قىدىرخان يەركەندى

گۇلنۇر

قىدىرخان يەركەندى





تارىخى خاتىرىلەرگە قارىغاندا، قىدىرخان يەركەندى يەركەن خانلىقى دەۋرىدە ئۆتكەن مەشھۇر ئۇيغۇر ئالىمى، شائىر ۋە مۇزىكىشۇناس بولۇپ، سۇلتان ئابدۇرەشىدخان ئوردىسىدا باش ۋەزرلىك ۋەزىپىسىنى ئۆتىگەن. سىياسىي جەھەتتە يەركەن خانلىقىنىڭ بىرلىكى، تەرەققىياتى، مەدەنىي ھاياتىنىڭ جانلىنىشى يولىدا ئاجايىپ زور تۆھپىلەرنى قوشقان. بۇ زاتنىڭ قاچان تۇغۇلغانلىقى ھەققىدە ئىنىق مەلۇمات يوق، پەقەت موللا ئىسمەتۇللا بىننى موللا نىمەتۇللا مۆجىزىنىڭ «تەۋارىخى مۇسىقىيۇن»دا يىزىشىچە، قىدىرىان يەركەندى ئابدۇرەشىدخان ۋاپاتىدىن ئىككى يىل كىيىن (مىلادى 1572-يىلى) ۋاپات بولغان.

يۈسۈپ قىدىرخان ئەينى زاماندىكى داڭلىق مۇزىكىشۇناس ھەم شائىر بولۇپ، ئۇنىڭ ‹ئىراقتىن، ئىراندىن، تەبرىزدىن، خارەزىم، سەمەرقەند، ئىستامبۇل، كەشمىر، بەلخ، شىراز قاتارلىق يىراق شەھەرلەردىن مۇزىكا ئۈگىنىشكە كەلگەن شاگىرتلىرى بار ئىدى.› ئۇ ئۆزىنىڭ مۇزىكانتلىق ھاياتى داۋامىدا، راۋاپنى ئىسلاھ قىلغان ھەمدە «ھەشتار» ناملىق سەككىز تارىلىق چالغۇ ئەسۋاپىنى كەشىپ قىلغان، «ۋىسال» ناملىق بىر مۇقامنى ئىجاد قىلىپ، ئۆز شاگىرتلىرىغا ئۆگەتكەن ئىدى.

قىدىرخان يەركەندى يەنە ئاتاقلىق شائىر بولۇپ، ئۆز ئىجادىي پائالىيتى داۋامىدا «دىۋان قىدىر» ناملىق شېئىرلار توپلىمىنى تۈزگەن، مەرىپەتپەرۋەر سۇلتان ئابدۇرەشىدخان شۇڭا ئۇنى ‹غىزادىمۇ، ئولتۇرۇش –قوپۇشتىمۇ ئۆز يىنىدىن ئايرىمايتتى›.

ئۇيغۇر كىلاسسىك مۇزىكىسى «ئون ئىككى مۇقام» تىكىستلىرىنىڭ بەزىلىرىدە قىدىرخان يازغان شېئرلارنىڭ ئازلا بىر قىسمى ساقلىنىپ قالغان. گەرچە بۇ تىكىستلەردە، ئاغزاكىي تارقىلىش سەۋەبىدىن ئەينى دەۋرنىڭ (ياكى ئاپتورنىڭ) ئەدەبىي تىل ئۇسلۇبى قىسمەن ئۆزگەرتىۋىتىلگەن بولسىمۇ، ئۇنىڭدا ئىپادىلەنگەن مەزمۇن ۋە شەكىل ئالاھىدىلىكى قىدىرخان يەركەندىنىڭ شېئرىيەتتە كامالەتكە يەتكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بىرىدۇ. مەسىلەن، قىدىرخان يەركەندى مۇقام توغرۇلۇق مۇنداق يازغان:
پەلەكتىن بىر سادا كەلمىش چېچىپ ھەردەم ھالاۋەتنى،
گاداي ئىزدەپمۇ جەننەتتىن تاپالماس ئۇ ساخاۋەتنى.
ئاتا قىلسا مۇنارىنى ياساپ كەۋسەرى ھەل تاشتىن،
قىدىر ئۆلمەس مۇقام ئىچرە قىلىپ گۇمران جاھالەتنى.
قىدىرخان يەركەندى ئاماننىسا خېنىم بىلەن بىرلىكتە «ئون ئىككى مۇقام»نى رەتلەشتە، ئۇنىڭ تېكىستلىرىنى مۇكەممەللەشتۈرۈشتە ۋە خەلق ئارىسىغا تارقىتىشتا ئۈنۈملۈك خىزمەتلەرنى كۆرسەتتى. ئۇنىڭ بەدىئىي ئىجادىيەت داۋامىدا قولغا كەلتۈرگەن نەتىجىلىرى خەلقىمىزنىڭ مەدەنىيەت تارىخىدا مەڭگۈ ساقلانغۇسى!       

سەييارە0

قىدىرخان يەركەندى توغۇرسىدا تەپسىلى چۇشەنچە بەرگىنڭىزگە رەخمەت.

زەپەر

گۈلنۇر سىز ئەھۋالدىن قارىغاندا تارىخي بىلىملەرگە خېلى قىزىقىپ قۇيدىكەنسىزدە . رەخمەت سىزگە بولسا بايقاش مۇھاكىمە مۇنبىرىدىكى تىمىلار مۇھاكىمە سىز قالمىسا . سىزمۇ ئۈزىڭىزنىڭ بىر كىشلىك سەسسىنى قۇشۇڭ . تارىخچىلار يوقمىكىن دىسەم سىز باركەنسىز .