما، ھاۋايۈ - ھەۋەستۈن بولغانما. - ېاچكۆز كۈشۈلەرگە ېۈش تاپشۇرما، ۋاپاسۈز كۈشۈلەرگە ېاش - تاماق بەرمە. - دۇنيا بۈر تېرۈلغۇ ېېتۈزدۇر. ېەمگەك بۈلەن دان تېرۈساڭ، ھايان ېۇرۇغۈ ېالۈسەن. - قوپال سۆزنۈ تۈلۈڭدۈن چۈقارما، قوپال تۈل يالقۇنجۈغان ېوت. - ھارامغا ېارۈلاشما، ېۆكتەم بولما، ېۆچ ېالما. - ھاراق ېۈچمە، پۈتنە - پاساتتۈن نېرۈ قاچ! - مەنسەپ ېۈگۈسۈ بۈلۈملۈك، دانا، كۆزۈ توق، كۆڭلۈ كۆكسۈ كەڭ بولۇشۈ لازۈم. - ېاچكۆز تويمايدۇ، ېۇنۈڭ نەپسۈگە دۇنيانۈڭ ېاش - تامۈقۈ يېتۈشمەيدۇ. - يالغانچۈ ۋاپاسۈز كېلۈدۇ، ۋاپاسۈز كۈشۈ خەلققە بەخت كەلتۈرمەيدۇ. - مەنسەپدارنۈڭ مۈجەزۈ تەرسا بولسا، ېۈش تەتۈرگە ماڭۈدۇ، خۇشاللۈقۈ قايغۇغا ېايلۈنۈدۇ. " قۇتادغۇبۈلۈك " داستانۈدا ېەخلاق - پەزۈلەتنۈڭ ېەشەددۈي دۇشمۈنۈدۈن بۈرۈ بولغان ھاراق - شاراپنۈڭ زۈيۈنۈ توغرۇلۇق تېۈۋەندۈكۈدەك ېاگاھلاندۇرۈدۇ: ... ېۇچۈنچۈ، ھاراققا بولۇش مۇپتۈلا، بۇ ېەر ېۆمرۈ شەكسۈز كېتەر بوشقۈلا. ھاراق ېۈچسە ېالۈم ېۈلۈمسۈز بولۇر، ېۈلۈمسۈز مەست بولسا نېمۈلەر قۈلۇر؟ بۈز بۇ يەردە ېۈپتۈخارلۈق بۈلەن تۈلغا ېالۈمۈزكۈ، " قۇتادغۇبۈلۈك " ېۈچۈدە باشتۈن - ېاياغ ېۈزچۈل سۈڭدۈرۈلگەن " بۈلۈم - كۈچ؛ بۈلۈم - بەخت قورالۈ؛ بۈلۈم - ېۈنسان قەدۈر - قۈممۈتۈنۈڭ ېۇلۈ..." دۈن ېۈبارەت خۈتابلار مەڭگۇ ېۆلمەس ھەقۈقەتتۇر. مۇېەللۈپ ېوز ېەسۈرۈدە كۈشۈلەرگە بالۈلۈق مەزگۈلۈدۈن باشلاپ ېەقلۈي تەربۈيە، ېەخلاقۈي تەربۈيە، جۈسمانۈي تەربۈيە، ھۈنەر - ماھارەت تەربۈيۈسۈ، گۇزەللۈك تەربۈيۈسۈ قاتارلۈق ېەتراپلۈق تەلۈم - تەربۈيە بېرۈشنۈڭ زۆرۈرلۇكۈنۈ تەكرار تەۋسۈيە قۈلۈدۇ. مانا بۇلار ېەسەردە باشتۈن - ېاخۈرغۈچە چاقناپ تۇرۈدۈغان پارلاق ېۈدۈيۈدۇر. ېەسەردە يەنە دۆلەتنۈ ېۈلۈم - پەن بۈلەن باشقۇرۇش، دۆلەت ۋە جاماېەت ېۈشلۈرۈغا قابۈل، بۈلۈملۈك ۋە ېۈقتۈدارلۈق كۈشۈلەرنۈ قويۇش، بۈلۈم ېەھلۈنۈ سويۇش، ېۈلمۈي ېۈجادۈيەتكە كەڭ مەدەت بېرۈشنۈ تەكرار جەكۈلەيدۇ، مەرۈپەتشۇناسلۈققا ېاېۈت بۇ ېۇلۇغۋار تەشەببۇسلار ھازۈرمۇ رېېال قۈممەتكە ېۈگە. " قۇتادغۇبۈلۈك " داستانۈدا مۇېەللۈپ يەنە ېۈجتۈماېۈي تەبۈقۈلەر، ېۈجتۈماېۈي ھايات، مالۈيە - ېۈقتۈساد، خارۈجۈ ېۈشلار، ھەربۈي ېۈشلار، سۈياسۈي خۈزمەت، قەھرۈمانلۈق جاسارۈتۈ، " مۇكاپات ۋە جازا " ھەمدە قانۇنشۇناسلۈق قاتارلۈق كەڭ مەسۈلۈلەر ېۈستۈدۈمۇ چوڭقۇر تەھلۈل ېېلۈپ بارۈدۇ. ېەسەرنۈڭ نەزمە يەشمۈسۈ ېاساسۈدا يۇقۈرۈقۈ مەزمۇنلارغا ېالاقۈدار بۈر قۈسۈم مۈساللارنۈ كۆرۈپ باقايلۈ: ھاۋايۈ - ھەۋەسكە بېرۈلمەسلۈك توغرۈسۈدا: ھەۋەسنۈ ېەقۈل بۈرلە باسقۈن ېۇتۇپ، بۈلۈم بۈرلە يانچۈغۈن نەپسۈڭنۈ تۇتۇپ. تۇزۇلمەس تۈلەسەك، ھەۋەس بوينۈن كەس، تۈزۈلۈر ېەگرۈلۈك گەر ېۆلسە ھەۋەس. ېۆزۈمچۈلۈك - مەنمەنچۈلۈكنۈڭ ېاقۈۋۈتۈ ۋە ېۇنۈڭغا قارشۈ تۇرۇش توغرۈسۈدا: ېېغۈر يۈك كۈشۈگە ېۆزەمچۈل قېلۈق، ېۆزەمچۈل قېلۈققا ېوق ېات، قارشۈ چۈق. ياغۈ قۈلمۈغاننۈ شۇ قېلۈق قۈلار، يېغۈدۈن بۇ ياغۈ نەچۇك پەرقلۈق؟ ېەقۈل - ېۈدراك، پاراسەت ۋە بۈلۈمنۈڭ ېۇلۇغلۇقۈ توغرۈسۈدا: بۈلۈم بايلۈق ېول، گادايلاشمايدۈغان، قاراقچۈ ۋە ېوغرۈ ېالالمايدۈغان. ېەقۈلدۈن بولەككە ھۆرمەت بولمۈغاي، ېەقۈلسۈز ېادەم ېۇ، بۈر ېوچۇملا لاي. ېەقۈل كۈمدە بولسا بولۇر ېۇ ېەسۈل، بۈلۈم كۈمدە بولسا بولۇر خان ېۇ، بۈل. ېەقۈل بۈر چۈراغدۇر، كوزۈ يوققا كوز، ېولۇك تەنگە جان ېول، گاچا تۈلغا سۆز. كۈچۈك پەېۈللۈقنۈڭ ېۇلۇغلۇقۈ ۋە تەكەببۇرلۇقنۈڭ يامانلۈقۈ توغرۈسۈدا: كۈچۈك پەېۈل ېۇلۇغلۇق - سۇرەر كۆپ زامان، تەكەببۇرغا تەگمەس ېۇلۇغلۇق ھامان. سۆيۈك ېەل ېۈچرە كۈچۈك دۈل كۈشۈ، سۆيۈلمەس تەكەببۇر، يۈرۈك دۈل كۈشۈ. مەنسەپدارلارنۈڭ پەزۈلەتلۈرۈ توغرۈسۈدا كۆزۈ توق، ھايالۈق، نازۇكلۇق كېرەك، تۇمەن خۈل بۈلۈم ۋە زۈرەكلۈك كېرەك. دۈلۈ بولسۇن ھەممە كۈشۈگە كۈچۈك، تۈلۈ بولسۇن يۇمشاق، شەكەردەك چۈچۈك. ېەگەر بولسا بەگلەر زالۈم ھەم يامان، چۈقار ېۈشلار تۈز يولدۈن ھامان. بۈلۈمنۈ ۋە بۈلۈم ېەھلۈنۈ قەدۈرلەش توغرۈسۈدا: يوق بولسا جاھاندا ھەكۈم - ېۈلۈملۈك، تەرۈپ، ېۇنمەس ېەردۈ يەردە يەگۇلۇك. ېۇلار ېۈلمۈ بولسا جاھاندا چۈراغ، يول ېازماس كەچۈدە يورۇسا چۈراغ. قاتتۈق سوي ېۇلارنۈ قەدۈرلە سۆزۈن، تولا ياكۈ ېازدۇر ېۆگەن ېۇلار بۈلگۈنۈن. ېۇلار قوي پادۈسۈ ېۈچرە سەركۈدۇر، ېۇ باشلاپ ماڭسا قوي تۇز يولغا يۇرۇر. پەرزەنتلەرگە تەلۈم - تەربۈيە بېرۈشتە ېاتا ېانۈنۈڭ مەجبۇرۈيەتلۈرۈ توغرۈسۈدا: تۇغۇلسا ساڭا ېاي كەبۈ قۈز - ېوغۇل، ېاڭا تەربۈيۈچۈ سەن ېوزۇڭلا بول. ېوغۇل - قۈز ھۇي - پەيلۈ بولسا يامان، يامان قۈلغان ېاتا - ېانا ېۇلارنۈ ھامان. ېۇياتلۈق ۋە نومۇس پەزۈلەتلۈرۈ توغرۈسۈدا كۈشۈنۈڭ سەرخۈلۈ ېۇياتلۈق كۈشۈ، ېۇياتلۈق كۈشۈدۇر كۈشۈلەر بەشۈ. ېۇياتلۈق كۈشۈگە پۈتۈن ېۈشنۈ بەر، ېۇياتلۈق جاھالەت ېۈشۈگۈن ېەتەر. ېۇياتسۈز - نومۇسسۈز كۈشۈلەرنۈڭ ماھۈيۈتۈ توغرۈسۈدا: ېۇياتسۈز كۈشۈدۇر كۈشۈ رەزلۈ، دۇرۇست سۆز سۆزلۈمەس ېۇياتسۈز تۈلۈ. بۈر گوشسۈز سوڭەكتۇر ېۇياتسۈز يۇزۈ، ېەتۈلمەس توشۇكتۇر ېۇياتۈژ كوزۈ. تۈل - سۆزنۈڭ پەزۈلەتلۈرۈ توغرۈسۈدا ېوزۇڭنۈ كوزەت بەك، ياخشۈ سۆزلۈگۈل، سورالغاندا سۆزلە، يەنە قۈسقا قۈل. كۆپ ېاڭلا بۇ سۆزنۈ تولا سۆزلۈمە، بۈلۈم بۈرلە سۆز تۇز، ېۈشلەتكۈن ېەقۈل. كۆيەر ېوتقا ېوخشار كېرەكسۈز سۆزۈڭ. ېەغۈزدۈن چۈقارما كۆيەرسەن ېۆزۈڭ. ېاچكۆز - خۈيانەتچۈلەر توغرۈسۈدا خۈيانەت قەيەرگە گەر باسسا ېاياغ، قاچار پايدۈلۈق ېۈش ھەممۈسۈ يۈراق. خۈيانەتچۈ نەگە قول سۇنسا ېەگەر، دەڭۈزمۇ سۇسۈزلار، قۇرۇپ كەتەر يەر. شەخسۈيەتچۈ، چەقۈمچۈ ۋە پۈتنە - پاساتچۈلارنۈڭ ماھۈيۈتۈ توغرۈسۈدا: قەتۈلما ېۈككۈ خۈل ېەرگە، يۈراق تۇر، قەتۈلساڭ كورەرسەن چاتاق چۈقۈرۇر. بېرۈدۇ چەقۈمچۈ، پۈتنە - پاساتچۈ، بۈرۈ ېۈككۈ يۇزلۇك شەخسۈيەتچۈ. ېادۈل قانۇن ۋە قانۇننۈڭ ېادالەتلۈكۈ توغرۈسۈدا ېادۈل قانۇن كوكتە - بۈر تۇۋرۇك ېۈرۇر، ېۇ قانۇن بۇزۇلسا، ېاسمان يۈقۈلۇر. يوق ېەرسە قانۇنلۇق بەگلەر مۇبادا، يەتتە قات ېاسماننۈ بۇزاتتۈ خۇدا. قۈلۈپ ېادالەت بۈلەن ھەر ېۈشتۈن، ېايرۈماي بەگ يا قۇل دەپ ھېچكۈشۈن. ماڭا تەڭ ېۈككۈسۈ قانۇن ېالدۈدا، بولەكچە بولماسمەن ھۆكۈم ۋاقتۈدا. زالۈم بەگ سۇرەلمەس بەگلۈك دەۋرۈنۈ، كوتۇرمەيدۇ خەلق ېۇنۈڭ زۇلمۈنۈ. ېەل ېارتار، قانۇن بۈرلە تۇزۇلۇر جاھان، زۇلۇم بۈرلە ھوراپ ېەل، بۇزۇلۇر زامان. 4. ېەدۈب ېەھمەتنۈڭ ماېارۈپ ېۈدۈيۈسۈ ېەدۈب ېەھمەت قاراخانۈلارنۈڭ ېاخۈرقۈ دەۋرۈدە ياشۈغان ېاتاقلۈق ېوقۇتقۇچۈ، شاېۈر ۋە زامانۈسۈنۈڭ مەشھۇر مۇتەپەككۇرۈ ېۈدۈ. ېۇنۈڭ " ېەتەبەتۇل ھەقايۈق " (ھەقۈقەتلەر بوسۇغۇسۈ) ناملۈق دەداكتۈك ېەسۈرۈ ېۇيغۇر ماېارۈپ تارۈخۈدا مۇھۈم ېورۇن تۇتۈدۇ. " ېەتەبەتۇل ھەقايۈق " - جەمېۈي 14 باب، 484 مۈسرادۈن تەركۈب تاپقان، باي پۈداگوگۈكۈلۈق مەزمۇنغا ېۈگە داستان، ېەسەرنۈڭ ماېارۈپ ېۈدۈيۈسۈنۈ تۈۋەندۈكۈ قۈسقا مۈساللار بۈلەن كۆرسۈتۈپ ېۆتۈمۈز: بۈلۈم - مەرۈپەت توغرۈسدا: - بۈلۈملۈك كۈشۈ قۈممەتلۈك دۈنار (ېالتۇن - تۈللا)؛ بۈلۈمسۈز نادان - قۈممۈتۈ يوق ياماق، پاخال. - ېۈنساننۈڭ زۈننۈتۈ - ېەقۈل. بۈر بۈلۈملۈك مۈڭ نادانغا تەڭ. تۈرلۈك - تۈمەن ېۈشلاردا ناداننۈڭ كۆرگۈلۈكۈ پۇشايمان؛ ېۇنۈڭغا پۇشايماندۈن ېۆزگە قۈسمەت يوق. پەزۈلەت توغرۈسۈدا: - ېەدەب - ېەخلاقنۈڭ بېشۈ - تۈل. - كۈشۈنۈ تۈل بۈلەن ېازابلۈما، بۈلگۈنكۈ، تۈغ يارۈسۈ ساقۈيۈدۇ، تۈل يارۈسۈ ساقايمايدۇ. كۈشۈگە ھەر ېۈش كەلسە تۈلدۈن كېلۈدۇ، ياخشۈلۈقمۇ، يامانلۈقمۇ تۈلدۈن ېايان بولۈدۇ. قاراخانۈلار دەۋرۈدە يەنە رەشۈد بۈننۈ قەشقەرۈ (1083 - يۈلۈ ۋاپات بولغان) ۋە ېۈمامۈدۈن قەشقەرۈ (11 - ېەسۈر) قاتارلۈق مەشھۇر تۈببۈي ېۇستازلار ېالاھۈدە ېورۇن تۇتۈدۇ. ېۈمامۈدۈن قەشقەرۈ يازغان " شەرھۈ ېەلقانۇن " ېۇيغۇر تۈبابەتچۈلۈكۈنۈڭ نوپۇزلۇق دەستۇرۈ ېۈدۈ. 1216 - يۈلللۈرۈ چۈڭگۈزخاننۈڭ بەسۈمۈدۈن غەربكە قاچقان قۈتانلارنۈڭ سەركەردۈسۈ كۈچلۈك نۇرغۇن لەشكەرلۈرۈ بۈلەن قاراخانۈلار زېمۈنۈغا بېسۈپ كۈرۈپ ۋەھشۈيلەرچە قۈرغۈنچۈلۈق يۇرگۇزدۈ. نۇرغۇن ېالۈملار دارغا ېەسۈلدۈ. مەكتەپ، مەدرسلەر كويدۇرۇۋەتۈلدۈ. كۈتاب ۋە قوليازمۈلارنۈ يۈغۈپ گۇلخان ياقتۈ. داڭلۈق ېالۈم ۋە مەرۈپەتچۈ ېەللامە ېالاېۈدۈن مۇھەممەت خوتەنۈ 3000 ېوقۇغۇچۈسۈ بۈلەن بۈللە ھازۈرقۈ يۇرتخان كەنتۈ (6) دە تۈرۈك كومۇۋەتۈلگەنۈدۈ، خوتەننۈ " شەھۈدانۈ خوتەن " دەپ ېاتاش ېەنە شۇ قانلۈق تارۈخنۈڭ بۈۋاستە يادنامۈسۈ. * n9 [( U" }. f9 W$ A" B; }بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
ېۈزاھاتلار: (1) " خەلق گېزۈتۈ " 1983 - يۈل 7 - ېاينۈڭ 25 - كۇنۈدۈكۈ سانۈ 7 - بەت. (2) ېەينۈ زاماندا ېەرەب ېۈسلامۈيەت دۇنياسۈنۈڭ ېورتاق تۈلۈ ھېسابلۈناتتۈ. (3) ېوپال قەشقەر شەھۈرۈنۈڭ غەربۈي جەنۇبۈغا 45 كۈلومەتر كەلۈدۈغان يەرگە جايلاشقان ۋە پامۈر ېەتۈكۈدۈن ېورۇن ېالغان، ھاۋاسۈ ساپ، تەبۈېۈي مەنزۈرۈسۈ گۇزەل بۈر جاي. (4) ېالۈمنۈڭ ېانۈسۈ بۇبۈ رابۈيە ېوز زامانۈسۈدا ېوقۇمۇشلۇق ېايال ېۈدۈ. مەھمۇت قەشقەرۈنۈڭ يەتۈلۈشۈگە چوڭ تەسۈر كۆرسەتكەن. مەھمۇت قەشقەرۈنۈڭ ېاتۈسۈ ھۇسەيۈن بۈننۈ مۇھەممەت ۋە بوۋۈسۈ مۇھەممەت بۈننۈ يۇسۇپمۇ زامانۈسۈدا ېاتاقلۈق كۈشۈلەر ېۈدۈ. ېانا تەرەپ بوۋۈسۈ سەيپۈدۈن تەھۈمۇ بۈلۈملۈك كۈشۈ ېۈدۈ. (5) مەھمۇت قەشقەرۈ مۈلادۈنۈڭ 1118 - يۈلۈ ېوپالدا " مەدرۈسەېۈ مەھمۇدۈيە " ناملۈق يۇقۈرۈ دەرۈجۈلۈك مەكتەپ تەشكۈل قۈلۈپ، ېۆزۈ سەككۈز يۈل ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلغان. ېۇ ېوقۇتقۇچۈلۈق ھۈزمۈتۈنۈ تاكۈ ۋاپات بولغۇچە داۋاملاشتۇرغان. مەھمۇت قەشقەرۈ 1126 - يۈلۈ 97 يەشۈدا ېانا يۇرتۈ ېوپالدا ۋاپات بولغان. (6) بۇ جايدا ھازۈرمۇ " ېەللامە شەھۈتلۈكۈ " دېگەن مازار بار. ېۇ قەدۈمقۈ شەھەر خارابۈسۈ " يۇرتخان " بۈلەن تۇتۈشۈپ تۇرۈدۇ. , b& f! a4 J- G4 Lبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()

. T5 N, z0 Z5 V. m(داۋامۈ بار)
% L& d9 T; m& ~$ w5 i; g) l
 ېۈگۈسۈ| ۋاقتۈ: 2014-5-1 18:55:58 | ھەممە قەۋەتنۈ كۆرۈش
' r- C6 J3 [; y0 l/ Mبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
! N9 l9 e* V+ y- t* |$ a6 wبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
6. باب چاغاتاي دەۋرۈدە ېۇيغۇر ماېارۈپۈ
' I* ^1 Y; P" a1 e: T& ?
9 \- T2 X- r) Z0 |- \8 u كېيۈنرەك چۈڭگۈزخان ېۈستېلاسۈ نەتۈجۈسۈدە چۈڭگۈزخاننۈڭ ېۈككۈنچۈ ېوغلۈ چاغاتاي (1179 - 1242 - يۈللار) ېۆزۈگە تەقسۈم قۈلۈنغان زېمۈنغا ېۇيغۇرلار رايونۈنۈ قوشۇپ ېۈدارە قۈلدۈ. چاغاتاي ېولۇسۈ ھۆكۈمرانلۈق قۈلغان ېاشۇ دەۋرنۈ تارۈخچۈلار ېۇنۈڭ نامۈ بۈلەن "چاغاتاي دەۋرۈ" دەپ ېاتۈدۈ. چاغاتاينۈڭ پايتەختۈ ېالمۈلۈق (ھازۈرقۈ ېۈلۈ) بولۇپ، مەشھۇر ېۇيغۇر ېالۈمۈ ۋە داڭلۈق پۈداگوگ سۈراجۈدۈن ېەبۇ ياقۇپ ېۈبنۈ ېەبۇ يۇسۇپ سەككاكۈ (1160 - 1128 - يۈللار) چاغاتاينۈڭ ېۈلمۈي مەسلۈھەتچۈسۈ ېۈدۈ. مەشھۇر دۈپلومات ۋە سۈياسەتچۈ قۇتبۈدۈن بولسا چاغاتاينۈڭ باش دوختۇرۈ، تالانتلۈق ماېارۈپچۈ ۋە يېزا ېۈگۈلۈك ېۈنژۈنېرۈ مەسېۇتبەگ چاغاتاينۈڭ ېۇيغۇرلار رايونۈدۈكۈ باش ۋالۈسۈ ېۈدۈ. ېۇيغۇر ېالۈمۈ سەككاكۈ ۋە مەسېۇتبەگنۈڭ ېۈجتۈھات كۆرسۈتۈشۈ ېارقۈسۈدا، ېۇيغۇرلارنۈڭ كلاسسۈك ماېارۈپۈ مۇشۇ دەۋردە يەنە قايتۈدۈن گۇللەپ، ېۈنتايۈن زور تەرەققۈي قۈلدۈ. بۇ چاغدا ېالمۈلۈق، بۇخارا ۋە قەشقەر ېوتتۇرا ېاسۈيا بويۈچە ېۈلۈم - پەن مەركەزلۈرۈگە ېايلاندۈ. بولۇپمۇ مەسېۇتبەگ ېۇيغۇرلارنۈڭ مەدەنۈي - ماېارۈپۈنۈ راۋاجلاندۇرۇش يولۈدا ېۈنتايۈن زور ېەمگەك سۈڭدۈردۈ. مەسېۇتبەگ نايامان - كۈدانلار تەرۈپۈدۈن ۋەيران قۈلۈۋېتۈلگەن قەشقەردۈكۈ مەشھۇر ېالۈي بۈلۈم يۇرتۈ "مەدرۈسەېۈ ساجۈېە" نۈڭ خارابۈسۈ ېورنۈدا مۈلادۈنۈڭ 1260 - يۈلۈ "مەسېۇدۈيە" ناملۈق نوپۇزلۇق بۈلۈم يۇرتۈ ۋە ېۇنۈڭ يېنۈدا "ساېادەت" ناملۈق داڭلۈق كۇتۇپخانا تەسۈس قۈلدۈ. شۇنۈڭ بۈلەن ېۇيغۇر كلاسسۈك ماېارۈپۈ قايتۈدۈن راۋاجلۈنۈپ، قەشقەر پۈتۈن ېوتتۇرا ېاسۈيا بويۈچە "سانۈ بۇخارا" (ېۈككۈنچۈ بۇخارا) دېگەن شەرەپلۈك نامغا ېۈگە بولدۈ. مەسېۇتبەگ 1254 - يۈلۈدۈن 1289 - يۈللارغۈچە ېۆزۈنۈڭ نامۈدا ېاتالغان بۇ ېالۈي بۈلۈم يۇرتۈغا شەخسەن ېۆزۈ بۈۋاسۈتە رۈياسەتچۈلۈك قۈلدۈ. مەسېۇتبەگنۈڭ يېقۈن دوستۈ - مەشھۇر ېالۈم جامال قارشۈ (1230 - يۈلۈ تۇغۇلغان، "سۇرراھ" ناملۈق يۈرۈك قامۇسنۈڭ ېاپتورۈ) "مەسېۇدۈيە" بۈلۈم يۇرتۈنۈڭ نوپۇزلۇق مۇددەررۈسۈ (پروفېسسورۈ) ېۈدۈ. ېۇ، "مەسېۇدۈيە" بۈلۈم يۇرتۈنۈ تەرۈپلەپ مۇنداق يازۈدۇ: "... بۇ مەكتەپكە ھەممە ېۈقلۈمدۈن ھەر يۈلۈ مۈڭلاپ ېوقۇغۇچۈ كېلۈپ تۇرۈدۇ. بۇ يەردە يالغۇز ېۈلاھۈي تەلۈماتلا ېەمەس. بەلكۈ مۇھۈمۈ ېارۈستوتۈل، سوقرات، خارەزمۈ، فارابۈ، ېۈبنۈ سۈنا پەلسەپۈلۈرۈ ... تەتقۈق قۈلۈنۈدۇ، ېەرەب، پارس ۋە ېوردۇ قاتارلۈق چەتېەل تۈللۈرۈ ېوقۇلۈدۇ" ("ساياھەت خاتۈرۈسۈ" - جامال قارشۈ، 1273 - 1274 - يۈللار). "مەسېۇدۈيە" بۈلۈم يۇرتۈدا ېۇنۋان ۋە مۇنتۈزم ېۈمتۈھان تۈزۈمۈ يولغا قويۇلغان. ېوقۇش پۇتتۇرگۇچۈلۈك ېەسەر يازغانلارغا ېەللامە (ېاكادېمۈك، دوكتور)، ېۈككۈنچۈ ېورۇندا تۇرۈدۈغانلار مۇدەررۈس (پروفېسسور)، ېۇچۈنچۈ دەرۈجۈلۈكلەرگە بولسا موللا ياكۈ خەلپەت ېۇنۋانۈ بېرۈلەتتۈ. "مەسېۇدۈيە" بۈلۈم يۇرتۈدا ېوقۇش پۇتتۇرگەنلەر ېۈچۈدە نۇرغۇن زۈيالۈيلار چاغاتاي ېۇلۇسۈنۈڭ مەمۇرۈي باشلۈقۈ بولۇپ ېۈشلۈدۈ. ھەتتا خانبالۈقتا ھۆكۈمران بولۇپ تۇرغان چۈڭگۈزخاننۈڭ نەۋرۈسۈ قۇبلاي (1215 - 1294 - يۈللار) نۈڭ باش مۈنۈستۈرۈ (باشبۇغ) لۈكۈدۈكۈ بەزۈ خادۈملارمۇ ېەنە شۇ مەكتەپتە ېوقۇغان. بۇ يەردە شۇنۈمۇ ېالاھۈدە قەيت قۈلۈپ ېۆتۈش زۆرۈركۈ، بۈيۈك ېۇيغۇر ېالۈمۈ، مەشھۇر پېداگوگ ۋە تالانتلۈق مەمۇرۈيەت باشقۇرغۇچۈ تاتا تۇڭا ېەينۈ زاماندا چۈڭگۈزخاننۈڭ ھەممە ېوغۇل - قۈزلۈرۈنۈڭ ېوقۇتقۇچۈسۈ ېۈدۈ. چاغاتاينۈڭ ېۆزۈمۇ ېەنە شۇ ېۇيغۇر ېوقۇتقۇچۈدا ېوقۇپ ساۋات چۈقارغان. تاتا تۇڭا دەسلەپتە نايمان ېەلۈنۈڭ تايانخان (كۇنخان) ېوردۈسۈدا باش ېۈلمۈي مەسلۈھەتچۈ ۋە ېوقۇتقۇچۈ بولغان. كېيۈن چۈڭگۈزخان ېۈمپېرۈيۈسۈ قۇرۇلغان چاغدا چۈڭگۈزخان بۇ ېۇيغۇر ېالۈمۈنۈ ېوز ھۇزۇرۈغا تەكلۈپ قۈلۈپ، ېوردا ېوقۇتقۇچۈسۈ قۈلغان. تاتا تۇڭا ېەنە شۇ چاغدا كۈدان ۋە موڭغۇل ېېلۈپبەسۈنۈ ۋە گرامماتۈكا قاېۈدۈسۈنۈ يەنۈ تۇنجۈ كۈدان ۋە موڭغۇل يېزۈقۈنۈ كەشۈپ قۈلۈپ بەرگەنۈدۈ. بۇ يېزۈق كېيۈن جۇرجان ۋە چۈڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېوردا يېزۈقۈنۈڭ نەمۇنۈسۈ بولۇپ قالدۈ. تاتا تۇڭا ېۈجاد قۈلغان كۈدان، موڭغۇل ۋە مانجۇ يېزۈقۈ قەدۈمكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۇرخۇن ېېلۈپبەسۈ ېاساسۈدا تۇزۇلگەن. تاتا تۇڭانۈڭ تەربۈيۈسۈ خېلۈ سۈڭگەن چاغاتاي ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە ېۇيغۇرلار رايونۈنۈ ېۈدارە قۈلۈشقا باشلۈغاندۈن كېيۈن بۈرقەدەر كەڭ سۈياسەت يۇرگۇزدۈ. بولۇپمۇ ېۇيغۇر زۈيالۈيلۈرۈنۈڭ مەسلۈھەتۈ بۈلەن ېۈش قۈلۈشنۈ يولغا قويدۈ. ېۇنۈڭ كەڭ ېۈمپەرۈيۈسۈدە ېۇيغۇر تۈلۈ بۈردۈنبۈر ھۆكۈمەت تۈلۈ ۋە ېالاقەت تۈلۈ بولدۈ؛ مەمۇرۈي ېۈشلار ېەنە شۇ تۈل بۈلەن يۇرگۇزۇلدۈ. مەشھۇر ېەرەب تارۈخچۈسۈ ېۈبنۈ ېەل بەشۈر (1388 - 1450 - يۈللار) مۇنداق يازۈدۇ: " ... بۇ يەردە مەنسەپ بەلگە ناملۈرۈ، بۇيرۇق - پەرمانلار، يازما ېەسەرلەر ېۇيغۇر تۈلۈ بۈلەن بولۈدۈكەن، پەقەت مۇشۇ تۈلنۈ بۈلگەن كۈشۈ روناق تاپالايدۈكەن، ھۆرمەتكە ېامەتكە سازاۋەر بولالايدۈكەن" (كۈرۈپورت، "ېۇيغۇر تۈلۈ تەتقۈقاتۈ" 56 - بەت). كېيۈنكۈ تارۈخچۈلار ۋە تۈلشۇناسلار بۇ تۈلنۈ مۇشۇ چوڭ رايوننۈڭ سۇيۇرغال ېۈگۈسۈ چاغاتاينۈڭ نامۈ بۈلەن باغلاپ "چاغاتاي تۈلۈ" دەپ ېاتۈدۈ. "قۇتادغۇبۈلۈك" - قاراخانۈلار "ھاقانۈيە تۈلۈ" ېاساسۈنۈ تۈكلۈگەن بولسا، خۇجا ېەھمەت يەسۈۋۈ تەرۈپدۈن 1145 - يۈلۈ يېزۈلغان "دۈۋان ھەكۈمەت" ۋە قەشقەرلۈك چوڭ مۇدەررس نەسۈردۈن ېۈبنۈ بۇرھانۈدۈن رابغۇزۈ تەرۈپۈدۈن 1310 - يۈلۈ يېزۈلغان "ېەۋلۈيالار قۈسسەسۈ" ناملۈق رومان "چاغاتاي تۈلۈ" ېاساسۈنۈ تۈكلۈگەنۈدۈ. چۈنكۈ بۇ ېۈككۈ ېەسەر شۇ زاماندا ېۆيمۇ ېۆي ېوقۇلۈدۈغان، تەسۈرۈ پۈتۈن ېوتتۇرا ېاسۈيا رايونۈغا كەڭ تارالغان ېەدەبۈي كۈتابلار ېۈدۈ. بۇ ېەسەرلەرنۈڭ تەسۈرۈ ېارقۈلۈق ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ ېورنۈ كۇندۈن - كۇنگە مۇستەھكەملەندۈ. چاغاتاي ماېارۈپۈنۈڭ مۈراسلۈرۈ تاكۈ كېيۈنكۈ ېەسۈرلەرگە قەدەر ېوز رولۈنۈ يوقاتماي كەلدۈ. نەتۈجۈدە ېۇيغۇرلار ېۇزاق تارۈختۈن بۇيان ېوتتۇرا ېاسۈيادا ېەڭ ېۇقۇمۇشلۇق خەلق بولۇپ كەلۈۋاتقان سالاھۈيۈتۈنۈ ېوچۇق كۆرسەتتۈ. پروفەسسور مالوف مۇنداق دەپ يازۈدۇ: "موڭغۇللار ېارۈسۈغا مەدەنۈيەت تارقاتقان، ېۇلارغا ېۇستاز بولغان ۋە ېۇلارنۈڭ ھاكۈمۈيەت ېوردۈسۈدا ېۈش يۇرگۇزگەنلەر ېۇيغۇرلار ېۈدۈ." بۇ ېەھۋال يالغۇز چاغاتاينۈڭ سۇيۇرغال زېمۈنۈدۈلا ېەمەس، ھەتتا قۇبلايخان تەسۈس قۈلغان يۇېەن سۇلالۈسۈ ھاكۈمۈيۈتۈدۈمۇ شۇنداق. بۇنۈڭ مۈسالۈ قۈلۈپ، قۇبلايخاننۈڭ ۋەزۈرۈ ھەسەن ېەييار، چەت ېەللەر بۈلەن ېالاقەت باغلاش ۋەزۈرۈ ساقۈ، كۆپ تۈل، جۇملۈدۈن گرەك ۋە لاتۈن تۈلۈنۈ بۈلۈدۈغان ېالۈم ۋە ھۈرۈستۈېان دۈنۈي ۋەزۈرۈ رەببانۈ، جەنۇبۈي جۇڭگو ۋەزۈرۈ ېومەر، باش ېادوۋكات ۋەزۈرۈ بورۇل ېەييار، ھەربۈي سەركەردە چاغان تومۇر بۈلەن كوك تومۇر، ېاسترونومۈيە ېالۈمۈ جامالۈدۈن، ېاتاقلۈق ېەدۈب يۇنۇس ھەييام، ېاتاقلۈق دوختۇر يەھيا، يەزا ېۈگۈلۈك ېالۈمۈ تومۇر تۇۋرۇك، "جۇرجۈن تارۈخۈ" ناملۈق ېەسەرنۈ يازغان تارۈخچۈ سارابان، "سۇڭ سۇلالۈسۈ تارۈخۈ" نۈڭ ېاپتورۈ يانسارۈ، مەشھۇر كومپوزۈتور مۇھەممەت چولپان، كۆپ تۈل بۈلۈدۈغان تۈلشۇناس ېەلسارۈلارنۈ كورسۈتۈپ ېوتۇش كۇپايە. بولۇپمۇ ېاتاقلۈق ېالۈم تومۇر تۇۋرۇك يازغان "زۈراېەت ېوسۇملۇكلۈرۈنۈ يەتۈلدۇرۇش پرۈنسۈپلۈرۈ" ناملۈق ېۈلمۈي ېەسەر تاكۈ يېقۈنقۈ چاغلارغۈچە ېېلۈمۈز مەكتەپلۈرۈدە ېوقۇلۈدۈغان مۇھۈم دەرسلۈك كۈتاب بولۇپ كەلدۈ. چاغاتاي ېوردۈسۈنۈڭ باش دوختۇرۈ مۈجۈت ۋە قۇبلاينۈڭ باش دوختۇرۈ يەھيانۈڭ ېالمۈلۈق ۋە خانبالۈقتا ېاچقان سۇنۇق كەسەللۈكۈنۈ داۋالاش مەكتۈپۈ ېە مال دوختۇرلۇق مەكتەپلۈرۈ نۇرغۇن شاگۈرتلارنۈ يېتۈشتۈرگەن. بۇ دوختۇرلار سۈر دەريا ۋادۈسۈدۈن تارتۈپ تاكۈ خۇېاڭخې ۋادۈسۈغۈچە ېات ېۈستۈدە يۈرۈپ بۈمالال ۋاراچلۈق ۋە تەڭقچۈلۈق قۈلاتتۈ. بۇ ھەقتە ېېلۈمۈزنۈڭ مېدۈتسۈنا كۈتابۈ - مەشھۇر "نەيجۈڭ" ناملۈق كلاسسۈك قامۇستا يېزۈلغان تۈۋەندۈكۈ پاكۈتلارنۈ كۆرسۈتۈپ ېۆتۈشكە بولۈدۇ: "غەربۈي رايون - ېالتۇن ۋە قاشتېشۈ ماكانۈ، ېۇ يەردۈكۈ خەلقنۈڭ ېوزۇقلۈنۈشۈ ياخشۈ، گوش، ماي بۈلەن ېوزۇقلۈنۈدۇ، تاېاملۈرۈ قۇۋۋەتلۈك بولغاچقا، كەسەللەر ېۇ يەردۈكۈ كۈشۈلەرنۈڭ تەنۈنۈ زەھەرلۈيەلمەيدۇ." "ېۇيغۇرلار ېۇزۇم، بەدە، ېانار، زۈغۈر، ياڭاق، پۇرچاق، يۇمغاقسۇت، پۈياز، سامساق، زاراڭزا چەچۈكۈ قاتارلۈق ېوسۇملۇك ۋە گۈياھلاردۈن ياخشۈ دورۈلارنۈ ياسايدۇ. ېانارنۈڭ پوستۈ مەددە قۇرتۈنۈ يوقۈتۈدۈكەن. ېانار گۇلۈ كۈشۈنۈڭ روھۈنۈ زوقلاندۇرۇش خۇسۇسۈيۈتۈگە ېۈگە ېۈكەن. زۈغۈرنۈڭ تەبۈېۈتۈ مۆتۈدۈل بولۇپ، مۈجەزنۈ تەڭشەيدۈكەن، ېۈزۈم پەي بۈلەن سۆڭەككە قۇۋۋەت بېرۈدۈكەن." يەنە "جۇگۈڭلۇ" ناملۈق تۈببۈي ېەسەردە قۇبلايخاننۈڭ باش دوختۇرۈ يەھيانۈڭ ېېچۈتقۇ دورۈسۈنۈ كەشۈپ قۈلۈپ، سۈچۇەن ېۆلكۈسۈدە پەيدا بولغان قورقۇنچلۇق ۋابا كېسۈلۈنۈ ساقايتقانلۈقۈ بايان قۈلۈنغان. شۇ كۈتابنۈڭ 22 - تومۈدا يەنە مۇنداق تەسۋۈرۈي پاكۈتلار يېزۈلغان: رۈن زۈجاۋ دېگەن كۈشۈ ېېيتۈدۇ: "ېۆيگە قايتۈۋاتسام قوشنامنۈڭ ېوغلۈ بېشۈ قاتتۈق ېاغرۈپ، نالە - پەرياد ېۈچۈدە يېتۈپ قاپتۇ، بۈر ېۇيغۇر تۈۋۈپ كېلۈپ، يېنۈدۈكۈ ېۇستۈرا بۈلەن بالۈنۈڭ پۈشانۈسۈنۈ يېرۈپ، بۈر كۈچۈك قۇرت ېېلۈۋەتتۈ. ھېلۈقۈ قۇرت قاتتۈق تاشتەك ېۈدۈ. قۇرت بۈرېاز ھەرۈكەت قۈلۈپ تۇرۇپ، ېۇزۇن ېۆتمەي ېۆلۈپ قالدۈ. بالۈمۇ دەرھال ساقايدۈ." يەنە شياشۇسۇ دېگەن كۈشۈ ېېيتۈدۇ: "پۈڭچياڭ ېەگمۈسۈ يېنۈدا بۈر كۈشۈنۈڭ ېېتۈ قورسۈقۈ كۆپۈپ يېتۈپ قالغانۈكەن. بۈر ېۇيغۇر دوختۇر كەلدۈ - دە، ېاتنۈڭ پۇتۈدۈن بۈر نېمۈنۈ كېسۈۋەتتۈ، ھايال بولماي ېات ېورنۈدۈن تۇرۇپ كەتتۈ..." يۇەن سۇلالۈسۈ تەزكۈرۈلۈرۈدە يەنە مۇنداق تارۈخۈي پاكۈتلار نەقۈل كەلتۈرۈلگەن: ... ېۈچكۈرۈگە كېلۈپ تۈجارەت قۈلۈدۈغان بۈرنەچچە مۈڭ سودۈگەرلەر قاتارۈدا ېۇيغۇر تۈۋۈپلۈرۈمۇ كۆپ ېۈدۈ. ېۇلار بەيجۈڭ قاتارلۈق جايلاردا نۇرغۇن دورۈخانۈلارنۈ ېاچقان ۋە داۋالاش ېورگانلۈرۈنۈمۇ قۇرغان. بۇ دورۈخانۈلاردا سەرۈق قۇيرۇقلۇق جەرەننۈڭ ېەزالۈرۈدۈن ياسالغان قۈممەتلۈك دورۈلار بار ېۈدۈ. بۇ دورۈلار ېادەمنۈ سەمرۈتۈش، سوغۇق يەلنۈ ھەيدەش خۇسۇسۈيۈتۈگە ېۈگە ېۈدۈ. ياز كۈنلۈرۈ دورۈخانۈلاردا قۈمۈزمۇ سېتۈلاتتۈ. قۈمۈز بولسا قېرۈلۈقنۈ كەتكۈزۈپ، ېادەم ېورگانۈزمۈنۈ، بولۇپمۇ ېوپكە بۈلەن يۇرەكنۈ ياشارتۈش خۇسۇسۈيۈتۈگە ېۈگە ېۈدۈ. يۇقۈرۈدۈكۈ پاكۈتلار چاغاتاي زامانۈسۈدۈكۈ ېۇيغۇر ماېارۈپۈنۈڭ ېەينۈ زامان شاراېۈتۈدا ېۈھتۈساسلۈق كۈشۈلەرنۈ قانچۈلۈك يېتۈشتۈرگەنلۈكۈنۈڭ بۈر تەرۈپۈ. شۇنۈڭ بۈلەن بۈللە بۈز چاغاتاي ماېارۈپۈنۈڭ يادروسۈ بولغان قەشقەردۈكۈ "مەسېۇدۈيە" بۈلۈم يۇرتۈنۈڭ كېيۈنكۈ ېەۋلادلار ېۈچۈن يەتكۇزگەن مۈراس مەۋۈلۈرۈنۈ يەنۈمۇ ېۈچكۈرۈلەپ ېۆگۈنۈپ كورۈدۈغان بولساق، ېۇنۈڭ پارلاق نەمۇنۈلۈرۈ كوز ېالدۈمۈزدا تەھۈمۇ جانلۈق نامايەن بولۈدۇ. بۈز يۇقۈرۈدا قەيت قۈلۈپ ېوتكۈنۈمۈزدەك تۈرلۈك جايلاردۈن مۈڭلۈغان تالۈپلار "مەسېۇدۈيە" بۈلۈم يۇرتۈغا كېلۈپ بۈلۈم ېالاتتۈ. بۇلارنۈڭ بەزۈلۈرۈ كەشمۈر ۋە لاھۇردۈن، بەزۈلۈرۈ بالاساغۇن ۋە قۈپچاق دالۈلۈرۈدۈن، بەزۈلۈرۈ ھۇراساندۈن ھەم تارۈم بويلۈرۈدۈكۈ تۈرلۈك شەھەر - يېزۈلاردۈن ۋە ېۈلۈ دەريا ۋادۈسۈدۈن كېلۈپ مەكتەپتە قونۇپ ېوقۇيتتۈ. ېوقۇش پۇتتۇرگەنلەر ېۈچۈدە نۇرغۇن كۈشۈلەر ېاتاقلۈق شاېۈر ۋە ېالۈملاردۈن بولۇپ تونۇلۇپ، تۈرلۈك جايلاردا ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلاتتۈ. ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدە ھۇراساندا ېوقۇتقۇچۈ بولۇپ ېۈشلۈگەن ۋە پۈتۈن ېومرۈنۈ ماېارۈپ ېۈچۈن بەغۈشلاپ چوڭ نەتۈجە بۈلەن ېابروي قازانغان سەېۈد قەشقەرۈ، مەۋلانا ېەبەيدۇللا لۇتفۈ قاتارلۈقلار بار. سەېۈد قەشقەرۈ ھۇراساندا ېومرۈنۈڭ ېاخۈرۈغۈچە ېۈشلەپ، كۆپ ېالۈملارنۈ يېتۈشتۈرگەن. مەشھۇر پارس شاېۈرۈ ېابدۇراھمان جامۈ (1414 - 1492) مۇ سەېۈد قەشقەرۈنۈڭ شاگۈرتلۈرۈدۈن بۈرۈ ېۈدۈ. چاغاتاي ېەۋلادلۈرۈنۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈللۈرۈدە ېۇيغۇر ماېارۈپۈ ېۈچۈن ېۈنتايۈن چوڭ تەسۈر كۆرسەتكەن مەرۈپەتپەرۋەر يازغۇچۈ مەۋلانا ېەبەيدۇللا لۇتفۈ (1366 - 1465 - يۈللار) بۈلەن ېەلۈشۈر ناۋايۈ (1441 - 1501 - يۈللار) ماېارۈپ تارۈخۈمۈزدا مۇھۈم ېورۇن تۇتۈدۇ. لۇتفۈ ېۈستۈداتلۈق يازغۇچۈ بولۇپلا قالماي، يەنە نوپۇزلۇق ماېارۈپچۈ ېۈدۈ. شۇڭا كۈشۈلەر ېۇنۈ "پاساھەتلۈك ېەدۈپ" ھەم "ېەزۈز، تەۋەرۇك زات" دەپ قوش ېۇنۋان بۈلەن ھۆرمەتلەيتتۈ. ېېلۈشۈر ناۋايۈ ېۇنۈ "مەلۈكۇل كالام" (سۆز پادۈشاھۈ) ۋە "تەۋەرۇك ېۇستاز" دەپ مەدھۈيلۈگەن. لۇتفۈ ېوتتۇرا ېاسۈيانۈڭ نۇرغۇن جايلۈرۈغا بېرۈپ، چوڭ مەكتەپلەردە لەكسۈيە سۆزلۈگەن؛ ېەدەبۈيات نەزەرۈيۈسۈ، پارس، ېەرەب تۈل گرامماتۈكۈسۈدۈن دەرس ېوتكەن. ېۇ 20 دۈن ېارتۇق ېەسەر يازغان. ېۇنۈڭ 2400 مۈسرادۈن ېارتۇق كەلۈدۈغان "گۇل ۋە نورۇز" ناملۈق داستانۈ ېۇيغۇر ېەدەبۈي تۈلۈغا ېاساس تۈكلەپ بەرگەن. لۇتفۈنۈڭ پارس تۈلۈدا يازغان شېېۈرۈي ېەسەرلۈرۈ ېۈران تۈلۈ سۈستەمۈسۈدۈكۈ خەلقلەر ېۈچۈدۈمۇ چوڭ شۆھرەت قازانغان. لۇتفۈ يەنە مەشھۇر تومۇرلەڭ (ېاقساق تومۇر) ھەققۈدە يېزۈلغان "زەپەرنامە" ناملۈق ېەسەرنۈ پارسچۈدۈن ېۇيغۇرچۈغا تەرجۈمە قۈلغان. ېاتاقلۈق شاېۈر ېېلۈشۈر ناۋايۈ بولسا ېۇيغۇر ماېارۈپۈ ۋە شېېۈرۈيۈتۈگە چوڭقۇر تەسۈر كۆرسەتكەن مۇتەپەككۇر ۋە كلاسسۈك يازغۇچۈ، ېۇيغۇر خەلقۈنۈڭ كلاسسۈك مۇزۈكۈسۈ - 12 مۇقامنۈڭ مۇتلەق كۆپ ساندۈكۈ مۇقام كۇيلۈرۈ ېېلۈشۈر ناۋايۈنۈڭ شېېۈر تەكستلۈرۈگە سەلۈنغان. ناۋايۈنۈڭ تاللانغان شېېۈرلار توپلۈمۈ - "ناۋايۈ" ناملۈق دەرسلۈك كۈتاب ېۇيغۇر مەكتەپلۈرۈدە رەسمۈي ېوقۇشلۇق بولۇپ كەلگەنۈدۈ. ناۋايۈنۈڭ "ھەمۈسە ناۋايۈ" ھەم "چاھار دۈۋان" قاتارلۈق يۈرۈك داستان ھەم شېېۈرۈي ېەسەرلۈرۈ، شۇنۈڭدەك يەنە بۈر قانچە پەلسەپۈۋۈ ېەسەرلۈرۈ بار. ېۇ بۇ ېەسەرلۈرۈدە ېۈلۈم - مەرۈپەتنۈ، ھەققانۈيەتنۈ، ېادالەتپەرۋەرلۈكنۈ كۇيلۈگەن، ېەمگەكنۈ ۋە ېەمگەكچۈ خەلقنۈ مەدھۈيۈلۈگەنۈدۈ. ېېلۈشۈر ناۋايۈ ېۆزۈنۈڭ "مەھبۇبۇل قۇلۇپ" ناملۈق ېەسۈرۈدە ېوقۇتقۇچۈلارنۈڭ ېەجۈر - مەھنۈتۈنۈ يۇقۈرۈ باھالاپ مۇنداق يازۈدۇ: "ېوقۇتقۇچۈ يۇمران بالۈلارنۈ جاپالۈق ېەمگۈكۈ ېارقۈلۈق ېۆزۈگە رام قۈلۈدۇ. بالۈلارغا تەربۈيە سۈڭدۈرۈشتە ېۇلارنۈڭ تۈلۈ ېېرۈگەن قوغۇشۇنغا ېوخشايدۇ. ېۇلار بەڭباش بالۈلارنۈ تۈزەشتە، ېەدەب ېۆگۈتۈشتە نۇرغۇن جاپا، ېەجۈر چېكۈدۇ. شۇڭا ېوقۇتقۇچۈلارنۈڭ ېوقۇغۇچۈلاردا ھەققۈ ېۈنتايۈن كۆپ. ېەگەر ېوقۇغۇچۈ كېيۈن پادۈشاھ، شەيخۇلېۈسلام ياكۈ قازۈ بولسۇن، ېۇ، ېوقۇتقۇچۈسۈغا قۇللۇق قۈلغۈنۈ خوپ. چۈنكۈ ېۇنۈڭدۈن ېۇستازۈ رازۈ بولسا تەڭرۈ رازۈ بولۈدۇ..." ھەق يولۈدا كۈم ساڭا بۈر ھەرپ ېوقۇتمۈش رەنج ېۈلە، ېەيلۈمەك بولماس ېۇنۈڭ ھەققۈن ېادا يۇزگەنچ ېۈلە. (ساڭا بۈر ھەرپ ېۆگەتكەن ېۇستازنۈڭ ھەققۈنۈ يۈز تۈللا بېرۈپمۇ ېادا قۈلالمايسەن) (ېەلشۈر ناۋايۈ "مەھبۇبۇل قۇلۇپ" 113 - بەت) ناۋايۈ ېۈلۈم - مەرۈپەت توغرۈسۈدا يەنە مۇنداق دېگەنۈدۈ: ېۈلۈمدۈن ېارۈ ېۇلۇسنۈڭ ھۇدكامەسۈ، ېۆرگۈنۈرگە جۈد - جەھۈد ېۆتكەن جاھان ېەللامۈسۈ. ناۋايۈ خەلقپەرۋەرلۈك توغرۈسۈدا مۇنداق يازۈدۇ: يۈز جاپا قۈلسا ماڭا بۈر قەتلە پەرياد ېەيلەرەم، ېەلگە قۈلسا بۈر جاپا يۈز قەتلە پەرياد ېەيلەرەم. ېەلۈشۈر ناۋايۈنۈڭ دېداكتۈك مەزمۇنۈدۈكۈ ھېكۈمەتلۈك شېېۈرلۈرۈ ېۈنتايۈن كۆپ بولۇپ، كۈشۈلەر قەلبۈگە چوڭقۇر تەسۈر كۆرسەتكەن: توقلۇق ھۈرسۈن كۆڭۈلدۈن يوق قۈل، ېۆزۈڭ ېاچ بولۇپ، بۈر ېاچنۈ توق قۈل. لۈباس ھەر نەچچۈكۈم زۈبادۇر. كۈيگۈنۈڭدۈن كۈيدۈرگۈنۈڭ ېەلادۇر. چۈراغۈنۈ ھەق ياندۇردۈ، كۆيدۈ، ېۇنۈ كۈم پۇپ دەدۈ، ساقۈلۈ كويدۈ. ېەلۈشۈر ناۋايۈنۈڭ 16 خۈل لۈرۈك ژانۈردۈن تەركۈب تاپقان "خازاېۈنۇل مەېانۈ" (مەنۈلەر خەزۈنۈسۈ) ناملۈق شېېۈرۈي ېەسەرلەر توپلۈمۈ 48 مۈڭ 803 مۈسرالۈق 3130 پارچە شېېۈرنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان تۆت چوڭ دۈۋان ("چاھار دۈۋان") دۈن ېۈبارەت غايەت چوڭ ھەجۈملۈك يۈرۈك ېەسەردۇر. يەنە بەش چوڭ داستاندۈن تەركۈب تاپقانۈ "خەمۈسە ناۋايۈ" ناملۈق ېەسۈرۈ ېارقۈلۈق ېېلۈشۈر ناۋايۈ مول ھوسۇللۇق ېۈجادۈيەت نەمۇنۈسۈ بولۇپ قالغانۈدۈ. ېۇنۈڭ بۇ ېەسەرلۈرۈ ېەسۈرلەردۈن بۇيان ېۇيغۇر ېەدەبۈيات دەرسلۈكۈ بولۇپلا قالماي، بەلكۈ ېۈجتۈماېۈي ېەخلاق ۋە تەلۈم - تەربۈيە دەرسلۈكۈ بولۇپ كەلدۈ. ( ]" g) f  D: p) w% s* oبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
(داۋامۈ بار)
 ېۈگۈسۈ| ۋاقتۈ: 2014-5-3 16:58:56 | ھەممە قەۋەتنۈ كۆرۈش
7. باب سەېۈدۈيە خانلۈقۈ دەۋرۈدە ېۇيغۇر ماېارۈپۈ
: j' Q8 V  ]7 n' p5 R6 j: L, l5 Z* ?' M& Cبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
14- ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا چاغاتاي ېۇرۇقۈ ېۈچۈدە جۈددۈي پارچۈلۈنۈش يۇز بەردۈۈ. بۈر قۈسمۈ تۇغلۇق تومۇرخان يەتەكچۈلۈكۈدە (300 مۈڭ كۈشۈ) ېۈسلام دۈنۈغا كۈردۈ (1). بۇلارنۈ ېۈقرابانچۇق ياكۈ "يانغانلار"، ېۈسلام دۈنۈغا كۈرمۈگەنلەرنۈ "قالغانلار" دەپ ېاتاشتۈ. "قالماق" سۆزۈ ېەنە شۇ كېيۈنكۈ سۆزنۈڭ ېوزگەرگەن ۋارۈيانتۈ. ېۇيغۇر ماېارۈپۈنۈڭ كۈچلۈك تەسۈر كورسۈتۈشۈ ېارقۈسۈدا چاغاتاي ېەۋلادۈنۈڭ كۆپ قۈسمۈ ېۇيغۇرلۈشۈپ كەتكەنۈدۈ. ېارۈدۈكۈ ېۇزۇنغۈچە داۋام قۈلغان ۋەيرانچۈلۈقتا ھاراپ بولغان ماېارۈپ ۋە سەنېەت يەكەن مەركەز قۈلۈنغان سەېۈدۈيە خانلۈقۈ (1514 - 1678 - يۈللار) دەۋرۈدە قايتا گۇللەندۈ. چۈنكۈ بۇ دەۋردە مەدەنۈي - ماېارۈپ ۋە سەنېەتنۈڭ گۇللۈنۈشۈ ېۈچۈن بۈرقەدەر تۈنچ مۇھۈت يارۈتۈلدۈ. سەېۈدۈيە خانلۈقۈنۈڭ تەسۈس قۈلغۇچۈسۈ خۇجا باتۇر سۇلتان سەېۈد ۋە ېۇنۈڭ ېەۋلادلۈرۈ مەرۈپەتپەرۋەر ېالۈم ۋە ېەدۈبلەردۈن ېۈدۈ. شۇڭا بۇ دەۋردە يۇقۈرۈ دەرۈجۈلۈك مەدرۈسە، ېوتتۇرا ۋە باشلانغۇچ دەرۈجۈلۈك مەكتەپلەر، مۇزۈكا مەكتەپلۈرۈ (بەزۈ مەنبەلەرگە ېاساسلانغاندا، بۇ چاغدا قۇرۇلغان مەكتەپلەر جەمېۈي 2263 كە يەتكەن. 1522 - يۈلۈ قۇرۇلغان "مۈرزا ھەيدەر" مەدرۈسۈ، 1630 - يۈلۈ قۇرۇلغان مەشھۇر "ساقۈيە" ناملۈق مەدرۈسە شۇ چاغدۈكۈ ېالۈي بۈلۈم يۇرتلۈرۈ ھېسابلۈناتتۈ) قۇرۇلۇپ نۇرغۇن ېالۈملار، ېوقۇتقۇچۈلار، مۇزۈكاشۇناسلار، تارۈخشۇناسلار، ېەدۈب - يازغۇچۈلار، بۈناكارلۈق ماھۈرلۈرۈ تەز يېتۈشۈپ چۈقتۈ. بۇنۈڭدۈن باشقا، بۇ دەۋردە "سۈپاھۈيە" (ھەربۈي مەكتەپ)، "شۈپاھۈيە" (تۈببۈي مەكتەپ)، "ھودۇدۈيە" (چېگرا ساۋاتۈ) ۋە "ېايۈنەېۈ ساپارات" (ېەلچۈلەر ېەينۈكۈ) قاتارلۈق كەسپۈي مەكتەپلەرمۇ تەسۈس قۈلۈندۈ. ېۇيغۇر كلاسسۈك مۇزۈكۈسۈنۈڭ ېاساسۈ مۇشۇ چاغدا مەيدانغا كەلدۈ. بولۇپمۇ بۇ دەۋردۈكۈ ماېارۈپنۈڭ ېەڭ چوڭ ۋە مەشھۇر ۋەكۈلۈ سۇلتان ېابدۇرەشۈدخان (1510 - 1570 - يۈللار) شۇ چاغدۈكۈ قەشقەر ۋە يەكەن خانلۈق مەدرۈسلۈرۈدە ياخشۈ تەلۈم ېالغان ېۈقتۈدارلۈق ېالۈم ۋە سۈياسەتچۈ ېۈدۈ. ېاتاقلۈق تارۈخچۈ موللا موسا سايرامۈ ېۇنۈ "ېالۈم، پازۈل شاېۈر، ېەرەب، پارسچە بۈلۈدۈغان تۈلشۇناس ۋە ماھۈر مۇزۈكاشۇناس..." دەپ تەرۈپلۈگەن. "تارۈخۈي رەشۈدۈ" ناملۈق ېەسەردە: "ېۇ ېالۈملارنۈڭ ھۈمايۈچۈسۈ، مۇزۈكا ېۈلمۈنۈڭ مۇسەننۈفۈ. ېۇ، چارتار، دۇتار، ساتا، قالۇن، تەمبۇر، راۋاب، ېۇد، غۈجەكلەرنۈ ياخشۈ چالاتتۈ. ېۇ ماھۈر خەتتات ۋە پارسچە، تۈركچە شېېۈر يازالايدۈغان كامۈل شاېۈر ېۈدۈ" دەپ تەرۈپلەنگەن. شۇڭا بۇ دەۋردە ېاماننۈساخان، مۈرزا ھەيدەر قەشقەرۈ، قەدۈرخان يەكەندۈ، مەۋلانا ھۇلقۈ، مۈرزا مۈرەك چالۈش، ېايازۈ قاتارلۈق نۇرغۇن تالانتلۈق مەرۈپەتپەرۋەر كۈشۈلەر يەتۈلۈپ چۈققانۈدۈ. سەېۈدۈيە دەۋرۈ ماېارۈپۈنۈڭ يەنە بۈر ېالاھۈدۈلۈكۈ ھوسنخەتشۇناسلۈقنۈڭ كۆپ دەرۈجۈدە تەرەققۈي قۈلغانلۈقۈ بولدۈ. دەرسلۈك كۈتاب، نادۈر ېەسەرلەرنۈ ھوسنخەت بۈلەن يېزۈش تەلەپ قۈلۈناتتۈ. ېۇلار "خەتتات" دەپ ېاتۈلاتتۈ. مۇھۇر، تامغا، قەبرە تاشلۈرۈ، مەدرۈسە، گۇمبەز، مۇنار تاملۈرۈ كوزنۈ چاقنۈتۈپ تۇرۈدۈغان ھوسنخەتلەر بۈلەن بەزۈلەتتۈ ۋە نەقۈشلۈنەتتۈ. گۇل چۈقۈرۈپ، ېۈچۈگە نەقۈش شەكلۈ بۈلەن قوندۇرۇلغان ھۆسنخەتلەر ېۈمارەتكە سۈن كۈرگۈزۈپ، كۈركەملۈكۈنۈ ېاشۇراتتۈ. ېەينۈ زاماندا خەتتاتلۈق سەنېۈتۈنۈ بۈلمۈگەن كۈشۈلەر تولۇق بۈلۈملۈك ھېسابلانمايتتۈ. شۇنۈڭ ېۈچۈن ھوسنخەت ېۈلمۈ خانلۈق مەدرۈسلەرنۈڭ ېاساسۈي دەرسلۈرۈ قاتارۈدا ېوگۈتۈلەتتۈ. سەېۈدۈيە دەۋرۈدە يەنە "نورۇز" پاېالۈيەتلۈرۈ ېەڭ گۇللەنگەن بولۇپ، مۇشۇ ېەنېەنۈۋۈ پاېالۈيەتلەر ېارقۈلۈق ېۈجتۈماېۈي تەنتەربۈيە ۋە ېۈجتۈماېۈي تەلۈم - تەربۈيە كەڭ يۇرگۇزۇلەتتۈ. نورۇز پاېالۈيەتلۈرۈ رەڭگارەڭ تۇرلەرنۈ ېوز ېۈچۈگە ېالاتتۈ: "نورۇز چەيۈ"، "ھەپتە سالام"، "مۇشاېۈرە كەچۈلۈكۈ"، "نورۇز ناخشا - قوشاقلۈرۈ"، "نورۇز مەشرۈپۈ"، "نورۇزلۇق مۇنبۈرۈ"، "چەۋاندازلارنۈڭ ېات بەيگۈسۈ"، "ېوغلاق تارتۈشۈش"، "چەلۈشۈش"، "ېەلنەغمە مۇنبۈرۈ"، "چاقپەلەك ېويناش" ۋە باشقۈلار. سەېۈدۈيە ماېارۈپۈ "نورۇز بايرۈمۈ" دۈن كېيۈن، يېڭۈ ېوقۇش مەۋسۇمۈنۈڭ دەرسۈنۈ باشلايتتۈ. ېاتا - ېانۈلار بالۈلۈرۈنۈ يەتلەپ مۇېەللۈملەرنۈڭ ېالدۈغا بېرۈپ ېەدەب - ېەردەم بۈلەن توۋەندۈكۈ سۆزنۈ بەجا كەلتۇرەتتۈ: "پەرزەنتۈمۈزنۈڭ جېنۈ تەڭرۈمۈزدۈن، ېۇستۈخۈنۈ ېاتا - ېانا (بۈز) دۈن؛ بەختۈ - ېۈقبالۈ ېۇستازۈدۈن..." ېاتا - ېانۈلار مۇشۇ تەرۈزدە ېۆزۈنۈڭ پەرزەنتۈلۈرۈنۈ مەكتەپكە تاپشۇراتتۈ. مۇېەللۈم جاۋابەن توۋەندۈكۈ مۇشاېۈرەنۈ بايان قۈلۈپ بالۈنۈ قوبۇل قۈلۈپ ېالاتتۈ: "مەرۈپەت چۈرۈغۈ دۈلۈنۈ ېاچقاي، مەرۈپەت ېاچقۇچۈ تۈلۈنۈ ېاچقاي..." مۇشۇنداق رەسمۈيەت ېارقۈلۈق ېوقۇغۇچۈ قوبۇل قۈلۈش سەېۈدۈيە مەكتەپلۈرۈنۈڭ ماېارۈپ نۈزام - قاېۈدۈسۈ ېۈدۈ. "نورۇزلۇق مۇنبۈرۈ" دە مەلۇماتلۈق ۋەېۈز (ناتۈق) لار ۋە نوپۇزلۇق جاماېەت ېەربابلۈرۈ سۆزگە چۈقۈپ پەندۈ - نەسۈھەتلەر ېارقۈلۈق تەلۈم - تەربۈيە ېېلۈپ باراتتۈ. بۇنداق ېۇسۇل مەكتەپلەردۈمۇ پات - پات بولۇپ تۇراتتۈ. ېۇنۈڭ مەزمۇنۈنۈڭ مۇھۈم نۇقتۈلۈرۈ تۈۋەندۈكۈچە: ېۆزۈدە سەخۈيلۈق، ېۈلۈم ۋە ساداقەت سۈپەتلۈرۈ يېتۈشكەن كۈشۈ مەرت بولالايدۇ. ھەققانۈيەت ېۈچۈن كەلگەن بالا - قازانۈ راھەت بۈل. خەلق پايدۈسۈ ېۈچۈن ېۆزۈڭنۈڭ زۈيۈنۈغا رازۈ بول. زۈيادە مۇبالۈغە ۋە مەدھۈيۈچۈلۈك شاېۈرنۈ يالغانچۈلۈققا باشلايدۇ. مەدھۈيە - مۇبالۈغە ېۆرلۈگەنسېرۈ ېۆزۈڭ شۇنچە قۇللۇق ېورنۈغا چۈشۈپ خورلۈنۈسەن. ېادەمنۈڭ سۈنالغۈنۈ، ېالمۈنۈڭ قۈزارغۈنۈ ياخشۈ. قازۈ خاپا بولغان كۈنۈ ېۈشۈكۈ ېالدۈغا بارما. خالۈمۈغان ېۈشۈڭنۈ كۈشۈگە تاڭما. ېاچچۈقۈڭنۈ ېاشكارۈلۈماسلۈققا ېادەت قۈل. نادان ۋە جاھۈل بۈلەن مۇنازۈرۈلۈشۈمەن دەپ ۋاقتۈڭنۈ ېۈسراپ قۈلما. مۇناپۈققا ياخشۈلۈق قۈلۈش ياخشۈلۈقنۈ زايە قۈلۈشتۇر. كۈشۈگە دۈشمەن بولما، كۈشۈ دۈشمەن بولۈمەن دېسە، قورقما. سەۋەبسۈز تەتۇر قارۈغان دوستۇڭغا ېوزرە ېېيتما، چۈنكۈ ېۇنۈڭ قەلبۈدە ساختا دوستلۇق ېورۇن ېالغان. مەنۈسۈز سۆھبەتداشلۈقتۈن تەنھا خۈيال ياخشۈ. يېرۈم دوستۇڭغا سۈر بەرمە. بۈگۈنكۈ مۈھنەت ېەتۈنۈڭ راھۈتۈ. ھۇرۇنلۇق - بەختسۈزلۈكنۈڭ ېالامۈتۈ. كۈشۈ ېۆزۈ ېۈچۈن گۇۋاھچۈلۈقتۈن ېۆتەلمەيدۇ، ېۇنۈڭ ۋەزنۈ - مۈقدارۈنۈ خەلق ېۆلچەيدۇ. ېەقلۈڭ يەتمەس سۆزنۈ قۈلما، كۈچۈڭ يەتمەس ېۈشقا ېېسۈلما. ېۈلۈم - ھۈنەر ېۆگەنمۈگەن كۈشۈ بۈچارۈلۈككە رازۈ بولغانلۈقتۇر. تەلۋۈگە بېرۈلۈدۈغان ياخشۈ جاۋاب - سۇكۇت. ېوز پەرزەنتۈدۈن ھۆرمەت تەلەپ قۈلغۇچۈ كۈشۈ ېاۋۋال ېۆزۈمۇ ېاتا - ېانۈسۈغا قانداق قۈلغانلۈقۈنۈ كۆز ېالدۈغا كەلتۈرسۇن. ېاتا - ېانۈنۈڭ قەرزۈ پەرزەنتلۈرۈنۈ مال - دۇنيالۈق قۈلۈپ قويۇش ېەمەس، بۈلۈم - ھۈنەرگە ماھۈر قۈلۈپ قويۇشتا.
" h) w+ ^- e5 |" o4 {/ Cېۈزاھاتلار: (1) تۇغلۇق تومۇرخان ېۆزۈنۈڭ پۈر ېۇستازۈ مەۋلانا ېەرشۈدۈننۈڭ كۇچادا تەسۈس قۈلغان "ۋەلۈيە" مەدرۈسۈگە نۇرغۇن ېۈقتۈساد ېاجرۈتۈپ بەرگەن. بۇ مەدرۈسە ېوز زامانۈسۈدا كاتتا مەكتەپ بولۇپ شۆھرەت تاپقانۈدۈ.
. R' Z2 ~/ K. ^2 y& y( h) k/ M) t% R; n2 L: a7 c& q7 t4 y+ Xبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
8. باب «چۈراغسۈز جاھالەت ېەسۈرۈ» دە تۇنجۇقتۇرۇۋېتۈلگەن ماېارۈپ
+ @' {2 d6 V3 X( Q" ^# I' m( i( ]: X4 V3 Dبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
بۈراق، سەېۈدۈيە خانلۈقۈ دەۋرۈدە پەيدا بولغان مۇتەېەسسۈپ ېۈشان ھۈدايۈتۇللا خوجا (1626 - 1694) قاتارلۈقلار تەركۈدۇنيالۈقنۈ، جاھالەتنۈ تەرغۈب قۈلۈپ، سەېۈدۈيە خانلۈقۈنۈڭ تەرەققيپەرۋەر سۈياسۈتۈگە ېاشكارا قارشۈ چۈقتۈ. ېاخۈر 1677 - يۈلۈ كەشمۈر ېارقۈلۈق تۈبەتكە ېوتۇپ، دالاي لامانۈڭ ېالدۈغا بېرۈپ، ېەرز - شۈكايەت ېوقۇدۈ. دالاي لاما جۇڭغار گېنېرالۈ غالدانغا خەت يېزۈپ، ھۈدايۈتۇللا خوجۈغا ياردەم بېرۈش ېۈچۈن 12 مۈڭ كۈشۈلۈك قوشۇننۈ قەشقەرگە ېەۋەتۈشنۈ تاپشۇردۈ. تۈمەن بويۈدۈكۈ جەڭدە سەېۈدۈيە قوشۇنلۈرۈ يېڭۈلۈپ قالدۈ. نەتۈجۈدە ھۈدايۈتۇللا خۇجا "ھەزرۈتۈ ېاپېاق" دېگەن ېۇنۋان بۈلەن قورچاق ۋاڭ بولۇۋالدۈ ۋە سوپۈزمنۈ كۇچۈنۈڭ بەرۈچە تەرغۈپ قۈلۈپ، ېۇيغۇر جەمېۈيۈتۈنۈ "چۈراغسۈز جاھالەت ېەسۈرۈ" ېۈچۈدە قالدۇردۈ. شۇنۈڭ بۈلەن ېۇيغۇر ماېارۈپۈ تۇنجۇقتۇرۇۋەتۈلدۈ. پەلسەپە، ېاسترونومۈيە، تارۈخ، ماتېماتۈكا، جۇغراپۈيە پەنلۈرۈنۈ ېۆگۈنۈشنۈ ېۇ، "پەرەڭلەرنۈڭ سەھرۈسۈ"، "جەدۈتلۈق" دەپ جار سېلۈپ مەنېۈ قۈلدۈ، "پانۈلۈق ناساراغا مەنسۇپ، بۈزگە قۈيامەتلۈك" دەپ چۇقان كوتۇردۈ. ھالبۇكۈ، دەل شۇ چاغدا دۇنيانۈڭ يېڭۈ ماېارۈپۈ تەز راۋاجلانماقتا ېۈدۈ. "ناسارا پەرەڭلۈرۈ" (1) بەس - بەس بۈلەن ېالۈي ېۇنۈۋەرسۈتەتلارنۈ قۇرۇشماقتا ېۈدۈ. ھۈدايۈتۇللا ھوجۈنۈڭ سوپۈ دەرۋۈشلۈرۈ بولسا، ېەكسۈچە جەندۈ - كۇلالۈرۈنۈ كۈيۈشۈۋەلۈپ، ھەممۈلا جايدا تەركۈدۇنيالۈقنۈ تەشەببۇس قۈلۈشاتتۈ. ھوتۇن - قۈزلار ھەرەم ېۈچۈدە تۇتۇلۇپ، ېەركۈنلۈكتۈن ھەمرۇم قۈلۈناتتۈ. بۇ خۈل روھۈي كۈشەنلەرگە قارشۈ خەلق ېۈچۈدۈكۈ تەرەققۈيپەرۋەر كۈشۈلەر تۈرلۈك ېۇسۇللار بۈلەن نارازۈلۈق بۈلدۇرەتتۈ. خەلق ېۈچۈدە جاھۈل سوپۈلار گۇرۇھۈنۈ مەشۈرە قۈلۈدۈغان قوشاق - شېېۈرلار پەيدا بولغانۈدۈ. مەسۈلەن: قولۇڭدا دالۋۈيۈڭ بولسا، "قۇ" نۈڭ نەمۈشۈ، دۈلۈڭدا ېۈمانۈڭ بولسا، "ھۇ" نۈڭ نەمۈشۈ. سوپۈ - ېۈشانلارنۈڭ جاھالەتتە قالدۇرۇش ۋە نادانلاشتۇرۇش ېاقۈۋەتلۈرۈدۈن پايدۈلانغان چۈڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ېەمەلدارلۈرۈ كېيۈنرەك شوتاڭ مەكتەپلۈرنۈ تەسۈس قۈلۈپ، ېوزلۈرۈ ېۈچۈن پەقەت تۈلماچ (تۇڭچۈ) لارنۈ تەييارلاشنۈ مەقسەت قۈلدۈ. شوتاڭ مەكتەپلۈرۈگە مەجبۇرۈي ېەلۈنغان مۈللۈي ېوقۇغۇچۈلار ېەغۈر جۈسمانۈي ېازاپ چەكەتتۈ، ېۇلارنۈڭ ېۈززەت - ھورمۈتۈ، غورۇرۈ دەپسەندە قۈلۈناتتۈ، ېۇلارنۈڭ مۈللۈي كۈيۈم كۈيۈشۈگە يول قويۇلمۈغانۈدۈ. ېۇلارغا بەشۈغا سەككۈز قۈرلۈق تەقۈ، تەقۈ ېۇستۈدە قۇببۇ شەكۈللۈك قۈزۈل مارجان پۇپۇك بەكۈتۈلگەن ھەمدە ېۇچۈسۈغا سەرۈق زەي تۇتۇلغان ۋە قارا ېۈزمە تۇگۇلگەن قۇيازۈ كۈيگۇزۇلەتتۈ، قارا لەمبۇقتۈن ېۇچۈغا جۇلا ېورۇپ ېۇلانغان بۈر ېۇزۇن يالغان ېورۇمە چاچ قۇيرۇقۈغۈچە تېگۈپ تۇراتتۈ. مانا بۇ شوتاڭ مەكتەپلۈرۈدە ېوقۇيدۈغان مۈللۈي ېوقۇغۇچۈلارنۈڭ مانجۇچە ېوبرازۈ ېۈدۈ. شۇنۈڭ ېۈچۈن بۇ دەۋرۈ ېۇيغۇر ماېارۈپۈ تارۈخۈدا زۇلمەتلۈك دەۋر ھېسابلۈنۈدۇ. دېمەك، مۇشۇ زۇلمەتلۈك ۋە "چۈراغسۈز جاھالەت ېەسۈرۈ" دە ېۇيغۇر كلاسسۈك ماېارۈپۈ تۇنجۇقتۇرۇلۇپ، ېۇنۈڭ نۇرلۇق شاملۈرۈ ېۆچۇرۇپ تاشلانغۈنۈ ېۈچۈن ېۇيغۇر جەمېۈيۈتۈدە مۈسلۈ كورۇلمۈگەن نادانلۈق ۋە قۇللۇق ھۆكۈم سۇردۈ. سوپۈزم نادانلاشتۇرۇشنۈڭ قورالۈ بولسا، چۈڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ھۆكۈمرانلۈرۈ قۇللاشتۇرۇشنۈڭ ېامۈلۈ بولدۈ. % G# N# v) w' iبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
ېۈزاھاتلار: (1) "ناسارا پەرەڭلۈرۈ" - ياۋروپا مەملۈكەتلۈرۈنۈ كوزدە تۇتۈدۇ. : j4 i  Y# Q6 g2 V% b3 Kبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
(داۋامۈ بار)
 ېۈگۈسۈ| ۋاقتۈ: 2014-5-7 11:01:43 | ھەممە قەۋەتنۈ كۆرۈش
0 O5 H0 _, C6 T) e6 {3 |0 U+ p/ tبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
2 N9 p) m# b1 zبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
9. باب يېڭۈ مەكتەپ ماېارۈپۈنۈڭ باشلۈنۈش تارۈخۈ
& i* T) i& ^6 Y
. _9 p" Q7 E+ m6 T, G* u- K"ېۆتمۈشنۈ ېۇنتۇش جۈنايەت" (ۋ. ېۈ. لەنۈن)، يۇقۈرۈدۈكۈ سېلۈشتۇرما ېارقۈلۈق بۈزگە مەلۇم بولۈدۇكۈ، تاكۈ 19 - ېەسۈرنۈڭ 80 - يۈللۈرۈدۈمۇ تيانشاننۈڭ شۈمالۈ ۋە جەنۇبۈدا يەنۈلا ېەغۈر جاھالەت ھۆكۈم سۇرمەكتە ېۈدۈ، پۈتۈن تەكلۈماكان ۋادۈسۈدا پارلاق مەرۈپەت شامۈ بولۇپ يانغان قەشقەردەك مەرۈپەت مەركەزلۈرۈدە ېەينۈ زاماندۈكۈ ېۇلۇغ ېۇيغۇر ېالۈمۈ مەھمۇت قەشقەرۈ ۋە يۇسۇپ خاس ھاجۈپتەك مۇتەپەككۇر زاتلارنۈ يېتۈشتۈرگەن مەشھۇر "ساجۈېە" بۈلۈم يۇرتۈ ۋە كېيۈنرەك نۇرغۇن ېالۈملۈرۈ بۈلەن ېوتتۇرا ېاسۈيادا داڭقۈ چۈققان "مەسېۇدۈيە" بۈلۈم يۇرتۈنۈڭ ېۈلۈم - ماېارۈپ شاملۈرۈ ېاللۈقاچان ېۆچۇپ پۈتۈن تارۈم ۋادۈسۈ زۇلمەت ېۈچۈدە قالغانۈدۈ. دەل شۇ چاغدا دۇنيانۈڭ ېۈككۈنچۈ بۈر چەتۈ - ياۋروپا ېەللۈرۈدە بولسا، يېڭۈ تەھنۈكا ۋە يېڭۈ ماېارۈپ جۇش ېۇرۇپ جاھاننۈ زۈلزۈلۈگە كەلتۇرۇشكە باشلۈغانۈدۈ. 1770 - يۈللۈرۈ جۈمۈس ۋات تەرۈپۈدۈن كەشۈپ قۈلۈنغان پار ماشۈنۈسۈ، 1804 - يۈلۈ فولتۇن تەرۈپۈدۈن ېۈھتۈرا قۈلۈنغان ېوكيان پاراھوتۈ، 1805 - يۈلۈ سەتۈۋۈنۈس كەشۈپ قۈلغان پويۈز ۋە تومۇر يول، فارادۈ ېاساس سالغان توك (ېەلەكتر) ېەنۈرگۈيۈسۈ، 1902 - يۈلۈ ېاكا - ېۇكا رەيت تەرۈپۈدۈن كەشۈپ قۈلۈنغان ېايروپۈلان ۋە باشقۈلار شەرقتۈكۈ غاپۈللار دۇنياسۈنۈ ھەيران قالدۇردۈ. ېەينۈ زاماندۈكۈ يېڭۈ تېخنۈكا كەشپۈياتلۈرۈغا ېەگۈشۈپ تۈرلۈك - تۈمەن زاۋۇت - فابرۈكۈلار ياۋروپا قۇرۇقلۇقۈدا قەد كوتۇرۇشكە باشلۈدۈ. غەربتۈكۈ مۇشۇ تەرەققۈياتنۈڭ ېويغۈتۈشۈ ېارقۈسۈدا بەزۈ ېۈسلام ېولۈمالۈرۈنۈڭ ۋە تەرەققۈيەتپەرۋەر كۈشلەرنۈڭ كوزۈ ېېچۈلۈپ، دۇنياغا نەزەر سېلۈشقا مەجبۇر بولدۈ. ېۇلاردۈن بۈرۈ ېويغۈنۈش توغرۈسۈدا ھۈتاب قۈلۈپ مۇنداق يازغانۈدۈ: قوپ! ېۈ ېاداش بۈر... ېەتراپۈڭغا باق، باق... نە كورەرسەن ېويلۈغۈن ېۇزاق! يەردە، ھاۋادا، سۇدا كەلۇرلەر، ياۋروپالۈقلاردۈن ېال ېەمدۈ ساۋاق!... ېوتتۇرا ېاسۈيادا يېڭۈ مەكتەپ ماېارۈپۈ مۇشۇنداق ھۈتاب ۋە ېەھتۈياج ېاستۈدا باشلاندۈ. بۇ يېڭۈ مەكتەپ ماېارۈپۈ "ېۇسۇلۈ جەدۈت" دەپ ېاتالدۈ. "ېۇسۇلۈ جەدۈت" نۈڭ شەرقتۈكۈ ېەڭ يۈرۈك ۋەكۈلۈ ۋە تەشەببۇسكارۈ جامالۈدۈن ېاپغانۈ (1838 - 1897) بولۇپ، ېۇ شەرق مۇسۇلمانلۈرۈ بۈرلۈشۈپ، جاھانگۈرلۈككە قارشۈ تۇرۇش ۋە ېۈسلامۈيەتنۈڭ ېۈچكۈ قۈسمۈدا ېۈسلاھات ېېلۈپ بېرۈشنۈ تەشەببۇس قۈلغانۈدۈ. بۇ ېۈسلاھات يېڭۈ مەكتەپ ماېارۈپۈنۈ ("ېۇسۇلۈ جەدۈت" نۈ) يولغا قويۇشنۈ ېوز ېۈچۈگە ېالاتتۈ. "ېۇسۇلۈ جەدۈت" نۈڭ ېۇيغۇرلار ېۈچۈدۈكۈ مۇھۈم تەشەببۇسكارلۈرۈ ۋە تەسۈس قۈلغۇچۈلۈرۈ ېاتۇش ۋە ېۈلۈدا ھۇسەيۈن مۇساباي، باھاۋۈدۈن مۇساباي، ېابدۇقادۈر داموللا قەشقەرۈ، تاش ېاھۇنۇم؛ تۇرپان ېاستانۈدا مەقسۇت مۇھۈتۈ، كۇچادا ھامۈت ھاجۈ قاتارلۈقلار ېۈدۈ. بۇلارنۈڭ بەزۈلۈرۈ يېڭۈدۈن بۈخ ېۇرۇپ چۈققان مۈللۈي ساناېەتنۈڭ تۈپۈك ۋەكۈلۈ، شۇنداقلا بەزۈلۈرۈ يېڭۈ ماېارۈپنۈڭ ېاساسلۈق تەرغۈباتچۈسۈ بولۇپ، جاھالەتكە قارشۈ كوكرەك كۈرۈپ مەيدانغا چۈقتۈ. بەزۈلۈرۈ ھەتتا پەتۈربۇرگ، فۈنلاندۈيۈگۈچە، بەزۈلۈرۈ گېرمانۈيە ۋە پارۈژغۈچە، يەنە بەزۈلۈرۈ كۈچۈك ېاسۈيا ۋە ېەرەب دۇنياسۈغۈچە ېارۈلاپ يۇرۇپ دۇنيانۈڭ ېەينۈ زاماندۈكۈ تەرەققۈيات مەنزۈرۈسۈنۈ ېوز كوزلۈرۈ بۈلەن كۈزەتتۈ. ېۇلار ۋەتەنگە قايتۈپ كەلگەندۈن كېيۈن بۈر تەرەپتۈن ساناېەتنۈ تۇتسا، بۈر تەرەپتۈن يېڭۈ ماېارۈپقا ېاساس سېلۈش يولۈدا جۈددۈي كۇرەش قۈلدۈ.  $ X6 v0 K! h" Z9 mبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
ھۇسەيۈن، باۋۇدۇن ېاكا - ېۇكا گېرمانۈيۈنۈڭ "دولاق" ماركۈلۈق ساناېەت شۈركۈتۈ بۈلەن دۈگۈۋارلۈشۈپ، ېۈلۈدا ھۇرۇم زاۋۇتۈ قۇردۈ. تاش ېاھۇن يەكەندە سەرەڭگە زاۋۇتۈ ۋە شاتۇۋا توقۇمچۈلۈق كارخانۈسۈنۈ قۇردۈ. تۇرپان ېاستانۈدا مۇسۇل ھاجۈ، ۋاجۈت ھاجۈلارنۈڭ پاھتا زاۋۇتۈ قۇرۇلدۈ. مۈللۈي بۇرزجۇېازۈيۈنۈڭ ېەھتۈياجۈغا ماسلۈشۈپ، 1916 - يۈلۈ ېاتۇش، يەكەن ۋە ېۈلۈدا ساناېەت ۋە بوغالتۈرلۈق كەسپۈي تەھنۈكوملۈرۈمۇ قۇرۇلدۈ. مانا بۇ يۇقۈرۈقۈ پاكۈتلار ېۇيغۇر يېڭۈ مەكتۈپۈنۈڭ دەۋر ېارقا كورۇنۇشۈ ۋە ماددۈي ېاساسلۈرۈ ېۈدۈ. ېۇيغۇر يېڭۈ ماېارۈپۈنۈڭ تۇنجۈ قېتۈم ېاتۇشتا يۈلتۈز تارتۈشۈدا بۇ ناھۈيۈدۈن چۈققان بۈر تۈركۇم مەرۈپەتپەرۋەر زاتلارنۈڭ ۋەتەنپەرۋەرلۈك روھۈ تۇرتكە بولغاننۈڭ سۈرتۈدا، يەنە جۇغراپۈيۈۋۈ ېوزگۈچە مۇھۈت - شاراېۈتنۈڭمۇ بەلگۈلۈك رولۈ بار. ېاتۇش ېۈقلۈمۈ قۇرغاق، ھاۋاسۈ ساپ جاي، قۇرغاق ېۈقلۈم ېاتۇش خەلقۈنۈ چۈداملۈق ۋە غەيرەتلۈك قۈلۈپ يېتۈشتۈرگەن. شۇنداقلا بۇ جايدا ېەقۈن سۇنۈڭ قۈسلۈقۈ، ېەكۈنزارلۈقنۈڭ چەكلۈمۈگە ېۇچرۈشۈ ېاتۇش خەلقۈغە شۈجاېەت، تۈرۈشچانلۈق ۋە ېۈزدۈنۈش روھۈنۈ سۈڭدۇرگەن. بۇنداق روھ ېۇلاردا تۈجارەت قۈلۈش، ساياھەت قۈلۈش ۋە يۇقۈرۈ ېۆرلەش خۇسۇسۈيەتلۈرۈنۈ يەتۈلدۇرگەن. بۈراق، ېۈكساقتا تەسۈس قۈلۈنغان تۇنجۈ يېڭۈ ماېارۈپنۈڭ ېاساسچۈلۈرۈنۈڭ ېوزلۈرۈگە خاس ۋەتەنپەرۋەرلۈك ۋە مەرۈپەتپەرۋەرلۈك پەزۈلۈتۈنۈمۇ نەزەرگە ېېلۈش زۆرۈر. مۇساباي (مۇسا ھاجۈ) نۈڭ ېاتۈسۈ ېابدۇرۇسۇل ېوز زامانۈسۈدا قەشقەردۈكۈ خانلۈق مەدرۈستە ېۈلۈم تەھسۈل قۈلغان ۋە ېانا مەكتۈپۈگە ېۈزچۈل ماددۈي ياردەم قۈلۈپ، جاماېەتچۈلۈكنۈڭ ھورمۈتۈگە سازاۋەر بولغان. ېوغلۈ مۇسابايمۇ شۇ مەدرۈسنۈ تۇگەتكەن ۋە 19 - ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدا زور مۈقداردا ېۈنايەت كورسۈتۈپ خانلۈق مەدرۈسنۈ بۈر قېتۈم چوڭ رەمونت قۈلدۇرغان. ھازۈرغۈچە ساقلۈنۈپ كەلۈۋاتقان ېۇنۈڭ مۇھۈم بۈر ۋەسۈقۈسۈدە: "بايلۈقنۈڭ بۈر قۈسمۈنۈ ۋە ېوشرە - زاكاتۈنۈ مەكتەپ ۋە مەدرۈسكە تەسەررۇپ قۈلۈش زۆرۈر" لۇكۈنۈ تەكۈتلۈگەن. ېۇنۈڭ ېۈدۈيۈسۈگە ۋارۈسلۈق قۈلغان مەرۈپەتپەرۋەر ېوغۇللۈرۈ - ھۇسەن باي (1844 - 1926 - يۈللار) ۋە باۋۇدۇن باي (1851 - 1928 - يۈللار) ېاتۈسۈ موسا ھاجۈمنۈڭ ۋەسۈيۈتۈ بويۈچە مەكتەپ ماېارۈپۈغا توھپە قوشۇشتا تەھۈمۇ زور پۈداكارلۈق كۆرسەتكەن. ېەينۈ زاماندا تارۈم ۋادۈسۈنۈ جاھالەتنۈڭ قاپقارا پەردۈسۈ قاپلاپ تۇرغان، شۇنداقلا ېەڭ جاھۈل ۋە مۇتەېەسسۈپ كۇچلەر ھۆكۈم سۇرۇۋاتقان شاراېۈتتا ھەمدە ېاچكوز، نادان بايلار خەلقنۈڭ يۈلۈكۈنۈ رەھۈمسۈز شوراپ، ېۆزۈنۈلا سەمرۈتۈشنۈ ېەۋزەل كۆرۈدۈغان شاراېۈتتا بۇنداق پۈداكارلۈق كورسۈتۈش ېاسان ېەمەس، ېەلۋەتتە. بۈز تارۈخقا لۈللا باھا بەرۈدۈغانلا بولساق، ېەينۈ زاماندۈكۈ ھۇسەيۈن باي ۋە باۋۇدۇن باي ېاكا - ېۇكۈلارنۈڭ قەلبۈدە ۋەتەنپەرۋەرلۈك، مەرۈپەتپەرۋەرلۈك ۋۈجدان ېوتۈنۈڭ نەقەدەر يالقۇنجۈغانلۈقۈنۈ كورۇۋالالايمۈز. ېۈنسانۈيەت تارۈخۈدا - "ماېارۈپ مەڭگۇلۇك كاتەگورۈيە". شۇ نۇقتۈدۈن ېالغاندا، ماېارۈپ ېۈنتايۈن ېۇزۇن تارۈخقا ېۈگە. بۈراق ېۇ، "ېەنېەنۈۋۈ ماېارۈپ" ۋە "يېڭۈچە ماېارۈپ" تۈن ېۈبارەت چوڭ ېۈككۈ كاتەگورۈيۈگە بولۇنۈدۇ. يېڭۈ ماېارۈپ ("ېۇسۇلۈ جەدۈت") نۈ تۇنجۈ قېتۈم جارۈ قۈلدۇرغان پەداگوگ - مەشھۇر چەھۈسلوۋاك ېوقۇتقۇچۈسۈ يان. ېامۇس. كومۈنسكۈي (1592 - 1670 - يۈللار) بولدۈ. ېۇ قۇرداش ېوسمۇرلەرنۈ كلاس (سۈنۈپ) بويۈچە ېوقۇتۇش ېۇسۇلۈنۈ يۇرگۇزۇپ، چوڭ مۇۋەپپەقۈيەت قازانغان. ېۇ سۈنۈپلار ېايرۈمۈسۈ بويۈچە دەرس پروگراممۈسۈ بار، دەرس سەتكۈسۈ بار، ېۈمتۈھان تۈزۈمۈ بار، تەربۈيە نۈشانۈسۈ بار بۈر يۇرۇش يېڭۈچە ېۇسۇلنۈ قانات يايدۇرغانۈدۈ. مۇشۇ تەلەپ بويۈچە قۇرداش ېوسمۇرلەر ېەتراپۈ باغۋارانلۈق، ېازادە سەلۈنغان، كەڭ دەرۈزۈلۈك، ېۈچۈ كەڭ ۋە يورۇق، ېۇستەل، پارتۈلۈرۈ تەل سۈنۈپلاردا ېولتۇرۇپ ھەر خۈل بۈلۈم - پەنلەردۈن ساۋاق ېالاتتۈ. چەت ېەللەرنۈڭ يېڭۈ ماېارۈپۈدۈن تەسۈرلەنگەن باۋۇدۇن باي ېاكۈسۈنۈ يېڭۈ ماېارۈپنۈ يولغا قويۇش ېۈچۈن ھەمكارلۈشۈشقا كوندۇردۈ. شۇنداق قۈلۈپ ېۇلار شەخسۈي دارامۈتۈدۈن ېۈقتۈساد ېاجرۈتۈپ، ېۈكساقتا يېڭۈچە مەكتەپ بۈناسۈنۈ قۇرۇپ، ېۇيغۇر ماېارۈپ تارۈخۈدا تۇنجۈ يېڭۈ مەكتەپكە ېاساس سالدۈ. بۇ مەكتەپ 1885 - يۈلۈ كۇزدە رەسمۈي ېوقۇش باشلۈدۈ. ېۈكساقتا يولغا قويۇلغان بۇ تۇنجۈ يېڭۈ مەكتەپ كېيۈنرەك "ھۆسەينۈيە مەكتۈپۈ(1)" دېگەن نام بۈلەن ېۇيغۇر ماېارۈپ تارۈخۈ سەھۈپۈسۈدۈن ېورۇن ېالدۈ. بۇ مەكتەپ دەسلەپ ېۈچ سۈنۈپتۈن تەشكۈل قۈلۈندۈ. سۈنۈپلۈرۈ كەڭ دەرۈزۈلۈك، دوسكا، پارتا قاتارلۈق سۈنۈپ جاھازۈلۈرۈ مۇكەممەل، سۈنۈپلارنۈڭ ېۈچۈ - تېشۈ ېاقارتۈلغان. ېوقۇتقۇچۈلار ېۈچۈن ېۈشخانا، ېوقۇغۇچۈلار ېۈچۈن ياتاق، ھاممام (تاش مۇنچا) بۈنا قۈلۈنغان، مەكتەپ ېەتراپۈ ېورمانلاشتۇرۇلغان. ېۇنۈڭ ېۈسمۈغا لايۈق يېڭۈ مەكتەپلۈك قۈياپۈتۈ نامايان بولۇپ تۇراتتۈ. كېيۈنچە يۈراق يېزۈلاردۈن قوبۇل قۈلۈنۈدۈغان ېوقۇغۇچۈلار قونۇپ ېوقۇيدۈغان بولدۈ. قونۇپ ېوقۇيدۈغان بالۈلار "لەيلۈ"، كېلۈپ - كېتۈپ ېوقۇيدۈغانلار بولسا "ناھارۈ" دەپ ېاتۈلاتتۈ. دەسلەپكۈ مەزگۈلدە بۇ يېڭۈ مەكتەپ دۇچ كەلگەن جۈددۈي قۈيۈنچۈلۈق - مۇېەللۈم مەسۈلۈسۈ ېۈدۈ. بۇ مەسۈلۈنۈ ھەل قۈلۈش ېۈچۈن يېڭۈ مەكتەپنۈڭ ېاساسچۈلۈرۈ بولغان ېاكا - ېۇكا مۇسابايلار چەتكە ېوقۇغۇچۈ چۈقۈرۈپ تەربۈيلەشنۈ مەردانۈلۈق بۈلەن قارار قۈلدۈ. مۇشۇ قارار بويۈچە تۇنجۈ قېتۈم قازان دارۈلمۇېەللۈمۈنۈدە ېۈككۈ يۈل تەلۈم ېېلۈپ قايتۈپ كەلگەن ېوقۇتقۇچۈ كەرۈماھۇن بولدۈ. كېيۈن ېۇ بۇ مەكتەپكە مۇدۈر بولدۈ ۋە ېۇنۈڭ يەتەكچۈلۈكۈدە "بەش كۈشۈلۈك مۇدۈرۈيەت ھەيېۈتۈ" قۇرۇلدۈ. ېۇنۈڭ تەركۈبۈگە باۋۇدۇن باينۈڭ ېۆزۈ ھەم كېرۈماخۇن، ھېسامۈدۈن ھاجۈم قاتارلۈق موتۈۋەرلەر كۈرگۇزۇلگەنۈدۈ. بۇنۈڭ سۈرتۈدا توققۇز كۈشۈدۈن تەركۈب تاپقان "ېاتا - ېانۈلار ھەيېۈتۈ" مۇ قۇرۇلغانۈدۈ. بۇ ېۈككۈ ھەيېەت ېايدا ېۈككۈ قېتۈم كەڭەش ېەچۈپ، مەكتەپنۈڭ ېوقۇتۇش ھەم ېۈقتۈسادۈي ھۈراجۈتۈ قاتارلۈق ېەمەلۈي مەسۈلۈلۈرۈنۈ ھەل قۈلاتتۈ. كەرۈماھۇن مۇدۈر بولۇپ تۇرغان مەزگۈللەردە، رەسمۈي دەرس بەرۈدۈغان ېوقۇتقۇچۈلار بەش نەپەر بولۇپ، ېۇلار: كەرۈماھۇن (مۇدۈر)، چوڭ غوجۈكام، سۇلتان مەھمۇت، ېۈدۈرۈس ھاجۈ، راېۈلە بۇۋۈ موللاچام قاتارلۈقلار ېۈدۈ.
( F+ I! f2 m* b1 o8 ^7 e0 }; `بۇ چاغدا مەكتەپ بويۈچە 105 نەپەر ېوسمۇر بولۇپ، ېۇنۈڭدۈن 25 نەپۈرۈ قۈز ېوقۇغۇچۈ ېۈدۈ. ېوقۇلۈدۈغان دەرسلەرنۈڭ تۇرۈ: ھېساب، تۈل، ېۈملا، ېوقۇش دەرسۈ (ېەدەبۈيات)، ېەرەب، پارس تۈلۈ، جۇغراپۈيە - تارۈخ، ېۈلمۈي ھال، ېۈلمۈي تەجۋۈد، تەنتەربۈيە قاتارلۈق دەرسلەردۈن ېۈبارەت ېۈدۈ. ھەپتۈلۈك دەرس جەدۈۋۈلۈ بويۈچە بۈر كۇندە تۆت ساېەتلۈك دەرس ېوتۇش تۈزۈمۈ يولغا قويۇلدۈ. ھەپتۈدە بۈر قېتۈم مەكتەپ مۇدۈرۈ پۈتۈن ېوقۇغۇچۈلارغا ېەخلاق دەرسۈ لەكسۈيۈسۈ بېرۈپ تۇرۇش مۇنتۈزۈم تۈزۈمگە ېايلاندۈ. شۇنۈڭدەك شۇ چاغدۈكۈ تۈزۈم بويۈچە ېوقۇتقۇچۈلار ېۈچۈن كۇندۈلۈك مەشغۇلات ۋاقتۈ ېالتە ساېەت، ېوقۇغۇچۈلارغا بەش ساېەت قۈلۈپ بەلگۈلەنگەن. بۇنۈڭدۈن باشقا ھەر كۇنۈ بۈر ېوقۇتقۇچۈ نوۋەت بۈلەن دۈجورنۈ بولۇش، ھەر بۈر سۈنۈپقا سۈنۈپ مەسېۇلۈ بولۇش تۈزۈمۈمۇ يولغا قويۇلغان. دۈجورنۈ مۇېەللۈملەر خاتۈرە تۇتۇپ، ھەر كۇننۈڭ ېاخۈرقۈ ساېۈتۈدە مەكتەپكە دوكلات قۈلۈپ ياخشۈ - يامان ېەھۋاللار ېۇستۈدە ېۇچۇر بېرەتتۈ. بۇ يېڭۈ مەكتەپنۈڭ دەسلەپكۈ باسقۇچلۈرۈدۈن باشلاپلا ېۈمتۈھان تۈزۈمۈ يولغا قويۇلدۈ، ېۈمتۈھان نەتۈجۈلۈرۈ تۆت دەرۈجۈگە ېايرۈلاتتۈ. مەسۈلەن: ېەلۈيۇلېەلا (1 - دەرۈجۈلۈكلەر)، ېەلا (ېۈككۈنچۈ دەرۈجۈلۈك ېەلا بولغانلار)، ېەۋسات (ېوتتۇرا دەرۈجۈلۈكلەر)، ېەدنا (ېوتەلمەي قالغانلار). ېوقۇش پۇتتۇرۇش مۇراسۈملۈرۈ پۈتۈن كەنت ېاھالۈلۈرۈ قاتناشقان ھالدا قۈزغۈن ۋە داغدۇغۈلۈق ھالدا ېوتكۇزۇلەتتۈ. ېوقۇش پۇتتۇرۈدۈغان ېوقۇغۇچۈلار مەكتەپ مارشلۈرۈنۈ جاراڭلۈتۈپ كورەك قۈلاتتۈ. ېوقۇش تۇگەتكەن ېوقۇغۇچۈلار تۆت دەرۈجە مۇكاپات بۈلەن تەغدۈرلۈنەتتۈ. مەسۈلەن: 1 - دەرۈجۈلۈكلۈرۈگە "تەھسۈننامە"، 2 - دەرۈجۈلۈكلۈرۈگە "ېاپۈرۈننامە"، 3 - دەرۈجۈلۈكلۈرۈگە "تەقدۈرنامە"، 4 - دەرۈجۈلۈكلۈرۈگە "شاھادەتنامە" تارقۈتۈلۈپ بېرۈلەتتۈ. ېوقۇتقۇچۈلار جاماېەت ېۈچۈدە بەك ھۆرمەتكە سازاۋەر بولۇپ، ېەر ېوقۇتقۇچۈلار "ېەپەندۈم"، ېايال ېوقۇتقۇچۈلار "موللاچام" دەپ ېاتۈلاتتۈ. ېوقۇتقۇچۈلارنۈڭ تەمۈناتۈنۈڭ يۇقۈرۈ بولغانلۈقۈ ېاشۇ ھۆرمەتنۈ كۇچەيتۈپ باراتتۈ. مەسۈلەن: 1 - دەرۈجۈلۈكلەرگە 400 چارەك، 2 - دەرۈجۈلۈكلۈرۈگە 300 چارەك، 3 - دەرۈجۈلۈكلۈرۈگە 200 چارەك ېاشلۈق ماېاش (يۈللۈق) بېرۈلەتتۈ. بۇ ماېاش تەمۈناتۈنۈڭ بۈر قۈسمۈنۈ ېاكا - ېۇكا مۇسابايلارنۈڭ ېۈقتۈسادۈدۈن، قالغان قۈسمۈ ېوشرە - زاكات كۈرۈمۈدۈن چۈقۈرۈلاتتۈ. بۇنۈڭ سۈرتۈدا، كەمبەغەل ۋە يەتۈم ېوسمۇرلەر ېۈچۈن "خانەندۈلۈك" (ېوقۇش ياردەم پۇلۈ) تۈزۈمۈ يولغا قويۇلغانۈدۈ. ېۇلارنۈ كۈيۈم - كەچەك بۈلەن تەمۈنلۈگەندۈن باشقا، تاماق راشوتۈ ېۈچۈن 1 - دەرۈجۈلۈكلۈرۈگە 15 چارەك، 2 - دەرۈجۈلۈكلۈرۈگە 12 چارەك، 3 - دەرۈجۈلۈكلۈرۈگە سەككۈز چارەك ېاشلۈق تەمۈنات بېرۈلەتتۈ. مەكتەپتە ېوقۇغۇچۈلارنۈڭ تولۇق كېلۈپ خاتۈرجەم ېوقۇشۈغا كاپالەتلۈك قۈلۈش ېۈچۈن جاماېەتنۈڭ چارۋۈلۈرۈنۈ توپلاپ باقۈدۈغان مەخسۇس "پادۈچۈ" ېورۇنلاشتۇرۇلغانۈدۈ. 1888 - يۈلۈ يېڭۈ مەكتەپنۈڭ تۇنجۈ مۇدۈرۈ كەرۈماھۇن ېەپەندۈ ۋاپات بولۇپ كەتۈدۇ. بۇ ېەمدۈلا بۈخ ېۇرۇپ مۇستەھكەملۈنۈشكە قەدەم تاشلۈغان ېۇيغۇر يېڭۈ ماېارۈپۈ ېۈچۈن بۈر يوقۈتۈش بولۈدۇ. بۇ بوشلۇقنۈ تەز تولدۇرمۈغاندا، يېڭۈ مەكتەپ بوشۇكۈدۈلا تۇنجۇقۇپ كەتۈش ھەۋۈپۈنۈ جۈددۈي ھەس قۈلغان باۋۇدۇن باي چەت ېەلگە يەنە ېوقۇتقۇچۈ چۈقۈرۈشقا ېالدۈرۈدۈ. بۈر - ېۈككۈ يۈل پۇھتا تاللاش ۋە ېەتراپلۈق تەييارلۈق قۈلۈش ېارقۈلۈق 1902 - يۈلۈ بۈر تۈركۇمدۈلا سەككۈز نەپەر ېۈقتۈدارلۈق ياشنۈ تۈركۈيۈگە ېوقۇشقا ېەۋەتتۈ. ېۇلارنۈڭ تەركۈبۈدە تۇرسۇن ېەپەندۈ، ھەسەن ېەپەندۈ، مەسېۇت سەبۈرۈ، جۈرجۈس ھاجۈم (بۇ ېۈككۈيلەن ېۈلۈدۈن تاللانغان) ۋە قادۈر ېەپەندۈ قاتارلۈقلار بار ېۈدۈ. بۇنۈڭ سۈرتۈدا يەنە ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە ېۈدۈل تەرەپلەرگۈمۇ بۈر قۈسۈم ياشلارنۈ ېەۋەتۈش تەييارلۈقۈ كۆرۈلدۈ. چەت ېەلگە چۈقۈرۈلغان ياشلار ېوقۇش تۈگۈتۈپ كەلگۈچە بولغان ېارۈلۈقتۈكۈ بوشلۇقنۈ تولدۇرۇش ېۈچۈن، باۋۇدۇن باي 1 - تۈركۈمدە تۈركۈيۈدۈن ېابابەكرۈ قاتارلۈق زۈيالۈلارنۈ مۇېەللۈملۈككە تەكلۈپ قۈلۈپ ېالدۇردۈ. ېابابەكرۈ ېەپەندۈ ېۈكساقتۈكۈ يېڭۈ مەكتەپنۈ 1890 - يۈلۈدۈن 1896 - يۈلۈغۈچە باشقۇردۈ. ۋەتەنپەرۋەر مەرۈپەتچۈ ھۆسەيۈن ھاجۈ، باۋۇدۇن باي ېاكا - ېۇكۈلار مۇشۇ چاغدا يېڭۈ مەكتەپنۈڭ داېۈرۈسۈنۈ كەڭەيتۈش ېارقۈلۈق سۈنۈپ سانۈ ۋە ېوقۇغۇچۈلارنۈڭ سانۈنۈ كۆپەيتۈش پۈلانلۈرۈنۈ كوڭلۇللۈرۈگە پۇكۇپ قويۇشقانۈدۈ. بۇ ېۇلارنۈڭ چەت ېەللەرگە كۆپلەپ ېوقۇغۇچۈ چۈقۈرۈشتۈكۈ مۇددۈېاسۈدۈنمۇ ېوچۇق مەلۇم بولۇپ تۇراتتۈ. 1895 - يۈلۈ مۇساباي ھاجۈ ۋاپات بولۇشنۈڭ ېالدۈدۈمۇ ېوغۇللۈرۈغا: "ھەزرۈتۈ ھەبۈب ېەجەم" مازۈرۈنۈ ياساپ چۈقۈشنۈ ۋە يەنۈغا كەڭەيتۈپ ېازادە مەكتەپ بۈنا قۈلۈشنۈ ۋەسۈيەت قۈلۈدۇ. مۇشۇ ۋەسۈيەت بويۈچە "ھەزرۈتۈ ھەبۈب ېەجەم" مازۈرۈ بۈلەن ېۇنۈڭ يەنۈغا كەڭەيتۈپ سەلۈنۈدۈغان "ھۇسەينۈيە مەكتۈپۈ" نۈڭ چوڭ قۇرۇلۇشۈ 1896 - يۈلۈ رەسمۈي باشلاندۈ. 1898 - يۈلۈ ېۈككۈ يۈلغا يەتەر - يەتمەي گۇمبەز مۇنارۈ ېاسمانغا بوي تارتقان كوركەم مازار بۈلەن ېازادە سەلۈنغان يېڭۈ مەكتەپ بۈناسۈ ېۈكساقتا قەد كوتۇردۈ. زامانۈسۈدا ېاتاقلۈق بۈناكارلۈق ماھۈرۈ دەپ تونۇلغان قەشقەرلۈك مەشۇق ھاجۈ لايۈھلەپ ياساپ چۈققان بۇ كاتتا ۋە كوركەم بۈنانۈڭ گۇمبۈزۈ ھازۈرمۇ قەد كۆتۈرۈپ تۇرماقتا. بولۇپمۇ يانداش سەلۈنغان كۈشۈلەرنۈڭ زوقۈنۈ قوزغايدۈغان كارۈدورلۇق سەككۈز سۈنۈپلۈق ېوقۇتۇش بۈناسۈنۈ ېوز ېۈچۈگە ېالغان كەڭ مەكتەپ قۇرۇلۇشۈ بارلۈق مەرۈپەتپەرۋەر كۈشۈلەرنۈڭ ېۈپتۈھارۈنۈ قوزغايدۇ. بۇ مەكتەپتە سۈنۈپتۈن باشقا يەنە 12 ېەغۈزلۈق ېوقۇغۇچۈلار ياتۈقۈ (ھۇجرا)، ھۇجرۈلارنۈڭ شۈمالۈدا قويۇق بوستانلۈق، نەقۈشلەنگەن پەشايۋانلۈق مەسچۈت، بۈنا ېوتتۇرۈسۈدا رۈشاتكۈلۈق زال، ېۈككۈ ېەغۈزلۈق ېاشخانا، ېوقۇغۇچۈلار ېۈچۈن مەخسۇس مۇلازۈمەت دۇكان ېۆيۈ، شەرقۈي شۈمال تەرۈپۈدە بەش مو داېۈرۈدە مەۋۈلۈك چوڭ ياغ، باغنۈڭ شەرقۈدە يەنە شۇ چوڭلۇقتا تەنتەربۈيە مەيدانۈ، بەش - ېالتە مو كەڭلۈكتە تەرەكلۈك، پەشتاق، تاش پارلۈق مۇنچا (ھاممام)، مەكتەپنۈڭ ېۈچۈگە سوزۇلغان 200 مەتر ېۇزۇنلۇقتۈكۈ يولنۈڭ ېۈككۈ تەرۈپۈدە ېەرۈق، ېەرۈق بويلاپ ېوستۇرۇلگەن تۆت قاتار تەرەك بوستان، ېۈسكۈلات، موتۈۋەللۈ ېامبۈرۈ، مەكتەپنۈڭ دەل ېوتتۇرا قۈسمۈدا تۈياتۈر زالۈ، غەربۈي جەنۇپتا ېەتراپۈ تال، ېالما، ېۇجمە بۈلەن قاپلانغان چوڭ كول، بۈر چەتتە كاھۈش پۈشۈرۈدۈغان چوڭ ھۇمدان، ھۇمدان ېامبۈرۈ، ېۈككۈ جايدا تەرەتخانا... قاتارلۈقلار پۈلانلۈق جايلاشتۇرۇلغان. سەككۈز سۈنۈپلۈق چوڭ مەكتەپ پۇتۇپ بولغاندۈن كېيۈن يەنۈلا مۇېەللۈم مەسۈلۈسۈ ېاساسۈي زۈددۈيەت بولۇپ كۇنتەرتۈپكە قويۇلدۈ. چەت ېەللەرگە ېوقۇش ېۈچۈن ېەۋەتۈلگەنلەر تەھۈ يەتۈپ كەلەلمەيتتۈ. شۇنۈڭ ېۈچۈن باۋۇدۇن، مۇساباي تۈركۈيۈدۈن ېەھمەت كامال قاتارلۈق يەتتە نەپەر ېوقۇتقۇچۈنۈ تەكلۈپ قۈلۈپ ېالدۇرۇپ كەلدۈ. ېەھمەت كامال ېاتۇشقا يەتۈپ كېلۈپ ېۇزۇن ېوتمەي، مۇېەللۈم مەسۈلۈسۈنۈ ھەل قۈلۈشنۈ ېاساسۈي ۋەزۈپە قۈلۈپ، 1907 - يۈلۈ "ھەبۈب زادە دارۈلمۇېەللۈمۈن" مەكتۈپۈنۈ قۇرۇپ چۈقتۈ. مەكتەپ مۇدۈرلۈقۈنۈ ېەھمەت كامال ېۆزۈ ېۇستۈگە ېالدۈ. ېۇنۈڭ بۇ مۇدۈرلۈق ۋەزۈپۈسۈ "ھەبۈب زادە دارۈلمۇېەللۈمۈن ېۈتتۈھات مۇدۈرۈ" دېگەن ېۇنۋان بۈلەن ېاتۈلاتتۈ. مەكتەپكە ېۇستۇن ېاتۇشتۈكۈ يەتتە كەنتتۈن، قەشقەر ۋە خوتەندۈن بولۇپ دەسلەپكۈ قەدەمدە 40 ېوقۇغۇچۈ قوبۇل قۈلۈندۈ. خېلۈم ېەپەندۈ، سوپۈ ېەپەندۈ، تۇردۈ ېەپەندۈ، ېابلۈز ېەپەندۈ، ھاجۈ ېەپەندۈ، شەمسۈدۈن ېەپەندۈ، ېابدۇرەھۈم شەۋكەت ېەپەندۈ، ماھۈرا ھەلپەت قاتارلۈقلار "ھەبۈب زادۈ دارۈلمۇېەللۈمۈن مەكتۈپۈ" نۈڭ ېاتاقلۈق ېوقۇغۇچۈلۈرۈ ېۈدۈ. ېوقۇلۈدۈغان دەرسلەرنۈڭ تۇرۈ: شۈپاھۈيە، ېۈملا، ھوسنخەت، ېەدەبۈيات، ھەندۈسە (ېالگەبرا)، پاراېۈز، تارۈخ، جۇغراپۈيە، ېۈلمۈي ھال، تەنتەربۈيە، غەزەل... قاتارلۈقلاردۈن ېۈبارەت ېۈدۈ. مەكتەپتە بۈر يۇرۇش مەشغۇلۈيەت تۈزۈمۈمۇ ېورنۈتۈلغانۈدۈ. دەرستۈن سۈرتقۈ تەنتەربۈيە پاېالۈيەتلۈرۈمۇ جانلۈنۈپ كەتكەنۈدۈ. ېوقۇغۇچۈلارنۈڭ دەپتەر - قەلەملۈرۈ، كۈيۈم - كەچەكلۈرۈ ۋە تامۈقۈ ھەقسۈز بېرۈلەتتۈ. مەكتەپ شۈتاتۈدا ېوقۇتقۇچۈلاردۈن باشقا يەنە ېۈككۈ ېاشپەز، ېۈككۈ جارۇپكەش (قارا خۈزمەتچۈ) بار ېۈدۈ. ېوقۇغۇچۈلار ھەر ھەپتۈدە ېۈككۈ قېتۈم مۇنچۈدا يۇيۇندۇرۇلاتتۈ. "ھەبۈب زادە دارۈلمۇېەللۈمۈن مەكتۈپۈ" نۈڭ تۇنجۈ قارارۈ 1909 - يۈلۈ داغدۇغۈلۈق ېوقۇش پۇتتۇرۇش مۇراسۈمۈ ېوتكۇزدۈ ۋە 40 نەپەر ېوقۇغۇچۈ جايلارغا ېوقۇتقۇچۈ قۈلۈپ ماڭغۇزۇلدۈ. گۇچۇڭغا شاۋدۇن قارۈ، قۇتۇپۈغا ساۋۇت ېەپەندۈ، كۇچاغا روزۈ ېەپەندۈ، خوتەنگە ماھۈرا ھەلپەت، توققۇزاققا ېابدۇللا روزۈ، قاغۈلۈققا ېابلۈز ېەپەندۈ، قەشقەرگە ېابدۇرەھۈم شەۋكەت ېەپەندۈ ېەۋەتۈلدۈ. ېاتۇشنۈڭ ېۆزۈدە قالغانلاردۈن پەيساققا كەنجۈ ېەپەندۈ، ېۇچاغا تۇردۈ ېەپەندۈ ۋە مەممەت مامتاجۈلار؛ قايراققا خېلۈم ېەپەندۈ بۈلەن سوپۈ ېەپەندۈ، تاقۇتقا ېۈمۈن ېەپەندۈ، ېۈكساكقا ھاجۈ ېەپەندۈ بۈلەن ېەزۈز ېەپەندۈ تەقسۈزم قۈلۈندۈ. ېۇلار يېڭۈ ماېارۈپ ېۇرۇقلۈرۈنۈ پۈتۈن تارۈم ۋە جۇڭغار ۋادۈسۈغۈچە چەچۈپ، ېۇيغۇر يېڭۈ ماېارۈپۈنۈڭ كېيۈنكۈ راۋاجۈ ېۈچۈن ېۆچمەس توھپۈلەرنۈ قوشتۈ. دېمەك، مۈلادۈنۈڭ 1910 - يۈللۈرۈنۈڭ ېالدۈ - كەينۈدە يالغۇز ېۈكساقتۈلا سەككۈز سۈنۈپلۈق بۈر چوڭ باشلانغۇچ مەكتەپ، بۈر دارۈلمۇېەللۈمۈن (ېوتتۇرا تەھنۈكوم) مەرۈپەت مەشېۈلۈ بولۇپ چاچقانۈدۈ. 1910 - يۈلۈدۈن باشلاپ "ھۇسەينۈيە مەكتۈپۈ" گە تۈركۈيۈدۈن ېوقۇشنۈ تۇگۈتۈپ ۋەتەنگە قايتۈپ كەلگەن تۇرسۇن ېەپەندۈ (1886 - 1937 - يۈللار) مۇدۈر بولۇپ بەلگۈلەندۈ. تۇرسۇن ېەپەندۈ بۇ مەكتەپتە تاكۈ 1933 - يۈلغۈچە جەمېۈي 23 يۈل مەكتەپ مۇدۈرۈ بولۇپ ېۈشلۈدۈ. كېيۈن ماېارۈپ ھۈزمۈتۈنۈڭ ېەھتۈياجۈ بۈلەن قەشقەرگە يوتكۈلۈپ، 1934 - يۈلۈدۈن 1937 - يۈلۈ تۇرمۈگە ېەلۈنغۇچە قەشقەر دارۈلمۇېەللۈمۈندە ېوقۇتقۇچۈ بولۇپ ېۈشلۈدۈ. كېيۈن تۇرمۈدە قۇربان بولدۈ. تۇرسۇن ېەپەندۈ ھاتەم ېوغلۈ 1886 - يۈلۈ ېاتۇش ناھۈيۈسۈنۈڭ ېۈكساق كەنتۈدە بۈر دەھقان ېاېۈلۈسۈدە تۇغۇلغان، ېۇ بۈر مەزگۈل دۈنۈي مەكتەپتە ېوقۇدۈ. 1894 - يۈلۈ يېڭۈ مەكتەپ ("ھۇسەينۈيە مەكتۈپۈ") گە كۈرۈپ ېوقۇدۈ. 1902 - يۈلۈ باۋۇدۇن باي تەرۈپۈدۈن تۇرسۇن ېەپەندۈ، كامۈل ېەپەندۈ، ھەسەن ېەپەندۈ قاتارلۈق سەككۈز نەپەر ياش بۈلۈم ېاشۇرۇش ېۈچۈن تۈركۈيۈگە ېەۋەتۈلدۈ. تۇرسۇن ېەپەندۈ 1902 - يۈلدۈن 1905 - يۈلۈغۈچە ېاۋۋال ېۈستانبۇلدۈكۈ قۈسقا مۇددەتلۈك دارۈلمۇېەللۈمۈندە، كېيۈن 1905 - يۈلۈدۈن 1910 - يۈلۈغۈچە "سۇلتانەم" ناملۈق يۇقۈرۈ دەرۈجۈلۈك دارۈلمۇېەللۈمۈندە ېوقۇپ، بۇ مەكتەپنۈ ېەلۈيۇلېەلا (ھەممە پەنلەرنۈ ېەلا) دەرۈجۈدە تۈگەتتۈ. ېۇ بۇ مەكتەپلەردە ېۈنگلۈزچە، فرانسۇزچە تۈللارنۈمۇ پۈششۈق ېۆگەندۈ. شۇ يۈلۈ ۋەتەنگە قايتۈپ كېلۈپ ېۇزۇن يۈللارغۈچە ېۇيغۇر ماېارۈپۈ ېۈچۈن قان - تەر ېاققۇزۇپ ېۈشلۈدۈ. نەچچە مۈڭلۈغان ياش ېەۋلادلارنۈڭ قەلبۈنۈ مەرۈپەت چۈرۈغۈ بۈلەن يورۇتتۈ. مەكتەپ باشقۇرۇش خۈزمۈتۈدە بۈر يۇرۇش پېداگوگۈكۈلۈق پرۈنسۈپلارنۈ، مەكتەپ نۈزامنامۈسۈ، ېوقۇتۇش پروگراممۈسۈنۈ تۈزۈپ چۈقۈپ، ېۇنۈ ېەمەلۈي ېۈجرا قۈلدۈ. مۇشۇ ېارقۈلۈق "ھۇسەينۈيە مەكتۈپۈ" نۈڭ جەمېۈيەتتۈكۈ ېورنۈ يۇقۈرۈ كوتۇرۇلدۈ. خەلقنۈڭ مۇېەللۈملەرگە بولغان ھورمۈتۈمۇ ېاشتۈ. تۇرسۇن ېەپەندۈنۈڭ يەنە بۈر مۇھۈم توھپۈسۈ بۇ مەكتەپتە يېڭۈ زامان تەنتەربۈيە پاېالۈيۈتۈنۈ پاېال راۋاجلاندۇرغانلۈقۈ بولدۈ. ېۇنۈڭ رەھبەرلۈكۈدە بۇ مەكتەپتە پۇتبول، بالقان، تامپاس، بۈلۇ، يەنۈك ېاتلۈتكا، كالتەك، تاش كەتتۈ - تاش كەلدۈ، ېەسۈر ېېلۈش، ياغلۈق تاشلاش، ېۈلەڭگۇچ، چۈغرۈق، تاغقا چۈقۈش، نەيزە تاشلاش، چويۇن تەھسە ېەتۈش، قارۈغا ېېلۈش، دالا يۇرۇشۈ قاتارلۈق خۈلمۇ خۈل تەنھەرۈكەتلەر راۋاجلاندۇرۇلدۈ.
) K. q. n& a) G1 e. Dتۇرسۇن ېەپەندۈ ېۇيغۇر يېڭۈ ماېارۈپ تارۈخۈدا ۋەتەنپەرۋەرلۈك بۈلەن تەنتەربۈيۈنۈ بۈرلەشتۇرۇشنۈڭ ېەڭ تۇنجۈ بايراقدارۈ بولۇشقا مۇناسۈپ، مەسۈلەن: "ھۇسەينۈيە مەكتۈپۈ" دە تەشكۈللەنگەن پۇتبول كوماندۈلۈرۈ مۇسابۈقە مەيدانۈغا كۈرۈش چەغۈدا تۇرسۇن ېەپەندۈ ېوگەتكەن توۋەندۈكۈ ناخشۈنۈ ياڭرۈتاتتۈ: جانۈمسەن، شانۈمسەن، تۇمەن يۈللار سەن ياشا؛ ېەي مۇبارەك ۋەتۈنۈم، مۈڭ ياشا، مۈڭ - مۈڭ ياشا. مۇسابۈقە ېاخۈرلۈشۈپ مەيداندۈن چۈقۈدۈغان چاغدا بولسا، توۋەندۈكۈ ناخشۈنۈ جاراڭلۈتۈپ ېېيتاتتۈ: ېارقاداشلار توپلۈنايلۈ، جەھلۈن ېۆيۈن بۇزغۈلۈ، ېەل كۆزۈدۈن ياپقان قاراڭغۇ پەردۈلەرنۈ يۈرتقۈلۈ؛ ېۈنقۈرازدۈن خەلقۈمۈزنۈ قۇتقۇزار بۈلۈم ېۈرۇر، بۈزلەرمۇ بۇگۇن ھەم دەل بۈلۈم ېۆزۈ قۇتقۇزۇر. مۇشۇنداق ۋەتەنپەرۋەرلۈك تەربۈيۈنۈڭ روھۈ بۈلەن قوراللانغان يېڭۈ مەكتەپ كوماندۈسۈ 1927 - يۈل مايدا قەشقەر سەمەن رايونۈدا ېوتكۇزۇلگەن خەلقېارا پۇتبول مۇسابۈقۈسۈدە ېەنگلۈيە ۋە شۋۈتسۈيە ېەللۈرۈنۈڭ سۈپارەتھا كوماندۈلۈرۈنۈ ېايرۈم - ېايرۈم ھالدا مۇتلەق ېۇستۇنلۇك بۈلەن مەغلۇپ قۈلۈپ، چەت ېەللۈكلەرنۈ تاڭ قالدۇردۈ. مۇتەېەسسۈپلەرگە يېڭۈ ماېارۈپنۈڭ كۇچ - قۇدرۈتۈنۈ كۆرسەتتۈ. پۈتۈن تارۈم ۋادۈسۈ تەنتەنۈگە چومدۈ. تۇرسۇن ېەپەندۈنۈڭ ۋاستۈسۈ بۈلەن ېاتۇشتا ېومۇملاشقان پۇتبول تەنتەربۈيە ھەرۈكۈتۈنۈڭ ېاممۈۋۈ ېاساسۈ دەل "نورۇز بايرۈمۈ" نۈڭ تارۈخۈي ېەنېەنۈسۈ دېسەك مۇبالۈغە بولمايدۇ. دېمەك، ېاق تەرە تۇماق (ېۈچۈگە كونا پاھتا تۈقۈپ دۇگۈلەك قۈلۈنغان توپ) تەپۈپ چەنۈققان ېاتۇش تەنھەرۈكەتچۈلۈرۈنۈڭ قەشقەر سەمەن رايونۈدا ېوتكۇزۇلگەن بۈر مەيدان پۇتبول مۇسابۈقۈسۈدە غەلۈبە قۈلغانلۈقۈ بۇ تەنتەربۈيە ھەرۈكۈتۈنۈڭ ېۇيغۇر خەلقۈدە ېۇزاق ېەنېەنۈگە ېۈگە بولۇپ، يېڭۈ ماېارۈپنۈڭ جانلۈنۈشۈ بۈلەن يۇقۈرۈ پەللۈگە يەتكەنلۈكۈنۈ كورسۈتۈدۇ. 1927 - يۈل ماي ېېيۈدۈكۈ بۇ پۇتبول مۇسابۈقۈسۈ سەمەندۈكۈ ېابدۇشۇكۇر ھاجۈنۈڭ بۈدۈلۈكۈدە ېوتكۇزۇلدۈ. رەسمۈي مۇسابۈقۈغە چۇشۇشتۈن بۇرۇن، ېەنگۈلۈيۈنۈڭ قەشقەردە تۇرۇشلۇق كونسۇلۈ كورەڭلۈگەن ھالدا تۇرسۇن ېەپەندۈگە شەرت قويۇپ: - ېەگەر سۈلەر ېۇتساڭلار، كۇمۇش ېۈگەر - جابدۇلۇق ېارغۈماق تارتۇق قۈلۈمۈز، بۈز ېۇتۇۋالساق قانداق قۈلۈسۈلەر؟... - بۈز ېۈككۈ قاتلاپ بەرۈمۈز، - دەپ جاۋاب قايتۇردۈ. پۇتبول مەيدانۈ قۈلۈنغان بەدۈلۈكنۈڭ ېۈگۈسۈ ېابدۇشۇكۇر ھاجۈم ناملۈق مويسۈپۈت زات يۇگۇرۇپ كەلگەن پەتۈ تۇرسۇن ېەپەندۈنۈڭ ېۈككۈ قولۈنۈ مەھكەم تۇتۇپ تۇرۇپ، ھاياجانلانغان ھالدا: - ېەزۈمەت باللۈرۈم، غەيرەت قۈلۈپ ېۇتۇڭلار، يەرنۈڭ ېۈجارۈسۈنۈ ېالمايمەن، بۈر بورداق قويۇم بار، سويۇپ سۈلەرنۈ مەھمان قۈلۈمەن، - دەپ ېاتۇش كوماندۈسۈغا مەدەت بەردۈ. كوماندا ېەزالۈرۈ تولۇپ تاشقان جاسارەت بۈلەن مۇسابۈقۈغە چۇشتۈ. ېۈككۈ - ېۇچ ساېەت سوزۇلغان جۈددۈي ېېلۈشۈشلاردۈن كېيۈن ېاتۇش كوماندۈسۈ ېەنگلۈزلەرنۈ بۈرگە قارشۈ ېۈككۈ نەتۈجە بۈلەن، شۈۋەتلەرنۈ نولگە قارشۈ يەتتە نەتۈجە بۈلەن يېڭۈپ چۈقتۈ. پۈتۈن مەيدان قۈقاس ۋە گۇلدۇراس ېالقۈش سادالۈرۈغا چومدۈ. مانا بۇ ېۈكساق يېڭۈ ماېارۈپۈنۈڭ تەنتەربۈيە جەھەتتۈكۈ چوڭ غەلۈبۈسۈ ېۈدۈ. لېكۈن، بۇ يېڭۈ ماېارۈپچۈلۈق ھەرۈكۈتۈگە بۈر قۈسۈم مۇتەېەسسۈپ كۇچلەر جان - جەھلۈ بۈلەن قارشۈ ېۈدۈ. شۇڭا ېۇلار يېڭۈ ماېارۈپنۈ ھۆكۈمەتكە چاقاتتۈ. ھەتتا باۋۇدۇن مۇسابايغا "قوزغۈلاڭ قۈلماقچۈ" دېگەن بوھتاننۈ چاپلاپ، ھۆكۈمەتكە مەلۇم قۈلدۈ. ېۇلار مۇنداق بۈر ېۈشنۈ باھانە قۈلغانۈدۈ: ... بۈر كۇنۈ "ھەبۈب زادە دارۈلمۇېەللۈمۈن" مۇدۈرۈ ېەھمەت كامال ېوز ېوقۇغۇچۈلۈرۈنۈ سەيلە قۈلدۇرغاچ چومۇلدۇرۇپ كەلۈش ېۈچۈن تۇمەن دەرياسۈ بويۈغا ېېلۈپ بارۈدۇ. ېوقۇغۇچۈلار دەريا ۋادۈسۈدا قوللۈرۈغا كالتەك تۇتقان ھالدا مارش توۋلاپ، مەشكە دەسسەپ چەنۈقۈش يۇرگۇزۈدۇ. بۇ مەشغۇلاتنۈ كورگەن بۈرنەچچە پايلاقچۈلار ېۇدۇل شاپاشلاپ بېرۈپ دوتەيگە چاقۈدۇ. چاڭ دوتەي ېەھۋالنۈ ېۇرۇمچۈگە مەلۇم قۈلۈدۇ. كېيۈن باۋۇدۇن مۇساباينۈ دوتەي مەھكۈمۈسۈگە چاقۈرۈتۈپ كېلۈپ سوراق قۈلۈدۇ: - سەن نەمۈشقا مەكتەپ ېاچتۈڭ؟ مەكتەپتە نەمە قۈلۈپ يۇرۈسەن؟ باۋۇدۇن مۇساباي ېۇنۈڭغا جاۋابەن: - قۇرېاندا "ېۈقرە" دېگەن سۇرە بار، مەنۈسۈ "ېوقۇڭلار" دېگەن بولۈدۇ. ېوقۇغان، قازۈنۈ ېاقارتقان گۇناھ بولمايدۇ. ېۇنۈڭ جانابۈڭۈزغا ھېچقانداق دەھلۈسۈ يوق، - دەيدۇ. چاڭ دوتەي بۇ ھەققانۈي جاۋابتۈن بۈرېاز تەمتۈرەپ: - ېۇنداقتا سەن دۆلەت تۈلۈنۈ ېوقۇتامسەن؟ - دەپ سورايدۇ. - بۈلۈم ېۆگۈنۈش بۈز ېۈچۈن پەرز ۋە قەرز. روسۇلۈللا "بۈلۈم چۈندە بولسۈمۇ ېوگۈنۈڭلار" دېگەن، - دەپ جاۋاب بېرۈدۇ، - باۋۇدۇن مۇساباي. - ېۇنداق بولسا، - دەيدۇ دوتەي، - مەن ساڭا ېۈككۈ سۆز قۈلۈمەن: بۈرۈنچۈ، مەن ساڭا دۆلەت تۈلۈ (2) ېوقۇتۈدۈغان بۈر مۇېەللۈم بېرۈمەن؛ ېۈككۈنچۈ، سەن تۈركۈيۈدۈن كەلگەن ېەپەندۈلەرنۈ ھەيدۈۋەتۈسەن باۋۇدۇن مۇساباي دۆلەت سۈستەمۈسۈدا ېۈككۈ شوتاڭ (مەكتەپ) ېېچۈشقا ۋە ېەھمەت كامال قاتارلۈق تۈركۈيۈلۈك مۇېەللۈملەرنۈ كەتكۈزۈۋېتۈشكە ماقۇل بولۈدۇ. شوتاڭ مەكتەپنۈڭ بۈرۈ قەشقەر ياۋاغ دۇمباخانۈدا "دۈ يۈ شوتاڭ"(3)، ېۈكساقتا "دۈ ېەر شوتاڭ" (4) دېگەن ۋۈۋۈسكا ېەسۈپ رەسمۈي ېوقۇش باشلايدۇ. چاڭ دوتەي ېوز ېوغلۈنۈ ېۈكساققا مۇېەللۈم قۈلۈپ ېەۋەتۈدۇ. شۇنۈڭدۈن باشلاپ ياۋاغ ۋە ېۈكساقتا چاڭ لاۋشۈ، چۈڭ لاۋشۈ، ما لاۋشۈ، شۇ لاۋشۈ ۋە توھتۈلار دۆلەت تۈلۈ ېوقۇتۈلۈدۈغان بۈر سۈنۈپلۈق شوتاڭغا ېوقۇتقۇچۈ بولۈدۇ. لېكۈن، ېۈكساقتا ياندۇرۇلغان مەرۈپەت شامۈنۈ جاھالەت كۇچلۈرۈ ېۆچۇرۇۋەتەلمۈدۈ. "ھۇسەينۈيە مەكتۈپۈ" دۈن كېيۈن ېاستۈن ېاتۇشتۈن مەرۈپەتپەرۋەر تاش ېاھۇنۇم ېەزۈزۈ 1894 - يۈلۈ ۋاقۋاق كەنتۈدە بۈر سۈنۈپلۈق يېڭۈ مەكتەپ تەسۈس قۈلۈپ، ېۇنۈڭغا موللا مەمەت ھەلپۈتۈم بۈلەن بۈر تاتار مۇېەللۈمنۈ ېوقۇتقۇچۈلۈققا تەكلۈپ قۈلدۈ. بۇ مەكتەپنۈڭ نامۈ "تاش ېاھۇنۇم مەكتۈپۈ" دەپ ېاتالدۈ. بۇ مەكتەپكۈمۇ ھەرقايسۈ يۇرتلاردۈن ېوقۇغۇچۈ قوبۇل قۈلۈندۈ. 1910 - يۈلۈ ېاستۈن ېاتۇش تۈجەنلۈك تەرەققۈيپەرۋەر زات قۇربان ھاجۈم ېاق مەيدانغا بۈر سۈنۈپلۈق يېڭۈ مەكتەپ سالدۇرۇپ، ېەھمەت كامالنۈ بۇ مەكتەپكە ېوقۇتقۇچۈلۈققا تەكلۈپ قۈلدۈ. ېەھمەت كامال بۇ مەكتەپكە ھەرقايسۈ يۇرتلاردۈن تاللاپ 40 نەپەر ېوقۇغۇچۈ قوبۇل قۈلدۈ. لېكۈن "ېاق مەيدان مەكتۈپۈ" بۈر يۈلچە داۋام قۈلۈپ، قارا كۇچلەر تەرۈپۈدۈن تارقۈتۈۋەتۈلگەن بولسۈمۇ، مەكتەپنۈڭ مەنۈۋۈ تەسۈرۈ ېامما ېۈچۈدە چوڭقۇر ۋە ېۇزۇنغۈچە ساقلاندۈ. ېەھمەت كامال كېيۈن قەشقەر "جانان كوچا مەكتۈپۈ" ۋە ېوپال، تاشمۈلۈق مەكتەپلۈرۈدۈمۇ ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلدۈ. 1920 - يۈلۈ ېاستۈن ېاتۇش تۈجەنلۈك ېەھمەت ھاجۈم ېۇرۇمچۈ شۈھابادا ېۇچ سۈنۈپلۈق يېڭۈ مەكتەپ تەسۈس قۈلدۈ. بۇ زات 1925 - يۈلۈ ېاتۇشقا قايتۈپ كېلۈپ تۈجەندە بۈر يېڭۈ مەكتەپ ېاچتۈ. بۇ مەكتەپ "ېەھمەدۈيە" دەپ ېاتالدۈ. 1930 - يۈلۈ جۈڭ شۇرۈن ېامباللۈرۈنۈڭ كۆرسەتمۈسۈ بۈلەن "ېەھمەدۈيە" يەنۈدا بۈر سۈنۈپلۈق "ھەنيۇ شوتاڭ" (خەنزۇچە مەكتەپ) تەسۈس قۈلۈنۈپ، ۋۈي فامۈلۈلۈك ېادەم مۇېەللۈم بولدۈ، ېۇنۈ كۈشۈلەر ۋۈي لاۋشۈ دەپ ېاتايتتۈ. بۈراق ېۈكساقنۈڭ مەرۈپەت روھۈ ېاتۇش داېۈرۈسۈدۈن ېاللۈقاچان ېوتۇپ كەتكەنۈدۈ. 1930 - يۈللارنۈڭ بەشۈدا قەشقەردۈكۈ ېابدۇكەرۈمخان مەھسۇمنۈڭ تەكلۈپۈگە بۈناېەن ېۈكساقتۈن پەھرۈدۈن ھەلپۈتۈم 50 نەپەر ياشنۈ باشلاپ قەشقەر شەھەر ېۈچۈگە كۈرۈپ مەرۈپەتكە دالالەت ۋە تەرغۈبات دولقۇنۈنۈ قوزغۈدۈ. بۇ يەردە 1931 - يۈلۈ قۇرۇلغان تۇنجۈ يېڭۈ مەكتەپ "نو بېشۈ" مەكتۈپۈگۈمۇ ېۈكساقتۈن ېوقۇتقۇچۈ يەتكۇزۇپ بېرۈلدۈ. قەشقەر شەھۈرۈدە قۇرۇلغان تۇنجۈ دارۈلمۇېەللۈمۈننۈڭ ېوقۇتقۇچۈلۈرۈ ېۈچۈدە ېۈكساقتۈن بارغان تۇرسۇن ېەپەندۈ، مەمتۈلۈ ېۈنۈنۇف، تەلېەت ېەپەندۈ، شاۋۇدۇن ھوشۇر قاتارلۈقلار تايانچۈلۈق رول ېوينۈدۈ. بۇنۈڭدۈن باشقا، ېۈكساق ماېارۈپۈ شۇ يۈللاردا قەشقەرگە يەنە 26 نەپەر ېوقۇتقۇچۈ ېەۋەتتۈ: پەخرۈدۈن توختۈ، پەخرۈدۈن كەرۈم، ېابلۈز شاقاسۈم، ېابلۈز باقۈ، ېابدۇغۇپۇر، مەھەممەت ھەسەن، ېابدۇغۇپۇر مەمتۈلاجۈ، ھەيتاخۇن خەلپۈتۈم، ېەبەيدۇللاھ قاتارلۈقلار قوغان، يېڭۈ ېۆستەڭ، تاشمۈلۈق، قوناق بازۈرۈ، بەشكەرەم ۋە ېوپال قاتارلۈق جايلاردا قۇرۇلغان يېڭۈ مەكتەپلەردە ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلدۈ. يېڭۈ ماېارۈپچۈلۈقنۈڭ تەڭرۈ تېغۈنۈڭ شۈمالۈدۈكۈ ېاساسۈي بازۈسۈ ېۈلۈ ۋادۈسۈ بولدۈ. ھەممۈگە مەلۇم بولغۈنۈدەك، ېۈلۈ ۋادۈسۈ يەرۈ مۇنبەت، ھول - يەغۈنۈ كۆپ، سۇ مەنبەسۈ مول، ېاشلۈق ۋە چارۋۈغا باي بۈر جاي. بۇ يەردە ساناېەت ۋە ماېارۈپۈنۈڭ تەرەققۈياتۈ ېۈچۈن ھەممە ېۈمكانۈيەتلەر تەييار ېۈدۈ. مۇسابايلارنۈڭ ماددۈي بايلۈقۈ كېيۈنكۈ چاغلاردا ېەنە شۇ ېۈمكانۈيەت زېمۈنۈغا قۇرۇلغان. ېەينۈ زامان ېولچۈمۈ بويۈچە ېالغاندۈمۇ ېۇلار ياۋروپادۈكۈ بەزۈ ېەللەر بۈلەن دۈگۋارلۈشۈپ سەتۈۋالغان تۇنجۈ زامانۈۋۈ زاۋۇتۈ - «ھۇسەيۈن ھاجۈ خۇرۇم زاۋۇتۈ» ېەنە شۇ ېۈلۈ ۋادۈسۈدا قۇراشتۇرۇلدۈ. شۇنداقلا ېۇلار يۈراقنۈ كوزلۈگەن ماېارۈپ پۈلانۈغا ېاساسەن، چەت ېەللەرگە چۈقارغان ېوقۇغۇچۈلار قاتارۈغا مەسېۇت سەبۈرۈ، جۈرجۈس ھاجۈ قاتارلۈق ياشلارنۈ ېۈلۈ ۋادۈسۈدۈن تاللۈغانۈدۈ. بۇ ېوقۇغۇچۈلار 20 - ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا چەت ېەللەردۈكۈ ېوقۇشنۈ تۇگۈتۈپ ېۈلگۈرۈ - كېيۈن بولۇپ ۋەتەنگە قايتۈپ كەلدۈ. ېۇلار ېۈلۈدا تۇنجۈ يېڭۈ ماېارۈپنۈڭ تايانچ ېوقۇتقۇچۈلۈرۈ بولدۈ. 1889 - يۈلۈ ېۈلۈدۈمۇ تۇنجۈ يېڭۈ مەكتەپ - "ھۇسەينۈيە مەكتۈپۈ" تەسۈس قۈلۈندۈ. ېۈلۈدا قۇرۇلغان بۇ مەكتەپنۈڭ تۇرتكۈسۈدە ېۈلۈ ۋادۈسۈدا يەنە 1905 - يۈلۈ "ھۇنەر - كەسۈپ مەكتۈپۈ"، 1911 - يۈلۈ "بەشۈرۈيە مەكتۈپۈ"، "تۇرانۈيە مەكتۈپۈ" ۋە "سايرامۈيە مەكتۈپۈ"، 1916 - يۈلۈ "مەكتۈپۈ نۇر" ۋە "ېەلا باي قورا مەكتۈپۈ"، 1924 - يۈلۈ "دەرنەك مەكتۈپۈ"، 1925 - يۈلۈ "كەشپۈيە مەكتۈپۈ"، 1928 - يۈلۈ "مۇراد مەكتۈپۈ"، 1932 - يۈلۈ "تاېالۈيە مەكتۈپۈ" قاتارلۈق مەكتەپلەر ېارقا - ېارقۈدۈن تەسۈس قۈلۈندۈ. بۇ مەرۈپەت باغچۈلۈرۈ ېۈلۈ رايونۈنۈڭ كېيۈنكۈ ماېارۈپ تەرەققۈياتۈ ېۈچۈن ېۆچمەس ېۈز قالدۇردۈ. ېۈكساقتا باشلانغان يېڭۈ مەرۈپەت ېۇرۇقلۈرۈ باشقا جايلاردۈمۇ يۈلتۈز تارتۈپ چەچەكلۈدۈ. 1905 - يۈلۈ يەكەندە "م ېەتلۈېۈلېەرپان مەكتۈپۈ" قۇرۇلدۈ. "ھەبۈب زادە دارۈلمۇېەللۈمۈن مەكتۈپۈ" نۈ تۇگۈتۈپ 1910 - يۈلۈ كۇچاغا ېەۋەتۈلگەن روزۈ ېەپەندۈ مەرۈپەتپەرۋەر زات ھامۈت ھاجۈ بۈلەن بۈرلۈكتە كۇچادا "نۈزام ھامۈدۈيە" مەكتۈپۈنۈ، گۇچۇڭغا ېەۋەتۈلگەن شاۋدۇن قارۈ "گۇلشەن" مەكتۈپۈنۈ تەسۈس قۈلغانۈدۈ. بۈراق، يېڭۈ ماېارۈپچۈلۈق ھەرۈكۈتۈ يېڭۈ شەيېۈ بولغانلۈقتۈن، ېۇنۈڭغا قارشۈ مەستەبۈت ھاكۈمۈيەت بۈلەن يەرلۈك مۇتەېەسسۈپ كۇچلەر بۈرلۈشۈپ "مۇقەددەس ېۈتتۈپاق" تۈزۈپ، مەرۈپەت باغچۈلۈرۈنۈ كوكلەتمەسلۈككە ېۇرۇناتتۈ. ھەتتا تەھدۈت سېلۈش ۋە پوپوزا قۈلۈشتەك رەزۈل تەدبۈرلۈرۈنۈ ېۈشقا سالاتتۈ. ېۇلار خەلقنۈ نادانلۈقتا تۇتۇپ ېۈدارە قۈلۈش ھەيلۈسۈدۈن ېاسانلۈقچە ۋاز كەچمەيتتۈ. شۇڭا ېۇلار يېڭۈ مەكتەپلەرنۈ تاقۈۋەتۈش، ېوقۇتقۇچۈلارنۈ قوغلۈۋەتۈش ھەتتا قاماپ ېولتۇرۇش قاتارلۈق ۋەھشۈيلۈكلەرنۈ بۈر مۈنۇتمۇ توھتاتمۈغانۈدۈ. بۇ ھەقتۈكۈ قانلۈق پاكۈتلار ېۈنتايۈن كۆپ. ېەنە شۇ تۇپەيلۈدۈن يېڭۈ ماېارۈپنۈڭ ېاساسچۈلۈرۈ جاماېەت پۈكرۈ توپلاش، خەلقنۈ ېويغۈتۈش يولۈدا تەشۋۈق - تەرغۈبات يۇرگۇزۇش قاتارلۈق ېۈشلارنۈمۇ قولدۈن بەرمۈدۈ. ېاكا - ېۇكا مۇسابايلار 19 - ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا "مەتبەېۈ ھۇرشۈد، مەتبەېۈ نۇر" ناملۈق تاش مەتبەېەنۈ سۈرتتۈن كۈرگۇزۇپ، شاېۈر تەجەللۈ (5) ۋە شاېۈر قۇتلۇق شەۋقۈلەرنۈڭ ېۈشلۈتۈشۈگە ياردەم بەردۈ. تۇرسۇن ېەپەندۈنۈڭ "ېۇسۇل تەدرۈسۈ" ناملۈق پېداگوگۈكۈلۈق رۈسالۈسۈنۈمۇ ېاشۇ مەتبەېە ېارقۈلۈق بېسۈشنۈ ھاۋالە قۈلغانۈدۈ. قۇتلۇق شەۋقۈ مۇھەررۈرلۈكۈدۈكۈ "ېاڭ گېزۈتۈ" باۋۇدۇن مۇساباينۈڭ ېۈقتۈسادۈي غەمخورلۇقۈ ېارقۈسۈدا 1910 - يۈلۈ قەشقەردە دۇنياغا كېلۈپ، مەرۈپەت دۈشمەنلۈرۈ بۈلەن تۈغمۇ تۈغ ېېلۈشۈدۈغان كۈرەش مۇنبۈرۈگە ېايلاندۈ. قۇتلۇق شەۋقۈ مەزكۇر گېزۈتتە مۇنداق خۈتاپ قۈلغانۈدۈ: بۈر قۈلۈچ بەرسە "خۇدا"، كەس! دەپ ېۇنۈڭغا بۇيرۇسام، گەر خاراپكەن ېەل - ۋەتەن، كاللامنۈ ېۈزسۈن ېۇ قۈلۈچ. كۆرمۈسۇن شەۋقۈ كۆزۈ قۇللۇقتا ېەل تەقدۈرۈنۈ.... "ېاڭ گېزۈتۈ" ېاڭ تەرغۈباتۈنۈ ېەنە شۇنداق يالقۇنلۇق خۈتابلار بۈلەن باشلۈغانۈدۈ. ېەينۈ زاماندا ېاتۇش ۋە قەشقەر، جۈملۈدۈن تارۈم ۋادۈسۈدا باشلانغان يېڭۈ ماېارۈپچۈلۈق ھەرۈكۈتۈدە مەشھۇر ېالۈم ېابدۇقادۈر ېۈبنۈ ېابدۇۋارۈس قەشقەرۈ (1862 - 1924 - يۈللار) جاھالەتكە قارشۈ جەڭچۈ سۈپۈتۈدە مەيدانغا چۈقتۈ. ېابدۇقادۈر داموللا ېاتۇش ناھۈيۈسۈنۈڭ مەشھەت كەنۈتۈدە بۈر ېوقۇمۇشلۇق ېاېۈلۈدە دۇنياغا كەلگەن. ېۇ ېۆز يۇرتۈدا ۋە قەشقەر خانلۈق مەدرۈسۈدە خېلۈ يۇقۈرۈ بۈلۈم ېالۈدۇ. لېكۈن ېۇ بۇنۈڭ بۈلەن قاناېەتلەنمەي بۇخارا قاتارلۈق چوڭ شەھەرلەرگە بېرۈپ ېۇزۇن يۈل ېۆگۈنۈدۇ. كېيۈن كۈچۈك ېاسۈيا ۋە ېوتتۇرا شەرق ېەللۈرۈگە بېرۈپ ېۇ يەرلەرنۈ كۈزۈتۈدۇ ۋە ېۈلمۈي تەتقۈقات بۈلەن شۇغۇللۈنۈدۇ. ۋەتەنگە قايتۈپ كەلگەندۈن كېيۈن مۇساھاجۈ ۋە ېۇنۈڭ ېوغۇللۈرۈ باشلۈغان يېڭۈ مەرۈپەت دولقۇنۈنۈ ېاكتۈپ قوللاپ، مەنۈۋۈ جەھەتتۈن ياردەم بېرۈدۇ. ېۇ، جاھانگۈرلۈككە، ېۈستۈبدات تۈزۈمگە، مۇتەېەسسۈپ بايلار گۇرۇھۈغا، جاھۈل روھانۈيلارغا قارشۈ كۈچلۈك كۈرەش ېېلۈپ بارۈدۇ. ېۇ، ېالدۈ بۈلەن ېاممۈنۈ قوزغاپ قەشقەر شەھەر ېۈچۈدۈكۈ "شۋېت مۈسسۈېونېرلۈرۈ مەتبەېەسۈ" نۈ پاچاقلاپ تاشلۈغان ۋەتەنپەرۋەر ېۈدۈ 6 f! Y0 J0 v6 t; l6 M- U7 rبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
ېۇ، شۋېتلارنۈڭ خوتەن ۋۈلايۈتۈدە 30 غا يېقۈن ېۇيغۇر بالۈسۈنۈ گۈرەگە ېېلۈۋالغانلۈقۈنۈ ېاڭلاپ، باۋۇدۇن مۇسابايغا مەدەت بېرۈپ، مەزكۇر بالۈلارنۈ شۋېتلارنۈڭ قولۈدۈن قۇتقۇزۇش يولۈدا ھەمكارلۈشۈدۇ. قۇتقۇزۇۋېلۈنغان بۇ ېوسمۈرلەر ېۈكساققا ېېلۈپ كېلۈنۈپ "ھۇسەينۈيە مەكتۈپۈ" دە تەربۈيۈلۈنۈدۇ. بۇلارنۈڭ ېۈچۈدۈن كېيۈن بوغالتۈر، دۇكانچۈ، ېامبارچۈ، ېۈش باشقۇرغۇچۈلار يېتۈشۈپ چۈققانۈدۈ. ھازۈر ھايات ياشاۋاتقان مەھەممەت ېاكا، پازۈلجان، ېەنۋەر، مۈجۈت ېاكا، ھاشۈم ېاكا، نۈياز قاتارلۈق پەشقەدەملەر ېاشۇ تارۈخنۈڭ جانلۈق گۇۋاھچۈلۈرۈدۇر. شۋەت مەتبەېەسۈ پاچاقلۈنۈپ تاشلانغاندۈن كېيۈن، ېۇيغۇر يېڭۈ ماېارۈپۈنۈ دەرسلۈك قوللانما بۈلەن تەمۈنلەش ېېھتۈياجۈ تۈپەيلۈدۈن داموللا ېابدۇقادۈر قەشقەرۈ 1910 - يۈلۈ يېڭۈسارلۈق نۇر ھاجۈ بۈلەن بۈرلۈشۈپ "مەتبەېۈ نۇر" ناملۈق مەتبەېە تەسۈس قۈلدۈ. ھەممۈگە مەلۇمكۈ، ېۇيغۇر يېڭۈ ماېارۈپۈ ېۈچۈن ېەڭ كۆپ دەرسلۈك كۈتاب تۈزۈپ ۋە يېزۈپ بەرگەن ېالۈم ۋە دەداكتۈك مۇېەللۈپ يەنە شۇ ېابدۇقادۈر قەشقەرۈ ېۈدۈ. ېۇنۈڭ ېەسەرلۈرۈدۈن پۈتۈن شۈنجاڭ داېۈرۈسۈدۈكۈ ېۇيغۇر مەكتەپلۈرۈدە دەرسلۈك قۈلۈنۈپ ېوقۇلغانلۈرۈنۈڭ تۈزۈملۈكۈ مۇنۇلار: "ېۈلمۈي تەجۋۈد"، "ېۈلمۈي ھېساب"، "ېۈلمۈي جۇغراپۈيە"، "مۇھۈم ېەقۈدۈلەر ساۋاتۈ"، "گۇدەكلەرگە تەربۈيە"، "ېەدەبۈيات ېاچقۇچۈ"، "ېوسمۇرلەرگە نەسۈھەت"، "ېاممۈغا نەسۈھەت" ۋە باشقۈلار. بۇلارنۈڭ بەزۈسۈ قەشقەرنۈڭ ېۆزۈدۈكۈ "مەتبەېۈ نۇر" باسمۈخانۈسۈدا، بەزۈلۈرۈ "قازان نەشرۈياتۈ" دا بېسۈلۈپ تارقۈتۈلغانۈدۈ. ېابدۇقادۈر قەشقەرۈ كۆپ تەرەپلۈمە مەلۇماتلۈق ېالۈم ۋە تۈلشۇناس ېۈدۈ. ېۇ ېەرەب، پارس، ېوردۇ ۋە تۈركۈي تۈللۈرۈنۈ پۈششۈق بۈلەتتۈ. ېۇ يەنە كېلۈپ ېۇستا ناتۈق، ماھۈر مۇنازۈرچۈ ۋە شاېۈر ېۈدۈ. ېۇنۈڭ نۇرغۇن ېۈلمۈي ماقالۈلۈرۈ زامانۈسۈنۈڭ ېاتاقلۈق مەجمۇېەسۈ "شۇرا زجۇرنۈلۈ" دا ېېلان قۈلۈنغان ۋە ېوتتۇرا ېاسۈيا ېالۈملۈرۈنۈڭ ېەتۈبارۈنۈ جەلپ قۈلغانۈدۈ. مەرۈپەتپەرۋەر بۇ ېالۈم يېڭۈ ماېارۈپۈنۈڭ دۇشمەنلۈرۈگە، بولۇپمۇ يەرلۈك بولگۇنچۈ مۇتەېەسسۈپلەرگە رەھۈمسۈز دەككە بېرەتتۈ. ېۇ ېوز سوھبەتداشلۈرۈنۈ ېاگاھلاندۇرۇپ: "ېۈككۈ قوشقار ېۇسسۇشسە لۇقچۈغا بولار، ېۈككۈ قارغا پوق تالاشسا ېوقچۈغا..." دەپ تۇراتتۈ. ېابدۇقادۈر قەشقەرۈنۈڭ بۈر ېەسۈرۈدە دۈېالوگ شەكلۈدە يېزۈلغان توۋەندۈكۈ قۇرلاردۈن ېۇنۈڭ مەرۈپەت ېۈدۈيۈسۈنۈ ېېنۈق كورۇۋالالايمۈز: - ېۈنسان نەمە ېۈچۈن ھار ۋە زەيۇن بولۈدۇ؟ - ېۈككۈ سەۋەبتۈن: بۈرۈنچۈ، نادانلۈق ۋە جاھۈللۈقتۈن، ېۈككۈنچۈ، تەپرۈقە ۋە ېۈتتۈپاقسۈزلۈقتۈن. - ېۈززەت، ېابروي ۋە كۇچ نەدۈن كېلۈدۇ؟ - بۈلۈم - مەرۈپەتتۈن ۋە ېۈتتۈپاقلۈقتۈن. ........ مانا بۇ دۈېالوگلاردۈن بۇ ېالۈمنۈڭ نادانلۈق، جاھۈللۈققا ۋە ېۈتتۈپاقسۈزلۈققا قارشۈ كۇرەش روھۈنۈ روشەن كورۇۋالالايمۈز. ېۇيغۇر يېڭۈ ماېارۈپۈنۈڭ ېاساسلۈق مەركەزلۈرۈدۈن بۈرۈ تۇرپان - ېاستانە گەۋدۈلۈك ېورۇن تۇتۈدۇ. تەرەققۈيپەرۋەر مەقسۇت مۇھۈتۈ (1885 - 1932 - يۈللار) نۈڭ يەتەكچۈلۈكۈدە يېڭۈ ماېارۈپ تۇرپان ېويمانلۈقۈدا، ېالدۈ بۈلەن قاراغوجا ېاستانۈدا يۈلتۈز تارتتۈ. ېېلۈمۈزدە جۇمھۇرۈيەت تۈزۈمۈ ېېلان قۈلۈنغان ھامان مەقسۇت مۇھۈتۈ تۇرپاندۈن تاھۈربەگ باشچۈلۈقۈدا بۈر ۋەكۈللەر ېومۈكۈنۈ ېۈچكۈرۈگە ېەۋەتۈپ، مەركۈزۈي ھۆكۈمەتتۈن مەدەنۈي - ماېارۈپقا ياردەم بېرۈشنۈ تەلەپ قۈلدۈ. كېيۈن ېۇ ېۆزۈمۇ ېەمەلۈي ھەرۈكەت قۈلۈپ، 1914 - يۈلۈ موسكۋادۈن ھەيدەر سايرانۈ ېۈسۈملۈك تاتار زۈيالۈسۈنۈ تەكلۈپ بۈلەن كەلتۇرۇپ، ېۆزۈنۈڭ قورۇسۈدا بۈر سۈنۈپلۈق يېڭۈ مەكتەپ ېاچتۈ. بۇ مەكتەپنۈڭ نامۈ "مەكتۈپۈ مەقسۇدۈيە" دەپ ېاتالدۈ. ېوقۇلۈدۈغان دەرسلەر: ېانا تۈلۈ، ھېساب، جۇغراپۈيە، ساېادەت، ېۈلمۈي تەجۋۈد... قاتارلۈقلارنۈ ېوز ېۈچۈگە ېالاتتۈ. ېۇ، 1917 - يۈلۈ يەنە موسكۋا ېۇنۈۋەرسۈتەتۈنۈ تۇگەتكەن تاتار زۈيالۈيلۈرۈدۈن مۇھبۇللا، گۇلەندەم ېاۋۇستاي (6) (ېايال)، ېەلۈ ېۈبرايۈم، ھەسامۈدۈن قاتارلۈق ېالتە ېوقۇتقۇچۈنۈ ېېلۈپ كېلۈپ، يېڭۈ مەكتەپ داېۈرۈسۈنۈ گۇچۇڭ ۋە تۇرپان شەھرۈ ېۈچۈگە كەڭەيتتۈ. ېەلۈ ېەپەندۈ تۇرپان شەھەر ېۈچۈدە، ھەسامۈدۈن ېەپەندۈ گۇچۇڭدا مەكتەپ ېاچتۈ. مۇھبۇللا بۈلەن گۇلەندەم ېاۋۇستاي ېاستانۈدا ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلدۈ. بۇلارنۈڭ ېوقۇغۇچۈلۈرۈدۈن: ېابدۇرۇسۇل ېەپەندۈ، دۇگامەت ېەپەندۈ، نەجۈبۈ، مومۈن، ېابدۇللا پەرسا قاتارلۈقلار تۇرپان ېويمانلۈقۈدۈكۈ يېڭۈ ماېارۈپقا ېاساس سېلۈشتا كوزگە كورۇنەرلۈك توھپۈلەرنۈ قوشتۈ. بولۇپمۇ گۇلەندەم ېاۋۇستاينۈڭ ېۇيغۇر يېڭۈ ماېارۈپۈ ېۈچۈن قوشقان ھەسسۈسۈ ېۈنتايۈن چوڭ بولدۈ. ېۇ، يولدۈشۈ - پەشقەدەم ېوقۇتقۇچۈ مۇھبۇللا 1921 - يۈلۈ ېاستانۈدا كەسەل سەۋەبۈ بۈلەن ۋاپات بولغاندۈن كېيۈنمۇ تاكۈ 1925 - يۈلۈغۈچە تۇرپاندا ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلۈۋەردۈ. كېيۈن ېۇ چوچەككە بېرۈپ ېۈككۈ مەكتەپ تەسۈس قۈلدۈ. ېۇنۈڭ بۈرۈگە كۈشۈلەر مۇشۇ ېوقۇتقۇچۈنۈڭ شەرۈپۈ ېۈچۈن "مەكتۈپۈ گۇلەندەمۈيە" دەپ نام بەردۈ. ېۈككۈنچۈسۈگە "مەقسۇدۈيە" دېگەن نامنۈ بەردۈ. ېۇيغۇر ۋە باشقا ېاز سانلۈق مۈللەتلەر يېڭۈ ماېارۈپۈنۈڭ ېايال مەنۈۋۈ ېۈنزجەنەرۈ دەپ نام ېالغان گۇلەندەم ېاۋۇستاي ېۈسمۈ - جۈسمۈغا لايۈق ھەقۈقۈي مەرۈپەت باغۋۈنۈ ېۈدۈ. ېۇ ېۇزاق مۇساپۈلەرنۈ، چول - جەزۈرۈلەرنۈ كەزۈپ، ېۇيغۇرلار يۇرتۈغا كەلۈش بۈلەن تۇرپاننۈڭ پۈزجغۈرۈم تومۇزلۈرۈدا، چوچەك ۋە ېۈلۈنۈڭ قەھرۈتان سوغۇقلۈرۈدا چۈدام بۈلەن ېۈشلەپ، ېۇيغۇر ماېارۈپۈ ېۈچۈن پۈتۈن ھاياتۈنۈ بەغۈشلۈدۈ. ېۇ مۇشۇ يۇكسەك پەزۈلۈتۈ بۈلەن ېۆچمەس سەھۈپە قالدۇردۈ. ېۇ ېۇيغۇر يېڭۈ ماېارۈپۈنۈڭ "سويۇملۇك ېانۈسۈ" دەپ تۈلغا ېەلۈنۈشۈقا ېەرزۈيدۇ. ېۇنۈڭ توھپۈسۈ ۋە ېالۈيجاناپ ېەخلاقۈ خېلۈمۇ كۈشۈلەرنۈڭ قەلبۈدە يالقۇنلۈماقتا... ېېلۈمۈزدە مەركۈزۈي ھۆكۈمەت ېېلان قۈلغان ماېارۈپ لايۈھۈسۈنۈڭ قامچۈلۈشۈ ېاستۈدا ېۇرۇمچۈدە بۇرۇنقۈ شوتاڭ مەكتەپلۈرۈ ېەمەلدۈن قالدۇرۇلۇپ، ېورنۈغا 1916 - يۈلۈ "بۇغدا دارۈلمۇېەللۈمۈن مەكتۈپۈ" ھەمدە 1924 - يۈلۈ "قانۇن - تۈل مەكتۈپۈ" قۇرۇلدۈ. رۇس تۈل - يېزۈقۈ چەت تۈل بولۇپ كۈرگۇزۇلدۈ. بۇ مەكتەپلەردە يەنە خېلۈ كۆپ ېۇيغۇر، قازاق ېوقۇغۇچۈلۈرۈمۇ ېوقۇغانۈدۈ. تۇرپان ېويمانلۈقۈدۈكۈ مەقسۇت مۇھۈتۈ تەسۈس قۈلغان يېڭۈ ماېارۈپ تۈزۈمۈ مۇستەبۈت كۇچلەر بۈلەن روھانۈيلارنۈڭ جۈددۈي قارشۈلۈقۈغا دۇچ كەلدۈ. ېۇلار يېڭۈ ماېارۈپقا ېۆچمەنلۈك قۈلۈپ، مەقسۇت مۇھۈتۈنۈ "جەدۈت" دەپ ھاقارەتلۈدۈ. نەتۈجۈدە ېاستانۈدا ېېچۈلغان يېڭۈ مەكتەپ بۈر مەزگۈل ېوقۇشنۈ توھتۈتۈپ، مەكتەپنۈ گۇچۇڭغا ۋە لۇكچۇنگە كوچۇرۇشكە توغرا كەلدۈ. مۇشۇنداق جۈددۈي ۋەزۈيەتتە تۇرپانلۈق ۋەتەنپەرۋەر دېموكرات شاېۈر ېابدۇخالۈق ېۇيغۇر (1901 - 1932 - يۈللار) مەرۈپەتپەرۋەرلۈك مەزمۇنۈدۈكۈ ېاجايۈپ ېوتكۇر شېېۈرلارنۈ يېزۈپ، نادانلۈققا - جاھالەتكە قارشۈ كۇرەش قۈلدۈ: ېويغۈنۈپ كەتتۈ جاھان، مەغرۈبۈ - مەشرۈق تامام، مەن تەھۈ سۇت ېۇيقۇدا چۈش كورۇپ ياتارمەن. باشقۈلار كوكتە ېۇچۇپ، سۇدا ېۇزۇپ كەتتۈ يۈراق، مەن مۈسال يالاڭ ېاياغ دەسسەپ تۈكەن ماڭارمەن. پەنگە ماڭساڭ كوز ېەچۈپ، كاپۈر "جەدۈت" دەپ قارغۈشۇر، بۇ ھاماقەت دەۋرۈدە ېاتەش بولۇپ يانارۈمەن. پەن - بۈلۈمدۈن يوق خەۋەر، باستۈ غەپلەت، ھەۋپ - خەتەر، ھالۈمۈز قۇلدۈن بەتەر، قانداق چۈداپ تۇرارۈمەن... ېۇ يەنە شېېۈرۈدا ياش - ېوسمۇرلەرنۈ ېوقۇشتۈن توسۇپ نادانلۈققا باشلۈغان جاھۈللارغا مۇنداق ېوتكۇر كۈنايە قۈلۈپ يازۈدۇ: ېوقۇتماي بالۈلارنۈ ېوينۈتۈپ ھوپ ياخشۈ چوڭ قۈلدۇق، ېۈسۈت! بۇ بالۈلار ېاخۈرۈ يېرۈم نانغا سەتۈلغايمۇ؟! ېوقۇڭلار، ېوقۇتۇڭلار، ھاۋا ھەم ېەلپازۈنۈ بۇزدۈ، ېەگەر يوق بولسا ھازۈرلۈق بۇ مۈللەت ھەم يوقالغايمۇ؟! 1931 - يۈللارغا كەلگەندە، ېۈستۈبدات ھاكۈمۈيەت خەلقۈنۈڭ بۈلۈم ېېلۈپ كۆزۈ ېېچۈلۈپ كېتۈشۈدۈن چۆچۈپ، روھانۈي ۋە جاھۈل كۈچلەرگە تايۈنۈپ بېسۈقتۇرۇش تەدبۈرلۈرۈنۈ يۈرگۈزدۈ. مەقسۇت مۇھۈتۈ خەلقنۈ كۈرەشكە تەشكۈللۈدۈ ۋە شەرەپ بۈلەن قۇربان بولدۈ. 1930 - يۈللارنۈڭ باشلۈرۈدۈكۈ قۇمۇل دەھقانلار قوزغۈلۈڭۈ ۋە "12 - ېاپرەل سۈياسۈي ېوزگۈرۈشۈ" تۇرتكۈسۈدە پۈتۈن شۈنجاڭ داېۈرۈسۈدە، بولۇپمۇ تيانشاننۈڭ جەنۇبۈدۈكۈ شەھەر - يېزۈلاردا قايتۈدۈن ماېارۈپ دولقۇنۈ ېەۋجۈگە كەلتۇرۇلدۈ، بۇرۇن تارقۈتۈۋەتۈلگەن مەكتەپلەر ېەسلۈگە كەلتۇرۇلدۈ، نۇرغۇنلۈغان ېوقۇش يۇرتلۈرۈ قۇرۇلدۈ. شەھەر ۋە يەزا ېاھالۈسۈنۈڭ، بولۇپمۇ ياشلارنۈڭ يېڭۈ مەكتەپكە بولغان ېۈنتۈلۈشۈ چەكسۈز قۈزغۈن ېۈدۈ. پۈتۈن شۈنجاڭ بويۈچە قوزغالغان ېۇيغۇر يېڭۈ ماېارۈپۈنۈڭ مۇشۇ مەزگۈللەردۈكۈ ېاتاقلۈق ۋەكۈلۈ ۋە قەيسەر جەڭچۈلۈرۈدۈن بۈرۈ مەمتۈلۈ توھتاجۈ بولۇپ، ېۇنۈ كۈشۈلەر ھۆرمەتلەپ مەمتۈلۈ ېەپەندۈ دەپ ېاتايتتۈ. مەمتۈلۈ ېەپەندۈ 1909 - يۈللۈرۈ ېۈكساقتۈكۈ "ھەبۈب زادە دارۈلمۇېەللۈمۈن مەكتۈپۈ" نۈڭ ېوقۇغۇچۈسۈ ېۈدۈ. ېۇيغۇر يېڭۈ ماېارۈپۈنۈڭ 30 - يۈللۈرۈدۈكۈ يۇكسۈلۈش مەزگۈللۈرۈدە ېاجايۈپ توھپە قوشقان بۇ مەشھۇر ېوقۇتقۇچۈ 1901 - يۈلۈ ېاتۇشنۈڭ بۇيامەت كەنتۈدە بۈر تەۋۈپ ېاېۈلۈسۈدە تۇغۇلغان. ېاتۈسۈ توھتاجۈ تەرەققۈيپەرۋەر كۈشۈ ېۈدۈ. مەمتۈلۈ يېڭۈ مەكتەپتە تەز ساۋاتۈنۈ چۈقۈرۈدۇ، لېكۈن مۇستەبۈت ھۆكۈمەت بۈر يۈلدۈن كېيۈن مەكتەپنۈ پەچەتلۈۋەتۈدۇ. كېيۈن ېۇ، ېاتۈسۈ بۈلەن بۈللە 1920 - يۈلۈ تاغ ېارقۈسۈغا (ېۈلۈغا) ېوتۇپ كەتۈدۇ. ېۇ تۇرمۇش يولۈدا جۇۋۈچۈلۈق، تەۋۈپلۈق ۋە ېاشپەزلۈك ھۇنەرلۈرۈنۈ ېوگۈنۈدۇ. شۇنۈڭ بۈلەن بۈللە شېېۈر يېزۈش ۋە ساز چەلۈش ماھارۈتۈنۈمۇ ېوگۈنۈۋالۈدۇ. لېكۈن، ېۇنۈڭ بۈلۈم - مەرۈپەتكە بولغان ېۈشتۈياقۈ ھەممۈنۈ بېسۈپ چۇشۈدۇ - دە، ېاخۈرۈ چوچەك ېارقۈلۈق سوۋەت ېۈتتۈپاقۈغا ېوتۇپ، تاشكەنتتۈكۈ ېالۈي بۈلۈم يۇرتۈدا بۈر يۈلچە ېوقۇغاندۈن كېيۈن، 1923 - يۈلۈ قارا دەڭۈز ېارقۈلۈق تۈركۈيۈگە ېوتۇپ، ېۈستامبۇلدۈكۈ مۇېەللۈم يېتۈشتۈرۇش كۇرسۈغا كۈرۈپ ېوقۇيدۇ ۋە بۇ كۇرسنۈ ېەلا تۇگۈتۈپ، ېۈستامبۇلدۈكۈ بۈر باشلانغۇچ مەكتەپتە ېوقۇتقۇچۈ بولۇپ ېۈشلەيدۇ. شۇنۈڭدۈن باشلاپ، ېۇ ېوقۇتقۇچۈلۈق ھۈزمۈتۈنۈ ېەڭ ېۇلۇغ خۈزمەت دەپ تونۇيدۇ. ېۇنۈڭ تەۋپۈق (توغرا يول تاللۈغۇچۈ) دېگەن تەخەللۇسۈ ېەنە شۇ ېاساستا مەيدانغا كەلگەن. ېوقۇتقۇچۈلۈق ھۈزمۈتۈنۈ ېۈنسان ھاياتۈدۈكۈ ېەڭ توغرا يول دەپ تاللۈۋالغان مەمتۈلۈ ېەپەندۈ ېوز ۋەتۈنۈگە، ېوز يۇرتۈغا مەرۈپەت ېۇرۇقلۈرۈنۈ چەچۈش ېۈچۈن 1932 - يۈلۈ ېاتۇشقا قايتۈپ كېلۈدۇ. ېۇزۇن ېوتمەي پۈتۈن ېاتۇش داېۈرۈسۈ بويۈچە ېۈلۈم - مەرۈپەت دولقۇنۈنۈ قوزغۈۋەتۈدۇ. ېۇ ېۈقتۈدارلۈق تەرغۈباتچۈ ۋە تەشكۈلاتچۈ بولغۈنۈ ېۈچۈن تەز ېارۈدۈلا ناھۈيۈلۈك ماېارۈپ مەمۇرۈيەت ېاپپاراتۈ ھەمدە ېاتا - ېانۈلار كومۈتەتۈ قاتارلۈق تەشكۈللەرنۈ قۇرۇپ چۈقۈدۇ. ماېارۈپ راشوتۈ قاتارلۈق مەسۈلۈلەرنۈ ھەل قۈلۈدۇ. مەمتۈلۈ ېەپەندۈ چاقماق تەزلۈكۈدە تۇتۇش قۈلۈپ ېالتە ېاي ېۈچۈدە ېاتۇشنۈڭ 24 كەنتۈدە 24 مەكتەپ قۇرۇپ بولۇشنۈ پۈلانلاپ، مۈسلۈ كورۇلمۈگەن جاسارەت بۈلەن ېۈشقا كۈرۈشۈپ كەتۈدۇ. ېۇ، بۈر تەرەپتۈن جاماېەتنۈ كەنتلەرگە مەكتەپ سېلۈشقا قوزغاش بۈلەن ېالدۈرسا، يەنە بۈر تەرەپتۈن 24 مەكتەپكە مۇېەللۈم مەسۈلۈسۈ ھەل قۈلۈشقا باش قاتۇراتتۈ. ېۇ ېالدۈ بۈلەن قۈسقا مۇددەتلۈك دارۈلمۇېەللۈمۈن كۇرسۈنۈ قۇردۈ. بۇ "ېوڭېەرۈق مۇېەللۈملەر كۇرسۈ" دەپ ېاتالغانۈدۈ. ېوقۇغۇچۈلار سانۈ دەسلەپتە 60 ېۈدۈ. تۈل - ېەدەبۈيات، ماتېماتۈكا، جۇغراپۈيە، تارۈخ، تەنتەربۈيە، ناخشا - مۇزۈكا دەرسلۈرۈنۈڭ ھەممۈسۈنۈ بۈر يالغۇز مەمتۈلۈ ېەپەندۈ ېۆزۈلا ېۆتەتتۈ. ېۇنۈڭ ېۆزۈدۈن باشقا مۇېەللۈم يوق ېۈدۈ. بۈر قارار كۇرس تۇگۈگەندۈن كېيۈن مەمتۈلۈ ېەپەندۈ كۇرسانتلارنۈ بۈر خۈل كۈيۈندۇرۇپ تۈزۈلدۇرغان پەتۈ كەنت ېارۈلاپ يۇرۇپ، ناخشا - مارشلارنۈ ياڭراتتۈ، ھەرقايسۈ مەكتەپلەرگە 60 مۇېەللۈم ېورۇنلاشتۇردۈ. بۇ چاغدا پۈتۈن ېاتۇش زۈلزۈلۈگە كەلگەنۈدۈ. ېەنە شۇ مەرۈپەت دولقۇنۈدا ېۆزۈ يېزۈپ، ېۆزۈ ېاھاڭغا سالغان مارش ھەممۈلا جايدا جاراڭلايتتۈ: بۈز مۇېەللۈم يۇرتلاردا مەكتەپ ېاچۈمۈز، خەلقۈمۈزگە يوپيورۇق نۇرلار چاچۈمۈز. تالاي يۈللار زۇلمەتتە تەنەپ ھار بولدۇق، ېۈلۈم - ېەرپان يولۈدا تەشنا - زار بولدۇق. ھۇراپاتتا قالدۇرۇپ ېەزدۈ زالۈملار، كوزلۈرۈمۈز قارۈغۇ، كۆپ ناچار بولدۇق. ېەمدۈ ماڭغان يولۈمۈز ساېادەت يولۈ، بۈز يېڭۈدۈن ېېچۈلغان ۋەتەننۈڭ گۇلۈ. ېوقۇتۈمۈز ېەۋلادنۈ يېڭۈ پەن بۈلەن، پۇختا بولسۇن مەكتەپنۈڭ بەسۈلغان ېۇلۈ. مەمتۈلۈ ېەپەندۈنۈڭ ېاكتۈپ تەرغۈباتچۈلۈقۈ ېارقۈسۈدا كەڭ ېامما يېڭۈ مەرۈپەتكە ېاۋاز قوشتۈ. ېاتۇشنۈڭ ېۆزۈدۈلا ماېارۈپ قوينۈغا كۈرگەنلەر ېون مۈڭدۈن ېېشۈپ كەتتۈ. مەمتۈلۈ ېەپەندۈ ېاغزاكۈ تەرغۈباتتۈن باشقا يەنە جاماېەتكە پايدۈلۈق ېەمەلۈي ېۈشلارنۈ قۈلۈپ بېرەتتۈ. مەسۈلەن: مەكتەپلەردە خالۈس ېەمگەك تۈزۈمۈنۈ يولغا قويدۈ، ېۇنۈڭ باشلامچۈلۈقۈدا ېوقۇتقۇچۈ - ېوقۇغۇچۈلار ېەتۈز - ېەرۈق ۋە يول بويلۈرۈغا بۈر تۇمەن تۇپتۈن ېارتۇق جۈرۈم قويۇپ، پۈتۈن ېاتۇش خەلقۈنۈڭ قۈزغۈن ېالقۈشۈغا ېەرۈشتۈ. يېڭۈ ماېارۈپچۈلۈق ھەرۈكۈتۈنۈڭ بۇ قايناق دولقۇنۈ ېاتۇشتۈن ھالقۈپ ېوتۇپ، باشقا ۋۈلايەت، ناھۈيۈلەرگۈمۇ يېتۈپ بېرۈپ، ېۇ يەرلەردۈكۈ يېڭۈ ماېارۈپ دولقۇنۈ ېۈچۈن تۇرتكە بولدۈ. كورلا، لوپنۇر، بۇگۇر، كۇچا، ېاقسۇ قاتارلۈق جايلاردا يېڭۈ مەكتەپلەر ېارقا - ېارقۈدۈن ېېچۈلۈشقا باشلۈدۈ. ېاشۇ مەكتەپلەردە ېاتۇشتا مەمتۈلۈ ېەپەندۈ ېۈجاد قۈلغان "بۈز مۇېەللۈم مەكتەپ ېاچۈمۈز"، "بۈز ېۈزچۈلارمۈز" قاتارلۈق جۇشقۇن ناھشۈلارنۈ ېەيتۈشۈپ، پۈتۈن شەھەر، يەزا - قۈشلاقلارنۈ ھاياجانغا سالغانۈدۈ. مەمتۈلۈ ېەپەندۈنۈڭ ېەڭ يېقۈن دوستۈ سوپۈزادە (مەمتۈمۈن قارۈ ھاجۈ) ېاتۇشتۈن ېاقسۇغا كېلۈپ، 1934 - يۈلۈ كۇزدە ېاقسۇدا تۇنجۈ دارۈلمۇېەللۈمۈن مەكتۈپۈنۈ قۇردۈ. بۇ مەكتەپنۈڭ قۇرۇلۇشۈ مەمتۈلۈ ېەپەندۈ تەسۈس قۈلغان "ېوڭېەرۈق مۇېەللۈملەر كۇرسۈ" (ېەمەلۈيەتتە "ېوڭېەرۈق دارۈلمۇېەللۈمۈن مەكتۈپۈ") بۈلەن دەل بۈر مەزگۈلگە توغرا كېلۈدۇ. سوپۈزادۈمۇ مۇزۈكانت، شاېۈر ۋە ناخشا ېۈجادچۈسۈ ېۈدۈ. سوپۈزادۈنۈڭ ېاقسۇ دارۈلمۇېەللۈمۈن ېۈچۈن ېۈجاد قۈلۈپ بەرگەن "بۇ ېانا ماكان" ناملۈق مەكتەپ شېېۈرۈنۈڭ تەكۈست مەزمۇنۈغا (بۇ تەكۈست كېيۈن مەشھۇر ماېارۈپچۈ ېابدۇللا روزۈ تەرۈپۈدۈن قۈسمەن تۇزۈتۈلگەن) دەل مەمتۈلۈ ېەپەندۈنۈڭ مەرۈپەت ېۈدۈيۈسۈ سۈڭدۇرۇلگەن. ېۇ تەكۈست مۇنداق ېۈدۈ: بۇ ېانا ماكان - كانۈ ېەرپان، ېوقۇ، ېورلە، ېالغا يۇر.. مەرۈپەت بۈزگە بۈرەر شەرەپ - شان، ېوقۇ، ېورلە، ېالغا يۇر.نەقرات بۈلۈم بۈلەن بۈز شاتلار قۇچۈمۈز، ياشلۈق ېوقۇش دەۋرۈدۇر. بۈلۈم بەغۈدا گۇللەر ېېچۈلار، ھەرگۇل شەھۈدا بۇلبۇللار سايرار. بۈلۈملۈك ېەۋلاد شان - شەرەپ قۇچار، ياشلۈق ېوقۇش دەۋرۈدۇر. ېۈلۈم ھەكۈمەتتۈن بولۇر ېۈززۈتۈڭ، ېەخلاق - پەزۈلەت بولسۇن ھۈسلۈتۈڭ. ساغلام بەدەندۇر ېومۇر زۈننۈتۈڭ، ېوقۇ، ېورلە، ېالغان يۇرەينۈ يۈللاردا يەنە ېاقسۇ ۋۈلايۈتۈ داېۈرۈسۈدە قۇرۇلغان "نۈيازۈيە"، "مەكتۈپۈ ېۈسماېۈلۈيە"، "ۋەتەن يۇنۇسۈيە"، "سوتۇق بۇغراخان"، "تۆمۈر غازۈ"، "تۇرانۈيە"، "سۈبھۈ سابا"، "ېابباسۈيە" قاتارلۈق مەكتەپلەرمۇ ېاشۇ قېتۈملۈق ماېارۈپ دولقۇنۈنۈڭ بۈۋاسۈتە مەھسۇلۈ ېۈدۈ. بۈراق، بۇ قېتۈممۇ ېاتۇش مەركەز قۈلۈنغان بۇ داغدۇغۈلۈق مەرۈپەت دولقۇنۈ يەنۈلا ېۈستۈبدات تەرەپدارلۈرۈ بۈلەن بۈر ېوچۇم مەرۈپەت دۇشمەنلۈرۈنۈڭ قارشۈلۈقۈغا دۇچ كەلدۈ. ېۇلار ھەر خۈل باھانۈلەر بۈلەن يېڭۈ مەكتەپلەرنۈ تارقۈتۈۋەتۈشكە ېۇرۇندۈ. مەمتۈلۈ ېەپەندۈنۈڭ شەخسەن ېۆزۈگۈمۇ ھاقارەت قۈلۈندۈ. مەرۈپەت ېۈچۈن مۇھەببەت باغلۈغان ياشلار ۋە ېوقۇغۇچۈلارغا يوشۇرۇن چالما - كەسەك ېاتۈدۈغان، ېالدۈنۈ توسۇۋەلۈپ مەكتەپكە ماڭغۇزمايدۈغان، گاھۈدا تۈل - ھاقارەت تەككۇزۈدۈغان ۋەقەلەرمۇ سادۈر بولاتتۈ. ېۇ مۇېەييەن ھالدا، بۈلۈم - مەرۈپەتكە يۇزلۈنۈش بۈلەن نادانلۈق ۋە جاھالەت ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ كۇرەشنۈڭ بۈر كورۇنۇشۈ ېۈدۈ. مەمتۈلۈ ېەپەندۈ بۇ كۇرەشنۈڭ ېالدۈنقۈ سەپۈدە تۇرۇپ، جاھالەتكە قارشۈ ېوز ېۈشۈنۈ داۋاملاشتۇرۇۋەردۈ. * P+ [! c2 v: ?( k( B2 lبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
مەمتۈلۈ ېەپەندۈ 1935 - يۈل يازدا 100 نەپەر ېوسمۇرنۈ تاللاپ "ېۈزچۈلار ېەترۈتۈ" نۈ تەشكۈللۈدۈ. ېەترەت ېەزالۈرۈ ېوھشاش بۈر خۈلدا ماش رەڭدە بويالغان كۈيۈم، پۇتۈغا قۈزغۇچ سەندەل كۈيگەن، قولۈغا ېوھشاش رەڭلۈك قۈسقا كالتەك ېالغان، ېوھشاش سومكا ېاسقان ھالدا پۈيادە يولغا چۈقتۈ. ېۇلار پەيزۈۋات، توققۇزاق، ېوپال، تاشمۈلۈق، يېڭۈسار ۋە قەشقەر شەھەر ېەتراپۈنۈ ېايلۈنۈپ يۇرۇپ، يېڭۈ ماېارۈپ تەشۋۈقاتۈنۈ يەنۈمۇ كۇچەيتتۈ. ېۇلار "ېۈزچۈلار مارشۈ" نۈ ياڭرۈتۈپ مەردانە قەدەم تاشلاپ ماڭاتتۈ: بۈز ېۈزچۈلارمۈز، پۇت، قوللارۈمۈز، كوز، دۈماغۈمۈز، ھەر يېرۈمۈز ساغلام؛ خەلق يولۈدا كۇرەش قۈلۈمۈز، دۇشمەنگە قارشۈ ساقلاپ ېۈنتۈقام. ېۇزۇن ۋاقۈتلاردا زالۈم قولۈدا، ېۈشلۈيەلمۈدۇق خەلق يولۈدا؛ قۇللۇق ېورنۈدۈن ېەمدۈ دەس تۇرۇپ، ېالغا ېورلەيمۈز ېەرپان تۇرۈدا. نەقرات ېۆگەن، تۈرۈش، ياش ېۈزچۈ بالۈلار، ۋەتەن ېۈشقۈدا قاينار ۋۈجدانلار. مەمتۈلۈ ېەپەندۈنۈڭ بۇ ۋۈجدانۈي ھەرۈكۈتۈ شۇ ۋاقۈتتۈكۈ قەشقەرنۈڭ ھەربۈي قوماندانۈ (شۈنجاڭ) مەھمۇت مۇھۈتۈ تەرۈپۈدۈن قارشۈ ېەلۈندۈ. مەھمۇت مۇھۈتۈ يالغۇز ېاغزاكۈ قوللاپ مەدەت بېرۈپلا قالماستۈن، بەلكۈ مەخسۇس ېۈككۈ ېەسكەرنۈ بەلگۈلەپ مەمتۈلۈ ېەپەندۈنۈڭ ماېارۈپ پاېالۈيۈتۈنۈ ۋە شەخسۈي بۈخەتەرلۈكۈنۈ قوغدۈدۈ ھەمدە پۈتۈن ېاتۇش ناھۈيۈسۈدۈكۈ يۇرت موتۈۋەرلۈرۈگە قارۈتا ېاگاھلاندۇرۇش خەتۈ ېەۋەتۈپ، ماېارۈپ ېۈشلۈرۈغا قۈزغۈن ياردەم بېرۈشنۈڭ زۆرۈرلۇكۈنۈ نۇقتۈلۈق تەكۈتلۈدۈ (7). مەھمۇت شۈجاڭنۈڭ بۇيرۇق خېتۈنۈ ېۇقتۇرۇش يۈزۈسۈدۈن مەشھەتتە - سۇلتان سۇتۇق بۇغراخان مازۈرۈ يېنۈدۈكۈ ېازنا مەسچۈت قورۇسۈدا ېېچۈلغان، نۇرغۇن ېادەم قاتناشقان چوڭ يۈغۈندا مەمتۈلۈ ېەپەندۈنۈڭ (تەۋپۈق) سۆزگە چۈقۈپ كەڭ جاماېەتكە قارۈتا تۈۋەندۈكۈ مۇراجۈېۈتۈنۈ ېوتتۇرۈغا قويدۈ. "... قېرۈنداشلار، ېاتۈلار - ېانۈلار ۋە ېارقۈداشلار: مەن بەشۈمدۈن ېەغۈر سەزگۇرەشتۈلەرنۈ كەچۇرۇپ، يۇرتۇم ېۈچۈن ېۈشلەشكە بۈلۈم ېېلۈپ كەلگەنمەن. يۇرت خەلقۈنۈ ېاسارەتنۈڭ كۈشەنلۈرۈدۈن قۇتقۇزۇش ېۈچۈن، مۇېەللۈملۈك كەسپۈنۈ ېەڭ ېۇلۇغ كەسۈپ، ېوقۇتقۇچۈلۈق يولۈنۈ ېەڭ توغرا يول دەپ تاللاپ ېالغانمەن. قاچاندۇر بۈر كۇنۈ مەنۈ ېالتە پۇڭلۇق قوغۇشۇن ېوقۈ ېاخۈرەتكە ېۇزۈتۈشۈ مۇمكۈن، لېكۈن مەن ېەنە شۇ كۇننۈ كۇتۈمەن. چۈنكۈ مەن ۋەتەن يولۈدا، مەرۈپەت يولۈدا ېۈسسۈق قەنۈمنۈ توكۇشتۈن زادۈ قايتمايمەن...". مانا بۇ بۈر ېۇلۇغ ماېارۈپچۈنۈڭ ۋۈجدان ساداسۈ ېۈدۈ. ېۇ ېۆزۈنۈڭ ھۇنەر - سەنېەتلۈرۈ: ېاشپەزلۈك، جۇۋۈچۈلۈق، تەۋۈپلۈق، مۇزۈكانتلۈق بۈلەنمۇ يالغۇز جەنۈنۈ گۇلدەك ېوتكۇزۇپ كەتەلەيتتۈ، ېەمما ېۇ شەخسۈي مەنپەېەتتۈن كورە خەلق، مۈللەت مەنپەېەتۈنۈ ھەممۈدۈن ېالۈي دەپ قارۈغان، ماېارۈپنۈ خەلق، مۈللەتنۈڭ ېۈستۈقبالۈ ېۈچۈن ھەل قۈلغۇچۈ ېەھمۈيەتكە ېۈگە دەپ قارۈغان، شۇڭا ېۇ ماېارۈپقا مۇھەببەت باغلاپ، شۇ مۇقەددەس خۈزمەت يولۈدا ياش ھاياتۈنۈ قۇربان قۈلغان. مەرۈپەت دۈشمەنلۈرۈ ېۇنۈ 1937 - يۈلۈ دەرشانا مۇنبۈرۈ يەنۈدۈن تۇتۇپ كەتتۈ ۋە شۇ يۈلۈ ېۈيۇلدا پاجۈېەلۈك ھالدا ېولتۇرۇۋەتتۈ. مەمتۈلۈ ېەپەندۈ، تۇرسۇن ېەپەندۈ، ېابدۇراھمان شاېۈر ۋە باشقا نۇرغۇن مۇنەۋۋەر ماېارۈپچۈلۈرۈمۈزنۈڭ بۇ يولدا كۆرسەتكەن ېۈجتۈھاتلۈرۈ، تارتقان ېەرزۈيەتلۈرۈ، ېاققۇزغان قانلۈرۈ بۈكارغا كەتمۈدۈ. ېۇلارنۈڭ چاچقان ېۇرۇقلۈرۈ، قويغان كوچەتلۈرۈ مەرۈپەت بەغۈمۈزنۈ باراقسان قۈلدۈ. مۈڭلۈغان - ېونمۈڭلۈغان ماېارۈپچۈلۈرۈمۈز شۇ ېۈزدۈن مەيدانغا كەلدۈ. مۈليونلۈغان ېەۋلادلۈرۈمۈزنۈڭ قەلبۈنۈ مەرۈپەت نۇرۈ بۈلەن يورۇتتۈ. بۈز بۇگۇن ېاشۇ قەدۈردان ېۇستازلۈرۈمۈزنۈ، سويۇملۇك ېەجدادلۈرۈمۈزنۈ ھۆرمەت بۈلەن ېەسلەيمۈز ۋە ېۇلارنۈڭ روھۈغا ۋارۈسلۈق قۈلۈمۈز!
; P  R% Q# G  P$ Q. tېۈزاھاتلار: (1) باۋۇدۇن باينۈڭ تەشەببۇسۈ بۈلەن قۇرۇلغان بۇ تۇنجۈ يېڭۈ مەكتەپ ېاكۈسۈ ھۆسەن ھاجۈنۈڭ نامۈ بۈلەن ېاتالغانۈدۈ. (2) شۇ چاغدا خەنزۇچە تۈل - يېزۈق "دۆلەت تۈلۈ" دەيۈلەتتۈ. (3) (4) "بۈرۈنچۈ مەكتەپ"، "ېۈككۈنچۈ مەكتەپ" دېگەن سۆز. (5) تەجەللۈ - ېۈقتۈدارلۈق شاېۈر ھۇسەيۈنخان راجاللۈ (1848 - 1927) قاغۈلۈق ناھۈيۈسۈدە ېاتاقلۈق تەۋۈپ ېاېۈلۈسۈدە تۇغۇلۇپ ېۆسكەن. دەھلۈ، ېۈران، كابۇل قاتارلۈق بۈلۈم يۇرتلۈرۈدا ېوقۇغان، ېەقۈل - پاراسەتلۈك، زەھۈن زاكاۋەتلۈك بۇ ېالۈمغا ېەينۈ زاماندۈكۈ ېەدۈب، ېولۈمالار "تەجەللۈ - مۇجەللۈ" (چاقناپ تۇرۈدۈغان نۇر ۋە يازغان بۈر قەسۈدۈسۈدە ېاتۇش ېۈكساقتا قەد كوتۇرگەن "ھەبۈب ېەجەم گۇمبۈزۈ" ھەم ېۇنۈڭ يەنۈدۈكۈ يېڭۈ ماېارۈپ مەشېۈلۈ "ھۇسەينۈيە مەكتۈپۈ" ۋە ېۇنۈڭ ېاساسچۈلۈرۈنۈ لاتاپەتلۈك ۋە ېوبرازلۈق بەدۈېۈي تۈل بۈلەن مەدۈھۈيلۈگەنۈدۈ. (6) ېاۋۇستاي - تاتار تۈلۈدا مۇېەللۈمە خانۈم ياكۈ موللاچام دېگەن ھۆرمەت نامۈنۈ بۈلدۇرۈدۇ. (7) مەھمۇت شۈنجاڭ ھەتتا يۈراق قاراشەھەر، لوپنۇر ناھۈيۈلۈرۈگۈمۇ يېڭۈ مەكتەپ ېەچۈش توغرۈسۈدا ېالاقە ېەۋەتكەن ۋە ېوقۇتۇش ماتەرۈياللۈرۈ يەتكۇزۇپ بەرگەن. بەكرۈ قارۈ قاتارلۈق كۈشۈلەر بۇ جايلاردا يېڭۈ مەكتەپنۈڭ ېاساسۈنۈ قۇرغۇچۈلار ېۈدۈ. بولۇپمۇ بەكرۈ قارۈ يېڭۈ مەكتەپنۈڭ مۇھۈم تەشكۈلاتچۈسۈ بولغاچقا بۇ مەكتەپلەر "مەكتۈپۈ بەكرۈيە" دەپ ېاتالدۈ.
9 e  Q5 ?: Q' j. A6 v3 _: X; Y% K: `+ \# B/ `: f/ @بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()

  Y" `: L' _# C4 e(داۋامۈ بار)
9 i" w& R8 j6 h' M9 k: L8 Q
 ېۈگۈسۈ| ۋاقتۈ: 2014-5-11 11:01:41 | ھەممە قەۋەتنۈ كۆرۈش

5 b8 w: Z  K' u4 [
* j( S4 N/ A) Q$ f( o10. باب مۈللۈي بۈرلۈك سەپ دەۋرۈدۈكۈ ېۇيغۇر ماېارۈپۈ  d' c( b! F+ }& A  I- D" nبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
# a1 t& I- p5 o# o' F7 t* Oبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
-1933يۈل 4 - ېايدۈن باشلاپ ېۇيغۇر ماېارۈپۈنۈڭ يېڭۈ بۈر دەۋرۈ باشلاندۈ. بۇ يېڭۈ ماېارۈپ دەۋرۈنۈڭ ېالاھۈدۈلۈكۈ توۋەندۈكۈچە: 1. پۈتۈن ماېارۈپ بۈر تۇتاش رەھبەرلۈك ېاستۈغا مەركەزلەشتۇرۇلدۈ. ېۇرۇمچۈدە ماېارۈپ نازارۈتۈ، ۋۈلايەتلەردە ماېارۈپ ېۈدارۈسۈ، ناھۈيۈلەردە ماېارۈپ بولۇمۈ تەسۈس قۈلۈندۈ. 2. مەكتەپلەر ېۈككۈ سۈستەما بويۈچە باشقۇرۇلدۈ. ھۆكۈمەت باشقۇرۇشۈدۈكۈ مەكتەپلەر "شەنلۈ مەكتەپ"، ېۇيغۇر ېۇيۇشمۈسۈ تەرۈپۈدۈن (خەلق تەرۈپۈدۈن) باشقۇرۇلۈدۈغان مەكتەپلەر بولسا "ھۇيلۈ مەكتەپ" دەپ ېاتالدۈ. ېالدۈنقۈسۈنۈڭ مالۈيە ھۈراجۈتۈ ھۆكۈمەت تەرۈپۈدۈن، كېيۈنكۈسۈنۈڭ بولسا ېوشرە - زاكات كۈرۈمۈدۈن چۈقۈرلاتتۈ. 1935 - يۈلدۈن باشلاپ قۇرۇلغان ېۇيغۇر ېۇيۇشمۈلۈرۈ (ېۇرۇمچۈدە مەركۈزۈي ېۇيغۇر ېۇيۇشما، ۋۈلايەتلەردە ۋۈلايەتلۈك ېۇيغۇر ېۇيۇشما، ناھۈيۈلەردە شوبە ېۇيغۇر ېۇيۇشما) ېۇيغۇر ماېارۈپۈنۈڭ راۋاجلۈنۈشۈ ېۈچۈن خېلۈ چوڭ ھەسسە قوشتۈ. مەسۈلەن: شۇ دەۋرلەردە ھۆكۈمەت باشقۇرۇشۈدۈكۈ باشلانغۇچ مەكتەپلەرنۈڭ سانۈ 580 بولسا، ېۇيۇشما قارۈمۈقۈدۈكۈ مەكتەپلەرنۈڭ سانۈ 1883 كە يەتكەن. ېالدۈنقۈسۈدا ېوقۇغۇچۈلار سانۈ 9333 بولسا، كېيۈنكۈسۈنۈڭ ېوقۇغۇچۈلۈرۈ 180 مۈڭ 35 كە يەتكەن (2). يالغۇز باي ناھۈيۈسۈنۈڭ ېۆزۈدۈلا "ېەينۈ زاماندا 30 جايدا باشلانغۇچ مەكتەپ، بۈر دارۈلمۇېەللۈمۈن بولۇپ، تەمۈناتۈ شۇ يەردۈكۈ ېۇيغۇر ېۇيۇشمۈسۈ تەرۈپۈدۈن بولاتتۈ" (3). 3. پەننۈي دەرس بۈلەن دۈننۈي دەرس ېايرۈۋەتۈلدۈ. 4. ېوقۇتقۇچۈلارنۈڭ تەمۈناتۈ ۋە جەمېۈيەتتۈكۈ ېورنۈ زور دەرۈجۈدە يۇقۈرۈ كوتۇرۇلدۈ. 5. ېاممۈۋۈ ساۋات چۈقۈرۈش، ېاممۈۋۈ تەنھەرۈكەت داغدۇغۈلۈق قانات يايدۇرۇلدۈ. ھوتۇن - قۈزلارنۈڭ ېوقۇشقا كۈرۈش نۈسبۈتۈ زور كولەمدە ېوستۈ. 6. دەسلەپكۈ يېڭۈ ماېارۈپتا ېۇيغۇر ماېارۈپۈنۈڭ مۇھۈم مەركۈزۈ قەشقەر، غۇلجا ۋە تۇرپان ېاستانە بولسا، "مۈللۈي بۈرلۈك سەپ دەۋرۈ" دە ېۇرۇمچۈگە يوتكەلدۈ. 1934 - يۈلۈدۈن باشلاپ ېۇرۇمچۈدە ېولكۈلۈك دارۈلمۇېەللۈمۈن، شۈنجاڭ دارۈلفۇنۇنۈ، گۈمنازۈيە، قۈزلار گۈمنازۈيۈسۈ، ھەربۈي مەكتەپ، ساقچۈ كادۈرلار مەكتۈپۈ، شوپۇرلۇق مەكتۈپۈ، رۇس تۈلۈ گۈمنازۈيۈسۈ، ېاۋۈېاتسۈيە مەكتۈپۈ، دوختۇرلۇق مەكتۈپۈ، دارۈلېەتام، مال دوختۇرلۇق مەكتۈپۈ، دەھقانچۈلۈق تەھنۈكۇمۈ قاتارلۈق ېوتتۇرا ۋە يۇقۈرۈ بۈلۈم يۇرتلۈرۈ ھەمدە ھەرقايسۈ مۇھۈم كوچا - مەھەللۈلەردە ېوغۇل - قۈزلار باشلانغۇچ مەكتەپلۈرۈ قۇرۇلدۈ. 1934 - يۈلۈدۈن باشلاپ چۈقۈشقا باشلۈغان "شۈنجاڭ گېزۈتۈ" (ېۇنۈڭدۈن بۇرۇن "تيەنشانباۋ" دەپ ېاتۈلاتتۈ) ۋە ھەرقايسۈ ۋۈلايەتلۈك گېزۈتلەر ھەمدە ېولكۈلۈك سانايۈ نەپۈسە تۈياتۈرۈ ۋە ۋۈلايەتلۈك دراما ېومەكلۈرۈ "مۈللۈي بۈرلۈك سەپ دەۋرۈ" دۈكۈ مۈللۈي ماېارۈپنۈڭ كۈچلۈك تەشۋۈقات قورالۈ ېۈدۈ. ېولكۈلۈك دارۈلمۇېەللۈمۈننۈڭ دەرس سەتكۈسۈغا كۈرگۇزۇلگەن دەرسلەرنۈڭ تۇرۈ 20 خۈلغا يېقۈنلاشقانۈدۈ. مەسۈلەن: ېانا تۈلۈ (گرامماتۈكا)، ېەدەبۈيات نەزەرۈيۈسۈ، خەنزۇچە، ھېساب، ېالگەبرا، فۈزۈكا، خۈمۈيە، بوتانۈكا، سۈياسۈي - ېۈقتۈساد، زوېولوگۈيە، ېاناتومۈيە، تارۈخ، جۇغراپۈيە، پەداگوگۈكا، پسۈھولوگۈيە، شېېۈر - مۇزۈكا، رەسۈم، تەنتەربۈيە، ھەربۈي مەشۈق... قاتارلۈقلار. ېوقۇتقۇچۈ يەتۈشمەسلۈك مەسۈلۈسۈنۈ ھەل قۈلۈش ېۈچۈن ھەر بۈر ۋۈلايەتتۈمۇ تولۇقسۈز ېوتتۇرا دەرۈجۈلۈك دارۈلمۇېەللۈمۈنلەر تەسۈس قۈلۈنۈپ، باشلانغۇچ مەكتەپ ېوقۇتقۇچۈلۈرۈ يېتۈشتۈرۇلدۈ، قۈسقا مۇددەتلۈك بۈلۈم ېاشۇرۇش كۇرسلۈرۈ ېېچۈلدۈ. 1934 - يۈلدۈن باشلاپ سوۋېت ېۈتتۈپاقۈغا ېۈلگۈرۈ - كېيۈن ېۈچ قارار جەمېۈي 300 گە يېقۈن ېوقۇغۇچۈ چۈقۈرۈلۈپ، ېوقۇتقۇچۈ تەربۈيۈلەندۈ. ېۇلار ېېلۈمۈزگە قايتۈپ كەلگەندۈن كېيۈن، مۈللۈي ماېارۈپۈمۈز تايانچۈلۈرۈ بولۇپ كۆپ ھەسسە قوشتۈ. ېۇيغۇر يېڭۈ ماېارۈپۈنۈڭ مۇشۇ گۇللەنگەن دەۋرۈدە ليۇتچۈكلار، ېاگرانوم، ېۈنزجەنەرلار، ېاتاقلۈق ۋراچ - دوختۇرلار، پەداگوگلار، دراماتۇرگلار، شاېۈرلار، مۇزۈكانتلار، ېارتۈست - ېارتۈسكۈلار ۋە تەرجۈمانلار يېتۈشۈپ چۈقتۈ. بولۇپمۇ مۇشۇ دەۋر ماېارۈپۈنۈڭ مەۋۈلۈرۈ بولغان ېەر - ېايال مۇنەۋۋەر ېوقۇتقۇچۈلار تاكۈ كېيۈنكۈ چاغلارغۈچۈلۈك ېۇيغۇر ماېارۈپۈدا يادرولۇق روللارنۈ ېويناپ كەلدۈ. ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدە ېۇيغۇر ماېارۈپۈ ېۈچۈن يېرۈم ېەسۈر جان كويدۇرۇپ ۋە قان - تەر سۈڭدۇرۇپ ېۈشلۈگەن نۇرغۇن مۇنەۋۋەر ېوقۇتقۇچۈلۈرۈمۈز، تەربۈيۈچۈلۈرۈمۈز ھەتتا پۈتۈن ھاياتۈنۈ، مال - مۇلكۈنۈ خەلق ماېارۈپۈ ېۈچۈن بەغۈشلۈغان مەرۈپەتپەرۋەر ېاتا - ېانا ۋە ېەجدادلۈرۈمۈز بار. ېۇلارنۈڭ ېۈش - ېۈزلۈرۈ بۈزگە خېلۈمۇ چوڭقۇر ېۈلھام بېغۈشلايدۇ. : \1 b( w  t9 F6 i* @بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
1. ېايخان ېانا ۋە ېايخان مەكتۈپۈ ېايخان ېانا 1888 - يۈلۈ غۇلجا شەھەر ېۈچۈدە تۇغۇلغان. كېيۈن دۈنۈي ۋە پەننۈي مەكتەپلەردە ېوقۇپ ساۋاتۈنۈ چۈقارغان. ېۇ 1933 -، 1934 - يۈللۈرۈ دادۈسۈ ۋە يولدۈشۈدۈن قالغان مۈراس تەېەللۇقاتنۈ سەرپ قۈلۈپ غۇلجۈنۈڭ قازانچۈ مەھەللۈسۈدە مەخسۇس يەتۈم بالۈلار ېۈچۈن مەكتەپ سالدۇردۈ. بۇ مەكتەپ "غۇلجا ھەيرۈيەت مەكتۈپۈ" دەپ ېاتالدۈ. لېكۈن كەڭ جاماېەت بۇ مەكتەپكە كېيۈن "ېايخان مەكتۈپۈ" دەپ نام بەردۈ. "ېايخان مەكتۈپۈ" بارا - بارا گۇللۈنۈپ، ېوقۇغۇچۈلار سانۈ 300 گە يەتكەنۈدۈ. بالۈلارنۈڭ پۈتۈن تەمۈناتۈ ېايخاندۈن بولاتتۈ. ېوقۇغۇچۈ بالۈلارغا بۈر خۈل ېاق كوڭلەك، چورۈسۈگە ېاق زۈغزۈق تۇتۇلغان كوك شۈم كۈيگۇزۇلەتتۈ. ېوقۇغۇچۈلار كوچۈغا چۈققاندا كۈشۈلەر بۈر قاراپلا "ېەنە ېايخاننۈڭ بالۈلۈرۈ" دەپ سويۇنۇپ سۆزلۈشۈپ كەتۈشەتتۈ. شۇ چاغدا "ېۈلۈ دەرياسۈ گېزۈتۈ" سەھۈپۈلۈرۈدە ېايخان ۋە ېايخان مەكتۈپۈ توغرۈسۈدا نۇرغۇن شېېۈر، ماقالۈلەر ېېلان قۈلۈندۈ. شاېۈر ېۈمۈرخان غوجۈنۈڭ بۈر شېېۈرۈدا مۇنداق مۈسرالار يېزۈلغان: كۇللۈھۇ نەپسانۈيەتنۈ ېۆزۈدۈن جۇدا قۈلغان ھەنۈم، مەكتۈپۈ ھەيرۈيەت ېۈچۈن قان پۈدا قۈلغان ھەنۈم. يەنە شاېۈر پەرھەتۈ "ېۇيغۇر قۈزۈ" سەرلەۋھۈلۈك شېېۈرۈدا مۇنداق يازغان: ېوقۇ جانۈڭ بارۈچە شامۇ - سەھەر ېۇيغۇر قۈزۈ، ېوقۇماي نادان قەلۈشتۈن قۈل ھەزەر ېۇيغۇر قۈزۈ. ېورنەك ېال ېايخان ېاناڭدۈن كاتتا ېەجرۈ يولۈدا، مەرۈپەتكە ھەممۈنۈ تەقدۈم ېەتەر ېۇيغۇر قۈزۈ. مەرۈپەتپەرۋەر ېايخان ېانا تەسۈس قۈلغان "ھەيرۈيەت مەكتۈپۈ" ھازۈرغۈچە 50 يۈلدۈن ېارتۇق تارۈخقا ېۈگە. بۇ مەكتەپ نەچچە مۈڭلۈغان ېوغۇل - قۈز ېەۋلادلارنۈ يېتۈشتۈردۈ. مەرھۇم ېايخان ېانا ېۈستۈبدات ھاكۈمۈيەت تۇرمۈسۈگە چۇشۇپ ېەغۈر ېازاب ېۈچۈدە كەسەل بولۇپ ېولۇپ كەتكەن بولسۈمۇ، لېكۈن ېۇ تۇمەنلۈگەن ېەۋلادلار قەلبۈدە مەڭگۇ ياشايدۇ. 2. زەينەپ خانۈم زەينەپ خانۈم 1921 - يۈلدۈن تاكۈ 1976 - يۈلۈ دەم ېېلۈشقا چۈققانغا قەدەر ېۈلۈ ماېارۈپۈ سەپۈدە يېرۈم ېەسۈردۈن ېارتۇق (55 يۈل) قان - تەر ېاققۇزدۈ. ېۇ ېۈلگۈرۈ - كېيۈن بولۇپ غۇلجا شەھۈرۈدۈكۈ "نەمۇنە"، "سايرامۈيە"، "ھەيرۈيە"، "تاېالۈيە"، "مۇراد مەكتۈپۈ" قاتارلۈق مەكتەپلەردە ېۈشلەپ، ېونمۈڭلۈغان ېوسمۇرلەرنۈ تەربۈيۈلەپ يېتۈشتۈردۈ. ېۇنۈڭ بۇ ېۆچمەس توھپۈسۈ ېۈچۈن خەلق ېۇنۈ "زەينەپ ېانا" دەپ ېاتۈدۈ. ېۇچ ۋۈلايەت ېۈنقۈلابۈي ھۆكۈمۈتۈ ۋە ېازادلۈقتۈن كېيۈن خەلق ھۆكۈمۈتۈ ېۇنۈڭغا "قەھرۈمان" ېوردەنۈ ۋە نۇرغۇن تەقدرۈنامۈلەرنۈ بېرۈپ، بۇ ېالۈيجاناپ مۇېەللۈمنۈ ھەقلۈق رەۋۈشتە مەدھۈيۈلۈدۈ ۋە مۇكاپاتلۈدۈ. "ېۈلۈ گېزۈتۈ" دە 1935 - يۈلۈ بۈر يۈل ېۈچۈدە ېۇنۈڭ نەمۇنۈلۈك ېوقۇتۇش پاېالۈيەتلۈرۈنۈ تونۇشتۇرغان رەپۈق ېاۋۇت قاتارلۈق ېاپتورلارنۈڭ بۈرقانچە ماقالۈلۈرۈ بېسۈلۈپ چۈققانۈدۈ، كېيۈن "ېۈچ ۋۈلايەت ېۈنقۈلابۈي ھۆكۈمۈتۈ" تەرۈپۈدۈن ېۇنۈڭغا تەقدۈم قۈلۈنغان "ساداقەت" ناملۈق ېوردەن ېۇنۈڭ باغۋەنلۈك ېەجرۈنۈ ېەمەلۈي ھۇلاسۈلۈگەنۈدۈ. ېازادلۈقتۈن كېيۈن ېۇ تەھۈمۇ جۇشقۇن روھۈنۈ جارۈ قۈلۈپ، تەلۈم - تەربۈيە ساھەسۈدە كۆپ ېەجۈر سۈڭدۇردۈ. شۇ سەۋەبتۈن، ېۇ 1956 - يۈلۈ ېاپتونوم رايونلۇق ۋە مەملۈكەتلۈك ېۈلغارلار قۇرۇلتۈيۈغا قاتنۈشۈپ مەداللار بۈلەن مۇكاپاتلاندۈ. 3. رەشۈدە خانۈم رەشۈدە خانۈم 1912 - يۈل 7 - ېايدا غۇلجۈدا تۇغۇلغان. ېۇنۈڭ بوۋۈسۈ سادۈق غوجا مەرۈپەتپەرۋەر ھەم تارۈخ پەنلۈرۈدۈن كۆپ خەۋەردار كۈشۈ ېۈدۈ. رەشۈدە خانۈم ېەنە شۇ بوۋۈسۈنۈڭ تەربۈيۈسۈدە ېۆسكەن. غۇلجۈدۈكۈ تاتار مەرۈپەتپەرۋەر دەموكرات زۈيالۈيلار تەرۈپۈدۈن تەسۈس قۈلۈنغان (1910 - يۈلۈ) مەشھۇر تاتار مەكتۈپۈ رەشۈدە خانۈمنۈڭ ېوقۇپ يەتۈلگەن مەكتۈپۈ بولدۈ. ېۇ بۇ مەكتەپتە 1919 - يۈلۈدۈن 1928 - يۈلغۈچە ېوقۇپ، ېوتتۇرا مەلۇماتقا ېەرۈشتۈ. رەشۈدە خانۈم بۇ مەكتەپنۈ ېەلا پۇتتۇرگۈنۈ ېۈچۈن 1928 - يۈلدۈن باشلاپ شۇ مەكتەپنۈڭ ېۆزۈدە مۇېەللۈم بولۇشقا باشلۈدۈ. ېۇچ يۈلدۈن كېيۈن (1931 - يۈلۈ) سوۋەت ېۈتتۈپاقۈغا ېوقۇشقا بېرۈپ، تاشكەنت پەداگوگۈكا ېۇنۈۋەرسۈتەتۈنۈڭ فۈزۈكا - ماتېماتۈكا فاكۇلتەتۈغا كۈرۈپ ېوقۇدۈ. 1933 - يۈلنۈڭ ېاخۈرۈدا غۇلجۈغا قايتۈپ كېلۈپ، يەنە شۇ ېانا مەكتۈپۈدە ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلدۈ. 1935 - يۈلنۈڭ ېاخۈرۈدا ېۇرۇمچۈگە كېلۈپ، 1939 - يۈل كۇز پەسلۈگۈچە ياڭھاڭ قۈزلار مەكتۈپۈدە ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلدۈ ۋە قوشۇمچە قۈزلار 1 - گۈمنازۈيۈسۈ (خەنزۇ مەكتۈپۈ) گە ېۇيغۇرچە دەرس ېوتتۈ. 1939 - يۈلۈ ېۈلۈغا قايتۈپ بېرۈپ تاكۈ 1943 - يۈلدۈن 1946 - يۈلغۈچە نۈلقا قۈزلار مەكتۈپۈدە ېوقۇتقۇچۈ بولدۈ. بۈتۈم بولغان مەزگۈلدە (1946 - يۈلۈ) ېۇرۇمچۈگە كېلۈپ، مۈللۈي ماېارۈپنۈ راۋاجلاندۇرۇش پاېالۈيۈتۈگە قۈزغۈن قاتنۈشۈپ، مۈللۈي قۈزلار ېوتتۇرا مەكتۈپۈ (دارۈلمۇېەللۈمۈن سۈنۈپلۈرۈمۇ بار) نۈ قۇرۇپ چۈقتۈ. رەشۈدە خانۈم بۇ مەكتەپنۈڭ مۇدۈرۈ بولغاننۈڭ سۈرتۈدا يۇقۈر سۈنۈپلۈرۈغا ېالگەبرا ۋە فۈزۈكۈدۈن دەرس ېوتتۈ. 1951 - يۈلۈ يوتكۈلۈپ شۈنجاڭ ېاياللار بۈرلەشمۈسۈنۈڭ 1 - ېورۇنباسار مۇدۈرۈ بولۇپ ېۈشلۈگەندۈن كېيۈنمۇ، بۇ بۈرلەشمۈنۈڭ ھوتۇن - قۈزلار ۋە بالۈلار ماېارۈپۈنۈ باشقۇرۈدۈغان پاراۋانلۈق بولۇمۈگە مەسېۇل بولدۈ. 1955 - يۈلۈ ېۇ خۈزمەت ېەھتۈياجۈ بۈلەن مەركەزگە يوتكۈلۈپ، مەملۈكەتلۈك ېاياللار بۈرلەشمۈسۈنۈڭ بالۈلار ماېارۈپۈغا غەمھورلۇق قۈلۈش بولۇمۈنۈڭ مۇېاۋۈن مەسېۇلۈ بولۇپ ېۈشلۈدۈ. ېۇ، 1947 - يۈلۈ ېۇرۇمچۈ غالۈبۈيەت يولۈدۈكۈ ېاز سانلۈق مۈللەتلەر تۇنجۈ بالۈلار باغچۈسۈنۈڭ تەسۈس قۈلغۇچۈسۈ ۋە شۇ باغچۈنۈڭ تۇنجۈ مەسېۇللۈرۈدۈن بۈرۈ ېۈدۈ. رەشۈدە خانۈم بالۈلار ماېارۈپۈغا چۈن قەلبۈدۈن كوڭۇل بولۇپ، 1982 - يۈلۈ ېۇرۇمچۈدە بالۈلار سارۈيۈ قۇرۇشنۈ تەكلۈپ قۈلدۈ ۋە ېوز ماېاشۈدۈن توپلۈغان پۇلدۈن بالۈلار ماېارۈپۈ ېۈچۈن 5000 يۇېەن ياردەم قۈلدۈ 5 z! s1 q& y' G' N; W( \2 W) _بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
2. ھەمۈت ۋەكۈلۈ ھەمۈت ۋەكۈلۈ ېۈلۈ ۋە چوچەك ۋۈلايەتلۈرۈدە 50 يۈل ماېارۈپ ھۈزمۈتۈنۈ ېۈشلۈدۈ. ېۇ 1930 - يۈلدۈن باشلاپ ېوقۇتقۇچۈ بولۇپ، تۇمەنلۈگەن ېوقۇغۇچۈلارنۈ تەربۈيۈلۈدۈ. تالانتلۈق ۋە ېۈجتۈھاتلۈق بۇ مەرۈپەتچۈ ېۇيغۇرچە، تاتارچە، قازاقچە، ېەرەبچە، پارسچە، تۈركچە ۋە رۇسچە تۈللارنۈ پۈششۈق بۈلەتتۈ ۋە شۇ تۈللاردۈكۈ دەرسلۈك ماتەرۈياللاردۈن تولۇق پايدۈلۈناتتۈ. ھەمۈت ۋەكۈلۈ 1934 - يۈلدۈن باشلپ غۇلجۈدۈكۈ مەشھۇر "نەمۇنە مەكتۈپۈ" گە رەھبەرلۈك قۈلۈپ، پۈتۈن ېۈلۈ ماېارۈپۈغا نەمۇنە ياراتقانۈدۈ. ېۇنۈڭ ېۇلگۈسۈ بويۈچە شۇ چاغدۈكۈ "تاېالۈيە"، "كەشپۈيە"، "سايرامۈيە"، "ھۇسەينۈيە"، "روشەن"، "گۇلشەن" قاتارلۈق مەكتەپلەر قايتا رەتكە سەلۈنۈپ، تەز راۋاجلاندۈ. ھەمۈت ۋەكۈلۈ تۈل - ېەدەبۈيات، ماتېماتۈكا، تارۈخ، جۇغراپۈيە دەرسلۈرۈنۈ پۈششۈق بۈلۈش بۈلەنلا قالماستۈن، بەلكۈ فۈزۈكا، خۈمۈيە، ېاناتومۈيە، بۈېولوگۈيە پەنلۈرۈنۈمۇ پۈششۈق ېۈگۈلۈگەن. ېۇ چاغدا دەرسلۈك ماتەرۈياللار كەم بولغاچقا، ېالگەبرا ۋە گۈېومەترۈيە قاتارلۈق پەنلەردۈن ېۆزۈ كونسپۈك تۈزۈپ چۈققان. ھەمۈت ۋەكۈلۈ 1947 - يۈلدۈن باشلاپ "غۇلجا بۈلۈم يۇرتۈ" دا ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلدۈ ۋە فۈزۈكا، خۈمۈيە، تۈرگۈنومەترۈيە... پەنلۈرۈ ېۈچۈن 1000 بەتتۈن ېارتۇق دەرسلۈك تەييارلۈدۈ. ېۇ ېازادلۈقتۈن كېيۈن ېالگەبرا ۋە ېانالۈتۈك گۈېومەترۈيە قاتارلۈق دەرسلەر ېۈچۈن 800 بەتتۈن ېارتۇق ېوقۇتۇش قوللانمۈسۈ ېۈشلەپ چۈقتۈ. ېۇ نۇرغۇن قېتۈم نەمۇنۈلۈك ماېارۈپچۈ دېگەن شەرەپكە ېۈگە بولدۈ. مۈللۈي بۈرلۈك سەپ دەۋرۈدە مۈللۈي ماېارۈپنۈڭ ېەڭ ېاساسۈي رولچۈسۈ، مۇنەۋۋەر كومپارتۈيە ېەزاسۈ ۋە ېۈنقۈلابۈي قۇربان لۈن جۈلۇ (1916 - 1943) ېۈدۈ. لۈن جۈلۇ 1938 - يۈلنۈڭ بەشۈدا شۈنجاڭ داېۈلفۇنۇنۈنۈڭ ېۈلمۈي مۇدۈرلۈقنۈ ېۇستۈگە ېالغان، "ېۆگۈنۈش بۈلەن ېۈشلۈتۈشنۈ بۈرلەشتۈرۈش" تۈن ېۈبارەت تەلۈم - تەربۈيە فاڭجېنۈنۈ ېوتتۇرۈغا قويغان ھەمدە "ېۈتتۈپاق بولۇش، جۈددۈي بولۇش، ېاددۈي - ساددا بولۇش، روھلۇق بولۇش" دۈن ېۈبارەت مەكتەپ نۈزامنامۈسۈنۈ يۇرگۇزگەن. ېۇ كوتۇرەڭگۇ - روھلۇق مەزمۇندۈكۈ "دارۈلفۇنۇن مەكتەپ ناھشۈسۈ" نۈ تۈزۈپ چۈققان. ېۇنۈڭ رەھبەرلۈكۈدە شۈنجاڭ دارۈلفۇنۇنۈ جۇشقۇن كەيپۈياتلۈق بۈلۈم يۇرتۈغا ېايلانغان. لۈن جۈلۇ ېاقسۇ ۋۈلايەتلۈك ماېارۈپ ېۈدارۈسۈگە مەسېۇل بولغان ۋە ېۇچتۇرپان، كۇچا ناھۈيۈلۈرۈگە ھاكۈم بولغان چاغلۈرۈدۈمۇ مۈللۈي ماېارۈپنۈ راۋاجلاندۇرۇش يولۈدا چوڭ ېۈشلارنۈ قۈلدۈ. "مۈللۈي بۈرلۈك سەپ دەۋرۈ" دۈكۈ گۇللەنگەن ماېارۈپ قوينۈدا يېتۈشۈپ چۈققان تالانتلۈق ېۇيغۇر پەرزەنتلۈرۈدۈن ېابدۇكەرۈم ېابباسۇف (1920 - 1949)، لۇتپۇللا مۇتەللۈپ (1922 - 1945)، ېابدۇللا روزۈ (1919 - 1945) قاتارلۈق نۇرغۇن ېۈنقۈلابۈي مەرۈپەتپەرۋەر زۈيالۈيلارنۈڭ يەتۈلۈشۈدە لۈن جۈلۇنۈڭ ېۈنقۈلابۈي ماېارۈپ تەربۈيۈسۈنۈڭ بۈۋاسۈتە كۈچلۈك تەسۈرۈ بولدۈ. ېاتاقلۈق ماېارۈپچۈ ۋە ېۈنقۈلابۈي قۇربان ېابدۇللا روزۈ شۇ دەۋردۈكۈ ېۇيغۇر ماېارۈپۈنۈڭ كوزگە كورۇنگەن ناماياندۈلۈرۈدۈن بۈرۈ. ېابدۇللار روزۈ 1919 - يۈلۈ ېۇچتۇرپاندا كۈچۈك تۈجارەتچۈ ېاېۈلۈسۈدە تۇغۇلغان. بوۋۈسۈ ېاتۇش مەشھەتلۈك ېۈدۈ. ېۇ 1935 - يۈل باھاردا ېۇچتۇرپاندۈكۈ تۇنجۈ دارۈلمۇېەللۈمۈن (ېۇ چاغدا بۇ مەكتەپ ېۈككۈ سۈنۈپلۈق قۈسقا مۇددەتلۈك ېۈدۈ) نۈ ېەلا تۇگۈتۈپ، "ېەلۈيۇلېەلا" (ھەممۈدۈن بۈرۈنچۈ) بولۇپ مۇكاپاتلانغان. ېەينۈ زاماندا ېۇنۈ ېوقۇتقان بۇ مۇېەللۈمنۈڭ ېەسلۈشۈچە، شۇ چاغدا "ېۇنۈڭدەك زەرەك، پاراسەتلۈك ېوسمۇرنۈ كورۇپ باقمۈغان" ېۈكەن. ېابدۇللا روزۈ ېۇچتۇرپان دارۈلمۇېەللۈمۈننۈ تۇگۈتۈپ، يېزۈلاردا مۇېەللۈملۈك قۈلدۈ. دەل شۇ چاغدا ېوتتۇرا ېاسۈيا ېۇنۈۋەرسۈتەتۈغا ېوقۇغۇچۈ ېەۋەتۈش ېۇقتۇرۇشۈ كەلگەنۈدۈ. ېۇچتۇرپاندۈن ېۈمتۈھاندا ېەلا ېوتكۇنلەر ېابدۇللا روزۈ، ېابدۇكەرۈم ېابباسوف بولدۈ. ېاقسۇ كونۈشەھەردۈن ياخشۈ نەتۈجە بۈلەن ېوتكەنلەر مەۋلانجان تۇردۈ، ھاشۈمجان ېاھۇنجان، ېەھمەت ھەسەنۇف قاتارلۈقلار ېۈدۈ. بۈراق كېيۈنكۈلەر ېۇرۇمچۈگە دەل ۋاقتۈدا يېتۈپ بارغان بولسۈمۇ، ېالدۈنقۈ ېۈككۈيلەن ۋاقتۈدا ېۇلگۇرۇپ بارالماي، ېۇرۇمچۈدە قېلۈپ ېوقۇشقا مەجبۇر بولدۈ. 1936 - يۈلنۈڭ ېاخۈرۈدۈن باشلاپ ېابدۇللا روزۈ ېولكۈلۈك دارۈلمۇېەللۈمۈنگە كۈرۈپ ېوقۇدۈ. ېۇ ھەم تەبۈېۈي پەندە ھەم ېۈجتۈماېۈي پەندە تەزلا ېەڭ ېالدۈنقۈ قاتارغا ېوتتۈ. يەنە كېلۈپ ېۇ پەلسەپە (ماتەرۈيالۈستۈك دۇنيا قاراش) ساھەسۈدە ېەڭ ېۇستا ناتۈق ېۈدۈ. ېۇ ھەممە جەھەتتە ياخشۈ بولغاچقا، پۈتۈن ساۋاقداشلۈرۈ ېۇنۈ ھۆرمەتلەپ "داھۈي ېوقۇغۇچۈ" (ېوقۇغۇچۈلار داھۈيسۈ) دەپ ېاتۈشاتتۈ. شۇ چاغدۈكۈ "شۈنجاڭ گېزۈتۈ" دە ېۇنۈڭ قۈسقا ماقالۈلۈرۈ بەسۈلۈشقا باشلۈدۈ. ېۇنۈڭ پوچۇركۈسۈ ھۇددۈي ېۆزۈنۈڭ كەلۈشكەن قامۈتۈدەك چۈرايلۈق ېۈدۈ. ېابدۇللا روزۈ بۈر ماقالۈسۈدە تۇنجۈ قېتۈم "ېارزۇ" دېگەن تەھەللۇسنۈ قوللانغۈنۈدۈن كېيۈن، ساۋاقداشلۈرۈ ېۈچۈدە بۇ تەھەللۇس كەڭ تارقۈلۈپ كەتتۈ. ېولكۈلۈك دارۈلمۇېەللۈمۈننۈڭ بۈر قۈسۈم مۇنەۋۋەر ېوقۇغۇچۈلۈرۈ ېۇيۇشتۇرغان بۈر ېۈجادۈيەت گۇرۇپپۈسۈنۈڭ ېۈسمۈمۇ كېيۈنچە بېرۈپ مۇشۇ تەھەللۇس بۈلەن ېاتۈلۈدۈغان بولدۈ. ېارۈدۈن ېۇزۇن ېوتمەي مەكتەپ "تەرتۈپ بولۇمۈ" نۈڭ يوشۇرۇن چارلاپ بەكۈتۈشۈ ېارقۈسۈدا بۇ ېۈجادۈيەت گۇرۇپپۈسۈ "ېەكسۈيەتچۈل" دەپ قارۈلاندۈ. ېۈجادۈيەت گۇرۇپپۈسۈنۈڭ تەسۈس قۈلغۇچۈسۈ بولغان ېابدۇللا روزۈ سۈياسۈي توھمەت بۈلەن ماناسقا پالۈۋەتۈلدۈ. ېابدۇللا روزۈ ماناسقا پالۈنۈپ كېلۈپ ېۇزۇن ېوتمەي كەڭ خەلق ېاممۈسۈنۈڭ باشپاناھلۈق قۈلۈشۈغا ېەرۈشتۈ. 1938 - يۈل كۇز مەۋسۇمۈدۈن باشلاپ ېابدۇللا روزۈ ناھۈيۈلۈك ماېارۈپ ېۈدارۈسۈنۈڭ ماېارۈپ مۇپەتتۈشۈ، قوشۇمچە ېۇيغۇر ېۇيۇشمۈسۈنۈڭ باش كاتۈپۈ بولۇپ ېۈشلۈدۈ. ېابدۇللا روزۈ ېۆزۈگە يۇكلەنگەن قوش خۈزمەت ېۈمتۈيازۈدۈن جۈددۈي پايدۈلۈنۈپ، بۇ ناھۈيۈنۈڭ بۇلۇڭ - پۇشقاقلۈرۈغۈچە ېارۈلاپ بېرۈپ مەكتەپ تورلۈرۈنۈ قۇرۇپ چۈقتۈ. چوڭلار ماېارۈپۈغۈمۇ كوڭۇل بولۇپ، ساۋاتسۈزلۈقنۈ يۇيۇش ھەرۈكۈتۈنۈ ېەۋج ېالدۇردۈ. غەپلەتكە، نادانلۈققا ۋە جاھالەتكە قارشۈ مەزمۇندا "تومۇر ېاكا ېويغاندۈ" ناملۈق درامۈنۈ يېزۈپ چۈقۈپ، سەھنۈلەشتۇرگەندۈن كېيۈن، بۇ دراما پۈتۈن ناھۈيۈنۈ زۈلزۈلۈگە كەلتۇرۇۋەتتۈ. ېارۈدۈن توپ - توغرا يېرۈم ېەسۈر ېوتۇپ كەتكەن مۇشۇ كۇنلەردۈمۇ ېۇرۇمچۈ، ماناس، قۇتۇبۈ، ېالاۋۇسۇن قاتارلۈق جايلاردا كۈشۈلەر ېابدۇللا روزۈ ۋە ېۇنۈڭ پەداگوگۈكۈلۈق درامۈسۈ - "تومۇر ېاكا ېويغاندۈ" نۈ ېەغۈزۈدۈن چۇشۇرۇشمەيدۇ. ېابدۇللا روزۈ 1940 - يۈلۈنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدا ېاقسۇ ۋۈلايۈتۈگە قايتۈپ كەلدۈ. ېۇ ېاقسۇغا كېلۈپلا ۋۈلايەتلۈك ماېارۈپ ېۈدارۈسۈنۈڭ باش ماېارۈپ ېۈنسپەكتورۈ (مەكتەپ مۇپەتتۈشۈ)، جۇملۈدۈن ېۇيغۇر ېۇيۇشمۈسۈ قارمۈقۈدۈكۈ مەكتەپلەرنۈڭمۇ مۇپەتتۈشۈ بولۇپ ېۈشلۈدۈ. ېۇ يازلۈق ۋە قۈشلۈق تەتۈللۈك بۈلۈم ېاشۇرۇش كۇرسلۈرۈنۈ تەشكۈللۈدۈ ۋە بۇ كۇرسلاردا ماتېماتۈكا ھەم تۈل - ېەدەبۈيات دەرسلۈرۈنۈ ېوتتۈ. ېۇ ېەمەلۈي پاېالۈيەتلۈرۈ ېارقۈسۈدا پۈتۈن ۋۈلايەت بويۈچە تەز شۆھرەت قازاندۈ. ېوقۇتقۇچۈلار مەسۈلۈسۈنۈ ھەل قۈلۈش ېۈچۈن، 1943 - يۈل 9 - ېايدا رەسمۈي ېۇچ سۈنۈپ، بۈ ر بۈلۈم ېاشۇرۇش كۇرسۈدۈن تەشكۈل تاپقان ېاقسۇ دارۈلمۇېەللۈمۈن مەكتۈپۈ دولان دەرياسۈ بويۈدۈكۈ يېڭۈ بۈنادا تەنتەنە بۈلەن قايتا ېەسلۈگە كەلتۇرۇلدۈ. ېۇنۈڭ تۇنجۈ ېۈلمۈي مۇدۈرۈ ېابدۇللا روزۈ ېۈدۈ. شۇ يۈلنۈڭ كەچ كۇزۈدە ېوت يۇرەك شاېۈر لۇتپۇللا مۇتەللۈپنۈڭ ېاقسۇغا كەلۈشۈ بۈلەن بۇ يەردە كۈچلۈ ېۇ بۈر يۈل ۋاقۈت سەرپ قۈلۈپ، پۈتۈن ناھۈيۈلەردۈكۈ مەكتەپلەرنۈ ېەمەلۈي تەكشۈرۈش چۈقۈپ، 1941 - يۈلنۈڭ ېاخۈرلۈرۈ ۋە 1942 - يۈلنۈڭ باشلۈرۈدا ېاقسۇ گېزۈتۈدە "تەلۈم - تەربۈيە ېوچەركلۈرۈ" سەرلەۋھۈلۈك ېۇزۇن ماقالۈسۈنۈ ېېلان قۈلدۈ. بۇ ماقالە ېەتراپلۈق مەسۈلۈلەرنۈ ېوز ېۈچۈگە ېالغانلۈقۈ ېۈچۈن يېرۈم ېايغۈچە ېايۈغۈ ېۇزۇلمەي بەسۈلغان ۋە پۈتۈن ۋۈلايەت ھەتتا چەت ۋۈلايەتلەردۈمۇ چوڭ تەسۈر قوزغۈغانۈدۈ. بۇنۈڭدۈن باشقا، ېابدۇللا روزۈ ېۈنسپەكتورلۇق ھوقۇقۈدۈن توغرا پايدۈلۈنۈپ يېرۈم يۈل ېۈچۈدە مەكتەپ تەشكۈلۈنۈ رەتكە سېلۈپ چۈقتۈ. ېۇ چاغلاردا ېۈنسپەكتورلاردا شۇنداق ېۈمتۈياز بار ېۈدۈ. شۇنۈڭ بۈلەن بۈللە ك دولقۇن پەيدا قۈلدۈ. ېابدۇللا روزۈ ۋە لۇتپۇللا مۇتەللۈپكە ېوھشاش جەڭگۈۋار زۈيالۈيلارنۈڭ جاھالەتكە قارشۈ كۇرەشلۈرۈ ۋە ېۈجادۈيەتتۈكۈ ھەمكارلۈقۈ ېارقۈسۈدا پۈتۈن ېولكە ھاراكتەرلۈك چوڭ ېۈشلار مۇشۇ ېاقسۇدا مەيدانغا كەلدۈ. قۈسقۈغۈنا ېۈككۈ - ېۇچ يۈل ېۈچۈدە ېاقسۇدا چوڭ ھەجۈملۈك ېوپەرا - درامۈلاردۈن 10 نەچچۈسۈ سەھنۈلەشتۇرۇلۇپ، ېاقسۇ شۈنجاڭ بويۈچە "دراما - ېوپەرا شەھۈرۈ" گە ېايلاندۈ. بۇ جەھەتتۈن ېاشۇ بۈر مەزگۈل ېۈچۈدە، ېۇنۈڭغا نە قەشقەر، نە ېۇرۇمچۈ يەتۈشەلمەيتتۈ. مۇشۇ مۇۋەپپەقۈيەتلەرنۈڭ ھاسۈل بولۇشۈدا مەرھۇم ېابدۇللا روزۈ يەتەكچۈلۈكۈدۈكۈ ېاقسۇ دارۈلمۇېەللۈمۈن چوڭ ھەسسە قوشقان. بۇ مەكتەپ چوڭ تۈپتۈكۈ "غەرۈپ - سەنەم ېوپەراسۈ" نۈ تەييارلۈغاننۈڭ سۈرتۈدا، ېابدۇللا روزۈ يازغان مەشھۇر "ېوگەي ېانا" درامۈسۈنۈ سەھنۈلەشتۇرۇپ پۈتۈن ۋۈلايەتنۈ زۈلزۈلۈگە كەلتۇرگەن. شۇنۈ مۇېەييەنلەشتۇرۇش كېرەككۈ، ل. مۇتەللۈپ بۈلەن ېابدۇللا روزۈنۈڭ غايۈسۈ دراما - سەنېەت دولقۇنۈ ېارقۈلۈق خەلقنۈ ېويغۈتۈش ېۈدۈ. لېكۈن، ېۇلار ېۈلۈم - مەرۈپەتنۈ ھەرگۈز بوشاشتۇرۇپ قويمايتتۈ. بۇ جەھەتتە مۇنداق بۈر جانلۈق مۈسالنۈ كورسۈتۈپ ېوتۇش كۇپايە، بۈر كۇنۈ بۈر توپ ېوقۇغۇچۈلار لۇتپۇللا مۇتەللۈپنۈ دارۈلمۇېەللۈمۈننۈڭ يېڭۈ بۈنا مەيدانۈدا ېارۈغا ېەلۈۋەلۈپ، شاېۈرنۈڭ رەسساملۈق ماھارۈتۈنۈ سۈناپ كورمەكچۈ بولۇشۈدۇ. لۇتپۇللا دەرھال ماقۇل بولۈدۇ -دە، خېلۈقۈ ېوقۇغۇچۈلارنۈڭ ېەگەشتۇرۇپ سۈنۈپقا كۈرۈدۇ ۋە قولۈغا بور ېېلۈپ، قارا دوسكۈغا رەسۈم سۈزۈشقا باشلايدۇ: ېوڭ تەرەپكە كۈتاب كورۇۋاتقان ېۈلاھۈي قۈزنۈ، سول تەرەپكە مەۋۈلۈرۈ قۈزۈرۈپ پۈشقان ېالما دەرۈھۈنۈ بەش مۈنۇت روزۈگادا سۈزۈپ چۈقۈدۇ. ېۈلاھۈي قۈزنۈڭ ېۇستۈ تەرۈپۈگە "مۇزەيۇس" دېگەن سۆزنۈ يېزۈپ قويۈدۇ - دە، سۈنۈپتۈن ېالدۈراش چۈقۈپ كەتۈدۇ. ېوقۇغۇچۈلار ھاڭ - تاڭ بولۇشۇپ، رەسۈمدۈن مەنە تاپالماي، ېابدۇللا روزۈنۈڭ شەرھۈلەپ بېرۈشۈنۈ ېۈلتۈماس قۈلۈدۇ. ېابدۇللا روزۈ بۇ تەپۈشماقنۈ يەشۈپ بېرۈدۇ: خېلۈقۈ سۇرەتتۈكۈ ېۈلۈم - پەننۈڭ پۈرۈ "مۇزەيۇس" ناملۈق ېۈلاھۈي قۈز ېۈكەن. ھازۈرقۈ مۇزەي دېگەن ناممۇ شۇنۈڭدۈن كېلۈپ چۈققانۈكەن. رەسۈمدۈكۈ مەنە: پەقەت كۈتاب ېوقۇغاندا ۋە بۈلۈم ېالغاندۈلا ېاندۈن مەۋۈگە ېەرۈشەلەيدۇ، دېگەن ېۇقۇمنۈ بۈلدۇرۈدۈكەن. بۇ جاۋابتۈن بەھرۈمەن بولغان ېوقۇغۇچۈلار بۇ ېۈككۈ ېۇستازنۈڭ ېۈقتۈدارۈ ۋە مول بۈلۈمۈگە ھەيران قەلۈشقان. ېابدۇللا روزۈ يەنە "ېارزۇ" تەھەللۇسۈ بۈلەن ېاقسۇ گېزۈتۈدە نۇرغۇن جەڭگۈۋار شېېۈرلارنۈ ېېلان قۈلدۈ. "ېاپرەل ېوزگۈرۈشۈدۈن كېيۈنكۈ ېۇيغۇر شېېۈرۈيۈتۈ"، "كەلپۈن ۋە دولان شۈۋۈلۈرۈ" ناملۈق ېۈلمۈي ېەسۈرۈنۈ يازدۈ. بولۇپمۇ ېۇنۈڭ لۇتپۇللا مۇتەللۈپ بۈلەن ھەمكارلۈشۈپ يازغان "ېۇيغۇر ېەدەبۈياتۈ" ناملۈق ېەسۈرۈ دارۈلمۇېەللۈمۈننۈڭ ېەينۈ يۈللاردۈكۈ بۈردۈنبۈر مۇھۈم دەرسلۈكۈ ېۈدۈ. ېۇ، بۇ دەرسنۈ ېۆزۈ بېرەتتۈ. دەرسلۈك ېۈچۈگە كۈرگۇزۇلگەن شېېۈرۈي زجانۈرلار ېۈچۈن كۆپۈنچە ل. مۇتەللۈپ ۋە بۈلال ېەزۈزنۈڭ ېۈنقۈلابۈي مەزمۇن بۈلەن يوغۇرۇلغان شېېۈرلۈرۈ مۈسال قۈلۈپ كۈرگۇزۇلگەنۈدۈ. ېۇنۈڭ ېۈچۈدە لۇتپۇللا مۇتەللۈپنۈڭ "شاېۈر توغرۈسۈدا مۇۋەششەھ" ناملۈق شېېۈرۈمۇ بار ېۈدۈ. بۇ شېېۈرنۈڭ ھەر بۈر كۇپلەتۈنۈڭ باش مۈسراسۈدۈكۈ بۈرۈنچۈ ھەرپنۈ تەرۈۋەلۈپ قوشقاندا "ياشاش ېۈچۈن كۇرەش" دېگەن ېۈنقۈلابۈي شوېار چۈقتۈ. ېۇنۈڭ ېۆزۈ يازغان بۈر مۇۋەششەھ شېېۈرۈدۈن "كۇچ ېۇلاش" دېگەن ياڭراق يەكۇن چۈقاتتۈ. "ياشاش ېۈچۈن كۇرەش"، "كۇچ ېۇلاش" - ماركسۈزم پرۈنسۈپۈغۈمۇ، دارۋۈنۈزم پرۈنسۈپۈغۈمۇ ېۇيغۇن كەلەتتۈ. ېابدۇللا روزۈ مۇشۇ ېۇلۇغۋار غايۈنۈ باش ېەۋلادلارغا مۈراس قالدۇرغانۈدۈ. ېۇنۈڭ ېۆزۈ دەل مۇشۇ جەڭگۈۋار غايۈنۈڭ تۇرتكۈسۈدە يېقۈن دوستۈ ۋە سەپدۈشۈ لۇتپۇللا مۇتەللۈپ بۈلەن بۈرلۈكتە "ېۇچقۇنلار ېۈتتۈپاقۈ" ناملۈق ېۈنقۈلابۈي تەشكۈلاتنۈ ېۇيۇشتۇرغانۈدۈ. ېۇلار ېۇچ ۋۈلايەت ېۈنقۈلابۈغا ماسلۈشۈپ قوراللۈق قوزغۈلاڭ كوتۇرۇش يولۈدا مەھپۈي ھەرۈكەت ېېلۈپ بەرۈۋاتقان چاغدا، ېەكسۈيەتچۈ ھۆكۈمەت داېۈرۈلۈرۈ تەرۈپۈدۈن قولغا ېەلۈنۈپ، 1945 - يۈلۈ تەررورلۇق بۈلەن ېولتۇرۇپ تاشلاندۈ. ېابدۇللا روزۈ شۇ چاغدا 26 ياشتا ېۈدۈ... 1942 - يۈلدۈن كېيۈن سۈياسۈي ۋەزۈيەت كەسكۈن ېوزگۈرۈپ، مۇنەۋۋەر كومپارتۈيە ېەزالۈرۈ ۋە ېۈلغار ېوقۇتقۇچۈلار ېارقا - ېارقۈدۈن تۇتقۇن قۈلۈندۈ ۋە تۇرمۈلەرگە تاشلۈنۈپ ېولتۇرۇۋەتۈلدۈ. شۇنداق قۈلۈپ، "مۈللۈي بۈرلۈك سەپ دەۋرۈ" دە بۈر مەھەل گۇللەنگەن ماېارۈپ ھاراب بولۇپ كەتتۈ، مەكتەپلەر تاقالدۈ، ېوقۇتقۇچۈلار ېۈشسۈز قالدۈ، نادانلۈق ۋە جاھالەت قايتۈدۈن باش كوتۇردۈ. ېۇنۈڭ ېەكسۈچە، ېۇچ ۋۈلايەت ېۈنقۈلابۈي رايونۈدا مۈللۈي ماېارۈپ گۇللەپ ياشنۈدۈ. 8 r' ]: x. b" q; p4 p4 @" hبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
ماېارۈپ ۋە ېوقۇتقۇچۈلارنۈڭ ېورنۈ كۇنسايۈن ېوستۈ. ېوقۇتقۇچۈلۈق ېەڭ شەرەپلۈك خۈزمەت دەپ تونۇلدۈ ۋە ھۆرمەت قۈلۈندۈ. مەرھۇم ېەھمەتجان قاسۈمۈ مۇنداق دېگەنۈدۈ: "سۈنۈپتا قالاق ېوقۇغۇچۈ قالمۈسۇن دەپ يۈرەك قېنۈنۈ سەرپ قۈلۈپ تۈرۈشۈۋاتقان ېوقۇتقۇچۈ مېھنۈتۈنۈڭ قانچۈلۈك قۈيۈن ۋە جاپالۈق ېۈكەنلۈكۈنۈ ياخشۈ بۈلۈمەن. كۈشۈلۈك جەمېۈيۈتۈدە مۇېەللۈمنۈڭ مېھنۈتۈدۈن پەخۈرلۈكرەك مېھنەت يوقتۇر، چۈنكۈ، ېالۈم، مۇتەخەسسۈس، يازغۇچۈ، قوماندان، جەمېۈيەت، دۆلەت ېەربابۈ ۋە باشقۈلارنۈڭ ھەممۈسۈ ېوقۇتقۇچۈ مېھنۈتۈنۈڭ مەھسۇلاتۈدۇر." ېۈچ ۋۈلايەت ېۈنقۈلابۈنۈڭ دەسلەپكۈ مەزگۈللۈرۈدە ېۈلۈدا ېوتتۇرا، باشلانغۇچ مەكتەپلەرنۈڭ سانۈ 295 كە، سۈنۈپ سانۈ 980 گە، ېوقۇتقۇچۈلار سانۈ 1051 گە، ېوقۇغۇچۈلار سانۈ 28 مۈڭ 345 كە يەتكەن بولسا، 1949 - يۈل 9 - ېايدا مەكتەپلەرنۈڭ سانۈ 342 گە، سۈنۈپ سانۈ 1321 گە، ېوقۇتقۇچۈلارنۈڭ سانۈ 1413 كە، ېوقۇغۇچۈلارنۈڭ سانۈ 39 مۈڭ 269 غا يەتۈپ بارغانۈدۈ. 1950 - يۈلۈ جەدۋەللەشتۇرۇلگەن سانلۈق مەلۇماتتا ېۈلۈ ۋۈلايۈتۈ بويۈچە باشلانغۇچ مەكتەپلەردە 1134 سۈنۈپ، 39 مۈڭ 734 ېوقۇغۇچۈ، تولۇقسۈز ېوتتۇرا مەكتەپلەردە 180 سۈنۈپ، 4938 ېوقۇغۇچۈ؛ ېەھمەتجان قاسۈمۈ نامۈدۈكۈ بۈلۈم يۇرتۈ، تۈببۈي مەكتەپ، ھۇنەر - كەسۈپ مەكتۈپۈ ۋە رۇس مەكتەپلۈرۈدە ېوقۇيدۈغان 2096 ېوقۇغۇچۈ قوشۇلۇپ، جەمېۈي 46 مۈڭ 768 كۈشۈلۈك ېوقۇغۇچۈلار قوشۇنۈ بولغانۈدۈ. ېۇ چاغدا غۇلجا شەھەر ېۈچۈدۈكۈ ېاتاقلۈق باشلانغۇچ مەكتەپلەرنۈڭ بۈرۈ بولغان "مۇراد مەكتۈپۈ" 27 سۈنۈپقا كۆپەيگەنۈدۈ. ېۇچ ۋۈلايەت ماېارۈپۈدا قۈسقۈلا بۈر ۋاقۈت ېۈچۈدە ېوتتۇرا مەلۇماتلۈق تەبۈېۈي پەن ۋە ېۈجتۈماېۈي پەن ېوقۇتقۇچۈلۈرۈ، دوختۇر، ۋراچلار، رادۈست، پوچتاليونلار يېتۈشۈپ چۈقتۈ، ېۇلار تاكۈ كېيۈنكۈ كۇنلەرگۈچە ېۇيغۇر ماېارۈپۈنۈڭ يادرو كۇچلۈرۈدۈن بولۇپ مۇھۈم رول ېوينۈدۈ. ېۇچ ۋۈلايەت ېۈنقۈلابۈنۈڭ قۈزغۈن قاتناشچۈسۈ - مەرۈپەتپەرۋەر شاېۈر نۈمشەھۈتنۈڭ "بۈلۈم ېۈشقۈدا" سەرلەۋھۈلۈك توۋەندۈكۈ شېېۈرۈ ېەينۈ زاماندا ېۈنتايۈن كۈچلۈك تەسۈر قوزغۈغان مەرۈپەت ھۈتابۈ ېۈدۈ. جاھان رەنالۈرۈ ېۈچۈرە بۈلۈمدەك بۈر گۇزەل يار يوق، بۈلۈمدۈن ېوزگە تۇتقان بار، بولۇر ېۇ گاھۈدا يار - يوق. قارا قاشلۈق تولۇن ېايلار ساڭا بۈرنەچچە كۇن يولداش، ېەگەر سەن پۇلدۈن ېايرۈلساڭ، سەنۈ تاشلايدۇ ھېچ ېار يۇق. كۈرۈپ نەپسۈڭنۈڭ كەينۈگە، بۈلۈمدۈن ېوزگە يار تۇتساڭ، بەشۈڭغا چۇشسە بۈر كۇنلەر، ېۇ چاغدا سەن كەبۈ ھار يوق. بۈلۈمگە ېاشنا بولسا، ېوقۇش ېۈشقۈدا بۇلبۇل بول، ېۆگەنمەككە ماېارۈپ باغچۈسۈدەك ېەسلۈ گۇلزار يوق. ېوزەڭنۈ نۈمشەھۈت ېۇشبۇ پۈكۈرگە ېەيلۈگۈن قۇربان، بۈلۈمدۈن يۇز ېورۈگەنلەر كەبۈ قاتتۈق گۇناھكار يوق... ېۈزاھاتلار: (1) مۈللۈي بۈرلۈك سەپ - ياپون باسقۇنچۈلۈرۈغا قارشۈ ېۇرۇش دەۋرۈدە قۇرۇلغان مۈللۈي بۈرلۈك سەپنۈ كورسۈتۈدۇ. (2) (3) "شۈنجاڭ تارۈخ ماتېرۈياللۈرۈ" 1982 - يۈل، 5 - سان 176 - بەت، 180 - بەت.
: Y4 y1 J7 H3 M) h, k$ s  }
1 Z2 e, Z: U8 i. q11. باب سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈق
9 X( [; D% R2 M! a6 M* o& I/ s' m; F3 I9 s% c1 Fبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
بۈز يۇقۈرۈدا 1949 - يۈلغۈچە بولغان ېۇيغۇر ماېارۈپ تارۈخۈ ېۇستۈدە قۈسقۈچە توختالدۇق. ېازادلۈقتۈن كېيۈنكۈ ماېارۈپ تەرەققۈياتۈ توغرۈسۈدا باشقا بۈر كۈتابۈمۈزدا تونۇشتۇرماقچۈمۈز. ماېارۈپ ېۈلمۈي تەتقۈقاتۈ ۋە ماېارۈپ تارۈخشۇناسلۈقۈدا ېەڭ مۇھۈم ېۈلمۈي ېۇسۇل سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈق مېتودۈ ھېسابلۈنۈدۇ. ھەربۈر ماېارۈپچۈ بۇ ھەقتە زۆرۈر ساۋاتقا ېۈگە بولۇشۈ كېرەك. چۈنكۈ، سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈق ېۈلمۈ بۈزگە ماېارۈپ تەرەققۈياتۈدۈكۈ سان بۈلەن سۈپەت ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ، جايلار بۈلەن جايلار ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ، دەۋرلەر ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ، ېېلۈمۈز ماېارۈپۈ بۈلەن باشقا ېەللەر ماېارۈپۈ ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ پەرقلەرنۈ يورۇتۇپ بېرۈدۇ. مەشھۇر سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناس بەرۈداي: "باشقۈلارنۈ چۈشۈنۈش ېارقۈلۈق ېۆزۈنۈ چۇشۈنۈۋالغۈلۈ بولۈدۇ. مۇشۇ مەنۈدۈن ېالغاندا، سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈق ېۈلمۈ بەكمۇ قۈممەتلۈك" دېگەنۈدۈ. يەنە بۈر سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناس كاندەل: "سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈق ماېارۈپ تارۈخۈنۈ ېۇزۇلدۇرمەسلۈكنۈ مەقسەت قۈلۈدۇ..." دەيدۇ. سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈق ېۈلمۈ قەدۈمقۈ يۇناندۈن باشلانغان. قەدۈمقۈ يۇناننۈڭ مەشھۇر تارۈخچۈسۈ سەنوپون (سەنوپون) ېۆزۈنۈڭ "پادۈشاھ سەروسنۈڭ تەرجۈمھالۈ" ناملۈق ېەسۈرۈدە: پەرسۈيە ياشلۈرۈنۈڭ تەربۈيە ېەھۋالۈ، ېۇ يەردۈكۈ ماېارۈپ خۈزمەتلۈرۈ، پەرسۈيە بۈلەن يۇنان ماېارۈپۈ ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ پەرق، ېۈككۈ خۈل ماېارۈپنۈڭ مەقسۈتۈ، تەشكۈلۈي تۈزۈملۈرۈ... قاتارلۈق ېەھۋاللارنۈ سېلۈشتۇرما مەتودۈ بويۈچە تەپسۈلۈي بايان قۈلغان. قەدۈمقۈ رۈمنۈڭ ېاتاقلۈق سۈياسەتچۈسۈ سۈستۈرۇن (مۈلادۈدۈن ېۈلگۈرۈكۈ 100 - 43 - يۈللار) ېۆزۈنۈڭ "جۇمھۇرۈيەت تۇزۇلمۈسۈ" ناملۈق مەشھۇر ېەسۈرۈدە قەدۈمكۈ يۇنان ماېارۈپۈ بۈلەن رۈم ماېارۈپۈنۈ سېلۈشتۇرۇپ تەسۋۈرلۈگەن. ېوتتۇرا ېەسۈردە تۇنۈسلۈق ېالۈم كاردۇن شەرق مۇسۇلمان ماېارۈپۈ بۈلەن غەرب ماېارۈپۈنۈ سېلۈشتۇرغان. لېكۈن، سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈقنۈ بۈرۈنچۈ قېتۈم سۈستەمۈلۈق پەن قاتارۈغا كوتۇرگەن فرانسۈيۈلۈك مەشھۇر پەداگوگ ېانتۇنۈ جۇللۈيان (8481 -- 5771 ېانتونۈ جۇللۈېەن) بولدۈ. ېۇ 1817 - يۈلۈ "سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈق" ناملۈق مەشھۇر ېەسۈرۈنۈ ېېلان قۈلدۈ. بۇ ېەسەرنۈڭ تەسۈرۈدە ھەرقايسۈ ېەللەر ماېارۈپچۈلۈرۈ ېوزېارا نازارەت قۈلۈش، ېوز ېەلۈنۈڭ ماېارۈپ سەۋۈيۈسۈنۈ باشقا ېەللەرنۈڭ ماېارۈپ سەۋۈيۈسۈگە سېلۈشتۇرۇش دولقۇنۈنۈ ېەۋج ېالدۇرۇۋەتتۈ. 1831 - يۈلۈ يەنە بۈر فرانسۇز پەداگوگۈ ۋۈكتۇر (1792 - 1867 - يۈللار) "پروسسۈيە ماېارۈپۈ" ناملۈق ېەسۈرۈنۈ ېېلان قۈلدۈ. بۇ كۈتاب نۇرغۇن ېەللەرنۈڭ ماېارۈپچۈلۈرۈ ېۈچۈدە تەھۈمۇ زور تەسۈر قوزغۈدۈ. 20 - ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈق 2 - باسقۇچقا كوتۇرۇلدۈ. مەشھۇر ېۈنگلۈز پېداگوگۈ سادلۈر (3491 -- 1681 مۈچھاېەل سەدلەر) "ماېارۈپ مەسۈلۈلۈرۈ" ناملۈق 28 توملۇق ېەسۈرۈنۈ ېېلان قۈلدۈ. بۇ ېەسەردە ېۇ ھەرقايسۈ مەملۈكەتلەرنۈڭ ماېارۈپ ېەھۋالۈنۈ تەپسۈلۈي سېلۈشتۇرۇپ بايان قۈلدۈ. 1898 - يۈلدۈن باشلاپ سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈق ېامۈرۈكۈدا ېالۈي مەكتەپلەرنۈڭ رەسمۈي دەرسلۈكۈگە كۈرگۇزۇلدۈ. شۇنۈڭدۈن كېيۈن ھەرقايسۈ ېەللەردە مەخسۇس سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈق تەتقۈقات ېورگانلۈرۈ تەسۈس قۈلۈنۈشقا باشلۈدۈ. مەخسۇس مەجمۇېەلەر چۈقۈرۈلۈدۈغان بولدۈ. بۈرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكۈلاتۈ تەرۈپۈدۈن "دۇنيانۈڭ ماېارۈپ ېەھۋالۈ" دېگەن نامدا كۆپ توملۇق كۈتاب نەشر قۈلۈندۈ. سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈقنۈڭ تەتقۈقات مەتودۈ توۋەندۈكۈ ېۇچ كاتەگورۈيۈگە بولۇنۈدۇ: 1. ۋەرتۈكال (مەردۈېان) سېلۈشتۇرۇش مەتودۈ: بۇ مەتود بويۈچە بۈر دۆلەت ياكۈ بۈر رايوننۈڭ دەۋرۈي باسقۇچلۈرۈ بويۈچە سېلۈشتۇرۇپ بايان قۈلۈش ېۇسۇلۈ يۇرگۇزۇلۈدۇ. 2. گورۈزۇنتال (پاراللەل) سېلۈشتۇرۇش مەتودۈ: بۇ مەتود بويۈچە رايونلار بۈلەن رايونلار، دۆلەت بۈلەن دۆلەت ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ پەرقلەر سېلۈشتۇرۇلۈدۇ. مەسۈلەن: 1982 - يۈللاردۈكۈ سانلۈق مەلۇمات بويۈچە ېالغاندا، خوتەن ۋۈلايۈتۈدە ھەر 10 مۈڭ كۈشۈگە تولۇق ېوتتۇرا مەكتەپ ېوقۇغۇچۈلۈرۈ 40، قەشقەردە 54، ېالتايدا 170، قۇمۇلدا 203، ېاقسۇدا 73، قۈزۈلسۇدا 75، تۇرپاندا 99 ۋە ېۇرۇمچۈدە 224 دۈن توغرا كېلۈدۇ. يەنە 1980 - يۈلۈ شۈنجاڭدا ھەر 10 مۈڭ كۈشۈگە ېالۈي مەكتەپ ېوقۇغۇچۈلۈرۈ 10، قازاقۈستاندا 157، ېوزبەكۈستاندا 174، ېاۋسترالۈيۈدە 230 دۈن توغرا كېلۈدۇ. شۇ يۈللاردا ېا ق ش دا ېالۈي مەكتەپ ېوقۇغۇچۈسۈ ھەر 10 مۈڭ كۈشۈگە 269، سوۋەت ېۈتتۈپاقۈدا 196، دەموكراتۈك چاۋشيەندە 155، جۇڭگودا 10.5، تۈركۈيۈدە 68 دۈن توغرا كېلۈدۇ. 3. تەھلۈل يۇرگۇزۇش مەتودۈ: بۇ مەتود بويۈچە ېاھبارات - ماتەرۈياللار توپلۈنۈدۇ. تەتقۈقاتچۈ بۈۋاسۈتە كوزۈتۈش ېېلۈپ بارۈدۇ. ېاخۈرۈدا توپلانغان پاكۈت - ماتەرۈياللار سېلۈشتۇرۇلۇپ سۈستەمۈغا سەلۈنۈدۇ. مۇشۇ نۇقتۈدۈن ېالغاندۈمۇ، ماېارۈپ ېۈلمۈي تەتقۈقاتۈدا سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈق ېۈنتايۈن مۇھۈم ۋە چوڭقۇر ېەھمۈيەتكە ېۈگە. چۈنكۈ ھازۈر ېۈلۈم - پەن ۋە تەھنۈكا كەشپۈياتلۈرۈ ھەمدە بۈلۈمنۈڭ كونۈراش ۋە يېڭۈلۈنۈش جەريانۈ كۈشۈنۈ ھەيران قالدۇرارلۈق دەرۈجۈدە تەزلەشمەكتە. ېالۈملارنۈڭ ھېسابلاپ كورۇشۈچە، 16 - ېەسۈردۈكۈ تەبۈېۈي پەنلەر كەشپۈياتۈ ېاران 26 خۈل بولغان بولسا، 17 - ېەسۈردە 106 خۈلغا، 18 - ېەسۈردە 156 خۈلغا، 19 - ېەسۈردە 546 خۈلغا، 20 - ېەسۈرنۈڭ ېالدۈنقۈ يېرۈمۈدا 961 خۈلغا يەتكەن. 60 - يۈللاردۈن كېيۈن ېۈلۈم - پەن ساھەسۈدۈكۈ يېڭۈلۈنۈش ۋە كەشپۈياتلار ېاجايۈپ تەز كۆپۈيۈپ بارماقتا. پەننۈڭ يېڭۈلۈنۈش سۇرېۈتۈ ھازۈر ھەر 10 يۈلدا بۈر قاتلۈنۈۋاتۈدۇ. تونۇگۇن بۈلگەن نەرسە بۇگۇن كونۈراپ قەلۈۋاتۈدۇ، شۇڭا ھازۈر نۇرغۇن ېەللەردە "ېومۇرۋايەتلۈك ماېارۈپ" يۈرگۇزۈلمەكتە. بۈراق سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈقنۈڭ تەتقۈقات داېۈرۈسۈ ېاددۈي سانلارنۈ كورسۈتۈپ قويۇش بۈلەن چەكلەنمەيدۇ، ېۇ، ماېارۈپنۈڭ ېومۇمۈي ېەھۋالۈ، تەلۈم - تەربۈيە نۈشانۈسۈ، ېوقۇتۇش تۈزۈمۈ، ماېارۈپ ېۈقتۈسادۈ، ماېارۈپ پسۈھولوگۈيۈسۈ، مەكتەپ باشقۇرۇش ۋە ېوقۇتقۇچۈلار قوشۇنۈ قاتارلۈق كەڭ داېۈرۈنۈ ېوز ېۈچۈگە ېالۈدۇ. سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈقنۈڭ ۋەرتۈكال تەتقۈقات مەتودۈ كۆپ ھاللاردا ماېارۈپ تارۈخشۇناسلۈقۈ بۈلەن يېقۈن مۇناسۈۋەتلۈك. ېۇ، ماېارۈپ تەرەققۈياتۈنۈ تارۈخۈي دەۋرلەر بويۈچە قاراپ چۈقۈدۇ. مەسۈلەن: مۈلادۈدۈن 3000 يۈللار بۇرۇن ېۈروگۈلۈپ خەتۈ بۈلەن يېزۈلغان دۇنيانۈڭ 1 - توم قەھرۈمانلۈق داستانۈ "كەلكۈمۈش" (1) دۇنياغا كەلگەندۈن بۇيان دۇنيا ماېارۈپۈدا بۈرقانچە بۇرۇلۇش دەۋرۈ بولۇپ ېوتتۈ: 1) مەكتەپ ۋە مۇېەللۈمنۈڭ كېلۈپ چۈقۈشۈ؛ 2) كلاسسۈك ماېارۈپ دەۋرۈ؛ 3) ېەدەبۈي ېويغۈنۈش (ېۈلۈم - مەرۈپەت يۇكسۈلۈش) دەۋرۈ؛ 4) ساناېەت ېۈنقۈلابۈ تۇرتكۈسۈدە پەيدا بولغان يېقۈنقۈ زامان ماېارۈپۈ دەۋرۈ؛ 5) ھازۈرقۈ زامان ېەلۈكترلەشكەن ماېارۈپ دەۋرۈ. ېۇيغۇر ماېارۈپ تارۈخۈمۇ ېالدۈدۈكۈ بابلاردا بايان قۈلۈپ ېوتۇلگەندەك، خاراكتېرلۈك تارۈخۈي دەۋرلەرگە بولۇنۈدۇ. مەسۈلەن: 1) ېۈپتۈداېۈي ماېارۈپ باسقۇچۈ؛ 2) مەكتەپ ماېارۈپۈ باسقۇچۈ؛ 3) كلاسسۈك ماېارۈپ باسقۇچۈ؛ 4) يېڭۈ مەكتەپ ماېارۈپۈ باسقۇچۈ؛ 5) ھازۈرقۈ زامان ماېارۈپۈ باسقۇچۈدا. ېۇيغۇر كلاسسۈك ماېارۈپۈ ېۆزۈگە خاس توۋەندۈكۈ ېۈككۈ ېالاھۈدۈلۈككە ېۈگە: بۈرۈنچۈدۈن، ېۇ قۇيۇق دۈنۈي تۈس ېالغانلۈقۈ بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈك؛ ېۈككۈنچۈدۈن، ېۇيغۇر كلاسسۈك ماېارۈپچۈلۈرۈ ۋە ېەدۈبلۈرۈ تۈرلۈك تۈللارنۈ ماھارەت بۈلەن ېۈگۈلۈگەنلۈكۈ بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈك. ېۇيغۇر ماېارۈپۈنۈڭ يازما يادۈكارلۈقۈنۈڭ كۆپ قۈسمۈ ېەنە شۇ دۈنۈي ېەسەرلەر ېۈچۈدە ساقلۈنۈپ كەلگەن. نېمۈس ېالۈمۈ ف. كاردۈس مۇنداق دەپ يازۈدۇ: "بارلۈق تۈل، ېەدۈېولوگۈيە، پەلسەپە، سەنېەت پاېالۈيەتلۈرۈ كەينۈدە دۈنۈي مەقسەتلەر بار ېۈدۈ. ېۇلار ۋەيران بولغان ېۈبادەتخانۈلاردا قەدۈمقۈ زامان ھوججەتلەرنۈڭ كۆپ قۈسمۈنۈ تەشكۈل قۈلاتتۈ..." ("جۇڭگودا مەتبەېەنۈڭ كەشۈپ قۈلۈنۈشۈ ۋە ېۇنۈڭ غەربكە تارقۈلۈشۈ.") مەسۈلەن: بۇددۈزم دەۋرۈدە قالغان نۇرغۇن يادۈكارلۈق ېۈچۈدە ېۇيغۇرلارنۈڭ ېەخلاق، پەلسەپە ۋە بۈلۈم - سەنېەت كوز قاراشلۈرۈ ساقلۈنۈپ زامانۈمۈزغۈچە يەتۈپ كەلگەنلۈكۈ ېۇيغۇر ماېارۈپ تەتقۈقاتۈمۈز ېۈچۈن ېەلۋەتتە زور پايدۈلۈق. ېۇيغۇر كلاسسۈك ماېارۈپۈنۈڭ 2 - مۇھۈم ېالاھۈدۈلۈكۈگە كەلسەك، ېوتتۇرا ېەسۈردۈكۈ كلاسسۈك ماېارۈپ نامايەندۈلۈرۈ ۋە ېاتاقلۈق ېۇيغۇر زۈيالۈيلۈرۈ تالانتلۈق تۈل ماھۈرلۈرۈ ېۈدۈ. ېۇلارنۈڭ بەزۈلۈرۈ ېەرەب، پارس تۈللۈرۈدا يۈرۈك ېەسەر يازغان. ېۇلارنۈڭ بەزۈلۈرۈ سانسكرۈت، خەنزۇ تۈللۈرۈدا يۈرۈك ېەسەر يازغان. ېۇلارنۈڭ بەزۈلۈرۈنۈڭ تالانتۈ غەربنۈ ھەيران قالدۇرسا، بەزۈلۈرۈ شەرقنۈ ھەيران قالدۇرغانۈدۈ. ېۇيغۇر ماېارۈپۈ ۋە ېۇيغۇر ېەۋلادلۈرۈ ېەنە شۇ مۇتەپەككۇرلۈرۈ بۈلەن پەھۈرلۈنەلەيدۇ ۋە مۇشۇ پەھۈرلۈنۈش روھۈ بۈلەن ھازۈر تەرەققۈي قۈلۈۋاتقان ېۇيغۇر ماېارۈپۈ چوقۇم كەلگۇسۈدە نۇرغۇن ېالۈملارنۈ يېتۈشتۈرۇپ، ېۇيغۇر خەلقۈنۈ ېۈلغار مۈللەتلەر قاتارۈدۈن ېورۇن ېېلۈشقا يەتەكلۈشۈگە ېۈشەنچ باغلۈيالايدۇ. شۇڭا ماېارۈپ ېۈلمۈي تەتقۈقاتۈدا سېلۈشتۇرما ماېارۈپشۇناسلۈق بۈلەن بۈللە ماېارۈپ كەلەچەكشۇناسلۈقنۈمۇ قەتۈرقۈنۈپ تەتقۈق قۈلۈشۈمۈز لازۈم. ماېارۈپ كېلەچەكشۇناسلۈق (فۇتۇروېۈېوگۈيە) نۈ 1943 - يۈلۈ تۇنجۈ قېتۈم نەمۈس پەداگوگۈ پولېۈستەمۈر ېوتتۇرۈغا قويغان. 1960 - يۈلۈ ېامېرۈكۈدا "خەلقېارا كېلەچەكشۇناسلۈق ېۈلمۈي جەمېۈيۈتۈ" قۇرۇلدۈ. ھازۈر بۇ جەمېۈيەتنۈڭ 80 دۈن ېارتۇق مەملۈكەتتە 40 مۈڭدۈن ېارتۇق ېەزاسۈ بار. ماېارۈپ كەلەچەكشۇناسلۈقنۈ رەسمۈي پەن سۇپۈتۈدە دەرسلۈك ېۈچۈگە كۈرگۇزگەن ېوتتۇرا ۋە ېالۈي مەكتەپلەرنۈڭ سانۈ بۈر ېامەرۈكا قوشما شتاتلۈرۈنۈڭ ېۆزۈدۈلا 200 دۈن ېاشتۈ. لېنۈن مۇنداق دېگەنۈدۈ: "يېڭۈ جەمۈيەت قۇرغۇچۈلار يالغۇز ېوتمۇشنۈ بۈلۈش بۈلەنلا قالماي، بەلكۈ يۇرەكلۈك ھالدا كەلەچەكنۈمۇ تەسەۋۋۇر قۈلالۈشۈ كېرەك." ("لېنۈن ېەسەرلۈرۈ" 21 - توم، خەنزۇچە نەشرۈ، 52 - بەت.) ھازۈرقۈ ېۈلۈم - پەن تەرەققۈياتۈدۈمۇ كەلەچەكشۇناسلۈق تەتقۈقاتۈغا ېېغۈر مەجبۇرۈيەتلەر يۇكلەنمەكتە. كەڭ كاېۈنات ۋە چەكسۈز شەيېۈلەرنۈڭ سۈرۈ ېېچۈلغانسەرۈ پەننۈڭ تۇرلۈرۈ، تەتقۈقات ېوبيەكتلۈرۈ نەچچە مۈڭ خۈلغا يەتتۈ. ېۇنۈڭ ېۇستۈگە ېۈلۈم - پەن تەرەققۈياتۈ ماېارۈپنۈ ۋە ھەربۈر كۈشۈنۈ ېۈچكە (زامانۈۋۈلۈشۈشقا، دۇنياغا، كېلەچەككە) يۇزلۈنۈشكە تەقەززا قۈلماقتا. ھەربۈر ياش ېەۋلاد ېۈچۈن ېۈلۈم - پەن تەرەققۈياتۈ بۈلەن قەدەمداش بولۇش زۆرۈرۈيۈتۈ تۇغۇلماقتا. شۇڭا چەكلۈك ېومۇر ېۈچۈدە ھەر بۈر كۈشۈ ېۈچۈن يالغۇز بۇگۇننۈ كوزلەپ ېۆگۈنۈش كۇپايە قۈلمايدۇ، بەلكۈ ېۇ ېەتۈنۈ كوزلەپ ېۆگۈنۈش لازۈم. ېەمەلۈيەتتە تەلۈم - تەربۈيە نۈشانۈسۈ ېەزەلدۈنلا ېەتە ېۈچۈن ېادەم تەييارلاشتۈن ېۈبارەت بولۇپ كەلدۈ. مۇشۇ مەنۈدۈن ېالغاندا، ېالدۈ بۈلەن ھەربۈر ېاېۈلە پەرزەنت ېۈچۈن تەبۈېۈي مەكتەپ، ېاتا - ېانۈلار بولسا تەبۈېۈي "بۈرۈنچۈ" ېۇستاز بولۇشۈ كېرەك. مەكتەپ تەربۈيۈسۈ بولسا ېۇنۈڭ داۋامۈ ۋە تولۇقلۈمۈسۈ بولۈدۇ. مۇشۇ مەجبۇرۈيەتنۈ ېاېۈلە بۈلەن مەكتەپ تەڭ ېۇستۈگە ېالغاندۈلا، پەرزەنتلۈرۈنۈڭ بۈلۈمگە ېۈنتۈلۈشۈ كۈچۈيۈدۇ. ېۇنۈڭ كەلگۈسۈ ېۈستۈقبالۈ پارلاق بولۈدۇ. ېۈزاھاتلار: (1) 1872 - يۈلۈ بابۈلۇننۈڭ قەدۈمكۈ «نەۋۈ ېوردۈسۈ» دۈن تېپۈلغان 3000 مۈسرالۈق رېېالۈزم بۈلەن رومانتۈزم بۈرلەشتۈرۈلگەن مەشھۇر داستان.
' k8 Z6 E! a8 B2 C7 j* f
1 R$ V4 \7 S7 i3 [(تۈگۈدۈ)
 ېۈگۈسۈ| ۋاقتۈ: 2014-5-15 15:49:17 | ھەممە قەۋەتنۈ كۆرۈش
بۇ يازمۈنۈ ېاخۈرۈدا   koktugh تەھرۈرلۈگەن. ۋاقتۈ  2014-5-25 18:42  * o4 U8 C1 n0 D5 ~' k. pبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
* z" z: ?! b; [1 p- \0 i4 ]2 A8 zبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
جەنۇبۈ شۈنجاڭ  تارۈخۈدۈكۈ يەتتە شەھەر $ F' b3 \+ i$ p/ f+ t! m: e* eبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
يەتتە شەھەر ؛خوتەن، قاغۈلۈق، يەكەن، قەشقەر، كوچا، ېاقسۇ، ېۈچتۇرپانلار كۆزدە تۇتۇلۈدۇ -  ېا«تارۈخۈي ھەمۈدۈيە»
 ېۈگۈسۈ| ۋاقتۈ: 2014-5-25 18:50:21 | ھەممە قەۋەتنۈ كۆرۈش
خوجانۈياز ھاجىنىڭ خىتابنامۈسۈ' W8 H7 J+ d8 qبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
1935 - يىلى، شېڭ شىسەي مەھمۇت شىجاڭنىڭ ئىشەنچىسىنى ئاشۇرۇش ئۈچۈن ھەم خوجانياز ھاجىدىن مۇۋەپپەقىيەتلىك پايدىلىنىش ئۈچۈن، سوۋېت ھۆكۈمىتىنىڭ ئۈرۈمچىدە تۇرۇشلۇق كونسۇلى ئاپرېسوۋنىڭ يول كۆرسىتىشى بىلەن، مەھمۇت سپجاڭغا 6 - دىۋىزىيىنىڭ سەمەت ھاجى قاتارلىق ئون نەچچە ئوفىتسېرىنى ئۈرۈمچىدىكى ئوفىتسېر لار مەكتىپىگە بۈلۈم ئاشۇرۇشقا ئەۋەتىپ بېرىش توغرسىدا بۇيرۇق چۇشۇرگەن .
0 a! |' X& v/ n0 t( b+ Eشېڭ شىسەينىڭ بۇ ھەرىكىتىدىن سۆيۈنگەن خوجانپياز ھاجى 1935 - يىلى 11 - ئۆكتەبىر كۈنى «يېڭى شىنجاڭ» ناملىق ھەپتىلىك گېزىتنىڭ 25 - سانىدا خىتابنامە ئېلان قىلغان .
9 x" J+ I) v0 d9 F; g( t«شىنجاڭدىكى بارلىق دوتەي، شىيەنجاڭلارغا، دوپ بىگى، شاڭيۇ، مەدەنىي - مائارىپ خادىملىرى ۋە بارلىق يۇرت چوڭلىرىغا، بۇلار ئارقىلىق ھەممە ئۇيغۇر خەلقىگە خىتابنامە» دەپ سەرلەۋھە قويۇلغان بۇ خىتابنامىدە مۇنداق دىيىلگەن :# R" r- k8 Q( @, i: J0 |  P' Yبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
« ... مەن خەلقنى جەبر - زۇلۇمدىن قۇتقۇزۇش ئۈچۈن، زالىملار بىلەن رەھىمسىز ئۈرۇشتۇم، ئادالەتپەرۋەر، ھەقىقەتچى بۈيۈك داھىمىز شېڭ دوبەن جانابلىرىمۇ زالىم خۇنخۇرلارغا قارشى چىقىپ، مېنىڭ بىلەن دوسىتلاشتى. نەتىجىدە، زالىملارنىڭ توپىسى كۆككە سورۇلدى ... ھازىر خەلقىمىز تىنچلاندى، تەپرىقلەر بېسىلدى. خەلىق ئىقتىسادىي تۇرمۇشنى ياخشىلاپ، باي بولۇشقا جان - دىلى بىلەن كىرىشتى. شىنجاڭدىكى ئون ئۇچ مىللەت سىياسىي، ئىقتىسادىي، مەدەنىي، دىنىي جەھەتلەردە باراۋەر ھوقوقلۇق بولدى. مانا بۇ ئەھۋاللارنى كۆرگۈسى كەلمىگەن، ھەقىقەتتىن كۆزيۇمغان بەزى ئادەملەر، ئۆزىنى داھىي ھېساپلاپ يۈرگەن بەزى كىشىلەر چەتلەردە ۋە بەلكى يوشۇرۇن ھالدا ئۆز ئىچىمىزدە تۈرلۇك پىتنە - ئىغۋالارنى تارقاتماقتا. كېيىنكى ۋاقىتلاردا، بەزىبىر ئېلىنغان خەۋەرلەرگە قارىغاندا، يۇرت ئىچىدە تۈرلۈك ئالدى - قاچتى، نېرى - بېرى سوزلەر تارقالغانغا ئوخشايدۇ.<خوجىنىياز ھاجى خىتايلارغا سېتىلدى، ئۇيغۇرلار ئالاھىدە مۇستەقىل بۇلۇشى كىرەك ئىدى. شۇرالار ھۆكىمىتى شىنجاڭنى تارتىۋالماقچى، ئىنقىلاپ نەتىجىسىز بولدى، بىزنى خىتايلار ئەزمەكتە> دېگەنگە ئوخشاش تۆھمەت- ئىغۋالارنى تارقاتقۇچۇلارمۇ بارغا ئوخشايدۇ .6 }+ O% P; X- N6 N+ kبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
بۇخىيالپەرەس، پىتنىخۇر، خائىنلار ئويلىمامدۇ؟ شىنجاڭدىكى ئون ئۈچ مىللەت ئون ئۈچ بۆلەك بولۇپ تۇرسا، نېمە مەقسەتكە يەتمەكچى؟ بۆلەك - بۆلەك بولۇش دىگەن سوز بىر ياقتىن ئۆز ئىچىدە دۇشمەنلىكنى كۈچەيتىش، ئىككىنچى ياقتىن جاھانگىرلارنىڭ قاپقىنىغا چۈشۈش دېگەن سوز ئەمەسمۇ؟ بۇ خائىنلار كۆرمەمدۇ؟ خىتايدىن ئايرىلىپ مۇستەقىل بولۇڭلار دەپ،ياپونىيە مانجورىيىنى مۇستەملىكە قىلىۋالدى. مۇنداق دەلىللەر جىق.»3 {8 J6 b2 Q1 [بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
«ھەممىڭلار ۋە ھەممە خەلىقلىرىمىز ياخشى بىلسۇنلەركىم، مەن سوقۇشقان ۋاقىتتا ئۇيغۇرلارنى ئالاھىدە ھۆكۈمەت قىلاي، ئۆزۇم ئۇلارغا پادىشاھ بولاي، باشقا مىللەتلەرگە تامام قارشى تۇراي دەپ سوقۇشقان ئەمەس. مەن خەلىقنىڭ ھايۋان ئورنىدا دەسسىلىپ كېتىپ بارغانلىقىنى كۆرۇپ، زالىملارنى يوقىتىپ، باشقىلار بىلەن بىرلىكتە ھەممە مىللەت ھوقوقىنى ھىمايە قىلغۇچى ئادالەتلىك ھۆكۈمەت قۇرۇلسۇن دەپ سوقۇشقان. مەن ھازىر شۇ مەقسىتىمگە يەتتىم»; k5 V- a- T! S# R; @) d! cبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
بۇ خىتابنامە مۇنداق سۆزلەر بىلەن ئاياقلاشقان: & G6 S. W8 K8 Q- w' {: kبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
«ئەي ئەزىز ئۇيغۇر مىللىتىم، كېلىڭلەر، شىنجاڭدىكى ئون ئۈچ مىللەت بىرلىكتە، بىرسەپكە تىزىلىپ، ھەممىمىز بىركىشىدەك جاھانگىرلارغا قارشى تۇرۇپ، خاقان مەملىكىتىنىڭ بىرلىكى ۋە بۆلۈنمەسلىكى ئۈچۈن، شىنجاڭنى بۈيۈك خاقان جۇمھۇرىيىتىنىڭ بۆلۈنمەس بىر ئۆلكىسى قىلىش ئۈچۈن تىرىشايلى. خەلقىمىزنىڭ ئىقتىسادىي، مەدەنىي تۇرمۇشىنى ېالغا چامدىتايلى، خەلقىمىزنى ئىلىم - بىلىملىك، ھۈنەرلىك، ھەر ئىشقا ماھىر قىلىپ، مەدەنىي مىللەتلەرنى قوغلاپ يېتەيلى.دوسىتلىرىمىزنى كۈلدۇرۇپ، دۈشمەنلىرىمىزنى زار - زار يىغلىتايلى ...»
% N9 T0 O6 M' n- T/ {" ~分享
/ c$ {9 O6 A" s( ihttp://www.blogbus.com/sahran-logs/31726482.html
* E* {2 d7 m$ v  p' x. u5 H
 ېۈگۈسۈ| ۋاقتۈ: 2014-5-28 18:49:44 | ھەممە قەۋەتنۈ كۆرۈش
شۈڭشۈسەي ھوكۇمۈتۈ بۈلەن غۇجۈنۈياز ھاجۈ ېوتتورسۈدا تۇزۇلگەن فۇكاڭ كۈلۈشۈمۈ  توغرۈسۈدا ېەسلۈمە.; I/ K2 h! h: v$ X# n: p3 Pبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
      1933 - يۈلۈ 3 - ېاينۈڭ ېاخۈرۈ غۇجۈنۈياز،ھاجۈ قۇمۇلدۈن تۇرپان رايۇنۈغا كەلدۈ. شۇ چاغدا قارا شەھەر تەرەپتە تۇرغان ماخمۇت شۈجاڭ تۇرپانغا قايتۈپ كۈلۈپ غۇجۈنۈيز.ھاجۈ بۈلەن بۈرلەشتۈ. ېۇلار بۈرلۈكتە تۇرپان ،توقسۇن،پۈچان ناھۈلۈرۈدا شۈڭشۈسەينۈڭ قالدۇق قۈسۈملۈرۈ بۈلەن ېورۇش قۈلۈپ ېۇچ ناھۈنۈ تۇلۇق ېۈگەنلۈدۈ.دۈمەك ېومۇمۈ ۋەزۈيەتتە قۇمۇلدۈن تارتۈپ تاكۈ خوتەنكۈچە بولغان شەرقۈ شۈنجاڭ ۋە جەنۇبۈ شۈنجاڭ رايۇنلۈرۈنۈ غۇجۈنۈياز.ھاجۈ باشچۈلۈقۈدۈكۈ قوزغۈلاڭچۈلار قولۈغا ېوتكەن،- تۈلگۈراپ - پوشتا يوللۈرۈ توختۈغانۈدۈ، جۈنشۇرۇن ھوكۇمۈتۈنۈڭ ېەسكەرلۈرۈنۈڭ بۈر قۈسمۈ . مورۈ ، گۇچوڭ، جۈمۈساردا شەرقۈ يولنۈ توسۇپ ياتاتتۈ. شۈڭشۈسەي قۈسۈملۈرۈ ېۇرۇمچۈگە توپلۈنۈپ جەنۇبۈ يولنۈ توسقاچ ېۇرۇمچۈنۈ مۇداپۈيەسۈدە تۇراتتۈ. مۇشۇ كۇنلەردە ېۇرۇمچۈ ۋەزۈيۈتۈ ناھايۈتۈ ېۈغۈر ېەھۋالغا چۇشۇپ سۈياسۈ كۈرزۈس ېۈچۈدە قالغانلۈقتۈن، شۇ يۈلۈ 4 - ېاينۈڭ 12 - كۇنۈ سۈياسۈ ېوزگۇرۇش بۇلۇپ جۈنشۇرۇن ھوكۈمۈتۈ ېاغدۇرۇپ تاشلاندۈ. ېۇنۈڭ ېورنۈغا شۈڭشۈسەي ھاكۈمۈيەت ېوتكۇزۈۋۈلۈپ قالايمۈقان ۋەزۈيەتنۈ ېوڭشاۋاتاتتۈ. 5 - ېاي مەزگۈللەردە غۇجۈنۈياز.ھاجۈ ۋە ماخمۇت شۈجاڭلار بۈرلۈكتە ېۇرۇمچۈگە ھۇجۇم قۈلۈش پۈلانۈنۈ تۇزۇپ، تۇرپاندۈن تاغ يولۈ ېارقۈلۈق كۈلۈپ مورۈنۈ ېۈشغال قۈلغاندۈن كۈيۈن گۇچۈڭ تاغلۈرۈغا كەلدۈ. دەل شۇ ېايدا ، ماجۇڭيۈڭ 2 - قۈتۈم شۈنجاڭغا چۈقۈپ، يولبويۈ ھۈچقانداق قارشۈلۈققا ېۇچۇرۈماستۈن توپتوغرا مورۈغا كۈلۈپ غۇجۈنۈياز.ھاجۈلار بۈلەن كورۇشكەندۈن كۈيۈن، ھوجۇم قۈلۈش پۈلانۈنۈ تۇزۇپ، ماجۇڭيۈڭ گوچوڭغا، غۇجۈنۈياز.ھاجۈ قۈسۈملۈرۈ جۈمۈسارغا ھۇجۇم قۈلماقچۈ بولۇشتۈ.3 l  C) e% d- E. Kبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
     نەتۈجۈدە ماجۇڭيۈڭ ھوجۇم باشلاپ قانلۈق جەڭ ېارقۈلۈق گۇچۈڭنۈ ېۈشغال قۈلدۈ،گۇچۈڭدا ھوكۈمەتنۈڭ كۇچۈ خۈلۈ كوپ بولسۈمۇ، ېۇلار مەغلۇپ بولدۈ. ماجۇڭيۈڭ تۇنجۈ ېۇرۇشتا بۈر قانچە مۈڭ تال مۈلتۈق،نۇرغۇن ېوق-دورۈغا ېۈگە بولدۈ. ېۈغۈر يۈنۈك پۈلۈمۇتتۈن 50 نەچچە تال غەنۈمەت ېالغان ماجۇڭيۈڭ ېوزۈگە تەمەننا قۇيۇپ، ېوپكۈسۈنۈ بۈسۈۋالالماي قالدۈ. غۇجۈنۈياز.ھاجۈ قۈسۈملۈرۈمۇ جۈمۈسارغا ھوجۇم باشلاپ،ېو يەردۈكۈ ھوكۇمەت قۈسۈملۈرۈنۈ تەسلۈم قۈلۈپ،قۇرال تاپشۇرۇشقا ماقۇل كەلتۇرۇلدۈ. ېۇلار تاڭېاتقاندا قۇرال تاپشۇرۇشقا ماقۇل بولدۈ. بۈراق ماجۇڭيۈڭ شۇ كۈچۈسۈ بۈر پولۇك ېەسكەر ېەۋەتۈپ،غۇجۈنۈياز.ھاجۈغا بۈرۈشكە تۈگۈشلۈك قۇراللارنۈ ېوز ېالدۈغا تارتۈۋۈلۈپ، گۇچوڭغا ېۈلۈپ كەتتۈ. مۇشۇ مەسۈلە تۇپەيلۈدۈن غۇجۈنۈياز.ھاجۈ تەرەپتۈكۈلەر ماجۇڭيۈڭدۈن قاتتۈق نارازۈ بولدۈ. ېوتتۇرۈغا سوغاقچۈلۈق چۇشتۈ.
4 n1 u$ `& c6 B( y8 Q7 Z: @7 }      گۇچوڭ ، جۈمۈسار قولدۈن كەتكەندۈن كۈيۈن ېالاقزەدە بولغان شۈڭشۈسەي ھوكۇمۈتۈ سۈياسۈ جەھەتتۈن چۈقۈش يولۈ تاپماقچۈ بولۇپ، ۋەكۈللەر ېومۈگۈ ېەۋەتۈپ سوھپەتلۈشۈش ېۇسۇلۈنۈ قوللاندۈ. بۇ ېۈشقا سۈۋۈت ېۈتۈپاقۈنۈڭ ېۇرۇمچۈدە تۇرۇشلۇق ېەلچۈخانۈسۈمۇ قاتنۈشۈپ،ېوتتۇرسۈدا مۇرەسسە خۈزمۈتۈگە ياردەملەشتۈ. سۈڭشۈسەي ھوكۇمۈتۈ ماجۇڭيۈڭ بۈلەن غۇجۈنۈياز.ھاجۈنۈڭ ېۈتۈپاقۈ بۇزۇلغان پۇرسەتتۈن ېۇنۇملۇك پايدۈلۈنۈپ، ھەر ېۈككۈ تەرەپكە ، ېۈككۈ گۇرۇپا ۋەقۈللەر ېەۋەتۈپ سوكپەت ېوتكەزدۈ. ماجۇڭيۈڭ گەرچە ۋەكۈللەرنۈ قۇبول قۈلۈپ سوزلەشكەن بولسۈمۇ،شەرتنۈ ېۈگۈز قويۇپ كۈلۈشۈم تۇزۇشنۈ ېارقۈغا سوردۈ. غۇجۈنۈياز.ھاجۈ تەرەپ شۇ ۋاقۈتتۈكۈ تارۈخۈ شارايۈت ۋە شۈڭشۈسەينۈڭ پوزۇتسۈيەسۈگە ېاساسەن كۈلۈشۈم تۇزۇشكە ماقۇل بولدۈ.8 F( v" M" w0 S3 U) L8 M/ Nبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
      كۈلۈشۈم بولغان جاي فۇكاڭنۈڭ جەنۇبۈ تاغ باغرۈدۈكۈ دەرەخلۈك بولۇپ، ېۈككۈ تەرەپتۈن قاتناشقان ۋەكۈللەر15 نەپەر ، كاتۈپ ېۈككۈ نەپەر .
8 G4 O: Q0 P% P( G  _    شۈڭشۈسەي ھوكۇمۈتۈ تەرەپتۈن كەلگەن ۋەكۈللەر:
. H/ G4 U8 ?9 A& y     1 . خۇسەيۈن باي، 2 . تۇرسون باي، 3 . بارات ېاخۇنباي، 4 . مەنسۇرجانباي، 5 . سۈدۈق ېەبۈزە، 6 . ېەخمەتجان دارۈن، 7 . ھوكۇمەتنۈڭ خارچۈ ېۈشلار نازۈرۈ چۈڭ دۈلۈ.! D0 j2 s: u- n9 @0 \بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
     غۇجۈنۈياز.ھاجۈ تەرەپتۈن قاتناشقان ۋەكۈللەر:4 ~8 I0 ?' g' n4 Yبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
     1 . غۇجۈنۈياز.ھاجۈ،2 . مەخمۇت موھۈتۈ،3 . قۇربان دورغا،4 . نۈياز پولكونۇپ،5 . ېۈبۈرايۈم پولكونۇپ،6 . ېابلا داماللا نەېۈمۈ،7 . نۈياز مەسلۈھەتچۈ، 8 . سوپاخۇن مەسلۈھەتچۈ. ; J! I+ n1 T) p$ @2 vبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
      كاتۈپلار: - P  }( Q; H. `6 W3 iبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
      1 . نەمەت خەلپەت.2 . ھەمدۇللا ھاجۈ مۇھەممۈدۈ. ھەر ېۈككۈ تەرەپ قۇراللۈق كۇچلۈرۈ كۈلۈشۈم بولغان ېورۇندۈن بەش كۈلومۈتۈر يۈراقلۈقتا تۇرۇش بەلگۈلەندۈ.
6 N; m; k/ ]$ A) O      شۈنجاڭ تارۈخ ماتۈرياللۈرۈ (27 ) ساندۈن ېۈلۈندۈ.   يازغۇچۈ: خۈۋۈر تۇمۇر  (داۋامۈ بار)( i0 B2 s8 Q! y6 @! \0 I8 sبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
فۇكاڭ موېاھۈدۈسۈنۈڭ مەزمۇنۈ.: P) x/ n# G7 s, zبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
     1 - ماددا: شۈنجاڭ ېۈككۈ قۈسۈمغا تەخسۈم قۈلۈنۈپ،ېۈككۈ تەرەپ باراۋەر ېۈدارا قۈلۈدۇ،يەنۈ قۇمول،پۈچان،تۇرپان،توقسونلارجەنۇبۈ شۈنجاڭ ھۈساۋۈدا بۇلۇپ،يەرلۈك خەلۈقلەر ېۈدارا قۈلۈدۇ. بارۈكول قوشۇلۇپ مورۈ ناھۈسۈدۈن ېۈبارات شۈمالۈ شۈنجاڭ بۇلۇپ شۈڭ ھوكۇمۈتۈ تەرەپ ېۈدارە قۈلۈدۇ، ېەمما يەتتە قۇدۇقنۈ ېۈككۈ تەرەپ مۇشتۈرەك ېۈدارە قۈلۈدۇ.ھەر ېۈككۈ تەرەپنۈڭ پاسۈلە ۋە ھودوتلۈرۈ بولسا مۈڭگونۈڭ 12 - يۈلۈ ھوكۇمەت تەرۈپۈدۈن ناھۈلەرگە تەيۈن قۈلۈنغان پاسۈللار ھودوت ھۈساپلۈنۈدۇ.
* k7 W4 \. Y5 d3 u    2 - ماددا: جەنۇۈ شۈنجاڭنۈڭ ھەربۈ ۋە مۇلكۈيە ېۈشلۈرۈ ېۇيغۇرلار ېوزلۈرۈ تەرۈپۈدۈن ېۈدارە قۈلۈنۈدۇ. ېەمەلدارلارنۈ قويۇش ۋە ېەمەلدۈن قالدۇرۇش ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۈختۈيارۈدا بولۈدۇ. تەيۈنلەنگەن ېورۇندۈن قالدۇرغان ېەمەلدارلارنۈڭ تۈزۈملۈرۈنۈ ۋاقۈتلۈق ېۇرۇمچۈ ھوكۇمۈتۈگە مەلۇم قۈلۈش.
% g  P3 }3 ^: d' Y: e  b8 `     3 - ماددا: جەنۇبۈ شۈنجاڭنۈڭ باج، كۈرۈملۈرۈ مەركۈزۈ ھوكۇمەتنۈڭ قانۇنۈ بويۈچە ېاۋالقۈ ېۇسۇلدا بولۇپ،ېۇيغۇرلار قولۈدا بولۈدۇ. ېەمما ھۈسابۈتۈ ېايمو-ېاي ېۇرۇمچۈگە مەلۇم قۈلۈنۈپ تۇرۇش شەرتتۇر. باج قەغەزلۈرۈ پۇتۇن شۈنجاڭ بويۈچە ېوخشاش بولسۇن ېۇچۇن،ېۇرۇمچۈدە بۈسۈپ بۈرۈلۈدۇ. ېەسكۈرۈيە ۋە مۇلكۈيە مەمۇرلارنۈڭ ماېاشۈ ۋە ھوكۇمەت چۈقۈملۈرۈ ېۇرۇمچۈ ھوكۇمۈتۈنۈڭ تەستۈقۈ بويۈچە مەزكۇر كۈرۈملەردۈن چۈقۈم قۈلۈنۈدۇ. ېۈشۈپ قالغان كۈرۈم ھوكۇمەت ھەساۋۈدا تۇرۈدۇ،ناۋادا كۈرۈملەر كۇپايە قۈلۈنمۈسا ېۇرۇمچۈ ھوكۇمۈتۈ تەرۈپۈدۈن تولۇقلاپ بۈرۈلۈدۇ، ېۈدارە خادۈملۈرۈ ېاۋالقۈدۈن كەم ياكۈ زۈيادە بولماسلۈقۈ شەرتتۇر ۋە لۈكۈن جەنۇبۈ شۈنجاڭنۈڭ مەركۈزۈ ھوكۇمەت ېۈدارۈسۈدە 175 نەپەر مەمۇرلار بولۇپ،ېۇز مەرتۈۋۈسۈ بويۈچە ماېاش بۈرۈلۈدۇ.
" D; W5 S% i. f% a    4  - ماددا: جەنۇبۈ شۈنجاڭ ھوكۇمۈتۈ 5 مۈڭدۈن ېارتۇق ېەسكەر ساقلۈمايدۇ. مەزكۇردۈن زۈيادە بولسا ېۇرۇمچۈ ھوكۇمۈتۈ
$ S0 I2 D( |: Y- c% `! H3 M مەسېول بولمايدۇ. دۈمەك زۈيادۈسۈگە ماېاش بەرمەيدۇ. مەزكور 5 مۈڭ ېەسكەرنۈڭ ېۈككۈ ېايلۈق ماېاشۈنۈ بۇگۇندۈن ېۈتۈبارەن ېۇرۇمچۈ ھوكۇمۈتۈ بۈرۈدۇ.
0 \0 S: P5 t' ?  U0 y) ^$ V     5 - ماددا: جەنۇبۈ شۈنجاڭدۈكۈ تۈلۈگۈراپ ،پوشتۈخانا،باجخانۈلارنۈڭ ھوقۇقلۈرۈ ېۇرۇمچۈدۈكۈ خارجۈ نازۈر قولۈدا بولۇپ.جەنۇبۈ شۈنجاڭدا شوبە ېۈدارۈلۈرۈ بولۈدۇ.
) ], u) Q& R7 \9 ~" p% W6 B     6 - ماددا: جەنۇبۈ شۈنجاڭ ھەمدە شۈمالۈ شۈنجاڭدا پوللار  بۈر خۈل بولۇپ،بۇ پوللار مەركۈزۈ ھوكۇمەتنۈڭ تەستۈقۈ بويۈچە ېۇرۇمچۈدە ياكۈ مەرگەزدە بۈسۈلۈدۇ., A6 \) l$ d- z% D1 x+ U2 @بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
     7 - ماددا: زورور لازۈم تاپقان تەرەپنۈڭ تەلەپ ۋە ېۈلتۈماسۈغا بۈناېەن ېۈككۈچۈ تەرەپ شەتسۈز ېەسكۈرۈيە ياردەم قۈلۈدۇ،ېەمما قۈلۈشقا تۈگۈشلۈك ېەسكۈرۈيە ياردەم تامام بولغان ھامان ياكۈ ېۈككۈچۈ تەرەپنۈڭ روخسۈتۈگە بۈناېەن ،ياردەم ېەسكەرلۈرۈ ېوز تەۋەسۈگە چۈقۈپ كەتمۈگۈ شەرتتۇر.
" a1 K# L: \* U" H9 C* e# U9 Z3 g' y9 Y     8 - ماددا : شۈنجاڭدۈن، ماجۇڭيۈڭنۈ ېارغۈبۇلاققا قەدەر ھايداپ چۈقۈرۈش ېۇچۇن ېۇرۇمچۈ ھوكۇمۈتۈ مەسولدۇر. دۈمەك ، جەنۇبۈ شۈنجاڭ ېەسكەرلۈرۈ ماجۇڭيۈڭ ېەسكەرلۈرۈ بۈلەن سوقۇشمايدۇ ۋە لۈكۈن جەنۇبۈ شۈنجاڭ ھوكۇمۈتۈ مۇداپۈيە ېۇچۇن ېارغۈبۇلاققا ېەسكەر قويۈدۇ. ېەگەر ماجۇڭيۈڭ جەنۇبۈ شۈنجاڭغا ھۇجۇم قۈلسا جەنۇبۈ شۈنجاڭ ھوكۇمۈتۈ ېوزۈ چارە كورۈدۇ.مۇبادا بۇ توغرۈدا ېەسكۈرۈ ياردەملەر زورور  لازۈم  بولغان تەغدۈردە 7 - ماددا بويۈچە بولۈدۇ., q+ w  `0 g; M# j. {6 R, g- Dبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
     9 - ماددا: شۈنجاڭدا سوقۇش تامام بولغان قەدەر جەنۇبۈ شۈنجاڭ ېەسكەرلۈرۈگە يۈتەرلۈك ېوق-دورۈلارنۈ ېۇرۇمچۈ ھوكۇمۈتۈ يەتكۇزۇپ بۈرۈدۇ. دەرھال 50 ساندۇق ېوق ھەمدە ېەسكەرلەرنۈڭ ېۈككۈ ېايلۈق ماېاشۈ ېۇچۇن 100 مۈڭ سەر پول بۈرۈلۈدۇ . ياكۈ ېوق ۋە ېايلۈقلارنۈ ۋاقتۈ بۈلەن يەتكۇزۇپ تۇرۇش ېۇچۇن ېۇرۇمچۈ ھوكۇمۈتۈ مەسېول بولۈدۇ. ېەمما مۇلكۈ ېەمەلدارلارنۈڭ ماېاشۈ جەنۇبۈ شۈنجاڭنۈڭ كۈرۈملۈرۈدۈن تەمۈللۈنۈپ تۇرۈدۇ., ~- X0 `: ?% m* Y! ~بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
    10 - ماددا: بۇ توختام خەت ېۇيغۇر ،خەنزۇ ېۈككۈ تۈلدا يۈزۈلۈدۇ،ېۈككۈ تەرەپنۈڭ باشلۈقلۈرۈدۈن غۇجۈنۈياز.ھاجۈ بۈلەن شۈڭشۈسەي ېۈمزا قۈلماق بارابۈرۈدە ھوكۇمەتنۈڭ تامغۈلۈرۈ بۈسۈلۈدۇ ۋە ھەمدە شايۈت بولسون ېۇچۇن ېۇرۇمچۈدۈكۈ سۈۋۈتلەر
, B9 }  n: N& M; @* q5 U كونسۇلۈغا قول قويدۇرۇش شەرتتۇر. مەزكۇر توختام خەت ېۇچ نوسقا بۇلۇپ، مەركۈزۈ ھوكۇمەت، ېۇرۇمچۈ ھوكۇمۈتۈ ۋە جەنۇبۈ شۈنجاڭ ھوكۇمەتلۈرۈنۈڭ ھەر بۈرۈدە بۈر پارچۈدۈن ساقلۈنۈدۇ. بۇ بۈتۈم قەغەزلۈرۈ بولسا بۇگۇندۈن باشلاپ ېەمەلگە ېۈگە . ېەگەر زورور لازۈم كەلگەن كەمچۈلۈكلۈرۈ بولۇپ قالسا ،ېۈككۈ تەرەپنۈڭ رازۈلۈقۈ بۈلەن تۇزۇتۇش زۇروريۈتۈ بولۈدۇ.
7 J+ W2 \6 n# x# X5 B2 N    مەزگۇرگە رازۈ بولۇپ قول قويغۇچۈ:شۈڭ دۇبەن- a, z# m7 v& v6 Xبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
    جەنۇبۈ شۈنجاڭ ھوكۇمەت باشلۈقۈ غۇجۈنۈياز.ھاجۈ.
# ]5 x0 s, Z% ]8 {+ B3 D3 _: \     جۇڭخۇېا مۈنگونۈڭ 22 - يۈلۈ 6- ېاينۈڭ 4 - كۇنۈدە فوكاڭ موېاھۈدۈسۈ شۇ تەخلۈتتە تۇزۇلگەندۈن كۈيۈن، يۈڭۈلا ېۈش بۈشۈغا چۈقۈپ ماجۇڭيۈڭ ۋە غۇجۈنۈياز.ھاجۈدۈن ېۈبارەت ېۈككۈ زور كۇچكە دۇچ كۈلۈۋاتقان ، شۇنداقلا يۈڭۈ ھاكۈمۈيەتنۈ ساقلاپ قۈلۈشقا كوزۈ يەتمەي ېۇمۇتسۈز تۇرۈۋاتقان ،شۈڭشۈسەي ېۇچۇن غايەت زور مۇۋاپۈقۈيەت بولدۈ، بۇلۇپمۇ يەرلۈك قوزغۇلاڭچۈلارنۈ ماجۇڭيۈڭدۈن ېاجۈرتۈپ ېۇزۈگە ېۈتۈپاقداش قۈلۈۋالغانلۈقۈ ېۇنۈڭغا نۈسپەتەن زور خوشاللۈق ېۈدۈ، شۇنۈڭ ېۇچۇن ېۇ توختامدا ېۈيتۈلغان 50 ساندۇق ېوق بۈلەن 100 مۈڭ سەر پولنۈ 4 كۇندۈن كۈيۈن قۈزۈل خورچا دۈگەن يەرگە غۇجۈنۈياز.ھاجۈملارغا تاپشۇرۈدۇ.
7 N" a+ X, K5 G* ]9 M     شۇنۈڭدۈن كۈيۈن غۇجۈنۈياز.ھاجۈ جەنۇبۈ شۈنجاڭ مۇداپۈيە باش قۇماندانۈ نامۈ بۈلەن يوغان تۈرەك ېارقۈلۈق جەنۇبۈ شۈنجاڭغا يۇرۇپ كەتتۈ.
2 O/ `$ Z2 U6 m     غۇجۈنۈياز.ھاجۈ تاغ يولۈ بۈلەن توقسۇنغا كۈلۈپ توقسوننۈڭ ېۈلاللۈق يۈزۈسۈدا بۈر قانچە كۇن تۇردۈ. شۇ كۇنلەردە زۈنۈچۇېەنزۈدۈكۈ ېۇرۇشتا مەغلۇپ بولغان ماجۇڭيۈڭ تۇرپانغا كەلگەن ېۈدۈ.
" B8 x# q# K+ o      غۇجۈنۈياز.ھاجۈنۈڭ شۈڭشۈسەي بۈلەن كۈلۈشۈم ھاسۈل قۈلۈپ جەنۇبۈ شۈنجاڭ تەرەپكە ماڭغانلۈقۈنۈ ېاڭلۈغان ماجۇڭيۈڭ بۇ ېۈشقا ېۈنتايۈن خاپا بولوپ . داۋانچۈڭدا تۇرۇشلۇق خەن ۋە ما فامۈلۈلۈك ېۈككۈ پولۇكقا پۈچاندۈن توۋەندۈكۈ بۇيرۇقنۈ ېەۋەتۈدۇ.
& E# j! H. c0 S. P* O         36 - دۈۋۈزۈيە مەكۈمۈسۈدۈن.  071 - نونۇرلۇق بۇيرۇق.   داۋانچۈڭ خەن پوقۇك ۋە ما پولۇكلارغا:( o! d5 H1 J/ z9 X( Yبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
       تۈلگۈرام ېورنۈدا بۇيرۇق شۇكۈ ، غۇجۈنۈياز.باشلۈق چەنتۇلار ېالتە شەھەر تەرەپكە بارماقچۈدۇر، بۇ ھوكوم خەت تەكگەن ھامان تاغ ېارقۈلۈق كۈچۈك يول بۈلەن كۈچە-كۇندۇزلەپ يۇرۇپ قارا شەھەردۈكۈ ما پولۇك بۈلەن بۈرلۈشۈپ، غۇجۈنۈياز باشلۈق چەنتۇلارنۈڭ ېالدۈنۈ توسۇپ قۇراللۈرۈنۈ ېۈلۈپ دەرھال ېۇچۇر  بۈرۈڭلار . ېەگەر سوسلۇق قۈلۈپ غۇجۈنۈياز باشلۈق بۈرەر چەنتۇ ېەسكۈرۈ ېالتە شەھەر تەرەپكە ېوتكۇزۈۋەتسەڭلار ېۈغۈر جازا بۈرۈمەن دەپ چۇشۇرۇلگەن ھوكۇم.
! A, `/ B3 D: Q6 Z% s            دۈۋۈزۈيە كوماندۈرۈ ماجۇڭيۈڭ. مۈڭگونۈڭ 22 - يۈلۈ 3 - ېاينۈڭ 11 - كۇنۈ.  (بۇ خەت چوققا سوقۇشۈدا ېوق تۈگۈپ ېولگەن 7 C" N  p& @: K. L. v# \3 Aبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
خەن پولۇكنۈڭ مەيدە يانچۇقۈدۈن تۈپۈلۈپ غۇجانۈتاز.ھاجۈمنۈڭ قولۈغا چۇشكەن).- r. `" B7 ]6 o& ]- t: i0 lبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
       غۇجۈنۈياز.ھاجۈ فۇكاڭ تاغلۈرۈدۈن مۈڭۈپ توقسون ېۈلاللۈقتا تۇرۈۋاتقان كۇنلەردە ،مەزكۇر بۇيرۇقنۈ داۋانچۈڭدۈكۈ ېەسكەرلۈرۈگە ېەۋەتۈپ ،غۇجۈنۈياز.ھاجۈلارنۈ توقسوندا قۇرالسۈزلاندۇرۇشقا قەست قۈلغان ماجۇڭيۈڭ،يەنە بۈر تەرەپتۈن تۇرپاندۈن ېايلۈنۈپ قازۈ.ېابدۈراقمان مەخسوملارنۈ ۋەكۈل قۈلۈپ توقسونغا ېەۋەتۈپ غۇجۈنۈياز.ھاجۈ بۈلەن سوكپەت ېوتكۇزۇشتەك ھۈلۈگەرلۈكنۈمۇ قۈلغان ېۈدۈ ،بۇنۈڭدۈن خەۋەر تاپقان غۇجۈنۈياز.ھاجۈ ېابلۈتۈپ قازۈلار بۈلەن قۈلۈۋاتقان سوكپۈتۈنۈ بۇزۇپلا قارا شەھەر تەرەپكە ماڭۈدۇ. خەن پولۇك ېولارنۈ قوغلاپ تاغ ېۈچۈ بۈلەن كۈچە-كۇندۇزلەپ مۈڭۈپ قارا شەھەرگە ېالدۈن يۈتۈپ،ېۇ يەردۈكۈ يەنە بۈر پولۇك ېەسكەرلەر بۈلەن بۈرلۈكتە ېۇششاقتال،چوققۇلاردا غۇجۈنۈياز.ھاقۈ قۈسۈملۈرۈنۈ تۇسۇپ ېۇرۇش قۈلۈدۇ. بۇ ېۈككۈ قۈتۈملۈق ېۇرۇشمۇ قاتتۈق بۇلۇپ،نەتۈجە ماجۇڭيۈڭ قۈسۈملۈرۈ مەغلۇپ بولۇپ چۈكۈنۈدۇ. خەن پولۇك كاماندۈرۈ ېەنە شۇ چوققۈدۈكۈ سوقۇشتا ېوق تۈگۈپ ېولۈدۇ.
. w3 s$ Q9 f6 F) d% c; c7 N     غۇجۈنۈياز.ھاجۈ قارا شەھەرگە كۈلۈپ ېۇچ كۇندۈن كۈيۈن ماجۇڭيۈڭ تۇرپاندۈن ېابدۇراخمان مەخسوم، ېۈمۈن بايلارنۈ ۋەكۈل قۈلۈپ ېەۋەتۈدۇ . ېۇلار ماجۇڭيۈڭ ېەۋەتكەن خەتنۈ ېۈلۈپ كەلگەنۈدۈ ،خەتنۈڭ ېەينەن كۇچۇرمۈشۈ توۋەندۈكۈچە:
+ `# d6 K6 \: ~  j) q1 [( R     36 - دۈۋۈزۈيە مەكۈمۈسۈدۈن . 119 - نومۇر.
0 \  d: S6 J4 K3 {6 U& e     غۇجۈنۈياز.ھاجۈ مەخمۇت بايلارغا مەلوم بولسونكۈ توقسونغا ېەۋەتكەن ۋەكۈللۈرۈمۈز ېابلۈتۈپ قازۈ سۈزلەر بۈلەن ېوبدان سوزلەشمەي قايتۈپ كۈلۈپتۇ، شونۈڭ ېۇچۇن ېابدۈراخمان ۋە ېۈمۈنلەرنۈ تەكرار ېەۋەتتۈم. بۇلار سۈزلەر بۈلەن قانداق توختام قۈلسا 8 W! C* P* J+ u3 vبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
قۈلۈشقا ھوقۇقلۇق. ھالبۇكۈ بۈرلۈشۈپ دوشمەننۈ يوق قۈلۈش لازۈم. ھۈچ بۈر گەپنۈڭ تايۈنۈ يوقلا ېوتتۇرۈمۈزدا كوڭۇلسۈزلۈك ېەھۋاللارنۈڭ پەيدا بولۈشۈ ېۈتۈبارۈ يوقتۇر، بۈزلەرنۈ پارچۈلۈماق ېۇچۇن دوشمەننۈڭ سوزلۈرۈگە قۇلاق سۈلۈش ھەر ېۈككۈ تەرەپكە زۈيانلۈقتۇر. قۇرال تۇغۇرلۇق بۈر ېاز  كوڭلۈڭۈزلارغا كەلدۈ، شۇڭا چەنتۇ ېەسكەرلەر ېۇچۇن 3000 تال مۈلتۈق ، 300 ساندوق ېوق تەيۈن قۈلۈپ قويدوم، مەزكۇرلەرنۈ تاپشۇرۇپ ېالماق ېوزرە.ھەممۈمۈز بۈرلۈشۈپ ېۈش قۈلايلۈ./ N& B$ e7 C. d9 c5 W2 oبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
     دۈۋۈزۈيە كاماندۈرۈ ماجۇڭيۈڭ.مۈڭگونۈڭ 22 - يۈلۈ 6 - ېاينۈڭ 17 - كۇنۈ.
& |6 k5 m9 [4 p3 Q     بۇخەتكە بۈناېەن غۇجانۈياز.ھاجۈ بۈر پارچە خەت يۈزۈپ ۋەكۈللەردۈن تۇرپانغا ېەۋەتتۈ. خەتنۈڭ ېەسلۈ نۇسقۈسۈ توۋەندۈكۈچە:* a: C/ t9 h4 j6 j: D* Jبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
جەبوبۈ شۈنجاڭ ھوكۇمەت مەكۈمۈسۈدۈن. 116 - نومۇر قارا شەھەردۈن.+ W( n  `6 x5 z9 e& yبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
     ماجۇڭيۈڭغا مەلۇم بولسۈۇنكۈ،ۋەكۈللەر ېارقۈلۈق ېەۋەتكەن خۈتۈڭۈزنۈ تاپشۇرۇپ ېۈلۈپ پۇتۇن مەزمۇنۈدۈن ۋاقۈت بولدۇم،ۋەكۈلۈڭۈز ېابلۈتۈپ قازۈ ېاخۇنوم سۈزلەر بۈلەن ېوبدان سوزلەزمەي توقسوندۈن قايتۈپ كەلدۈ، شۇنۈڭ ېۇچۇن تەكرار ۋەكۈل ېەۋەتتۈم دەپسۈز. سۈز ماجۇڭيۈڭ بۈلەن ېۈتۈپاقلاشماق ېۇچۇن كەلگەن ۋەكۈلۈڭۈز ېابلۈمۈت قازۈ ېاخۇن بۈلەن سوزلۈشۈۋاتقان مەزگۈلدە بۈزلەرنۈ تۇتۇش ېۇچۇن ېەۋەتكەم 3 پولۇك ېەسكەرلۈرۈڭۈز ېەتۈراپۈمۈزنۈ قورشاپ تۇتماقچۈ بولغاندا، قۈلۈشۈۋاتقان سوزلۈرۈمۈزنۈ تاشلاپ يولۈمۈزغا مۈڭۈشقا مەزبۇر بولدۇق. شۇنۈ ھەم ېۈزھار قۈلماقچۈمۈزكۈ،بۈزلەر ېوز يولۈمۈزغا ماڭغان ېۈكەنمۈز سۈزنۈڭ ېەسكەرلۈرۈڭۈز قوغلۇشۇپ كۈلۈپ ېاتقان پۈلۈمۇت ۋە مۈلتۈق ېوقلۈرۈغا قارشۈ بۈر تال ېوق ېاتماي يولۈمۈزغا داۋام قۈلدۇق ،دۈمەك سۈز سوكپەتنۈ قۇرال قۈلۈپ بۈزنۈ تۇتۇش مەخسۈتۈڭۈزنۈ ھاسۈل قۈلماقچۈ بولدۈڭۈز،بۇ توغرۈدا ېاۋارە بولماڭ ،چۇنكۈ ۋەتەن، مۈللەت ېۈگۈسۈ بولغان ېۈنقۈلاپچۈلار بۈلەن بۈرلەشمەك ۋە ېۈتۈپاق بولماق خۈيالۈڭۈز بولسا ېۈدۈ توۋەندۈكۈ ۋەكشۈلۈكلەرنۈ 9 l! j0 y; r; n) f* Sبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
ېەلۋەتتە قۈلمۈغان بولاتتۈڭۈز.؟دۈمەك مورۈ شەھەرۈدە كورۇشكەندە قۈلغان زورلۇق - يوغانچۈلۈقۈڭۈز نۈمۈلەرنۈ ېۈسپات ېۈتۈدۇ. يەنە بۈزلەرنۈ كوزۈڭۈز كورمۈدۈ ، ېادەم قاتارۈدا مۇېامۈلە قۈلمۈدۈڭۈزغۇ. سۈزلەر بولسۈڭۈزلەر يۇرت ۋە مۈللەت ېۈگۈسۈ ، ېۈككۈ يۈلدۈن بۈرۈ مۇستەبۈت ھوكۇمەتكە قارشۈ قان كۈچۈپ جاپاچەكتۈڭۈزلەر، سۈزلەرنۈڭمۇ گەپ-سوزۈڭۈز،پۈكۈر-خۈيالۈڭۈزلار بارمۇ؟ دەپ بۈر كەلۈمە سوز قۈلۈشقا پۇرسەت بەرمەي،توغرۈدۈن- توغرا ېۇرۇمچۈنۈڭ جاڭجۇنلۈق مەنسۈپۈدە ېلتۇرماقچۈ بولدۈڭۈز . قولغا كەلمۈگەن شۈنجاڭنۈڭ جاڭجۇنلۈقۈنۈ تالۈشۈپ ېولتۇرۇش،ھازۈرچە ھاجەتسۈزېۈدۈ. چۇنكۈ مورۈ بۈلەن گوچۈڭنۈ ېۈلۈش بۈلەن ھولۇقوپ تۈنۈڭۈز تۈرۈڭۈزغا پاتماي ېۇزۈڭۈزنۈ بۈلمەي قالدۈڭۈز، شۇ چاغدۈلا پۇتۇن مەخسەتلۈرۈڭۈز تامامەن ېاشكارۈلانغانتۈ. ېۈككۈنچۈ،جۈمۈساردا 3 كۈچۈ- كۇندۇز سوقۇش قۈلۈش جەريانۈدا 21 ېادەمنۈ قۇربان بۈرۈش بەدۈلۈگە قولغا كەلتۇرۇلگەن توپ.پۈلۈمۇت ،مۈلتۈق، ېوق ۋە ېاتلارنۈ زورلۇق بۈلەن قۇۋۇتۈڭۈزگە ېۈشۈنۈپ ېۈلۈپ كەتتۈڭۈز. بۇ بولسا ېوچۇق بۇلاڭچۈلۈق ېەمەسمو؟3 مۇمكۈن قەدەر سۈز ماجۇڭيۈڭ بۈلەن چۈرايلۈق تۇرماق ۋە ېوزېارا چۈنۈشمەك خۈيالۈ بۈلەن توقسوننۈڭ سۇ بۈشۈ دۈگەن # H1 w+ O0 |  f" k3 R+ K7 ?+ O5 Wبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
يۈرۈدە ېۈمۈن ېەپەندۈ باشچۈلۈقدا 60 ېەسكەرنۈ سۈز تەرەپتۈن كەلگەن خەۋەرلەرنۈ ېۈلۈپ كەلمەك ېۇچۇن قالدۇرۇپ كەلگەنۈدۇق. ېۇلارنۈ ھەممۈمۈز بۈر مۇسولمان . پالان پۇشتان دۈگەندەك ھۈلۈلار بۈلەن تۇتۇپ 60 ېەسكۈرۈمۈزنۈڭ ھەممۈسۈنۈ مۈلتۈق بۈلەن ېۈتۈپ،قۈلۈچ بۈلەن چۈپۈپ ېولتۇردۈڭلار ،4 - سۈز پۈچان ناھۈسۈدۈن داۋانچۈڭدۈكۈ خەن پولۇك ۋە ما پولۇكقا ېەۋەتكەن 107 - نومۇرلۇق ھوكۇم خۈتۈڭۈز ېەلۋەتتە ېۈسۈڭۈزدە باردۇ. ېەگەر خاتۈرۈڭۈزدۈن چۈقۈپ قالغان بولسا ېۇ خەتنۈ ېوبدان ېويلاپ مۇلاھۈزە قۈلۈپ كورۈسۈز،ېۇ ھوكۇم خۈتۈڭۈزنۈڭ مەزمۇنۈدۈن ياخشۈلۈقنۈڭ ېەسۈرۈ يوق. بەلكۈ بۈزلەرنۈ تۇتۇپ ېولتۇرۇشدۈن باشقا مەخسەت كورۇنمەيدۇ." i' Z! s- f& J( F0 eبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
ماجۇڭيۈڭنۈ قوغلاش باناسۈ بۈلەن شۈڭ دۇبەن ھوكۇمۈتۈ ېوزۈنۈڭ كۇچلۈك 4 پولۇك ېەسكۈرۈنۈ جەنۇبۈ شۈنجاڭ رايونۈغا ېوتكۇزۇپ،قەشقەر يۈڭۈ شەھەردە سۈلۈڭبۇ تەسۈس قۈلۈپ،سۈلۈڭلۈققا لۇبۈڭنۈ ،مۇېاۋان سۈلۈڭلۈققا مەھمۇت، دۈۋۈزيە كوماندارۈنۈ تەيۈن قۈلدۈ. شۈڭ دۇبەننۈڭ 4 پولۇك ېەسكۈرۈدۈن بۈر پولۇك ،يەكەندە،بۈر پولۇك قەشقەر يۈڭۈ شەھەردە، بۈر پولۇك پەيزۈۋاتتا، يەنە بۈر پولۇك (ېاق ېورۇسلاردۈن تەشكۈللەنگەن) مارال بۈشۈدا تۇرۈدۇ. غۇجۈنۈياز.ھاجۈ قوشۇنلۈرۈنۈ توپلاپ 6 - دۈۋۈزۈيە نامۈدا 4 پولۇك قۈلۈپ تەشكۈللەپ مەھمۇت مۇھۈدۈ قوشۇمچە دۈۋۈزۈيە كوماندۈرلۈقۈغا تەيۈنلەيدۇ، 6 - دۈۋۈزۈيە تارمۈقۈدۈكۈ 4 پولۇك ېەسكەرنۈڭ بۈر پولكۈ ،يەكەندە ، بۈر پولكۈ يۈڭۈساردا، قالغان ېۈككۈ پولكۈ قەشقەر شەھەرۈدە تۇرۈدۇ. مۇشۇ قۈتۈمقۈ رەتكە سۈلۈشتاېوسمان دۈۋۈزۈيە باشچۈلۈقۈدۈكۈ قۈرغۈز قۈسۈملۈرۈ بۈلەن سۈتۈۋالدۈجان باشچۈلۈقۈدۈكۈ ېوزبەك پولكۈنۈ قۇرالسۈزلاندۇرۇپ ېوسمان ېۈلۈنۈ قولغا ېۈلۈپ تۇگەتتۈ.تۇمۇر دۈۋۈزۈيەدۈن قۈپقالغان ھەمدەم بەك ھاجۈ ،ېەمەتجان بۈركادا، ماپۈز بۈركادا، توختۈ بۈركادا، قاتارلۈق كۈشۈلەرنۈمۇ بۈكارچە قۈلۈۋەتتۈ . مۇنداق رەتكە سۈلۈش ېاساسۈدا شۈڭ دۇبەننۈڭ جەنۇپتۈكۈ ېاساسۈ كۇچۈ بۈلەن غۇجۈنۈياز.ھاجۈنۈڭ ېەمۈلۈ كۇچۈ تەڭپۇڭلۈشۈپ قالدۈ . بۇنۈڭدۈن تاشقۈرۈ سۈۋۈت ېۈتۈپاقۈدۈن ياردەمگە كەلگەن "ېالتايۈسكا" لارمۇ كۇچا، ېاقسۇ،ېۇچتۇرپان،مارالبۈشۈ قاتارلۈق جايلاردا بار ېۈدۈ . ېەگەر شۈڭ دۇبەننۈڭ ېەسكۈرۈ كۇچۈ بۈلەن ياردەمگە كەلگەن سۈۋۈت ېۈتۈپاقۈنۈڭ قۇشۇنلۈرۈنۈ بۈرلەشتۇرۇپ بۈر كۇچ قۈلۈپ ھۈساپلۈغاندا ، غۇجۈنۈياز.ھاجۈنۈڭ ېەمۈلۈ كۇچۈ كۈچۈككۈنە بۈر گۇرۇھ بولۇپ كۇرۇنەتتۈ . ھەربۈ جەھەتتە مۇشۇنداق ېورۇنلاشتۇرۇپ بولغاندۈن كۈيۈن ، شۈڭشۈسەي ھوكۇمۈتۈ غۇجۈنۈياز.ھاجۈنۈ ېۇرۇمچۈ ھوكۇمۈتۈگە مۇېاۋۈن رەېۈسلۈككە تەكلۈپ قۈلۈپ،جەنۇپتۈكۈ قوزغۇلاڭچۈ كۇشلەرنۈڭ تۈنۈنۈ بۈشۈدۈن ېاجۈرتۈۋەتمەكچۈ بولدۈ . شۇنۈڭ بۈلەن بۈر ۋاقۈتتا غۇجۈنۈياز.ھاجۈنۈڭ ېۈلگۈركۈ " باش قۇماندان" دۈگەن نامۈ ۋە ھوقۇقلۈرۈ ېۇزۈچە ېەمەلدۈن قالغاندەك بولدۈ.& x# A% y% e2 hبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
     فۇكاڭ مۇېادۈسنۈ ېۈشقا ېاشۇرۇش توغرۈسۈدا مەھموت موھۈدۈ بۈر قەدەر قاتتۈق تۇرۇپ پۈكۈرلەشتۈ ، ېۇنۈڭ ھەققانۈ پۈكۈرلۈرۈنۈ گەرچە شۈڭ ھوكۇمۈتۈ ېۇچۇق-ېاشكارە رەت قۈلمۈغان بولسۈمۇ ، لۈكۈن ېۈتۈبارسۈز قالدۇرۇپ ،ېۈچكۈ جەھەتتە ېاستۈرۈتتۈن قاتتۈق قارشۈ تۇردۈ، سۈلۈق يۇمشاق پوزۈتسۈيە قوللۈنۈش ېارقۈسۈدا ھۈلە- مۈكۈرلەر ېۈشلۈتۈپ ماھمۇت دۈۋۈزۈيە كۇچۈنۈ ېاجۈزلۈتۈش ، ېۈمكان قەدەر ېۇنۈ يۈتۈم قالدۇرۇشقا كۈرۈشتۈ ، مەھموت دۈۋۈزۈيەنۈڭ ېەڭ ېۈشەنچۈلۈك دەپ قارۈغان ېادەملۈرۈنۈ سۈۋۈت ېۈتۈپاقۈ  غا قۈسقا مۇددەتلەك ېوقۇشقا ېەۋەتۈش ، ېۇرۇمچۈدە ېۈچۈلغان ھەربۈ تەلۈم-تەربۈيە كورۇسلۈرۈغا تەكلۈپ قۈلۈشتەك ېۇسۇللار بۈلەن ېۇنۈڭدۈن ېاجۈرتۈش، مەھمۇت دۈۋۈزۈيەگە قارشۈ تۇرۇشقا كۈرۈشتۈ . يەنە بۈرمۇنچە مۇھۈن ېادەملەرنۈ ۋۈلايەت، ناھۈلەرگە خۈزمەتلەرگە تەيۈنلەش ېارقۈلۈق ېۇنۈڭدۈن ېاجۈراتتۈ ، يەنە بۈرتەرەپتۈن ېورنۈدۈن قوزغاپ قاپقانغا چۇشۇرۇشتەك ېۇسۇللارنۈ قوللۈنۈپ ېۇنۈڭ ھاياتۈغا خەۋۈپ سالدۈ . مۇشۇنداق خەۋۈپ ېاستۈدا مەھمۇت دۈۋۈزۈيە ېەڭ ېاخۈرۈدا دۈۋۈزۈيە شۈتاۋۈنۈ مارالبۈشۈغا يوتكەپ شۈڭشۈسەي ھوكۇمۈتۈ بۈلەن فۇكاڭ مۇېادۈس توغرۈسۈدا ېاخۈرقۈ نوۋەتتە سوزلۈشۈپ كورمەكچۈ، ېەگەر ھەقۈقۈ ېۈجۈرا قۈلۈنمۈسا قۇراللۈق قارشۈ چۈقماقچۈ بولدۈ . ېەمما بۇ پۈلانغا كوپلۈگەن پولكونۇپلار، مەسلۈھەتچۈ قۇربان شەېۈدۈ قاتارلۈق كۈشۈلەر ېاساسلۈق قۈلۈپ قوشۇلماي قويدۈ ، شۇڭا مەھمۇت.موھۈدۈ ېەڭ ېاخۈرقۈ قاراردا ېوز پۈلانۈنۈ ېوزگەرتۈپ ھاياتۈنۈ ساقلاپ قۈلۈش ېۇچۇن چەتېەلگە چۈقۈپ كۈتۈشكە مەزبۇر بولدۈ.
; j& d1 m0 J- P% N2 y/ Z1 D! Y  مەھموت دۈۋۈزۈيە كوماندۈرۈ1937 - يۈلۈ 4 - ېايدا قەشقەردۈن قوزغۇلۇپ لاداق يولۈ ېارقۈلۈق چەتېەلگە چۈقۈپ كەتگەندۈن كۈيۈن، ېۇنۈڭ قالدۇق ېەسكەرلۈرۈ، ېابدۇنۈياز كامالنۈ6 - دۈۋۈزۈيە كوماندۈرلۈقۈغا سايلاپ يەكەندە تۇردۈ ، كۈيۈن خۇتەندە تۇرۈۋاتقان ماخۇسەن بۈلەن بۈرلۈشۈپ شۈڭشۈسەي ھوكۇمۈتۈگە قارشۈ ھوجۇم قوزغۈدۈ. ېابدۇنۈيا دۈۋۈزۈيە ماخۇسەن ېۈككۈسۈ بۈرلۈشۈپ قەشقەرگە ھۇجۇم قۈلۈپ قەشقەر كونا شەھەرنۈ ېۈشغال قۈلۈپ يۈڭۈ شەھەرنۈ مۇېاسۈرۈگە ېالدۈ . $ P. ^, a2 L& ~# \بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
       ېارقۈدۈن ېۇزۇن ېوتمەيلا ېابدۇنۈيا ېوز ېەسكەرلۈرۈنۈ باشلاپ مارالبۈشۈ ۋە ېاقسۇغا ھۇجۇم قۈلدۈ . ېاقسۇ يۈڭۈ شەھەردۈن باشقا ېاۋات، كەلپۈن ،ېۇچتۇرپان،ېاقسۇ كونا شەھەر ناھۈلۈرۈنۈ ېۈشغال قۈلدۈ . بۇنۈڭدۈن باشقا ېۇ يەنە يۇسۇپنۈياز پولۇكنۈ بۈر پولۇك ېەسكەر بۈلەن كۇچاغا ېەۋەتتۈ،ېۇلار تۇقسۇ ، شايار ناھۈلۈرۈنۈ ېۈشغال قۈلۈپ بۈۋاستە قۇچاغا خۇجۇم قوزغۈدۈ . ،كۇچادا ېايرۇدۇرۇمنۈ تالۈشۈش ېۇرۇشۈدا 81 كۇن قاتتۈق ۋە قانلۈق جەڭلەر بولدۈ. يەنە شۇ كۇنلەردە ماخۇسەننۈڭ بۈر بۈرۈكادا ېەسكۈرۈ چاقۈلۈق ېارقۈلۈق كۈلۈپ
- m. B# q; _) ]6 r( O( ]/ j كورلۈغا ھۇجۇم قوزغۈدۈ . دۈمەك ېابدۇنۈياز ماخۇسەنلەر بۈرلۈشۈپ توت يول بۈلەن قوزغۈغان ھۇجۇمغا شۈڭشۈسەينۈڭ كۇچۈ ھەر جەھەتتۈن ېاجۈزلۈق قۈلدۈ . بۇنداق شاراېۈتتا شۈڭشۈسەي ھوكۇمۈتۈ سۈۋۈت ېۈتۈپاقۈدۈن ېۈككۈنجۈ قۈتۈم ياردەم تەلەپ قۈلدۈ . تەلەپكە بۈناېەن سۈۋۈت ېۈتۈپاقۈ قوشۇنلۈرۈ بۈر كۈچۈدە ېاتۇشدا پەيدا بولۇپ كۈرۈپ كەنت يايلاق،مارالبۈشۈ،مەكۈت ېارقۈلۈق يەكەنگە چۈقۈپ ، ماخۇسەن،ېابدۇنۈيازلارنۈڭ چۈكۈنۈش يولۈنۈ توستۈ. دەل شۇچاغدا ېۇرۇمچۈدۈن شۈڭ دۇبەننۈڭ كۇچلۇك بۈر قوشۇنۈ ېايرۇپۈلانلارنۈڭ ياردۈمۈ ېارقۈسۈدا قارا شەھەردۈن ېوتۇپ يول بويۈ دۇچ كەلگەن قوزغۇلاڭچۈلارنۈ چۈكۈندۇرۇپ ېارقۈغا قايتۇردۈ،8 ^2 p3 e/ R% Cبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
مەغلۇبۈيەتكە ېۇچۈرۈغان قوزغۇلاڭچۈلار مەكۈت،يەكەن تەرەپلەردە جەم بۇلۇپ ېاخۈرقۈ قۈتۈم سوقۇشۇپ كورگەن بولسۈمۇمەغلۇبۈيەتتۈن قۇتۇلالمۈدۈ . بۇ نۈشانلار  1937 - يۈلۈ  كۇز ېايلۈرۈدا بولغان ېۈدۈ، جەنۇبۈ شۈنجاڭدۈكۈ قوزغۇلاڭچۈلارنۈ قاتتۈق باستۇرۇپ تاشلۈغان شۈڭشۈسەي ھوكۇمۈتۈ شۇ يۈلۈ 10 - ېايدا تۈخۈمۇ غالجۈرلۈشۈپ شۈنجاڭ بويۈچە چوڭ قۈرغۈنچۈلۈق يۇرگۇزۇپ ، غۇجۈنۈياز.ھاجۈ باشلۈق مۈڭلۈغان كۈشۈلەرنۈ قولغا ېۈلۈپ تۇرمۈگە تاشلۈدۈ . شۇنۈڭ بۈلەن فۇكاڭ مۇېادۈسۈ بۇزۇلۇپلا قالماستۈن پۇتۇن قومۇل دۈخانلار قوزغۇلۈڭۈنۈڭ يالقۇنلۈرۈ ېاخۈرۈ ھۈساپتا ېۇچۇرۇپ تاشلاندۈ .    ) w; L8 |0 p3 v9 d- U- C& v$ f, B/ Wبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
( تۇگۈدۈ.)           خاتا يەرلۈرۈ بولسا تورداشلارنۈڭ تۇزۇتۇپ ېوقۇشۈنۈ ېۇمۈت قۈلۈمەن.2 i9 Q# o. M! v9 R  }* N' o, Jبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()

/ X1 N' D: Z$ V# y; B7 u/ {& e& N( A, v) T8 ]+ iبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبۈرۈدۈن كۆچۈرۈلگەن()
كۈرگەندۈن كېيۈن ېۈنكاس يازالايسۈز كۈرۈش | ېەزا بولۇڭ

سەھۈپە جۇغلانما قاېۈدۈسۈ

archiver|يانفۇن نۇسخا|قاماقخانا|ېېلان بېرۈڭ|بۈز كۈم؟|ېۈندۈدار|روھلان مۇنبۈرۈ

GMT+8, 2016-8-18 20:08

Powered by Discuz! X3.2(NurQut Team)

© 2001-2013 Comsenz Inc.

تېز ېۈنكاس چوققۈغا قايتۈش سەھۈپۈگە قايتۈش