ئاقسۇدىكى مەكتەپلەر ۋە مائارىپچىلار (پارچە)

koktugh · ۋاقتى: 2014-4-11 13:26:36

ئايكۆل بازارلىق ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ تەرەققىيات تارىخى

بۇ تەزكىرىنى ئىشلىگۈچى : ئايجامال ئابباس
(ئايكۆل بازارلىق ئوتتۇرا مەكتەپ ئوقۇتۇش – تەتقىقات ئىشخانىسىنىڭ مۇدىرى )

2013 – يىل 5- دىكابىر

ئايكۆل بازىرى ھەققىدە قىسقىچە چۈشىنۈك

   بۈگۈنكى ئاقسۇ شەھىرىدىن ئاقسۇ – قەشقەر تاشيولى (تۆمۈريول )ىنى بويلاپ كۈن ئولتۇرۇش تەرەپكە قاراپ 60 چاقىرىم يول يۈرسەك ئايكۆل دىگەن يۇرتقا كېلىمىز. ئايكۆل ئاقسۇ شەھىرىنىڭ غەربىي جەنۇبىدا بۇلۇپ خەرىتىدىكى ئورنى شەرقى مېردىئان 10  80  -39 79  بىلەن شىمالىي پارالىل 11  41  ئارلىقىدا . ئايكۆل بازىرى شەرقتە ئاقسۇ كونا دەرياسى ، غەرپتە كەلپىن ناھىيسى ، جەنۇپتا ئاۋات ناھىيسىنىڭ يېڭىئرىق يېزىسى ، شىمالدا ھېنگان تاغ تىزمىلىرى ئارقىلىق ئۈچتۇرپان ناھىيسىنىڭ ئاقيار يېزىسى بىلەن چىگرىلىندۇ . شەرقتىن غەرپكە بولغان ئۇزۇنلۇقى 94 كىلومىتىر، جەنۇپتىن شىمالغابولغان ئەڭ كەڭ يېرى 32 كىلومىتىر كېلىدۇ ، ئەڭ تار يېرى 18 كىلومىتىر كېلىدۇ .
ئايكۆل بازىرىمز دېڭىز-ئوكياندىن يىراق بولغاچقا ھۆل-يىغىن مىقدارى ئاز ، يىللىق ئوتتۇرىچە مىقدارى ئاران 44.7-60.7 مىللىمىتىر بولىدۇ . ئەمما زىچ سۇ تورى شەكىللەندۈرگەن كۆل سۈيى ، ئۆستەڭلەر، زەيلىك ۋە مۇز ئېرىندىسى سۈيى ، تاغ سۈيى ، بۇلاق سۇلىرى ئارقىلىق مۇنبەت تۇپراق ۋە بۈك –باراقسان بوستانلىق بارلىققا كەلگەن . يەر تۈزۈلۈشى تەكشى ، تۇپراق قاتلىمى قېلىن ، سۇ مەنبەسى مول ، قۇياش نۇرى يىتەرلىك ، ھاۋاكېلىماتى قۇرغاق قىروۋسىز مەزگىلى ئۇزۇنراق بۇلۇپ دېھقانچىلىق ، چارۋىچىلىق ، ئورمانچىلىق، بېلىقچىلىق ، كەسىپلىرىنى راۋاجلاندۇرۇشقا ماس كېلىدۇ .  بوران ئەتىياز پەسلىدە كۆپ چىقىدۇ .
تارىخى ماتىرىياللاردىن مەلۇم بولۇشچە ، ئايكۆل تارىخى ئۇزۇن قەدىمىي بازار بولۇپ ، مىلادى 1347- يىلى(ھىجىريە 747-يىلى)شەرقى چاغاتاي خانى تۇغلۇق تۈمۈرخان ئوتتۇرا ئاسىيالىق ھەزرىتى مەۋلانە جالالىدىن كىتىكىنىڭ دالالىتىدە مۇسۇلمان بولغان . ئايكۆل (ئاقسۇ)خەلقلىرى قاراخانىيلار دەۋرىدىلا ئىسلام دىنىغا كىرگەن بولۇپ، ئايكۆل مۇڭغۇللار ئىستىلاسى مەزگىلىدە ۋە سەئىدىيە خانلىقى زامانىدا مۇھىم ئىستىراتىگىيلىك ئورۇن بۇلۇپ قالغان ۋە نۇرغۇن ھەربىي سىياسىي ، دىنى ۋەقەلەرنىڭ سەھنىسگە ئايلانغان .17-ئەسىردە ھىندىستاندىكى سوپىزىم ئىلاھىيەتشۇناسى ،دىنى داھىي ھەزرىتى مۇجەددىد ئالف سانى رەببانى شەيخ ئەخمەت فەررۇخى سىر ھىندى (1564-1624) نىڭ نامى بىلەن ئاتالغان تەسەۋۋۇپچىلىق مەزھىپى 18-ئەسىرنىڭ ئوتتۇردا ئاخىرقى مەزگىللىرىدە ئايكۆلدە تارقىلىپ ، ھىندىستاندىن كىلىپ ئايكۆلدە ئولتۇراقلاشقان ئەلى ئاخۇن (تۇلۇق ئىسمى ھەزرىتى قۇتۇپ ئەلفىل ئۇسۇرى ۋەلىيول ئىشان مۇھەممەت ئەلى ئاخۇن شەيىخ رەھمىتۇللا ئەلەيھى ) ئىسىملىك دىن تارقاتقۇچىنىڭ مەدرىس سالدۇرۇپ دىن تارقىتىشى بىلەن بۇ مەزھەپنىڭ ئايكۆل سېستىمىسى شەكىللەنگەن . چىڭ سۇلالىسى زامانىدا ئۇنسۇغا تەۋە بولغان ..1902  -يىلى بۇ يەردە ئۇنسۇغا قاراشلىق 19 كەنت تەسىس قىلىنغان .1913- يىلى ئاقسۇ ناھىيسىگە قارام بۇلۇپ بۇ يەردە ئايكۆل ، ياڭئېرىق ،(ئاۋات تەۋەسىدە ) قۇمقۇدۇق قاتارلىق 5 يېزا قۇرۇلغان . 1941- يىلى بىر بازار ، ئۈچ يېزا ،13  باۋ ، 120 جىيا قۇرۇلغان يېڭى جۇڭگۇ قۇرۇلغاندىن كىيىن باۋ ، جىيا تۇزمى ئەمەلدىن قالدۇرۇلۇپ ئۇنىڭغا  5 يېزا ، 20مەمۇرىي كەنت قارام بولغان .1953-يىلى ئاقسۇ ناھىيىلىك ھۈكۈمەت مەمۇرىي رايۇنلارنى تەڭشىگەندە ئۇنى ناھىيىگە قاراشلىق 7-رايۇن قىلىپ ئۆزگەرتكەن ھەم غالىبىيەت ،  پايناپ ، سايئېرىق ، خاڭگۇڭ ۋە قۇمقۇدۇق (ساچىڭزا) قاتارلىق 5 يېزائۇنىڭغا تەۋە بۇلۇپ ، ھەرقايسى يېزا كەنتلەردە ئالىي كوپىراتىپ قۇرۇلغان .1958-يىلى خەلق كوممۇنىسى قۇرۇش يولغا قۇيۇلغاندا 6-رايۇن قىلىپ ئۆزگەرتىلگەن ۋە ھۈكۈمەت كوپىراتىپ بىرلەشكەن ئايكۆل غالىبىيەت خەلق كوممۇنىسى قۇرۇلۇپ ، ئۇنىڭغا 5 باشقۇرۇش رايۇنى، 20 ئىشلەپچىقىرىش ئەترىتى قارام بولغان. 1966-يىلى«مەدەنىيەت زورئىنقىلابى» مەزگىلىدە ئايكۆل خەلق كوممۇنىسىنىڭ چاچى چوڭ ئەترىتى (دادۈي)ى ئايكۆلدىن بۆلۈنۈپ چىقىپ ئاقسۇ ناھىيسىگە قاراشلىق «شەرق قىزاردى »ناملىق چىگىرا رايۇنغا ياردەمگە كەلگەن ياشلار مەيدانى بولۇپ قۇرۇلغان . 1969-يىلى كوممۇنا باشقۇرۇش خۇاڭگۇڭ باشقۇرۇش رايۇنى (18-19-20-كەنىتلەر )
كومىتىتى «ئىنقىلابى كومتىت»قائۆزگەرتىلگەن .1971-يىلى «كوممۇنا »دىگەن نام «جىنچاۋ (ئالتۇن كۆۋرۈك)خەلق كوممۇنىسى »غا ئۆزگەرتىلگەن .1984- يىلى ئايكۆل يېزىسى ئايكۆل يېزىلىق خەلق ھۈكۈمىتى بولۇپ قۇرۇلغان .1989-يىلى ئاقسۇ ۋىلايەتلىك مەمۇرىي مەھكىمنىڭ تەستىقلىشى بىلەن خەنزۇچە يېزىلىشى ئۇيغۇر تىلنىڭ ئەسلى تەلەپپۇزىنى ساقلىغان ھالدا«阿依库勒»غا ئۆزگەرتىلىپ مەنىسى «月亮湖»دەپ بىكىتىلدى .بۇيېزا 1998- يىلى ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق خەلق ئىشلىرى نازارىتىنىڭ تەستىقلىشى بىلەن بازار قىلىپ ئۆزگەرتىلىدى . ئايكۆل بازىرىدا بەش باشقۇرۇش رايۇنى تەسىس قىلىنغان بۇلۇپ ، ئۇلار ؛ ساقساق باشقۇرۇش رايۇنى (1-2-3-4-كەنتلەر) ، شېخل باشقۇرۇش رايۇنى (5-6-7-8-21-كەنتلەر) ، ئايكۆل باشقۇرۇش رايۇنى (9-10-11-12 – كەنتلەر  ) ، سايئېرىق باشقۇرۇش رايۇنى ( 13- 14-15 -16-17-كەنتلەر ) ،خاڭگۇڭ باشقۇرۇش رايۇنى ( 18-،19-،20- كەنتلەر ) قاتارلىقلاردۇر .
11-ئەسىردە ياشىغان بۈيۈك ئۇيغۇر ئالىمى مەھمۇد قەشقىرىنىڭ «دىۋانۇ لوغەتىت تۈرك»ناملىق كىتابىدا« ئايكۆل ئۇچقا يېقىن بىر يەرنىڭ ئېتى » دەپ قەيت قىلىنغان . ئۇچ -ھازىرقى ئۈچتۇرپان ، ئايكۆل – ھازىرقى ئايكۆلدۇر . دىۋاندا بۇ نام « ايكول » شەكلىدە يېزىلىپ بارىسغاندىكى ئىسسقكۆل ، قەشقەردىكى كورۇڭ كۆل ... قاتارلىقلاربىلەن بىرقاتاردا تىلغا ئېلىنغان . ئايكۆل نامنىڭ ئاتىلشىدا مۇنداق ئىككى رىۋايەت بار :
1-رىۋايەت: بىر زامانلاردا بۇ يۇرتتىكى مۇسۇلمانلار روزا تۇتۇپ رامزان ئاخىرلاشقاندا ئاي كۆرۈنمەپتۇ  .  قائىدە بۇيىچە ئاسماندا كۆرۈنگەن ئايغا قاراپ ھېيىت نامىزى ئۈتەيدىغان ۋاقىتنى ھۆكۈم قىلىدىكەن .بىر ھۆكۈما : « ئاي كۈرۈنمىدى، قانداق قىلىمىز ؟ » دەپ ئۆزىدىن سورالغان بىر سۇئالغا : كۆلگە بېقىڭلار ،كۆلدە كۆرۈنگەن بولۇشى مۇمكىن ، دەپ جاۋاپ بەرگەن.  دېگەندەك كۆلگە قارىسا ئاي كۆلدە كۆرۈنگەن .شۇنىڭ بىلەن ھېيىت نامىزى ئۆتۈلگەن .شۇندىن ئىبارەن بۇيەرنىڭ نامى «ئايكۆر»دىيىلدىغان بولغان ،كىيىنچە ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن «ئايكۆر »سۆزى «ئايكۆل»گە ئۆزگەرگەن .
2-رىۋايەت : بۇرۇنقى زاماندا تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدا بىر بوستانلىق يۇرت بۇلۇپ ، يۇرتتىكى بىر ئۆلىما كىشىنىڭ گۈزەللىكتە تەڭدىشى يوق بىر قىزى بار بولۇپ ، يۇرتتىكى ئەقىل- پاراسەتتە كامالەتكە يەتكەن باتۇر ، مەرد بىر يىگىت بىلەن ھېيىت كۈنى توي قىلىشنى مەسلىھەتلىشىپتۇ . توي تەييارلىقى پۈتكەندە بىردىنلا ئاسماندا ئاي كۈرۈنمەپتۇ . مۇسۇلمانلار ئادەت بۇيىچە ھېيىت نامىزى ئۆتىيەلمەپتۇ . ھېيىت بولمىغاندىن كىيىن ئۇلار توي قىلالماپتۇ .
بۇ يۇرتتا ئەتراپى قۇيۇق دەل –دەرەخ ،گۈل –گىياھلارغا پۈركەنگەن بىر كۆل بولۇپ ، بۇ كۆلنىڭ سۈپسۈزۈك سۈيى ھەرقانداق كېسەلگە شىپا ئىكەن .ھېلىقى ئىككىيلەن ھەركۈنى ئاخشىمى ئاشۇ كۆل بويىدا ئولتۇرۇپ مۇڭداشقاچ ئۆزلىرىنىڭ ۋىسال كۈنلىرنى كۈتۈپ ئاينىڭ چىقىشنى ساقلايدىكەن .شۇ تەرىقىدە ئۈچ ئاي ئۆتۈپ كېتىپتۇ . بىر كۈنى ئۇلار ئادىتى بۇيىچە كۆل بويىدا ئولتۇرسا بىردىنلا كۆلنىڭ ئىچى ، ئاندىن پۈتۈن ئەتراپ يورۇپ كېتىپتۇ .ئۇلار قارىغۇدەك بولسا كۆلنىڭ ئوتتۇرىسىدا تۇلۇنئاي نۇرچېچېىپ تۇرغۇدەك ئاينىڭ نۇرى بارغانسىرى پۈتۈن جاھاننى خۇددى كۈندۈزدەك يۇرۇتىۋاتقۇدەك . كىشلەر بۇ كارامەتنى كۈرۈپ ھەيران بولۇپتۇ . يۇرت ئەھلى خوشاللىققا چۆمۈپتۇ . تاڭ يورۇشى بىلەنلا ھېيىت نامىزى ئوقۇلۇپتۇ .ناغرا- سۇناي چېلىنىپ ، مەشرەپ- سامالار قىزىپتۇ ، يىگىت بىلەن قىزنىڭمۇ تويى باشلىنىپ كاتتا مەرىكەئۆتكۈزۈلۈپتۇ .بۇ كۆلنىڭ نامى يىراق -يېقىنغا تارقىلىپ يۇرت – يۇرتتىن كىشلەر كېلىپ ،كۆلدىكى خاسىيەتلىك سۇنى قاپاقلىرىغا ئېلىپ ئۆز يۇرتلىرىدىكى كۆلگە قۇيغانىكەن ، ئۇ كۆللەرنىڭ سۈيمىۇ شىپالىق بوپتۇ ، نەچچە يۈز يىلغىچە قۇرۇپ كەتمەي سېسىپ قالماي سۈپسۈزۈك تۇرۇپتۇ . شۇنىڭ بىلەن كىشلەر بۇ خاسىيەتلىك كۆلنى «ئايدىڭكۆل »دەپ ئاتاپتۇ . ( ئەپسۇس ھازىر قۇرۇپ ئىزناسىلا قالغان ) .ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن ئېغىزدىن –ئېغىزغا كۆچۈش جەريانىدا بۇنام «ئايكۆل»گە ئۆزگىرىپتۇ ۋە بۇيۇرتنىڭ نامى سۈپتىدە ئومۇملىشىپ قاپتۇ .ئايكۆل ھەققىدە يەنە نۇرغۇن ئەپسانە-رىۋايەتلەرۋە قىسسە- ھىكايىلەر بولۇشى مۇمكىن.

مەرىپەت بۆشۈكى –ئايكۆل بازارلىق ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ تەرەققىيات تارىخى

ئەگەر باشلانغۇچ مەكتەپتىن ئالى مەكتەپكىچە ھېساپلىساق ، بىر ئادەمنىڭ ئۆمرىنىڭ كۆپ قىسىمى مەكتەپتە ئۆتىدۇ .بىلىم ئىگىلەش ، تەلىم-تەربىيىنى قوبۇل قىلىش جەريانىدا كىشلىك پەزىلىتى ،كىشلىك تۇرمۇش قارىشى ۋە ھەر تۈرلۈك ساپاسى پەيدىنپەي ئۆسۇپ بارىدۇ-دە، ئۆزىنىڭ كىشلىك ھايات يولىنى يارىتىشقا ئاساس سالىدۇ . يەھۇدىيلارنىڭ :«بىر مەكتەپ كۆپەيسە بىر تۈرمە ئازىيىدۇ»دىگىنىدەك بۇ مۇقەرر ھالدا جەمىئيەتنىڭ تىنچ ۋە مۇقۇم بولۇشغا تۈرتكە بولىدۇ . دۇنيا مەدەنىيەت تارىخىدىن ئېلىپ ئېيتقاندىمۇ ،زامانىۋى (پەننى)مەكتەپلەر مائارىپىغا قانچە بالدۇر كىرىشكەن مىللەت ۋە دۆلەت شۇنچە بالدۇر تەرەققى قىلدى ۋە گۈللىنىش مىۋىسدىن بەھرىمەن بولدى . شۇ مەنىدە مەكتەپ –قۇياشلىق ئالەم ، ئۇ جىمى سەييارىلەرنى ئۆز قوينىغا ئالغان ، جىمى مەۋجۇداتقا ھاياتلىق يولى بەرگەن ، نىمجان گىياھقىمۇ ئۆز قوينىدىن ئورۇن بەرگەن ، ھارارەت بەرگەن ۋە جىسمىنى ياشارتقان . ئۇ بۈركۈت ئوۋىسى ، سانسزلىغان قۇش باللىرىغا قانات بەرگەن ، كۆكلەردە قانات قاققۇزغان . ئۇ چەكسىز ئەجىر - مىھنىتىتىن پۇتۇلگەن بىباھا داستان ، ئۇنىڭىدا چوغدەك رىۋايەت سۆزلەنگەن ، مۇقەددەس جەڭگاھ كۇيلەنگەن ، چىنلىق ، كامالەت ، ئىلمۇ- ئىرفان ، قۇتلۇق تارىخ نۇر چاچقان . ئىنسان كامالىتى تىكلەنگەن  .
بىلىم تەشنالىقىڭىزنى قاندۇرۇپ سىزگە ئادىمىيلىك ، ئەخلاق ، بۇرچ ۋە مەسئۇلىيەتنى تونۇتۇش ۋەزىپىسىنى ئۈستىگە ئالغان، ھاياتلىق سەپىرىڭىزگە يول كۆرسىتىپ ئىزدىنىش، ئىجادىيەتكە يىتەكلەۋاتقان بۇ مەرىپەت باغچىسىدا ھەيۋەت بىلەن قەد كۇتۇرۇپ تۇرغان ھەيۋەتلىك  ئوقۇتۇش بىناسى ، كەڭ ۋە ئازادە ئاسفالىت يوللىرى ، دىماقلىرىڭىزنى غىدىقلايدىغان خۇش-پۇراق گۈللەر، باغچىلاشقان مەنزىرە ، سۇپسۇزۇك سۇلار ، يۇرۇشلەشكەن ئوقۇغۇچىلار ياتاقلىرى ،  ئۆلچەملىك پۇتبۇل مەيدانى ، ئىللىق سايە تاشلاپ مۇسابىقە كۆرۈشىڭىز ،كىتاپ ئوقۇشىڭىزغا قۇلايلىق يارىتىپ بېرىۋاتقان مەجنۇنتاللار، رىشاتكىلار بىلەن قورشالغان ئاسىتىغا قۇم يېيىتىلغان يۈرۈشلەشكەن چېنىقىش مەيدانى... خۇددى ماھىرى رەسسامنىڭ قولىدا پۇتۇپ چىققان بىباھا رەسمدەك كۆزلىرىڭىزنى قاماشتۇرۇپ ، سىزنى ئۆزىگە مەھلىيا قىلىۋالىدۇ . كۆز ئالدىڭىزدىكى بۇ نادىر« سۇرئەت »نى تالايلىغان ماھىر «رەسسام»لار بارلىققا كەلتۇرگەن بولۇپ ، ئۇنىڭغا ئۇزۇن ۋاقىت ۋە زۇر كۈچ سەرپ قىلىنغان. تالاي بوران چاپقۇنلۇق كۈنلەر باشتىن ئۆتكەن. بىر مەكتەپنىڭ تەرەققىيات تارىخى ئۇ مەۋجۇت بولۇۋاتقان جاينىڭ ئىجتىمائىي تەرەققىياتىنى ئارقا كۆرۈنۈش قىلىدۇ . ئۆزلۈكسىز تەرەققى قىلىپ تۇرىدىغان جەمئىيەت ھامان ئۆزىنىڭ ھالقىش قەدىمىنى مائارىپتىن ئىزدىمەي مۇمكىن ئەمەس . ئىنسانىيەتنىڭ نەچچە مىڭ يىللىق تەرەققىيات تارىخىدا مەدرىس مائارىپى ئۇزاق داۋاملاشقان بولۇپ ، ئۇنىڭ تەكتىنى ھەتتا ئىنسانلارنىڭ سىنىپىي جەمئىيەتكە قەدەم قويغان ۋاقتىغىچە سۈرۈشتۈتۈشكە بولىدۇ . تۈرلۈك سەۋەپلەر ۋە بايانلاردىن كۆرە ، نەچچە ئەسىرلەردىن بىرى ئايكۆل بازىرىدىكى نەچچە ئون مىڭ خەلقنىڭ مەرىپەت ئىستىكىگە ئوت يېقىپ كەلگەن مەدرىس مائارىپىنى ھەرگىزمۇ نەزەردىن ساقىت قىلغىلى بولمايدۇ . يېڭىچە مائارىپ بارلىققا كېلىشتىن ئىلگىرىكى زامانلاردا خەلقىمىز مەدرىس مائارىپى ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ تەربىيىلىنىش ۋە بىلىم ئىگىلەش ئېھتىياجىنى قاندۇرۇپ كەلگەن . يازما مەنبەلەرگە قارىغاندا ، تەخمىنەن 1750 – يىللىرى ئەتراپىدا ھىندىستاندىن كىلىپ ئايكۆلدە ئولتۇراقلاشقان ئەلى ئاخۇن (تۇلۇق ئىسمى ھەزرىتى قۇتۇپ ئەلفىل ئۇسۇرى ۋەلىيول ئىشان مۇھەممەت ئەلى ئاخۇن شەيىخ رەھمىتۇللا ئەلەيھى )ئىسىملىك دىن تارقاتقۇچىنىڭ مەدرىس سالدۇرۇشى بىلەن ئىسلام دىنىي ئاساسىدىكى مەدرىس مائارىپى تۈنجى قەدەمدە ئايكۆلدە باشلاندى . (ئۇنىڭدىن ئىلگىرىكى زامانلارغا ئائىت مەلۇماتلاردىن ھازىرچە يىتەرلىك مەلۇماتقا ئىگە ئەمەسمىز ).مەدرىس مائارىپى  شۇنىڭدىن كىيىن تاكى 20 – ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا قەدەر ئايكۆل دىيارىنىڭ جەمئىيەت تەرققىياتىدا مۇھىم رول ئويناپ كەلگەن . ئازاتلىقتىن كىيىن زامانىۋى مائارىپنىڭ ۋە دۇنيانىڭ تەرەققىيات قەدىمىگە يىتىشىش ئېھتىياجىنىڭ تۈرتكىسىدە پەنني مائارىپ برلىققا كەلدى .
1958-يىلى10-ئايدا ئۇزۇندىن بىرى يۇرتداشلىرىدىكى ئاڭقاۋلىق ، قاششاقلىق ، نادانلىق ۋە بالىلارنىڭ كەلگۈسى ئۈچۈن باش قاتۇرماي قۇرساقنىڭلا غىمىنى قىلىدىغان ماڭقۇرتلارچە ھايات، كونا بازاردىكى ئەلسۆيەر مەرىپەتپەرۋەر ئىلى بەگنىڭ ئىچىنى ئاچچىق قىلىپ چوڭقۇر ئويغا چۆمدۈرەتتى . ئاخىرى ئۆز خەلقىگە مەسئۇل بولۇشنى ، ئۇلارغا بىر ياخشى ئىش قىلىپ بېرىشنى ئۆزىنىڭ بۇرچى دەپ بىلگەن بۇ يىراقنى كۆرەر زات، ئۆز قورۇسى ئىچىدىكى ئىككى ئىغىز ئۆينى ئاقارتىش ئىشلىرىغا ئاتىدى .  شۇنىڭ بىلەن ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ تۇنجى دەرس قوڭغۇرىقى ئۇنىڭ قورۇسدا چېلىندى . ئايكۆلنىڭ ھەر قايسى كەنتلىرى ۋە قۇمقۇدۇق (ساجىڭزا) مىللى مەيدان تەۋەلىكىدىن بولۇپ بىر قىسىم تۇلۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپ ئوقۇش يېشىدىكى بالىلار ھەم تۇي قىلىپ ئائىلىسدە تۇرىۋاتقان ئوقۇشنى ئىختىيارى قىلغۇچىلاردىن تەشكىللەنگەن 60 نەپەردىن ئارتۇق ئوقۇغۇچى بۇ مەكتەپنىڭ تۇنجى قارار ئوقۇغۇچىلىرى بولۇپ قالدى . ئەينى ۋاقتىدا مەكتەپنىڭ شارائىتى ئىنتايىن جاپالىق بولۇپ ، مەكتەپ مۇدىرى ، ئىلمىي مۇدىرلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان 4 نەپەر ئوقۇتقۇچى بىر بۇرجىگى ئىشخانا ، بىر بۇرجىگى ئاشخانا بولغان بىر ئېغىزلىق ئۆيدە ھەم دەرس تەييارلايتى ھەم ئوقۇغۇچىلارغا تاماق ئىتەتتى. مەكتەپنىڭ سىنىپ ۋە ياتاقلىرى تارقاق بولغاچقا قول بىلەن ئېلىپ يۈرىدىغان قوڭغۇراقنى كۆتىرىپ ئوقۇغۇچىلارنى پائالىيەتكە تەشكىللەيتى. شۇ چاغدا مەكتەپ « ئاقسۇ ناھىيە ئايكۆل يىزا ئوتتۇرا مەكتىۋى » دەپ ئاتالغان .
1960-يىلى يېزا مەركىزىنىڭ تۆۋەنكى تېگىن كەنتى (11- كەنت 1- مەھەللە)گە يۆتكىلىشى بىلەن مەكتەپمۇ شۇ ئورۇندىكى بىر خاماننىڭ ئورنىغا يۆتكەپ كېلىندى . بۇ چاغدا سىنىپ 6 گە ، ئوقۇتقۇچى 10 نەپەرگە ، ئوقۇغۇچى 300 نەپەرگە يەتكەن . 1964 – يىلى ناھيىلىك مائارىپ بۆلۈمىنىڭ ئۇقتۇرۇشى بىلەن يولداش ئەمەر داۋۇت (ھازىرقى شەھەرلىك ئوقۇتقۇچىلار بىلىم ئاشۇرۇش مەكتىپىدىن پىنسىيىگە چىققان.) ئەسلىدىكى مەكتەپ مۇدىرى ئىمىن توختىنىڭ ئورنىغا مەكتەپ مۇدىرى ، ئىمىن توختى ئىلمى مۇدىر قىلىپ تەيىنلەندى . 1964-يىلى يېزا مەركىزىنىڭ ھازىرقى كونا بازارغا يۆتكىلىشى بىلەن كونا بازاردىكى بىر ئورۇن(تەييار قۇرۇلۇش بار جاي) غا يۆتكەپ كېلىندى . 1966-يىلى مەكتەپنىڭ ھازىرقى ئورنىغا مەكتەپ قۇرۇلۇشى قىلىنىپ، 6 سىنىپ ( بۇنىڭ ئىچىدا بىرسى خەنزۇ سىنىپى ) تەسس قىلىنىپ ئوقۇتقۇچى 15 ( 3نەپىرى خەنزۇ )كە ، ئوقۇغۇچى 400 ( 15 نەپىرى خەنزۇ ) نەپەرگە يەتكەن . 1972 – يىلغىچە ساندا ئۆزگىرىش بولمىغان بولۇپ ، بۇ ۋاقىتتا يولداش  ئەمەر داۋۇت مەكتەپ مۇدىرى بولغان . ئۇنىڭدىن كىيىن  ئابلەت سادىم مەكتەپ مۇدىرلىقىنى ئۈستىگە ئالغان .
1976-يىلى يۇقىرىنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى بويىچە يولداش ئابلىمىت خۇدابەردى مەكتەپ مۇدىرلىقىغا تەيىنلەندى ۋە تولۇق ئوتتۇرا سىنىپلىرى تەسىس قىلىندى . بۇ مەزگىلدە 8 سىنىپ تەسىس قىلىنغان بولۇپ ئوقۇتقۇچى 23 كە ، ئوقۇغۇچى 550 نەپەرگە يەتكەن . 1978 -يىلى تۇنجى قارار تولۇق ئوتتۇرىنى پۈتتۈرگەنلەردىن 7 نەپەرئوقۇغۇچى دۆلەتلىك ئىمتىھاندىن ئۆتۈپ ئالى مەكتەپكە قۇبۇل قىلىندى . ئوقۇش پۈتتۈرگەندىن كېيىن 3 نەپىرى ئۈرۈمچىدە قېلىپ ، ئاپتۇنۇم رايۇنغا بىۋاستە قاراشلىق ئورۇنلاردا خىزمەتكە ئورۇنلاشتى . 4 نەپىرى ئاقسۇغا قايتىپ كېلىپ مائارىپ خىزمىتى بىلەن شۇغۇللاندى. يىل ئاخىرىدا قاسىم خۇدابەردى مەكتەپ مۇدىرى بولدى .
1981-يىلى 9- ئايدىن باشلاپ مەكتەپ تۇلۇقسىز ئوتتۇرا تۈزۈمىدىكى مەكتەپكە ئۆزگەرتىلدى .  ئىمىن توختى مەكتەپ مۇدىرى بولدى .1985 – يىلى يولداش تۇردى توختى مەكتەپ مۇدىرى بولدى . 5 سىنىپ تەسىس قىلىنىپ ئوقۇتقۇچى سانى 22 نەپەر ، ئوقۇغۇچى سانى 330 نەپەر بولدى .1986 – يىلى توققۇز يىللىق مەجبۇرى مائارىپ يولغا قويۇلۇپ 7 سىنىپ تەسىس قىلىنىپ ، ئوقۇتقۇچى سانى 19 نەپەر ، ئوقۇغۇچى سانى 350 نەپەر بولدى . 1991 – يىلى يولداش ئېزىز ۋاھاپ مەكتەپ مۇدىرلىقىغا تەيىنلەنگەن . 1992 - يىلى 9-ئايدا مەكتەپنىڭ سىرتىدا ئىككى جايىدا ئوقۇتۇش نوقتىسى تەسسىس قىلىنىپ ، دۆڭ مەھەللە كەنتىدىن كۆل مەھەللە كەنتىگىچە بولغان دائىرىدىكى ئوقۇغۇچىلارغا ساقساق ئوقۇتۇش نوقتىسىدا، شېخىل كەنتىدىن يۇقارقى قوشئېرىق كەنتىگىچە بولغان دائىرىدىكى ئوقۇغۇچىلارغا ئايكۆل ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ ئۆزىدە ، ساي مەھەللە كەنتىدىن خۇاڭگۇڭ كەنتىگىچە بولغان دائىردىكى ئوقۇغۇچىلارغا سايئېرىق ئوقۇتۇش نوقتىسىدا ئوقۇتۇش ئېلىپ بېرىلدى .
1999-يىلى 9-ئايدا ھەر دەرىجىلىك مائارىپ مەمۇرى تارماقلىرىنىڭ بىر تۇتاش ئورۇنلاشتۇرۇشى ، يېزىلىق پارتىكۇم خەلق ھۆكۈمىتىنىڭ زوركۈچ بىلەن قوللاپ–قۇۋۋەتلىشى بىلەن زور مەبلەغ ئاجرىتىپ ، ئىقتىسادى جەھەتتىن ياردەم بېرىشى نەتىجىسىدە ئىككى قەۋەتلىك ئوقۇتۇش بىناسى سېلىنىپ ، ئىككى ئوقۇتۇش نوقتىسىدىكى ئوقۇغۇچىلار مەكتەپكە قايتۇرۇپ كېلىنىپ ، ئايكۆل ئوتتۇرا مەكتەپ جەمئي  48 سىنىپ ، 2098 نەپەر ئوقۇغۇچى ،80 نەپەر ئوقۇتقۇچى بولغان دىيارىمىزدىكى زور مائارىپ قۇشۇنغا ئايلاندى.
2004-يىلى 2-ئايدا ئەسلىدىكى مەكتەپ پارتىيە ياچېيكا شۇجىسى مەتتۇردى قۇربان مەكتەپ مۇدىرلىقىغا  تەيىنلەنگەندىن كېيىن قوش تىل تەجىرىبە سىنىپ ، كەسپى سىنىپ، خىزمەتلىرى ئالاھىدە كۈچەيتىلىپ، ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئونۋىرسال ئالاھىدىلىكىنى جارى قىلدۇرۇشقا شارائىت ھازىرلاپ بېرىلدى . بۇ ۋاقىتتا ئوقۇ – ئوقۇتۇش ئىشلىرى تېخىمۇ يۈكسىلىپ  سىنىپ سانى 50گە ، ئوقۇغۇچى سانى 3220 نەپەرگە ، ئوقۇتقۇچى ، ئىشچى – خىزمەتچىلەر سانى 127 گە يەتكەن .ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئىندىۋىدۇئال ئالاھىدىلىكى، بەدەن ساپاسى، قىزىقىش ئالاھىدىلىكى بويىچە خىلمۇ- خىل كاماندىلار تەشكىللىنىپ ،2001-يىلدىن 2006-يىلىغىچە ۋىلايەت بويىچە تەشكىللەنگەن چېلىشىش مۇسابىقىلىرىگە ۋاكالىتەن قاتنىشىپ كېلىۋاتقان 80 نەپەر ئوقۇغۇچى كوللىكتىپ تۈردە 1-دەرىجىىگە ، يەككە تۈرلەر بويىچە 2-دەرىجگە ئېرىشىپ كەلدى.بۇلاردىن باشقا يەنە ئوقۇغۇچىلارنىڭ يېزىقچىلىق ئىجادىيەتلىرى ئاساس قىلىنغان «بۇژغۇن» ناملىق مەكتەپ ژۇرنىلى 2004-يىلدىن باشلاپ ھەريىلى بىر سان ئىشلىنىپ، ئوقۇتقۇچى - ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئوقۇ- ئوقۇتۇشتا پايدىلىنىشىغا سۇنۇلدى. 2007 – يىل 9 –ئايدا قەيسەر ئابلا مەكتەپ مۇدىرلىقىنى ئۈستىەە ئالغان بولۇپ ، بۇ ۋاقىتتا سىنىپ سانى 33 ، ئوقۇغۇچى سانى 1792 نەپەر ، ئوقۇتقۇچى ، ئىشچى – خىزمەتچى سانى 125 بولغان . 2009 – يىل ئابدۇئېزىز ئابدۇراززاق مەكتەپ مۇدىرلىقىنى ئۈستىگە ئالغان . 2010 – يىل 3- ئايدا يۈسۈپجان مۇھەممەت مەكتەپ مۇدىرلىق خىزمىتىنى ئۈستىگە ئالغان . بۇ ۋاقىتتا ئوقۇغۇچى سانى 1569 ، سىنىپ سانى 33 ، ئوقۇتقۇچى ، ئىشچى – خىزمەتچى سانى 120 نەپەر بولغان . 2011 – يىل ئاخىرىدىن باشلاپ شاۋانەم ھامۇت مەكتەپ مۇدىرلىقىنى ئۈستىگە ئېلىپ ئىشلەپ كەلمەكتە . نۆۋەتتە سىنىپ  سانى 36 ، ئوقۇغۇچى سانى 1900 نەپەر ، ئوقۇتقۇچى ، ئىشچى – خىزمەتچى سانى 168 نەپەر .
ھازىر مەكتەپنىڭ ئومۇمى كۈلىمى 57641.6 كۇۋادىرات مىتىر ، قۇرۇلۇش كۈلىمى 15091 كۇۋادىرات مىتىر ، كۆكەرتىش كۈلىمى 25385 كۇۋادىرات مىتىر كىلىدۇ . ئېلىكتىرلەشكەن ئوقۇتۇش قەدىمى تىزلىتىلىپ 4 كومپىيۇتېرخانا ، 1 ئېلىكتىرۇنلۇق دەرس تەييارلاش ئۆيى ، 1 كۆپ ۋاستىلىق ئوقۇتۇش سىنىپى ، 1 يىراق مۇساپىلىق ئۇچۇر مەركىزى بارلىققا كەلدى . مەكتەپ ئىچى تورى ۋە خەلقارا ئىنتېرنىت تورىدىن پايدىلىنىپ ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش ئومۇملاشتى . ئوقۇتقۇچى – ئوقۇغۇچىلار ئىشلىتىۋاتقان كومپىيۇتېر سانى 100 دىن ئاشتى . 3 دانە رەقەملىك پىرويېكتۇر ، 1 دانە كۆپەيتىپ بېسىش ماشىنىسى ، 1 دانە نۇسخىلاش ماشىنىسى بار بولۇپ بىر قەدەر مۇكەممەل بولغان زامانىۋى ئوقۇتۇش تەلىم – تەربىيە شارائىتى ھازىرلانغان . بۇلاردىن باشقا 6021  كۇۋادىرات مىتىر كۈلەمدىكى  ئوقۇغۇچىلار ياتىقى ، 3500 كۇۋادىرات مىتىر كۈلەمدىكى 2 يۈرۈش ئوقۇتقۇچىلار ياتاق بىناسى ، بىرلا ۋاقتتا 500 دىن ئارتۇق ئوقۇغۇچى تاماقلىنالايدىغان 600 كۇۋادىرات مىتىر كۈلەمدىكى زامانىۋى يۈرۈشلەشكەن ئوقۇغۇچىلار ئاشخانىسى بار . بۇلاردىن باشقا پىسخىك مەسلىھەت بىرىش ئۆيى ، ساغلاملىق ئۆيى ، گۈزەل – سەنئەت ئۆيى ( پائالىيەت ۋە ئەسلىھە ئۆيى)، مۇزىكا ئۆيى ، تەنتەربىيە ئۆيى( پائالىيەت ۋە ئەسلىھەلەر ئۆيى ) ، ئۈچ تەجرىبىخانا ۋە 35 مىڭ پارچە كىتاپقا ئىگە ئوقۇغۇچىلار قىرائەتخانىسى بار . 400 مىتىرلىق ئۆلچەملىك يۈگىرەش مەيدانى بار . بۇلار نۆۋەتتىكى ئوقۇ – ئوقۇتۇش شارائىتىنىڭ مىسلى كۆرۈلمىگەن گۈللىنىش مەنزىرىسىنى نامايان قىلىپ بىرىدۇ .
يېقىنقى بىر قانچە يىلدىن بېرى مەكتەپنىڭ ئوقۇ-ئوقۇتۇش ئىشلىرى تېخىمۇ جانلىنىپ ، ئوقۇتقۇچىلار ھەر قايسى جەھەتلەردە مول نەتىجىلەر بارلىققا كەلدى . 2010 - يىلى بىر نەپەر ئوقۇتقۇچى « مەملىكەت دەرىجىلىك مۇنەۋۋەر سىنىپ مۇدىرى » بولۇپ باھالانغان . يېقىنقى بىر نەچچە يىلدىن بۇيان مەكتىۋىمىز ئوقۇتقۇچىلىرىنىڭ 200 پارچىغا يېقىن دەرس لايىھىسى ، ماقالىسى ، ئۇچۇق دەرسى ئاپتۇنۇم رايۇن ، ۋىلايەت  ، شەھەر دەرىجىلىك مۇكاپاتلارغا ئېرىشتى . ئىككى قىسىملىق « كىملىك تەربىيىسى » ناملىق مەكتەپ دەرسلىكى  2013 - يىلى ئاپتۇنۇم رايۇن بويىچە ئۆتكۈزۈلگەن تىما تەتىقات مۇسابىقىسىدە 1- دەرىجىگە ئېرىشتى .
نەچچە يىلدىن بۇيان مەكتەپ رەھبەرلەر ۋە ئوقۇتقۇچى – ئوقۇغۇچىلارنىڭ زىچ ئويۇشۇپ بىر نىيەت – بىر مەقسەتتە تىرىشىشى بىلەن ئاز بولمىغان نەتىجىلەرگە ئېرىشتى . 2011 – يىل 12- ئايدا  شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق مائارىپ ئىشچىلار ئويۇشمىسى تەرىپىدىن « ئاپتۇنۇم رايۇن بويىچە مائارىپ پەن – تېخنىكا سېستىمىسىدىكى نەمۈنىلىك ئىشچى – خىزمەتچىلەر ئائىلىسى » دىگەن شەرەپكە ئېرىشكەن . 2007 –يىلى 10 – ئاينىڭ 18 – كۈنى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق مائارىپچىلار جەمئىيىتى تەرىپىدىن « ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق ئاز سانلىق مىللەت ئوتتۇرا- باشلانغۇچ مەكتەپلەرنىڭ ئۇنىۋېرسال ئەمەلىيەت پائالىيەت دەرسلىكى تەجىرىبە تەتقىقاتى »دا « ئىلغار كوللىكتىپ » بولۇپ باھالانغان . 2005 – يىل 9 –ئايدا ئاقسۇ ۋېلايەتلىك مائارىپ ئىدارىسى تەرىپىدىن « گۈلزارلاشقان مەكتەپ » ، ۋىلايەتلىك ئىشچىلار ئويۇشمىسى تەرىپىدىن « نەمۈنىلىك ئىشچى – خىزمەتچىلەر ئائىلىسىدىكى ئۈلگە » دىگەن شەرەپلەرگە ئېرىشكەن . ئاقسۇ شەھەرلىك مائارىپ ئىدارىسى تەرىپىدىن ئىلگىرى – كىيىن بولۇپ 2006- ، 2010- ، 2011- يىللىرى  « ئۆلچەملەشتۈرۈش ، قېلىپلاشتۇرۇش ، تۈزۈملەشتۈرۈش تۈزۈمىدىكى ئىلغار ئورۇن » دەپ باھالانغان . 2011 – يىلى ئاقسۇ شەھىرى بويىچە « مائارىپ سېستىمىسىدىكى ئىلغار ئاساسىي قاتلام پارتىيە ياچېيكىسى » دىگەن شەرەپكە ئېرىشكەن . 2008 – ۋە 2011 – يىللىرى ئىككى قېتىم ئاقسۇ شەھىرى بويىچە « ئوقۇتۇش تەتقىقاتىدىكى ئىلغار كوللىكتىپ » بولۇپ باھالانغان . 2008 – يىل « ئاياللار خىزمىتىدىكى ئىلغار ئورۇن » بولۇپ باھالانغان  .  2013 – يىل 7 – ئايدا ئاقسۇ ۋىلايەتلىك مائارىپ كومىتىتى تەرىپىدىن « ئىلغار ئاساسىي قاتلام تەشكىلاتى » بولۇپ باھالانغان . 2005 –يىل 7 – ئايدا « بەشتە ياخشى ئاساسىي قاتلام پارتىيە تەشكىلاتى » دىگەن شەرەپكە ئېرىشكەن .  2000 - ،2005  - ، 2006 - ، 2008 – يىللىرى مائارىپ سېستىمىسىنىڭ نىشانلىق باشقۇرۇش خىزمىتى بويىچە 1- ، 2- ، 3- دەرىجىگە ئېرىشكەن . 2008 – يىل 2 –ئايدا « ئىشچىلار ئويۇشما خىزمىتىدىكى ئىلغار كوللىكتىپ » بولۇپ باھالانغان . 2007 – يىل 8 – ئايدا « تىنىچ مەكتەپ قورۇسى » بولۇپ باھالانغان . 2011 – يىل 6 – ئايدا پارتىيە قۇرۇلغانلىقىنىڭ 90 يىللىقىنى تەبرىكلەش مائارىپچىلار گۈزەللىك گىمناستىكىسى مۇسابىقىسىدە « مۇنەۋۋەر تەشكىللەش مۇكاپاتى » غا ئېرىشكەن . 2011- يىل 12 – ئايدا ئايكۆل بازارلىق پارتىكوم ۋە خەلق ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن ئايكۆل بازىرى بويىچە « 5 – بەش يىللىق قانۇن ساۋاتلىرىنى ئومۇملاشتۇرۇشنى قانۇن بويىچە ئىدارە قىلىش خىزمىتىدىكى ئىلغار كوللىكتىپ » بولۇپ باھالانغان .
مەكتىۋىمىزنىڭ مەكتەپ شۇئارى : « سەمىمىيلىك ، مۇستەقىللىق ، ئىجاتچانلىق » ، مەكتەپ ئىستىلى بولسا : « ئىتپاقلىق ،يېڭىلىق يارىتىش . ئالغا ئىلگىرلەش  » دىن ئىبارەت بولۇپ ، مەكتىۋىمىزنىڭ تەرەققىيات روھىنى گەۋدىلەندۈرۈپ بىرىدۇ .
مەكتىپىمىز ئايكۆل بازىرىمىز تەۋەسىدىكى بىردىنبىر يۇقىرى دەرىجىلىك بىلىم ئوچىقى بولۇش سۈپىتى بىلەن قۇرۇلغاندىن تارتىپ ھازىرغا قەدەر ئىزچىل تۈردە  ، ھەر مىللەت خەلىقىنڭ پارلاق كەلگۈسىگە ئېرىشىشى ئۈچۈن ، ئۆزىنىڭ مەنىۋى جەھەتتىكى تۈرتكىلىك رولىنى يىلسىرى غەلبىلىك ئادا قىلماقتا .

ئايكۆل بازارلىق ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ 1958 – يىلدىن 2013- يىلغىچە بولغان رەھبەرلىك ئارخىپى

ۋەزىپە ئۆتىگەن ۋاقتى ۋەزىپىسى مىللىتى ئىسىم – فامىلىسى
1958- يىلدىن 1964-يىلغىچە
1981- يىلدىن 1985 - يىلغىچە مەكتەپ مۇدىرى ئۇيغۇر ئىمىن توختى 1
1966- يىلدىن1972 - يىلغىچە مەكتەپ مۇدىرى ئۇيغۇر ئەمەر داۋۇت 2
1972 – يىلدىن 1976 - يىلغىچە مەكتەپ مۇدىرى ئۇيغۇر ئابلەت سادىم 3
1976 – يىلدىن 1978 – يىلغىچە مەكتەپ مۇدىرى ئۇيغۇر ئابلىمىت خۇدابەردى 4
1978 – يىلدىن 1981 – يىلغىچە مەكتەپ مۇدىرى ئۇيغۇر قاسىم خۇدابەردى 5
1985 – يىلدىن 1991 - يىلغىچە مەكتەپ مۇدىرى ئۇيغۇر تۇردى توختى 6
1991 – يىلدىن 1995 – يىلغىچە
1997 – يىلدىن 2004 – يىلغىچە مەكتەپ مۇدىرى ئۇيغۇر ئېزىز ۋاھاپ 7
1996 – يىلدىن1998 - يىلغىچە مەكتەپ مۇدىرى ئۇيغۇر لىتىپ توختى 8
2004 – يىلدىن 2007 - يىلغىچە مەكتەپ مۇدىرى ئۇيغۇر مەتتۇردى قۇربان 9
2007 – يىلدىن 2009 - يىغىچە مەكتەپ مۇدىرى
ئۇيغۇر قەيسەر ئابلا 10
2009 – يىلدىن 2010 - يىلغىچە مەكتەپ مۇدىرى ئۇيغۇر ئابدۇئېزىز ئابدۇرازاق 11
2011 – يىلدىن ھازىرغىچە مەكتەپ مۇدىرى ئۇيغۇر شاۋانەم ھامۇت 12

koktugh · ۋاقتى: 2014-4-14 17:58:24

1907-يىلى ئىككى نەپەر ئۆزبەك ئستانلىق  كىشى  ئاقسۇ  ئايكۆلگە كىلىپ ئىككى سىنىپلىك باشلانغۇچ مەكتەپ ئاچىدىكەن ...(خەنزۇچە ئاقسۇ مائارىپ تارىخى "-بەت)مانا  بۇ  كىشىلەر قۇرغان مەكتەپ  ئاقسۇدىكى تۇنجى ئۇيغۇر پەننى مەكتىۋىدۇر. (1934-يىلى تۇنجى ئۇيغۇر پەننى مەكتەپ قۇرۇلغان  دىگەن  قاراش 27يىل ئالدىغا سۈرۈلدى )
يەنە 1348-يىلنىڭ ئالدى كەينىدە مەۋلانە جالالىدىن دىگەن كىشى  ئاقسۇ ئايكۆلگە كىلىپ  ئايكۆلدىكى  مەۋلانەمدە مەدرىس  سېلىپ  (40سىنىپلىك دىگەن مەلۇمات بار )تۇنجى مەدرىس مائارىپىنى باشلىغان دىمەك  تۇنجى مەدرىس -خانىقا  مائارىپىمۇ ئايكۆلدە بارلىققا كەلگەن .
ئاقسۇ ئايكۆل ئاقسۇ ۋىلايەت  تەۋەسىدە  تۇنجى  پەننى ۋە  دىنى مائارىپ بارلىققا كەلگەن جاي

koktugh · ۋاقتى: 2014-4-18 18:06:52

ئاقسۇ ۋېلايەتلىك ئۇيغۇر مەدەنىي ئاقارتىش ئۇيۇشمىسى ۋە ئاقسۇنىڭ مەدەنىيەت مائارىپ ئىشلىرى ھەققىدە ئىزدىنىش
ئاپتورى: توختى ھاشىم
قاراتال مەركىزى مەكتەپتىن: ياسىنجان تەييارلىغان.
ئۇيغۇرلار ئەمگەكچان، باتۇر، پاراسەتلىك مىللەت بۇلۇپ، ئۆزىنىڭ نەچچە مىڭ يىللىق «تارىم مەدەنىيىتى» بىلەن ئاسىيادىكى «خۇاڭخې-چاڭجىياڭ مەدەنىيىتى»،«ئافرىقىدىكى«نىل دەرياسى مەدەنىيىتى»، ئامېرىكىدىكى «مايا مەدەنىيىتى»، ياۋرۇپادىكى «رىم-يۇنان مەدەنىيىتى» قاتارىدا ئىنسانىيەت مەدەنىيەت غەزنىسىگە شانلىق تۆھپىلەرنى قوشقان قەدىمى مەدەنىيەتلىك مىللەتلەرنىڭ بىرى.
يېقىنقى زامان تارىخنى ۋاراقلىساقمۇ، مەھمۇد قەشقىرى، يۈسۈپ خاس ھاجىپتەك جاھانغا تونۇلغان ئۇلۇغ مۇتەپەككۈرلىرى ۋە ئاماننىساخاندەك ئۇلۇغ مۇقامشۇناس سەنئەتكارلىرى بىلەنمۇ پەخىرلىنىشكە ھەقلىق.
ئاقسۇ ۋېلايەتلىك مەدەنىي ئاقارتىش ئۇيۇشمىسى 1934-يىلى ئاقسۇنىڭ ۋالىسى، مەرىپەتپەرۋەر زات نىياز شەرىپىنىڭ رەھبەرلىكىدە، ئاتاقلىق ئالىم ۋە پىداگوك مەمتىمىن قارى ھاجى (سۇپىزادە) نىڭ بىۋاستە تەشكىللىشى بىلەن قۇرۇلغان ئىدى. بۇ ئۇيۇشما بىر مىللىي، ئىجتىمائىي،مەدەنىي ۋە ئاممىۋى تەشكىلات بۇلۇپ، كۈرەش نىشانى: مىللەتنى نادانلىق ۋە جاھالەت ئۇيقۇسىدىن ئۇيغۇتۇپ، مىللى مەدەنىيەتنى راۋاجلاندۇرۇش بىلەن مەدەنىيەت دولقۇنىنى قوزغاپ، يېڭى مائارىپ سېستىمىسىنى تۇرغۇزۇشتىن ئىبارەت ئىدى.
ئاقسۇ ۋېلايەتلىك مەدەنىي ئاقارتىش ئۇيۇشمىسى 1934-يىلدىن 1949-يىلىغىچە بولغان 15 يىللىق تارىخىدا يۈكنىڭ ئېغىرىنى كۆتۈرۈپ، ئاقسۇ رايونىنىڭ مەدەنىي-مائارىپ ۋە ئەدەبىيات –سەنئەت ئىشلىرىنىڭ تەرەققىياتىدا تۆۋەندىكى ئۈچ تۈرلۈك خىزمەتنى چىڭ تۇتۇپ ئىشلىدى.
1. «پۇلى بارلار، پۇل چىقىرىش، كۈچى بارلار كۈچ چىقىرىش»چاقىرىقى ئاستىدا ، قاينام تاشقىنلىق بىلەن شەھەر يېزىلاردا پەننى مەكتەپ ئاچتى.
2. خەير-ساخاۋەت ئىشلىرىنى يولغا قۇيۇپ، جەمىيەتتىكى ئىگە-چاقىسىز،يېتىم-يېسىرلارنى ئۆز قوينىغا ئېلىپ، دارىلئېتام مەكتىپى قۇردى. دارىلئاجىزىن تەشكىللەپ، ئۇلارنىڭ تۇرمۇشىدىن خەۋەر ئالدى.
3. مائارىپنىڭ تەرەققىياتىغا ماسلىشىپ، ئەدەبىيات-سەنئەتنى يولغا قۇيۇپ، يوقىلىش گىرداۋىغا بېرىپ قالغان مىللى مەدەنىيەتنى قۇتقۇزۇش ۋە تەرەققى قىلدۇرۇش ئۈچۈن زور تىرىشچانلىقلارنى كۆرسەتتى.
1937-يىلىدىن 1945-يىلىغىچە بولغان ئاقسۇ ۋېلايەتلىك مەدەنىي ئاقارتىش ئۇيۇشمىسىنىڭ ئورنى ئاقسۇ شەھىرىنىڭ غەربىي دەرۋازىسىدىكى «يېڭى بىنا» دەپ ئاتىلىدىغان جايدا بۇلۇپ، ئىسمى جىسمىغا لايىق مەدەنىيەت يۇرتى ئىدى. بۇ جايدا 500 كىشلىك كۇلۇب،10 نەچچە ئائىلىلىك ياتاق بىناسى،بەش ئېغىزلىق ئىشخانا،ئىسكىلات، سەككىز سىنىپلىق ئوقۇتۇش بىناسى،دارىلئېتام ئوقۇغۇچىلىرىنىڭ ياتاق بىناسى ۋە ئاشخانا، 500 كۇۋادىرات مېتىرلىق پارلىق مۇنچا بۇلۇپ، 5000 كۇۋادىرات مېتىردىن ئارتۇق قۇرۇلۇشى بار ئىدى.
ئاقسۇ دارىلمۇئەللىمىنمۇ 1937-يىلىدىن 1939-يىلىغىچە مۇشۇ «يېڭى بىنا» دا تۇرغان ئىدى. 1941-يىلى 4-ئايدا ئاقسۇ ۋېلايەتلىك دارىلمۇئەللىمىن يۇقىرىنىڭ بۇيرۇقى بويىچە يېپىلدى. 1942-يىلىدىكى سايلامدا توختى ھاشىم(ئاپتور) ئۇيۇشمىنىڭ رەئىسلىكىگە، ئاقسۇنىڭ ۋاڭى پاشا غوجا مۇئاۋىن رەئىسلىككە سايلانغانىدى.
1941-يىلىدىن 1942-يىلىغىچە ئاقسۇ ۋېلايەتلىك مەدەنىي ئاقارتىش ئۇيۇشمىسىدا، كاتىبات ئىشخانىسى، مائارىپ بۆلۈمى، مالىيە بۆلۈمى، تەشۋىقات بۆلۈمى ۋە بىر مۇستەقىل ھېسابات يۈرگۈزىدىغان سودا ئاپاراتى بار ئىدى.
مائارىپ بۈلۈم باشلىقلىقىنى توختى ھاشىم ، نەزەر كېرەم، جالام تورقىبوف قاتارلىق كىشىلەر ئۆتىگەن ئىدى. مائارىپ بۆلۈمىدە بىر نەپەر مەكتەپلەر مۇپەتتىشى بولۇپ، ئابلا توختى مۇپەتتىشلىك ۋەزىپىسىنى ئۆتىگەن ئىدى.
مائارىپ بۆلۈمىنىڭ ئاساسى ۋەزىسىپى ئاقسۇ ۋېلايەتلىك ئۇيۇشمىغا بىۋاستە قاراشلىق ئاقسۇ ناھىيەسىنىڭ يېزىلىرىدىكى باشلانغۇچ مەكتەپلەرنىڭ ئوقۇتۇش خىزمىتىنى تۇتۇش، ھەر قايسى ناھىيلىك ئۇيۇشمىلارنىڭ قارمىقىدىكى مەكتەپلەرنىڭ دەرسلىك قاتارلىق ئوقۇتۇش قوراللىرىنى ھەل قىلىپ بېرىشتىن ئىبارەت ئىدى. ئوقۇتۇش قوراللىرى ئۆلكىلىك ئۇيۇشما ۋە ۋېلايەتلىك مائارىپ ئىدارىسىدىن ئېلىناتتى. يەنە ۋېلايەتلىك ئۇيۇشمىغا قاراشلىق ئىككى سىنىپلىق دارىلئېتام مەكتىپىنىڭ ئوقۇتۇش خىزمىتىنى ئىشلەيتى. يەنە بىر جەھەتتە چوڭلارنىڭ يازلىق ۋە قىشلىق ساۋات چىقىرىش كۇرۇسلىرىنى ئېچىشمۇ خىزمەتنىڭ مۇھىم سالمىقىنى تەشكىل قىلاتتى.
1941-،1942-يىللىرى ئاقسۇ ۋېلايىتى بويىچە ئۇيۇشمىلار باشقۇرغان باشلانغۇچ مەكتەپلەر 200 ئەتراپىدا بولۇپ، ئوقۇغۇچىلىرى 15 مىڭغا يەتكەن ئىدى. چوڭلارنىڭ ساۋات چىقىرىش سىنىپلىرىمۇ 500 دىن ئارتۇق بۇلۇپ، ئوقۇغۇچىلىرى 30 مىڭدىن ئاشقانىدى ؛ (ساۋات چىقىرىش كۇرۇسلىرى مەكتەپلەر ئۈستىگە يۈكلەنگەن قۇشۇمچە ۋەزىپە بۇلۇپ، ئوقۇتقۇچىلار ھەقسىز خالىس ئىشلەيتتى.ئوقۇغۇچىلىرىمۇ تۇراقسىز بۇلۇپ، بىر قاراردا ساۋات چىقارغانلارنىڭ ئورنىغا يېڭىدىن ساۋاتسىزلار قۇبۇل قىلىنىپ تۇراتتى)؛ ھۆكۈمەت قارمىقىدىكى مەكتەپلەر ھەر بىر ناھىيە بازىرىدا بىرەردىن بۇلۇپ، «شەنلى مەكتەپ» دەپ ئاتىلاتتى. تەمىناتى ھۆكۈمەت تەرىپىدىن بېرىلەتتى. ئۇيۇشمىلار قارمىقىدىكى مەكتەپلەر «خۇيلى مەكتىپى» دەپ ئاتىلاتتى. ھۆكۈمەت بىر تىيىن پۇل بەرمەيتتى. ئۇيۇشمىلار ئۆشرە-زاكات،ۋەخپى يەرلەرنىڭ ئىجارە ھەققى ۋە شەخىسلەر ئىئانە قىلغان پۇل، ماددى نەرسىلەر بىلەن مەكتەپ باشقۇراتتى. ئوقۇتقۇچىلارنىڭ مائاشىغا پۇل بېرەلمەي، ئاشلىق بېرىدىغان ئەھۋاللارمۇ بولاتتى. يۇقۇرقىلاردىن پۈتۈن جەمىيەتتىكى ئوقۇش-ئوقۇتۇش، مەدەنىي ئاقارتىش ۋە چوڭلارنىڭ ساۋات چىقىرىش ۋەزىپىلىرىنىڭ %90 دىن كۆپرەكىنى ئۇيۇشمىنىڭ ئۈستىگە ئالغانلىقىنى كۆرەلەيمىز.
يەنە «يېڭى يىل»، «12-ئاپرىل»،«1-ماي»،«4-ماي»،«7-ئىيۇل»،«18-سىنتەبىر» قاتارلىق بايرام ۋە خاتىرە كۈنلەردە ئوقۇغۇچىلارنى تەشكىللەش قاتارلىق ئىشلارمۇ مائارىپ بۈلۈمىنىڭ مۇھىم ۋەزىپىسى ئىدى.
ۋېلايەتلىك ئۇيۇشمىنىڭ ئىقتىسادىنىڭ ياخشىلىنىشىغا ئەگىشىپ، 1940-يىلى ئاقسۇ شەھەر ئىچى (ۋالى مەھكىمە يېنى) گە بىر زامانىۋى كۇلۇب سېلىنىپ، 1942-يىلى ئاساسى گەۋدىسى پۈتكەن ئىدى. كۇلۇب 1000 كىشلىك لايىھەلىنىپ، تاملىرى پىششىق خىشتىن، ئاستى تاختايلىق بۇلۇپ، ئۈستى قاڭالتىر تۆمۈر بىلەن يېپىلغانىدى. سەھنىسى چوڭ دىرامىلارنى ئويناش ئۈچۈن كاتتا قىلىنغاچقا، «غېرىپ-سەنەم»،«لەيلى-مەجنۇن» قاتارلىق دىرامىلار مۇۋاپىقىيەتلىك ئوينالغانىدى.
تەشۋىقات بۆلۈمىنىڭ خىزمىتىگە چاۋارۇف قاتارلىق كىشىلەر مەسئۇل بۇلۇپ ئىشلىگەنىدى. تەشۋىقات بۈلۈم قارمىقىدا سانايىنەپسە ۋە كىنو قۇيۇش گۇرۇپپىسى بار ئىدى. سانايىنەپسىدە شىتاتلىق خادىم، ئارتىستلاردىن 10 كىشى ئەتراپىدا بۇلۇپ، مۇھەممەتنىياز سابىتۇف مەسئۇل ئىدى. ئاتاقلىق سەنئەتچىلەر ئائىلىسىدىن ئاۋۇتۇم،ساۋۇتۇم ۋە ئازادەملەر كامالەتكە يەتكەن سازاندىلەر ئىدى. سانايىنەپسىنىڭ شىتاتى ئاز بولسىمۇ، جەمىيەتتىكى ئىقتىدارلىق سانئەت خادىملىرىنى تەكلىپ قىلىپ، «غېرىپ-سەنەم»،«لەيلى-مەجنۇن»،«تاھىر-زوھرە»،«ئارشىن-مال ئالان» قاتارلىق چوڭ دىرامىلارنى مۇۋاپىيەتلىك ئوينىغاندىن تاشقىرى ياپۇنغا قارشى ئۇرۇش ئاساسى تېما قىلىنغان دىراما، ئىپىزوت،ناخشا-ئۇسۇللار ئوينىلاتتى. بايرام، خاتىرە كۈنلەردىكى پائالىيەت يېڭى سېلىنغان 1000 كىشلىك كۇلۇبتا ئۆتكۈزۈلەتتى. ئادەتتىكى كۈنلەردە بېلەتلىك ۋە بېلەتسىز ئۇيۇنلار ئۇيۇشما يېنىدىكى 500 كىشلىك كۇلۇبتا ھەر ھەپتىدە دېگۈدەك قۇيۇلۇپ تۇراتتى.
كىنو قۇيۇش گۇرۇپپىسىدا بىر كىنو ئاپاراتى ۋە بىر بېنزىن بىلەن ھەركەتلىنىپ توك ھاسىل قىلىدىغان دىۋىژۇك بۇلۇپ، كىنو لېنتىلىرىنى سوۋىت ئىتتىپاقىنىڭ ئۇنسۇ ناھىيەسىدىكى سودا شىركىتى «سوۋ-سىن تورگ» دىن پۇل تۆلەپ ئېلىپ كىنو قوياتتى. ئادەتتە 1000 كىشلىك چوڭ كۇلۇبتا ھەپتىسىگە 1-2 قېتىم كىنو قويغاندىن تاشقىرى، تۆت چاقلىق خادىك ھارۋىلار بىلەن ئاقسۇ ناھىيەسىنىڭ يېزىلىرىغا ۋە ئاقسۇ ۋېلايىتىنىڭ ھەر قايسى ناھىيەلىرىگە بېرىپ، بېلەت سېتىپ كىنو قوياتتى. «لېنىن ئۆكتەبىردە»،«چاپايۇف» ۋە «گۈزەل ۋاسىلىتسا» قاتارلىق فىلىملەرنى كىشىلەر ياقتۇرۇپ كۆرەتتى.
1941-يىلىنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن باشلاپ، سوۋىت ئىتتىپاقىنىڭ گېرمانىيە تاجاۋۇزچىلىرىغا قارشى ۋەتەن ئۇرۇشى ئاساسى تېما قىلىنغان «غەلىبە بىزگە مەنسۇپ» تېمىسىدىكى ھۆججەتلىك فىلىم-ژورناللار كۆپرەك قۇيۇلىدىغان بولدى.
1941-يىلىنىڭ 9-،10-ئايلىرى جۇڭگو-سوۋىت دوستلۇق جەمىيىتى ئاقسۇ شۆبىسى تەرىپىدىن ، سوۋىت ئىتتىپاقىنىڭ ۋەتەن ئۇرۇشىغا ئائىت چوڭ تىپتىكى فوتو سۈرەتلەر كۆرگەزمىسى ۋېلايەتلىك ئۇيۇشمىنىڭ بىناسىدا ئۆتكۈزۈلگەندىن كېيىن ، كونىشەھەر، ئۈچتۇرپان،ئاۋات ناھىيەلىرىگە ئاپىرىپ كۆرگەزمە ئۆتكۈزۈلدى.
1942-يىلىدىن كېيىن ئۇيۇشما ئىقتىسادىنىڭ ۋەيران بولۇشى ۋە جاللات شىڭ شىسەينىڭ سىياسى جەھەتتىكى زىيانكەشلىكى تۈپەيلىدىن،ئۇيۇشما چېكىنىپ، زۇۋاللىققا يۈزلەندى. 1945-يىلى 9-ئايدا ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئاتاقلىق شائىرى، ۋەتەنپەرۋەر جەڭچى لۇتپۇللا مۇتەللىپ باشچىلىقىدىكى «ئۇچقۇنلار ئىتتىپاقى»نىڭ ئەزالىرى قولغا ئېلىنىپ، گومىنداڭ جاللاتلىرى تەرىپىدىن قىرغىن قىلىندى.
1943-يىلى گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرىنىڭ ئالۋان سېلىقىنىڭ ھەسسىلەپ ئېشىشى بىلەن، مال باھاسى ئۆرلەپ، پۇل پاخاللىشىپ، ئوقۇتقۇچىلار ۋە ئەدەبىيات-سەنئەت سېپىدىكى خادىملار كۈندۈلىك تۇرمۇشىنى قامداشقىمۇ مۈمكىن بولماي، مائارىپ سېپىدىن ئايرىلىشقا مەجبۇر بولدى.
1945-يىلى 8-ئايدا گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى 3 ۋېلايەت ئىنقىلابى مىللى ئارمىيىسى ۋە ئاقسۇ خەلقىدىن قورقۇپ، سېپىل ئىچىگە مۆكۈنۈۋېلىش بىلەن ، سېپىل سىرتىدىكى خەلقنىڭ ئۆي-جايلىرى،دەل-دەرەخ،باغۋارانلىرىنى،جۈملىدىن ئاقسۇ ۋېلايەتلىك مەدەنىي ئاقارتىش ئۇيۇشمىسىدىن ئىبارەت بۇ زامانىۋى بىلىم يۇرتىنىمۇ ئوت قۇيۇپ كۆيدۈرۈپ، كۈلگە ئايلاندۇرۋەتتى.
توختى ھاشىم
ئاپتور: شىنجاڭ مالىيە-ئىقتىساد ئىنىستىتوتىدىن
شىنجاڭ تارىخى ماتىرياللىرى 42-سانىدىن ئېلىندى

koktugh · ۋاقتى: 2014-4-21 09:59:57

بەشتۈگمەن ھەققىدە قوشاق
ئەنۋەر ئابلا ( سەلكىن)
يىراق قەدىم زاماندا ،
دولان بويى تاماندا .
بىر گۈزەل يۇرت بولغانكەن ،
سۈيى ئەلۋەك ھەرياندا .

سۇلىرى مەۋج ئۇراركەن ،
ئويناقلىشىپ ئاقاركەن.
ئىچسە سۈزۈك سۇلارنى ،
يۈرەكلەرگە ياقاركەن .

كۆكىرىپتۇ ۋادىلار ،
ئوخشاپتۇ بەك مايسىلار .
پاتماي قاپتۇ ئېغىلغا ،
ئاينىپ توپ – توپ پادىلار .

ئاشلىق تۇلۇپ تاغارغا ،
جان كىرىپتۇ ‹‹ بىمار›› غا .
ئاپىرىپتۇ ھەتتاكى ،
ساتماق بۇلۇپ بازارغا ...

قىزىپ سودا سېتىقلار ،
ئوخشاپ قايماق – قېتىقلار .
كۆللىرىدە ئۈزەركەن ،
غاز ، ئۆردەكلەر، بېلىقلار ...

بەكمۇ سالقىن ھاۋاسى ،
يۈرەكلەرنىڭ داۋاسى .
كىشىنى مەست قىلاركەن ،
بۇلبۇللارنىڭ ناۋاسى .

بولسىمۇ گەر قورساق توق ،
يارما ئۇنى ئاش -ئۇزۇق ،
ئۆي – ئۆيلەردە يارغۇنچاق ،
ئۇچاغلاردا تۈگمەن يوق ...

يۇرت چوڭلىرى كېڭىشىپ ،
بىر قارارغا كېلىشىپ .
تۈگمەن قۇرماق بولۇپتۇ ،
نەق گەپنىلا دېيىشىپ .

بىرقانچە يىل ئۆتۈپتۇ ،
بەش تاش تۈگمەن پۈتۈپتۇ .
ئۇن تارتىشقا كەلگەنلەر ،
سەپ – سەپ ئۆچرەت كۈتۈپتۇ.

كۆكباش،لەنگەر،ئارا لەنگەر،
كونا بازار ئوبدان يەر .
تۆۋەن ئابلەش ئېرىقتا ،
چۆرگىلەر تاش تۈگمەنلەر.

لەغمەن ، چۆچىرە ئوخشاپتۇ ،
تېتىغانلار ماختاپتۇ .
بەشتۈگمەننىڭ داڭقىمۇ ،
يۇرت – يۇرتلارغا تاراپتۇ .

شۇندىن بېرى بۇ ۋەتەن ،
ئاتالغانكەن بەشتۈگمەن .
خەلقى باتۇر ئەمگەكچان ،
يۇرتنى قىپتۇ گۈلچىمەن ...

تارىخ قايتا بۇرۇلۇپ ،
يېڭى جۇڭگو قۇرۇلۇپ .
ئۆز بەختىنى تاپتى ئەل ،
خوشاللىققا چۆمۈلۈپ .

ئىسلاھاتقا ماسلىشىپ ،
خۇي مىجەزى شاشلىشىپ .
ئىش ئەمگەكتە بەيگىدە ،
ماڭدى ئالغا ياندىشىپ .

ئەلگە خىزمەت ئەيلىدى ،
يۇرتنى جەننەت ئەيلىدى .
داڭلىق ماركا يارىتىپ ،
ھاللىق جەمىيەت ئەيلىدى.

يوللىرىمىز ھەم راۋان ،
تۇرمۇشىمىز پاراۋان .
بەشتۈگمەنگە بىر كېلىپ ،
بولۇپ كېتىڭ سىز مىھمان !...
( ئاپتۇر: ئاقسۇ شەھەر بەشتۈگمەن يېزا يېڭئۆستەڭ باشلانغۇچ مەكتەپ ئوقۇتقۇچىسى )

kokyantaq · ۋاقتى: 2014-4-21 10:35:09

ئاقسۇ ھەققىدە نۇرغۇن قىممەتلىك تارىخى بىلىمگە ئىگە قىلدىڭىز ،ئەجىرىڭىزگە بارىكاللا.

شار · ۋاقتى: 2014-4-21 13:30:19

يارايسىز قېرىندىشىم. مەن ئۆزۈم ئاقسۇدىن بولساممۇ بۇ تارىخى بىلىملەردن كۆپ خەۋىرىم يوقكەن. نۇرغۇن بىلىمگە ئىگە بولدۇم.
来自安卓客户端

پاسىل · ۋاقتى: 2014-4-21 20:09:01

ئىنتايىن ئەتراپلىق ئىزدىنىپسىز...ھەقىقەتەن ئاسان ئەمەس ...بىر ئۇلۇغ ئەمگەكنى تاماملاش ئالدىدا تۇرۇپسىز...قەلەم تۇتقان قوللىرىڭىزغا ھاردۇق يەتمىگەي....

koktugh · ۋاقتى: 2014-4-22 13:36:14

قېرىنداشلارنىڭ سەمىمى رىغبىتىگە رەھمەت .شۇغۇنىسى قېرىنداشلارنىڭ ،خەلقىمنىڭ ئۈمىدىدىن تۇللۇق چىقسامكەن دىگەن ئارزۇيۇم تۇللۇق ئىشقا ئاشسىلا شۇ كۇپايە ئىدى .يەنە كىلىپ بۇ توربەتكە يوللىغىنىم كىتاپنىڭ ئۈزى ئەمەس ...

koktugh · ۋاقتى: 2014-4-24 18:39:59

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا koktugh تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-4-25 14:00

ئۇيغۇر مائارىپ تارىخىدىن ئوچېرىكلار
ئابدۇللا تالىپ
كىرىش سۆز
ئىلىم - پەن تارىخچىلىرى 20 - ئەسىرنى «ئىلىم - پەن پارتلىغان دەۋر» دەپ ھۆكۈم قىلىشماقتا. مائارىپنىڭ گۈللىنىشى ئارقىسىدا، ھازىر دۇنيادا يىلىغا 650 مىڭ خىل كىتاب يېزىلىپ، مىنۇتىغا بىرخىل كىتاب نەشر قىلىنماقتا، كۈنىگە 900 خىل كەشپىيات بارلىققا كەلمەكتە، ھەر كۈنى 1500 خىل ئىلمىي دىسسېرتاتسىيە ئېلان قىلىنىۋاتقان ئىلمىي دىسسېرتاتسىيە 5 مىليوندىن، ئىختىرا، كەشپىياتلار 350 مىڭدىن ئاشماقتا. پەن - تېخنىكا ساھەسىدە مەيدانغا كەلگەن ئالەمشۇمۇل ئۈچ چوڭ ئىنقىلاب (پار قۇۋۋىتى، ئېلېكتر قۇۋۋىتى، ھېسابلاش ماشىنىسى) نىڭ ھەممىسى مائارىپ تەرەققىياتى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. شۇڭا ئالىملار: «ھازىرقى زامان دەرۋازىسىنىڭ ئاچقۇچى – مائارىپ» دەپ مۇئەييەنلەشتۈرمەكتە. ئىقتىسادشۇناسلارنىڭ پەرىزىچە، باشلانغۇچ مەكتەپ سەۋىيىلىك ئىشچىلارنىڭ ئىشلەپچىقىرىش ئۈنۈمدارلىقى% 43؛ ئوتتۇرا مەكتەپ سەۋىيىلىك ئىشچىلارنىڭ ئىشلەپچىقىرىش ئۈنۈمدارلىقى% 108؛ ئالىي مەكتەپ سەۋىيىلىك ئىشچىلارنىڭ ئىشلەپچىقىرىش ئۇنۇمدارلىقى %300 بولىدىكەن. بۇ پاكىتتىن مائارىپنىڭ جەمئىيەت تەرەققىياتىدا نەقەدەر مۇھىم ئورۇن تۇتىدىغانلىقى ئۆز - ئۆزىدىن مەلۇم. ئېلىمىزدە تۆتنى زامانىۋىلاشتۇرۇشتىن ئىبارەت ئۇلۇغۋار كۈرەش نىشانىسى ئوتتۇرىغا قويۇلغاندىن كېيىن، مەدەنىي - مائارىپ ئىشلىرىمىز كۈندىن - كۈنگە گۈللىنىشكە قاراپ ئىلگىرىلىمەكتە، جۈملىدىن ئاز سانلىق مىللەتلەر مائارىپىمۇ ئىنتايىن تېز راۋاجلانماقتا. بۇ تەرەققىياتنى بىز مائارىپ تارىخشۇناسلىقى ۋە سېلىشتۇرما مائارىپشۇناسلىق پرىنسىپلىرى ئاساسىدا تەتقىق قىلىپ كۆرسەك تېخىمۇ ئوچۇق كۈرۈۋالالايمىز. ئۇيغۇر مائارىپ تارىخىغا ئائىت ھازىرغىچە ھېچقانداق سىستېمىلىق ماتېرىيالغا ئىگە بولمىغىنىمىز ئۈچۈن، دەسلەپكى ئىزدىنىش مېۋىسى ئورنىدا مۇشۇ قىسقىچە تارىخ يېزىلدى. بۇ ئۇيغۇر مائارىپ تارىخشۇناسلىقى ۋە مائارىپ سېلىشتۇرما شۇناسلىقى بىلەن شوغۇللىنىۋاتقان مائارىپچىلىرىمىز ۋە تەتقىقاتچىلىرىمىزنىڭ ئىلمىي ئىزدىنىشىگە ئاز - تولا ئىلھام بەرگۈسى، دەپ ئىشىنىمىز.
         1.  باب. مۇئەللىم ۋە مەكتەپنىڭ پەيدا بولۇشى

«ئىنسانىيەت ئەۋلادىنى تەربىيىلەش - ئومۇمىي ۋە مەڭگۈلۈك كاتېگورىيە» (ۋ. ئى. لېنىن) بولغىنى ئۈچۈن، تەلىم - تەربىيە تارىخى ئىپتىدائىي جەمئىيەتتىلا باشلانغان. بۇ «ئىپتىدائىي مائارىپ» باسقۇچىدا ئاتا - ئانىلار ئوز پەرزەنتلىرىگە، تەجرىبىلىك ئۇستىلار شاگىرتلىرىغا، پىشقەدەملەر كىچىكلەرگە مۇئەللىم ئىدى. ئۆگىتىلىدىغان دەرس تۈرلىرى بولسا قورال - سايمانلارنى ياساش ئۇسۇلى، ئوتياش يىغىش، ئۆي قۇشلىرىنى ئۆگىتىش ئۇسۇلى، يىرتقۇچلاردىن قوغدىنىش ماھارەتلىرى قاتارلىقلاردىن ئىبارەت ئىدى. ئۇ ئەمگەك ئەمەلىيىتىدە يۈرگۈزۈلەتتى، كەڭ ئورمانلىق ۋە دالىلار دەرسخانا ئىدى. كېيىنرەك، ئىشلەپچىقىرىش پەيدىنپەي تەرەققىي قىلىپ، مەھسۇلات ئېشىنىدىغان بولدى. ئەمگەك تەقسىماتى بارلىققا كەلدى، كەسىپ تۈرلىرى ئايرىلىپ چىقتى. بۇنىڭ ئارقىسىدا قۇلدارلىق تۈزۈم، دۆلەت ۋە ئۇرۇش پەيدا بولدى. مۇشۇ ئوبيېكتىپ مەۋجۇدىيەت يېزىقىنىڭ ئىجاد قىلىنىشىغا تۈرتكە بولدى. يېزىق (خەت) نىڭ ئەڭ دەسلەپكى ئانىسى 5000 يىللار بۇرۇن قەدىمكى مىسىردا كەشىپ قىلىنغان ئىرۇگىلىپ (شەكىل) خېتىدۇر، شۇ چاغدا مىسىردا يەنە سامان قەغەز، كالېندار (شەمسىيە، قەمەرىيە) مۇ ئىجاد قىلىندى. شۇنىڭدىن كېيىن ئىنسانلارنىڭ يازما تارىخى باشلاندى. مۇئەللىم ۋە مەكتەپ ئەنە شۇ يېزىق كەشپىياتى ئاساسىدا پەيدا بولدى. «مەكتەپ» دېگەن ئاتالغۇنىڭ مەنىسىمۇ شۇنىڭدىن دېرەك بېرىدۇ. دۇنيادا تۇنجى مەكتەپ قەدىمكى مىسىرنىڭ تىببىس (تەبەس) دېگەن يېرىدە قۇرۇلغان. بۇ مەكتەپنىڭ نامى رامىسسۇم (رامىسسۇم) - «ئوقۇتۇش ئورگىنى» دەپ ئاتىلاتتى. مىلادىدىن بۇرۇنقى 2870 - يىلى مىسىر پىرئونى ئەسسىنىڭ ۋەزىرى پىتاھ ھۇتىپ تەرىپىدىن يېزىلغان "سەبۇيەت" ۋە "ئەخلاقنامە" ناملىق كىتاب رەسمىي ئىجتىمائىي تەربىيە دەرسلىكى بولۇپ بېكىتىلگەن. دەل شۇ مەزگىللەردە بابىلۇندا پادىشاھ ئاشۇربانپالنىڭ ئوردا كۇتۇپخانىسى قۇرۇلۇپ، ئۇنىڭدا 25 مىڭ جىلد كىتاب ساقلانغان. لېكىن كىتاب ۋە دەرسلىكلەرنىڭ كۆپلەپ يېزىلىشى ھەرپلىك خەت ئىجاد قىلىنغاندىن كېيىنلا مۇمكىن بولدى. قەدىمكى فىنىكىلىقلار مىلادىدىن 3000 يىللار ئىلگىرى جاھان مائارىپىنىڭ تۇنجى ئانا تىلى دەرسلىكى "ئېلىپبە" (1) كىتابىنى تۈزۈپ چىقتى. قەدىمكى مىسىر ۋە بابىلۇن مائارىپىنىڭ تۈرتكىسىدە، قەدىمكى يۇناندا تۇنجى پېداگوگ ئورگىنى ئەپىب قۇرۇلۇپ، مۇئەللىملەرنىڭ تەلىم - تەربىيە ئىشلىرىغا يېتەكچىلىك قىلىنىدىغان بولدى. بىراق، بۇ چاغدىكى مۇئەللىملەر قۇلدارلارنىڭ ئائىلە ئوقۇتقۇچىلىرى بولۇپ، "ياللانما ئەپەندى" دەپ ئاتىلاتتى. ئوقۇتقۇچىلارنى كەمسىتىدىغان بۇ ئاتالغۇ كېيىنرەك مەنئىي قىلىنىپ، ئۇنىڭ ئورنىغا مۇئەللىملەرنى "پېداگوگ" دەپ ئاتايدىغان بولدى. پەب بالا، گوكىس يېتەكچى - "پەرزەنتلەرنى يېتەكلەش" دېگەن ئۇقۇمنى بىلدۈرىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىللە، پەرزەنتلەرنى قانداق يېتەكلەش ئۇسۇلى توغرىسىدا دېداكتىكا ئىلمىي مەيدانغا كەلدى. گرىك تىلىدا بۇ سۆز دېداكتىكوس (مەن ئوقۇتىمەن) دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. شۇنداق قىلىپ، قۇلدارلىق تۈزۈمىدە ئىجتىمائىي مائارىپ ئوقۇتقۇچىلىرى پېداگوگ، ئائىلە ئوقۇتقۇچىلىرى بولسا "مۇئەدىب" دەپ ئېنىق ئايرىلدى. ئۇزۇن ئۆتمەي، قەدىمكى يۇناندا مۇئەللىملەر ئىچىدىن چوڭ پەيلاسوپلار يېتىشىپ چىقىپ، مۇئەللىملەرنىڭ ئىجتىمائىي ئورنى زور دەرىجىدە يۇقىرى كۆتۈرۈلدى. ئۇلارنى كىشىلەر سوپىست ("ئىلىم گۇرۇھى") دەپ ئاتاپ، بەك ھۆرمەت بىلەن تىلغا ئېلىشىدىغان بولدى. ئىلىم گۇرۇھىدىكىلەر چوڭ ئالىملار ۋە مەشھۇر ناتىق (ئاراتۇر) لاردىن بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئىجابىي تۈرتكىسىدە، مىلادىدىن بۇرۇن قەدىمكى يۇناندا ئارقا - ئارقىدىن ئاكادىمىيە (2) ۋە ئىنىستىتۇتلار (3) قۇرۇلدى. مائارىپ تارىخىدا بۇ دەۋر "كلاسسىك مائارىپ دەۋرى" دەپ ئاتىلىدۇ. كلاسسىك مائارىپنىڭ ئوقۇتۇش پروگراممىسىغا يەتتە خىل دەرس: گرىك - لاتىن تىلى، ناتىقلىق نەزەرىيىسى، دىئالىكتىكا، ماتېماتىكا، گىئومىترىيە، ئاسترونومىيە ۋە مۇزىكا كىرگۈزۈلگەن. بۇ "يەتتە سەنئەت" دەپ ئاتالغان. يۇقىرىدىكى يەتتە سەنئەت پروگراممىسى قاتارىغا كېيىنرەك يەنە تەنتەربىيە ماھارەت دەرسىمۇ قوشۇلدى. مىلادىدىن بۇرۇنقى 776 - يىلى قەدىمكى يۇناننىڭ ئولۇمپىيە دېگەن يېرىدە تەسىس قىلىنغان ئولىمپىك (4) تەنتەربىيە ھەرىكىتى كىشىلەرنىڭ ئەتراپلىق تەرەققىي قىلىشىغا زور تۇرتكە بولدى. كلاسسىك مائارىپنىڭ ئۇلۇغ نامايەندىلىرىدىن بولغان مەشھۇر ئالىملار، پەيلاسوپلار ۋە پىداگوگلارنىڭ ئەڭ بۈيۈك ۋەكىللىرى سوقرات (5)، پرۇتاگراس (6)، دىموكرىت (7) قاتارلىقلار تەلىم - تەربىيىدە ئەتراپلىق تەرەققىي قىلدۇرۇش مەزمۇن قىلىنغان بىر يۈرۈش سىستېمىلىق پىداگوگىكا نەزەرىيىسىنى ئوتتۇرىغا قويدى. بولۇپمۇ ياۋروپا كلاسسىك مائارىپىنىڭ ئەڭ داڭلىق ۋەكىلى، دۇنيادا بىرىنچى ئۇستاز دەپ شۆھرەت قازانغان ئارىستوتىل (مىلادىدىن بۇرۇنقى 384 - 322 - يىللار) مىلادىدىن بۇرۇنقى 335 - يىلى ئافىنادا "روكيان" ناملىق مەشھۇر ئىنىستىتۇتنى تەسىس قىلغان ۋە چوڭ ئىمپېراتور ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىننى ئوقۇتقان، ئىسكەندەر بۇ مەكتەپكە 800 تاران (8) ئالتۇن ھەدىيە قىلغان. ف. ئىنگىلس ئارىستوتىلنى قەدىمكى دۇنيادا "ھەممىلا پەندىن خەۋەردار چوڭ ئالىم ئىدى" دېگەن. دەرۋەقە ئۇ، ئىلىم - پەننىڭ ھەممىلا ساھەلىرىدە ئاجايىپ زور مۇۋەپپەقىيەت قازانغان ۋە ئىنتايىن نۇرغۇن ئەسەر يازغان. ئارىستوتىل سىياسىي تۈزۈم ئۇستىدە 158 خىل تەتقىقات ئېلىپ بارغان. ئارىستوتىل ئىلم - پەننى تۇنجى قېتىم ئۈچ چوڭ كاتېگورىيە (نەزەرىيىۋى بىلىم كاتېگورىيىسى، ئەمەلىي ئىشلىنىدىغان پەنلەر كاتېگورىيىسى، ئىجادىيەت پىنى كاتېگورىيىسى) گە ئايرىپ چىققان. ئۇ ماتېماتىكا، لوگىكا، دىئالىكتىكا ۋە باشقا تەبىئىي پەنلەرنى نەزەرىيىۋى بىلىم كاتىگورىيىسىگە؛ ئەخلاقشۇناسلىق، سىياسەت، ئىقتىساد ۋە ئىستراتېگىيەشۇناسلىق ئىلىملىرىنى ئەمەلىي ئىشلىنىدىغان پەنلەر كاتىگورىيىسىگە؛ شېئىر، مۇزىكا ۋە باشقا ھەممە سەنئەتنى ئىجادىيەت پەنلىرى كاتىگورىيىسىگە ئايرىغان. ئارىستوتىل - يەنە لوگىكا ئىلمىنى كەشىپ قىلغۇچى، دىئالېكتىكا ئىلمىنىڭ ئاساسچىسى. شۇنىڭ بىلەن ئۇ يەنە ئىنسانىيەتنىڭ تۇنجى مائارىپ قامۇسى - ئىنسىكلوپېدىيىسىنىڭ ياراتقۇچىسى، ئارىستوتىل ئىنسىكلوپېدىسىيىگە ئومۇمىي (ئىنسكلو) مائارىپ (پىدىيا) دېگەنلىك بولىدۇ، دەپ ئەڭ مۇكەممەل تەرىپ بەرگەن. ئارىستوتىل ئوز قولى بىلەن تەسىس قىلغان "روكيان" ئىنىستىتۇتىدا مائارىپ (پېداگوگىكا) نىشانىسى قىلىپ توۋەندىكى مەشھۇر تەلىماتنى ئوتتۇرىغا قويغان. «... گراژدانلارنىڭ ھەممىسىنى مائارىپتىن ئەركىن بەھرىمەن قىلىش زۆرۈر، مائارىپ ئۇلارنىڭ ئەقلىي، ئەخلاقىي، جىسمانىي جەھەتلەردىن ئەتراپلىق تەرەققىي قىلالىشىغا ئۇيغۇن بولۇشى كېرەك...» بىراق، ئارىستوتىل ئىدېئولوگىيە ساھەسىدە يەنىلا ئەينى زاماندىكى قۇلدارلىق تۈزۈمىنىڭ مۇتەپپەككۇرى ئىدى. ئۇ بۇ تارىخىي چەكلىمىدىن نېرىغا بۆسۈپ ئۆتۈپ كېتەلمىدى. ئۇ ئۆزىنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ بىرىدە مۇنداق دېگەن: "قۇللار پەقەت سۆز قىلىشنىلا بىلىدىغان قورالدۇر...". ئېلىمىزنىڭ خۇئاڭخې ۋادىسى شەرق كلاسسىك مائارىپىنىڭ ئاساسىي مەركەزلىرىدىن بىرى بولۇپ، مىلادىدىن خېلىلا بۇرۇن ئېلىمىزدە مەشھۇر "جياگۇ" يېزىقى كەشىپ قىلىنغان. بۇ يېزىق دۇنيا بويىچە ئەڭ بۇرۇن كەشىپ قىلىنغان يېزىقلار قاتارىغا كىرىدۇ. "جياگۇ" يېزىقى ئەڭ قەدىمكى باسقۇچتا سۆڭەك ۋە تاشپاقا قېپىغىلا يېزىلاتتى. ئۇنىڭغا پال تەبىرلىرى ھەم ياخشى - يامانلىق توغرىسىدىكى قىياسلار پۈتۈلەتتى، بۇ يېزىق تەدرىجىي ئىسلاھ قىلىنىشى ئارقىسىدا ھازىرقى جۇڭگو يېزىقى ۋۇجۇدتقا كەلگەن. قۇلدارلىق تۈزۈمىدىكى شەرق مائارىپىنىڭ ئەڭ چوڭ ۋەكىلى كۇڭفۇزى (مىلادىدىن بۇرۇنقى 551 - 479 - يىللار) بولۇپ، ئۇنىڭ خۇسۇسىي مەكتىپىدە 3000 دىن ئارتۇق ئوقۇغۇچى تەربىيلەنگەن. ئۇلارنىڭ ئىچىدىن 70 تىن ئارتۇقراقى شۇ زاماننىڭ ئاتاقلىق ئالىملىرى ۋە پىداگوگلىرىدىن بولۇپ يېتىشىپ چىققان. كۇڭفۇزىنىڭ زاماندىشى پەيلاسۇپ لاۋزى ئۇزۇن يىللار ئوقۇتقۇچى بولۇش بىلەن بىللە ئېلىمىزدە "مىن فۇ" ناملىق تۇنجى كۇتۇپخانىنى تەسىس قىلغان ھەم ئۆزى كۇتۇپخانا باشلىقى بولغان. كۇڭفۇزىنىڭ "مۇھاكىمە ۋە بايان" ناملىق ئەسىرىدە ئۇنىڭ مائارىپ ئىدىيىسى خېلى كەڭ شەرھىلەنگەن. ئۇ "ھەم ئۆگىنىش، ھەم ئويلىنىش كېرەك"، "ئۆگىنىپ زەرىكمەسلىك، ئۆگىتىپ ھارماسلىق" دەپ تەكىتلىگەن. كۇڭفۇزىنىڭ ئەخلاق تەربىيىسىنىڭ يادروسى "ۋاپادارلىق" بولۇپ، ئۇ "ۋاپانىڭ شەرتى مىھرىبانلىق" دەپ تەشەببۇس قىلاتتى، يەنە "ئۆزۈڭ خالىمىغاننى ئۆزگىگە تاڭما" دەپ تەكىتلەيتتى. كۇڭفۇزى ئىدىيىسىنىڭ تەسىرىدە ئېلىمىزدە مىلادىدىن بۇرۇن "مەرىپەتنامە" ناملىق پىداگوگ رىسالىسى يېزىلىپ چىقتى. بۇ ئەسەر شەرقنىڭ كلاسسىك مائارىپ تارىخىدا چوڭ ئەھمىيەتكە ئىگە بولۇپ، ئۇنىڭدا ئەينى زاماندىكى مائارىپ تۈزۈمى، ئوقۇتۇش مەزمۇنى، مېتودىكا مەسىلىلىرى شەرھلەنگەن. ئېلىمىزدە كېيىنرەك بىرمۇنچە يۇقىرى بىلىم يۇرتلىرىمۇ تەسىس قىلىنغان، مەسىلەن: مىلادىنىڭ 1 - ئەسىردە (غەربىي خەن سۇلالىسى دەۋرىدە) شوتاڭ مەكتىپى، مىلادىنىڭ 276 - يىلى "گوزىشو" (خانلىق مەكتەپ) تەسىس قىلىنىپ، مەنسەپدارلىق تەربىيىسى ئېلىپ بېرىلغان. تاڭ سۇلالىسى دەۋرىگە كەلگەندە جۇڭگو مائارىپى كۆپ دەرىجىدە گۇللەندى. دۆلەتلىك كۇتۇبخانىلار قۇرۇلدى. تىرە ۋە لاتا پۇرۇشلاردىن يېڭىچە قەغەز ياساش كەشىپ قىلىندى. بۇ كەشپىيات شەرق مائارىپىنى يۈكسەلدۈرۈشتە زور تۈرتكە بولۇش بىلەن بىللە غەربنىڭ مەتبەئە ۋە قەغەز سانائىتىنىڭ راۋاجلىنىشىدىمۇ تۈرتكىلىك رول ئوينىدى. تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدە جۇڭگو شەرق مائارىپىنىڭ مەركىزىگە ئايلانغىنى ئۈچۈن، ياپونىيە قاتارلىق قوشنا ئەللەرنىڭ ئوقۇغۇچىلىرى تۈركۈم - تۈركۈملەپ ئېلىمىزگە كېلىپ بىلىم ئېلىپ تۇردى.
   ئىزاھاتلار: (1) بۇ ئاتالغۇ فىنىكىلىقلارنىڭ "ئالپابېيت" سۆزىدىن كېلىپ چىققان ئالپا ئۈكۈز، بېيت ئۆي يەنى ئۈكۈز قوتىنى دېگەن سۆز. قەدىمكى فىنىكىلىقلار ئۈكۈزنى "مۇقەددەس ھايۋان" دەپ ھېسابلايتتى. چۈنكى، ئۈكۈز تىرىكچىلىكنىڭ تايانچىسى ئىدى. (2) ئاكادىمىيە يۇنانلىقلارنىڭ بىر مىللىي قەھرىماننىڭ نامى. (3) ئىنىستىتۇت گرىك تىلىدا "يېرىم كۇن ئىشلەپ، يېرىم كۇن بىلىم ئېلىش" دېگەن ئۇقۇمنى بىلدۈرىدۇ. ئۇ چاغدا بىلىم ئېلىش بىلەن ئىشلەپچىقىرىش بىرلەشتۈرۈلگەنىدى. ئىنىستىتۇتلار ھاۋالىق باغچىلاردا قۇرۇلغان بولۇپ، ستودىنتلار يېرىم كۈن ئوقۇپ، يېرىم كۇن ئەمگەك قىلاتتى. (4) ئولىمپىك تەنتەربىيە ھەرىكىتى - يۈگۈرۈش، دىسكا ئېتىش، ئات بەيگىسى، چېلىشىش، رەسساملىق، شېئىر، دراما، ئوپىرا، مۇزىكا قاتارلىق مۇسابىقە تۈرلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالاتتى. (5) سوقرات (مىلادىدىن بۇرۇنقى 469 - 399 - يىللار) "بىلىم ۋە ئىختىساس - ئىنساننىڭ ئەڭ يۈكسەك گۈزەل پىزىلىتى" دېگەن. (6) پىلاتۇن (مىلادىدىن بۇرۇنقى 427 - 347 - يىللار) ئۆمۈر بويى ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان. مىلادىدىن بۇرۇنقى 387 - يىلى ئافىنادا ئاكادىمىيە تەسىس قىلغان، "غايىۋى دۆلەت"، "بىلىم توغرىسىدا" قاتارلىق كۆپ ئەسەرلەرنى يازغان. (7) پرۇتاگراس (مىلادىدىن بۇرۇنقى 481 -411 - يىللار) ئاتاقلىق پىداگوگ، بىرىنچى قېتىم پىداگوگىكا مەسىلىلىرىنى ئوتتۇرىغا قويغان. "تالانت بىلەن ئۆگىنىش ئوخشاش مۇھىم" دەپ تەكىتلىگەن.(8) دىموكرىت (مىلادىدىن بۇرۇنقى 460 - 370 - يىللار) ئىنسىكلوپېدىست ئالىم. 52 خىل ئەسەر يازغان، "مائارىپ ئادەمنى ئۆزگەرتەلەيدۇ" دېگەن. (9) تاران - ئەينى زاماندىكى ئالتۇن بىرلىكى.
（داۋامى بار)

koktugh · ۋاقتى: 2014-4-24 18:41:25

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا koktugh تەھرىرلىگەن. ۋاقتى 2014-4-25 14:02

2. باب ئۇيغۇرلاردا ئىپتىدائىي مائارىپ

مىلادىدىن بۇرۇن ئۇيغۇرلار چارۋىچىلىق بىلەن دېھقانچىلىققا تەڭلا ئەھمىيەت بېرەتتى. چۈنكى چارۋىلارغا بوغۇز، يەم - خەشەك تەييارلاش ئۈچۈن ئارپا، بۇغداي، بېدە ئۆستۈرۈش زۆرۈر ئىدى. مۇشۇ زۆرۈرىيەت سەۋەبىدىن ئىش تەقسىماتى ئېنىق ئايرىلىپ، خەلقنىڭ بىر قىسمى دېھقانچىلىق بىلەن مەشغۇل بولاتتى. مىلادىنىڭ ئالدى - كەينىدە ئۇيغۇرلارنىڭ كۆپرەك قىسمى يەنىلا چارۋىچى ئىدى. چارۋىچىلارنىڭ ئەڭ بۇرۇن ئۆگىتىۋالغان ھايۋىنى ئىت ئىدى. چۈنكى ئىت ئوۋ ئوۋلاشقا، چىدىر - ئاق ئۆيلەرنى بېقىشقا، پادىلاردىن خەۋەر ئېلىشقا بىردىنبىر كېرەكلىك ۋە قارانچۇق ھايۋان ھېسابلىناتتى. چارۋىلارنىڭ كۆپىيىشى ئارقىسىدا كۆچمە چارۋىچىلىق مەيدانغا كەلدى. ئاق ئۆيلەرنى كۆچۈرۈش، ئوزۇق - تۈلۈكلەرنى يۆتكەش ئۈچۈن، ئات، ھارۋا، قوتاز كېرەك بولدى. ئات كۆندۈرۈش، ھارۋا ياساش ئۈچۈن ھۈنەر - سەنئەت كەسپى بارلىققا كەلدى. شۇنىڭغا ئەگىشىپ، ئۆگىتىش بىلەن ئۆگىنىش، ئۇستا بىلەن شاگىرت مەيدانغا كەلدى. مانا بۇ ئۇيغۇرلاردا ئىپتىدائىي مائارىپنىڭ بىخى ئىدى. ئىپتىدائىي جەمئىيەتتە ئۇيغۇرلار شامان دىنىغا ئېتىقاد قىلاتتى. شامان، پېرىخۇئەن ۋە پالچىلار بۇ دىننىڭ مۇتەپەككۇرى (موللىسى) ئىدى. شامان دىنىنىڭ ئايال خۇداسىنى ئۇيغۇرلار "ئۇماي" دەپ ئاتايتتى. ئۇماي بولسا كېسەلدىن، دېۋە - شاياتۇنلاردىن ساقلىنىشنىڭ روھىي مەدەتكارى ئىدى. باخشى بولسا شامان دىنىنىڭ يەنە بىر روھىي مەدەتكارى ئىدى. كېسەل بولغان كىشىلەر باخشى - پېرىخۇنلارنى تەكلىپ قىلىپ، ئازايىم ئوقۇتاتتى. ئۆي ئىچىگە ياكى قورۇ ئوتتۇرىسىغا ياغاچ موما قاداپ پېرى ئوينىتاتتى، كېسەلنى قىزىتىلغان تۆمۈردىن ئاتلاتقۇزاتتى، گۈلخان يېقىپ، ئىسرىق سالاتتى، ئوت - سوقتى ۋە "چەتنەك" تىن ساقلاش ئۈچۈن بوينىغا تۇمار ئېسىپ قوياتتى. لېكىن، كېيىنرەك پەندى - نەسىھەتنى ئاساس قىلىپ ئەخلاقىي تەربىيە يۈرگۈزىدىغان تەبىرچى مۇئەللىملەر مەيدانغا كەلدى. ئۇلار كىشىلەرنى ياخشىلىققا ئۇندەيتتى. يامان ھەرىكەتلەرنى توسۇيتتى. تەبىرچى مۇئەللىملەرنىڭ تەربىيە ئۇسۇلى پالغا تەبىر بېرىش يولى بىلەن ئېلىپ بېرىلاتتى. مەسىلەن: چۈشىدە قارا كۆرسە، ئامىتى كېلىدۇ؛ چۈشىدە ئاغرىق ئات مىنسە پالاكەت باسىدۇ؛ قوي پادىسى كۆرسە باي بولىدۇ؛ يامغۇر يېغىپ چۈش كۆرسە، باياشاتلىق بولىدۇ؛ نان دەسسەپ چۇش كۆرسە، كۆزى كور بولىدۇ؛ ئەقىن سۇغا سىيىپ چۇش كۆرسە، جاراھەت باسىدۇ، دېگەنلەرگە ئوھشاش. ئەخلاقىي پەندى - نەسىھەت قورالى قىلىنغان بۇنداق تەربىيە ئۇسۇلى "تەبىرنامە" (ئەرىق پۇتۇك) ناملىق كىتابتا تەھىمۇ روشەن ھۇلاسە قىلىنغان. " ئەرق پۇتۇك " تىن بىر - ئىككى مىسال: ئەيىق بىلەن تۇڭگۇز داۋان ئۇستىدە سوقۇشۇپتۇ، ئەيىقنىڭ قارنى يەرىلىپتۇ، تۇڭگۇزنىڭ چىشلىرى سۇنۇپتۇ. بىلگىنكى بۇ يامانلىقتۇر. ئوغلان ئاتا - ئانىسىغا قەيداپ، بەشى قايغان، پۇتى تايغان تەرەپكە كېتىپتۇ، چولدە غەرىپ بولۇپ قاپتۇ، كېيىن پۇشايمان يەپ قايتىپ كېلىپتۇ. بىلگىنكى بۇ ئەزگۇ (ياخشىلىق) دۇر. بۇ ئىككى مىسالدا چوڭقۇر پەداگوگىكىلىق مەزمۇن بولۇپ، ئۇنىڭدا تەلىم - تەربىيە مەقسىتى ئېنىق مەلۇم بولۇپ تۇرىدۇ. شامانىزم ئېتىقادىنىڭ تەربىيە ئۇسۇلى قارىماققا ئىنتايىن ساددا ۋە كۇلكىلىك كورۇنگەندەك قىلسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭدا يەنىلا يورۇقلۇق بىلەن قاراڭغۇلۇق، ياخشىلىق بىلەن يامانلىق ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيەت كۇرىشىنىڭ ئامىللىرى ئەكس ئەتىپ تۇرىدۇ. شۇڭا كۆپ ئەسىرلەر، نۇرغۇن دەۋرلەرنىڭ ئوتۇپ كەتكىنىگە قارىماي، شامانىزم ئېتىقادى ۋە پالچىلىق ئادەتلىرىنىڭ بۇگۇنگىچە داۋام قىلىپ كەلىشى ھەرگىز تاساددىپىي ئەمەس. مەسىلەن: ھازىرغىچە داۋام قىلىپ كەلىۋاتقان ئىسرىق سېلىش، نوكچا كويدۇرۇش، قەبرى بەشىغا چىراغ يەقىش، كەلىننى گۇلخان ئۇستىدىن ئاتلاتقۇزۇش، كۇن تۇتۇلغاندا يىغا - زار قىلىش... قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى ئەنە شۇ ئېتىقادنىڭ قالدۇقلىرى. ئۇيغۇرلارنىڭ بۇ ئېتىقادلىرى باشقا قەبىلە خەلقلىرىگىمۇ چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن. بۇ ھەقتە رىم تارىخچىسى مناند مۇنداق يازىدۇ: " زىمارك (1) يۇلتۇزدا ئىستەمى (2) تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنغاندا، ئىستەمى قاغان ئالتۇن تەختتە ئولتۇرىدىكەن، ئالتۇن تەخت چاقىغا قىزىل تاسما بېكىتىكلىك بولۇپ، ئۇنى ئاتقا سورىتىپ، باشقا چىدىرلارغىمۇ ئېلىپ بارغىلى بولىدىكەن. چەدىر - بارگاھ ھەرخىل يىپەك پەردىلەر بىلەن بەزەلگەن. بۇ پەردىلەرنىڭ ئۈستىگە قوراللىق جەڭچى، بورە، يولۋاس، شىرلارنىڭ سۇرەتلىرى كەشتىلەنگەن. قاغاننىڭ ئالتۇن كارىۋىتى، ئالتۇن ئورۇندۇقى بولۇپ، تۇرنا ۋە توز قۇشلىرى سۈرىتىدە ياسالغان ئالتۇن ھەيكەل ئۈستىگە قۇرۇلغان. زىمارك چېدىر - بارگاھ ئالدىغا بارغاندا، بىر تۈركۈم ئادەملەر چىراغ يورۇتۇپ ۋە ئىس پۇرىتىپ ئەلچىلەرنىڭ يۈك - تاقلىرى ئەتراپىدا توھتىماي يۈگۈرۈپ يۈرگەن. ئاندىن ئەلچىلەرنى تاغ ئارىسىدىكى چىمەنلىك ئوتتۇرىسىغا يېقىلغان گۇلخان ئۈستىدىن ئاتلاتقۇزۇپ، ئارقىدىن چېدىر - بارگاھقا باشلاپ كىرگەن". يورۇقلۇق سىمۋول قىلىنغان شامان ئېتىقادى ئاساسىدا مىلادىنىڭ 763 - يىلى شەرقىي ئۇيغۇرلار ئومۇميۇزلۇك مانى ئېتىقادىنى قوبۇل قىلدى. شۇنىڭ بىلەن شەرقىي ئۇيغۇرلارنىڭ مائارىپ ئىدېئولوگىيىسىدە يېڭى بۇرۇلۇش پەيدا بولدى. مانى (مىلادىدىن بۇرۇنقى 274 - 215 - يىللار) ئىرانلىق بولۇپ، ئەينى زاماندا ۋائىز، شائىر ۋە ئاتاقلىق دوختۇر ئىدى. ئۇ مىلادىنىڭ 241 - يىلى يەنى 26 يېشىدىن باشلاپ، ئۆزىنىڭ دىنىي مەسلىكىنى تەرغىب قىلىشقا باشلىغان. ئۇ: «پۈتۈن ھاياتلىق كۈرىشى يورۇقلۇق بىلەن قاراڭغۇلۇق، ھەق بىلەن ناھەق ئوتتۇرىسىدىكى كۈرەش. نەپىسىنى تىزگىنلىيەلىگەن ئادەم يامانلىقتىن ساقىت بولالايدۇ، بولمىسا ئۆزىمۇ، ماددىي دۇنيامۇ ھالاك بولىدۇ» دېگەن. مانا بۇ - مانى دىنىنىڭ يادروسى. مانى دىنىنىڭ تەرغىباتچىسى پۇرۇستادان 696 - يىلى جۇڭگوغا كېلىپ مانى دىنىنى تەشۋىق قىلدى. نەتىجىدە مانى دىنى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتە يىلتىز تارتتى. مىلادىنىڭ 755 - ۋە 762 - يىللىرى، تاڭ پادىشاھى شۇەنزاڭ (685 - 762) نىڭ تەكلىپى بىلەن ئۆڭلۈك (ئەنلۇشەن) ئىسيانىنى باستۇرۇشقا ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە بارغان ئۇيغۇر گېنېرالى مويۇنچۇر بوكەخان قايتىشىدا لوياڭ شەھىرىدىن ئىرانلىق تۆت راھىبنى ئېلىپ ئۇرخۇنغا كېلىدۇ. بۇ تۆت مانى راھىبى ئۆزىنىڭ بىلىم ئىقتىدارى ۋە دوختۇرلۇق تەجرىبىسى ئارقىلىق ئۇرخۇندىكى شامان باھشىلىرىنى مۇنازىرىدە يېڭىۋالىدۇ. نەتىجىدە مانىزمنىڭ ئۇيغۇرلار ئىچىدىكى ئابرويى بىردىنلا كوتۇرۇلۇپ كەتىدۇ. شەرقىي ئۇيغۇرلار مانى ئېتىقادىنى ئومۇميۇزلۇك قوبۇل قىلىدۇ ۋە بۇ دىن دۆلەت دىنى دەپ ئېلان قىلىنىدۇ. مانى دىنى مەكتەپلىرىمۇ كۆپلەپ ئېچىلىدۇ. مويۇنچۇر ھەر ئون ئۆيلۇككە بىر راھىب (ھەلپەت) بەلگىلەپ، ئۇيغۇرلارنى ئوقۇتىدۇ، ئوقۇتۇش مەزمۇنى پۈتۈنلەي مانى ئەقىدىلىرى بولىدۇ. مانىزم ئەقىدىسى بويىچە شەرقىي ئۇيغۇرلار ئەنە شۇ چاغدىن باشلاپ يورۇقلۇقنى سىمۋول قىلىپ، ئاق كىيىم كىيىدىغان، تام - تۇرۇسلىرىنى ئاقارتىدىغان، چەدىرلىرىنى ئاق كىگىزدىن ياسايدىغان بولدى. ھەتتا پۈتۈن ئەسكەرلەرمۇ ئاق كىيىم كىيەتتى(3). 768 - يىلىدىن باشلاپ ئۇيغۇرلارنىڭ مانى راھىبلىرى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىن ئۇرخۇن ۋادىسىغا كۆپلەپ كېلىپ - كېتىپ تۇراتتى. ئۇلارنىڭ ئىچىدە قول ھۇنەرۋەنلەر، بىناكارلىق ئۇستىلىرى ئاساسىي سالماقنى ئىگىلەيتتى. ئۇلار ئۇيغۇر بىناكارلىق ماھىرلىرى بىلەن بىرلىكتە ئۇرخۇن شەھەر قۇرۇلۇشىغا قاتنىشىپ، مەشھۇر قاغان ئوردىسى، ھاتون ئوردىسى قاتارلىق سارايلارنى بىنا قىلغان. شۇ چاغلاردا يەنە نۇرغۇن مانى ئىبادەتخانىلىرى، ئىبادەتخانا مەكتەپلىرىمۇ قۇرۇلۇپ، بۇ يەردە مانى مائارىپى يىلتىز تارتقان. ئۇيغۇرلارنىڭ ئىپتىدائىي مائارىپى ۋە دۇنيا قارىشىدا مۇشۇ مەزگىللەردە گەرچە مانى مائارىپ ئىدىيىسى ئۇستۇنلۇكنى ئىگىلىگەن بولسىمۇ، لېكىن ئۇيغۇر جەمئىيىتى ۋە ئىدەئولوگىيىسىدە تۇتىمىزم ئەقىدىسى يەنىلا كۈچلۈك تەسىرگە ئىگە ئىدى. تۇتىم (توتىم) ھىندىئانچە " ئۇنىڭ ئۇرۇقىدىن " دېگەن ئۇقۇمنى بىلدۈرىدىغان ئاتالغۇ بولۇپ، ئىپتىدائىي جەمئىيەتتە ھەرقايسى قەبىلە ۋە ئۇرۇقلارنىڭ كۈچلۈك ئېتىقاد سىماسىغا ئايلانغان. مەسىلەن: ئۇيغۇرلار بورىنى، خەنزۇلار ئەجدىھانى، رۇسلار ئەيىقنى، بابىلۇنلۇقلار ۋە ھىندىلار كالىنى " مۇقەددەس " دەپ چوقۇنۇپ، ئۆزلىرىگە تۇتىم قىلىۋالغان. تۇتىم ئەقىدىسى ئىپتىدائىي ئىدېئولوگىيە بولۇش بىلەن بىللە، ئۇنىڭدا ئىپتىدائىي تەلىم - تەربىيە ئامىللىرى چوڭقۇر يىلتىز تارتقان. مەسىلەن: ئۇيغۇرلار ئىپتىدائىي جەمئىيەتتە " ئانا " نى ئەڭ مۇقەددەس دەپ قاراپ، ئۆزلىرىنىڭ فامىلىسىنى " ئاسىنا قۇلى " دەپ ئاتايتتى. بۇ " ئانا ئۇرۇقىدىنمەن " دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. بۇ ئەقىدە خەنزۇ خەلقىدىمۇ قويۇق يىلتىز تارتقان. مەسىلەن: فامىلە دېگەن سۆزمۇ " ئانا ئۇرۇقىدىن " دېگەن مەنىنى ئۇقتۇرىدۇ. بەزى مىللەتلەرنىڭ كالىنى تۇتىم قىلىشى، كالىنىڭ پايدىلىق ھايۋان بولغانلىقىدىن، ئۇنىڭ سۈتى، گۆشى، تېرىسى بولۇپمۇ ئۇنىڭ كۈچى ھاياتلىقنىڭ مەنبەسى بولغانلىقىدىن بولغان. شۇڭا ئۇ، مۇقەددەس ھايۋان دەپ قارىلىپ، ئەتىۋارلىنىپ، ئاسرىلىپ بېقىلاتتى ۋە كۆپەيتىلەتتى. بۆرە باشقا بىر سەۋەب بىلەن تۇتىم بولۇپ قالغانىدى. مەسىلەن: قەدىمكى زاماندا توققۇز ئوغۇز قەبىلىلىرىنىڭ بىرلەشمە كۈچى ئالتاي تاغلىرى ئارىسىدا ئادىشىپ ئۆلۈم گىردابىغا بېرىپ قالغاندا، بىر كۆك بۆرىنىڭ يول باشلىشى بىلەن قامالدىن قۇتۇلۇپ نىجاتلىق تاپقانلىقىدەك تارىخىي رىۋايەت ئۇلارنىڭ بۆرىنى تۇتىم قىلىۋېلىشىغا سەۋەب بولغان. دېمەك، ئۇيغۇرلارنىڭ ئىپتىدائىي مائارىپ ئىدىيىسىگە - ياخشىلىق ۋە نىجاتلىقنىڭ تۇتىمى بولغان بۆرە رىۋايىتى، جىن - ئالۋاستىلارغا قارشى كۇرەش قورالى قىلىنغان شامان ئېتىقادىنىڭ سىماسى - ئوت ھەمدە قاراڭغۇلۇق ۋە زۇلمەتكە قارشى كۈرەش قورالى قىلىنغان مانىزم سىماسى - يورۇقلۇق قاتارلىق ئېتىقادلار چوڭقۇر سىڭگەن. ئىپتىدائىي مائارىپ باسقۇچىدا ئۇيغۇرلارنىڭ زامان، ماكان، بوشلۇق ۋە تەبىئەت توغرىسىدىكى بىلىمى خېلى دەرىجىدە كەڭەيگەنىدى. ئۇيغۇرلار " سارت " سانى بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ يىپەك يولى سودىسىنى ئىلكىگە ئېلىپ، چارۋا، دورا - دەرمەك ۋە ھەتتا قاشتېشى سودىسى يۇرگۇزەتتى. ئۇلارنىڭ سودا كارۋانلىرى چاڭئەن ۋە سوغدى شەھەرلىرىدە سودا ۋەكالەتخانىسى ئاچقان. ئۇلارنىڭ نەزەر دائىرىسى كىڭىيىپ، شەرقتە بوخەي دەڭىزىدىن غەربتە ئوتتۇرا دەڭىزغىچە بولغان كەڭ تەرروتورىيىدىكى تاغ - دەريالارنىڭ ئەمەلىي ئەھۋالىنى تولۇق بىلەتتى. ئۇيغۇرلار باشقا خەلقلەرنىڭ ئارتۇقچىلىقىنى تەس قوبۇل قىلاتتى. بۇددىزىمنىڭ " قەندىھار سەنئىتى " شەرق بىلەن غەربنىڭ مەدەنىيەت ئەنئەنىسىنى يوغۇرۇپ قوشقىنىغا ئوخشاش، ئۇرخۇندىكى بىناكارلىق سەنئىتىدىمۇ تۈرلۈك خەلقلەرنىڭ (خەنزۇ، سوغدى، ئۇيغۇر) بىلىم - ھۇنەر - ماھارىتى ئەكس ئەتكەن. ئۇرخۇن مائارىپى تۇرتكىسىدە ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى بىلىمىمۇ يۇقىرى كۆتۈرۈلگەن. تارىخىي بىلىمنىڭ ئالدىنقى شەرتلىرىدىن بىرى كالىندارنى بىرىنچى بولۇپ تۈزگەن ۋە باشقا تۈركىي خەلقلەرگە كېڭەيتكەن. مەشھۇر ئۇيغۇرشۇناس فون. گابائىن: "ئۇيغۇرلار كالىندار سىستېمىسى توغرىسىدا كۆپ ئىزدەنگەن ۋە ئۇنى ئىختىرا قىلغان" دەپ ئىسپاتلايدۇ. كالىندار توغرىسىدىكى بىر تارىخىي ھېكايە ئۇيغۇر مائارىپى ۋە ئەدەبىياتىدا ئەۋلادتىن - ئەۋلادقا رىۋايەت بولۇپ كەلمەكتە. "... خاقانلارنىڭ بىرى ئۆزىدىن بۇرۇن سادىر بولغان بىر جەڭنىڭ ئۆتمۇشىنى ئەسلىمەك بولۇپ، كالەندار ۋاقتىنى توغرا چىقىرالماي نۇرغۇن قېتىم ئادىشىپ قاپتۇ. كېيىن خەلق ئىچىدىن مەرىپەتلىك كىشىلەرنى توپلاپ مەسلىھەت سوراپتۇ. ئارىدىن بىر دانىشمەن پىكىر بېرىپ: (بۇ ئىشتا بۇنىڭدىن كېيىن ئەۋلادلىرىمىزنىڭمۇ خاتالىشىپ يۈرمەسلىكى ئۈچۈن 12 ئاي ۋە 12 بۇرجقا ئاساسلىنىپ تۇرۇپ ھەر بىر يىلغا ئىسىم بەلگىلەيلى، تارىخ شۇ ئىسىملار رېتى بويىچە ھېسابلانسۇن. بىزدىن بۇ ھېسابلاش ئۇسۇلى مەڭگۇ يادىكار بولۇپ قالسۇن) دەپتۇ، خاقان ماقۇل بوپتۇ - دە، بىر كۇنى ئوۋغا چىقىپ، دالىدىكى نۇرغۇن ھايۋانلارنى ئالدىغا سېلىپ دەريا لىۋىگە ھەيدەپتۇ. ئۇلاردىن 12 ھايۋان دەريادىن ئۈزۈپ ئۆتۈپتۇ. ھەممىنىڭ ئالدىدا ئۆتۈپ كەتكىنى چاشقان بوپتۇ، (يىلنىڭ بەشىغا چاشقان چىقتى) دېگەن تەمسىلدىكىدەك، دەسلەپكى يىل چاشقاننىڭ نامىدا ئاتىلىپتۇ. چاشقاندىن كېيىن ئۇي (كالا)، يولۋاس، توشقان، لەھەڭ، يىلان، ئات، قوي، مايمۇن، توخۇ، ئىت ۋە توڭگۇز رېتىمى بويىچە يىللارنىڭ كالىندار ئىسملىكى تۈزۈلۈپتۇ...". ئۇيغۇرلارنىڭ ئىپتىدائىي مائارىپ - تەربىيىسىدە بولۇپمۇ فولكلور ۋاسىتىلىرى (قوشاق، تەمسىل، رىۋايەت) خېلى مۇھىم دەداكتىك رولىنى ئوينىغان. ئۇنىڭدا ئەمگەك سويۇش، قەھرىمانلىق، ياخشىلىققا دالالەت، يامانلىققا نەپرەت بىلدۇرۇش ماھىيەتلىرى ئوبرازلىق بايان قىلىنىدۇ. "بوكەخان ھەققىدىكى رىۋايەت" ھەم "" ناخشا پىرى - چەڭگى " قاتارلىق رىۋايەتلەر ئۇيغۇرلار ئىچىدە قەدىمدىن تارتىپ دەداكتىك (تەلىم - تەربىيە، پەندى - نەسىھەت) دەرسلىكى بولۇپ كەلدى. ئۇنىڭ ئالدىنقىسى بوكەخان توغرىسىدىكى تارىخىي رېئاللىقنى رىۋايەت شەكلىدە چۈشەندۇرىدۇ؛ كېيىنكىسى بولسا ئەستەتىكنىڭ كۇچىنى نامايەت قىلىپ بېرىدۇ...
ئىزاھاتلار: (1) زىمارك - رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ ئەلچىسى، مىلادىنىڭ 561 - يىلى يۇلتۇزغا ئەلچىلىككە كەلگەن. (2) ئىستەمى - (530 - 581 - يىللار) غەربىي تۈركلەر سەركەردىسى. (3) شائىر دۇفۇ: " چاڭئەن، لوياڭ شەھەر - دالالىرىنى ئاق كيىملىك چېرىكلەر قاپلاپ كەتكەن " دەپ يازغانىدى.
（داۋامى بار)