ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (1)

ھۇما

زەينۇلئابىدىن مەۋلەۋى داموللا ھاجىم تەئرىپىدە

زامانىمىزدىكى ئۇيغۇر دىنىي ئالىملىرىدىن زەينۇلئابىدىن مەۋلەۋى داموللا ھاجىم كۆرىنەرلىك ئورۇن ۋە شۆھرەتكە ئىگە مۇدەررس.

زەينۇلئابىدىن مەۋلەۋى داموللا ھاجىم 1910-يىلى ئاستىن ئاتۇشنىڭ مەشھەدكە تۇتاش باغ ئېرىق يېزىسىدا دۇنياغا كەلگەن. ئۇنىڭ ئاتىسى ھاشىم قازى قۇززات بولۇپ، مەشھۇر ئۇيغۇر ئالىمى، دىن مىللەتنىڭ پىداكارى، ۋەتەنپەرۋەر، مەرىپەتپەرۋەر، ھۆرىيەتپەرۋەر ،مۇتىپەككۇر ئابدۇقادىر ئابدۇۋارس ئەزىزنىڭ سىڭلىسى ھەلىمىخان ئۇنىڭ ئانىسى ئىدى.

زەينۇلئابىدىن مەۋلەۋى دامۇللام سۇلتانەم مەدرىسىدە باشلانغۇچ مەلۇماتقا ئېرىشكەن. ئۇنىڭ ساۋادىنى ئاچقان تۇنجى ئۇستازلىرى ھابىل ھاجىم بىلەن ئابدۇراخمان خەلپىتىم ئىدى.

ئۇ 12 ياشقا كىرگەندە ئابدۇقادىر دامۇللام ئۇنى ئۆزى مۇدەررسلىك قىلىۋاتقان قەشقەر توغانخان مەدرىسىگە ئېلىپ بېرىپ، ئەرەپ تىلى گىرامماتكىسى بىلەن ناتىقلىق مەنتىقىسىنى ئۆگەتكەن. كېيىن ئاتۇشقا قايتىپ، سۇلتانەم مەدرىسىدە يەنە ھابىل ھاجىمدا ئىككى يىل ئوقۇغان. ئۇنىڭدىن كېيىن قەشقەرگە يەنە بېرىپ، تۆركۆل قورغانبويىلىق ئالىم شەمسىددىن دامۇللام ھاجىمدا ئىككى يىل بالاغەت، پاساھەت، مەنتىقە ئىلىملىرىنى ئوقۇپ، 18 يېشىدا ھىندىستانغا ئوقۇشقا كەتكەن. ئۇ دەيبەندىكى مەشھۇر دارىلئۇلۇمغا ئوقۇشقا كىرىش ئۈچۈن سارامپۇردىكى مازاھىرۇل ئۇلۇم تەييارلىق مەكتىپىدە بىر يىل ئوقۇغان. كېيىن زەينۇلئابىدىن مەۋلەۋى دامۇللام بومباي يېنىدىكى دابىل شەھرىدە قۇرۇلغان جامەئىي ئىسلامىيە ئىنىستىتوتىدا بىر يىل يەنە بىلىم ئاشۇرغان. بەدىرۇل ئالەم، شىببىي رەھمەت ئۇسانىي، ئەنۋەر شاھ قاتارلىق مۇدەررسلەر ئۇنىڭغا مەنتىقە، پەلسەپە، پەلەكىيان، «تەسرىخ» (ئالەم سىرلىرى) بويىچە بىلىم بەرگەن.

شۇنىڭدىن كېيىن دەيبەن دارىلئۇلۇمغا ئىمتىھان بېرىپ كىرىپ، سەككىز يىل بىلىم ئالغان. بۇ، بىر يېرىم مىڭ ئوقۇغۇچىلىق خەلقارا ئىسلام ئالىي مەكتىپى ئىدى. ئۇنىڭ ئوقۇغان دەرسلىرى: تەپسىر، پەلسەپە، مەنتىقە، ئاقائىد، ئەدەبىيات، تارىخ قاتارلىقلار. ئۇستازلىرى ئەللامە شىببىي رەھمەت ئوسمانىي، ھۆسەيىن ئەھمەد مەدەنىي بولغان. زەينۇلئابىدىن مەۋلەۋى دامۇللام مەكتەپنى «مەۋلەۋى»لىك ئۇنۋانى بىلەن تاماملاپ، كېيىنكى مۇدەررسلىكتە «فازىل»لىق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. بۇ، «ئەللامە» لىكتىن بىر دەرجە تۆۋەن ئۇنۋان ئىدى.

ئۇ 38 يېشىدا دېھلىدىكى جامەئىي ئەئىزەم مەدرىسىدە «ئۈچ-تۆت يىل فىقھ (دىنىي قانۇن) ئىلمى بويىچە مۇدەررس ۋە بىر مەسچىتنىڭ ئىمامى بولغان.

1942-، 1943-يىللىرى ھىندىستاندا پاكىستان مۇستەقىللىقى ھەركىتى كۈچەيگەن تىنىچسىز كۈنلەردە دادىسى ھاشىم قازى كالاندىن كەلگەن چاقىرىق خېتى بويىچە ۋەتەنگە قايتىپ كەلگەن ۋە سۇلتانەم مەدرىسىدە تۆت يىل تالىپلارغا دەرس بەرگەن. سۇ ئاپىتى خانەۋەيران قىلىش ئالدىدىكى سۇلتانەم مازىرى توققۇز مۇنارلىق گۈزەل مەقبەرە بولۇپ، ئۇ يەردە كۆپ ھوجرىلىق مەدرىسە بوغانىدى. ئۇنىڭدىن كېيىن تاكى يەر ئىسلاھاتىدا دىنىي بىلىم يۇرتلىرى تاقىۋىتىلگىچە قەشقەر دۆڭ مەسچىتتىكى مەدرىستە مۇدەررس ھەم مەسچىت ئىمامى بولغان. بۇ مەكتەپتە 100دىن ئارتۇق تالىپ بولۇپ، يېتىپ ئوقۇغانلار ئىچىدە سەلەي داموللا ھاجىم ئوغلى مۇھەممەد سەلەي ھاجىم، ئۈرۈمچى نەنمىڭ مەسچىت ئىمامى مەھمۇد داموللا، قارا شەھەردىن بارات داموللاھاجى، بۈگۈردىن ئەبەيدۇللا داموللاھاجىملار بار ئىدى.

ئۇ، سۆلچىل ئىدىيە ھۆكۈمرانلىق قىلغان يىللاردا كۆرەشكە تارتىلغان ۋە ئىككى يىل دىنىي ئوڭچى بولۇپ قامالغان. كېيىن تۈرمىدىن چىقىپ ئائىلە دىھقانچىلىقى بىلەن شۇغۇللانغان. «مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى» مەزگىلىدە ئۇ، غۇلجا، ئارا تۆپە قاتارلىق جايلاردا تۇغقان ۋە تالىپلىرى ئارىسىدا تەركىي ماكان بولۇپ يۈرگەن.

پارتىيە 11-نۆۋەتلىك 3-ئومۇمى يىغىنىدىن كېيىن ئۇ يېڭى ھايات پەسلىگە قەدەم قويۇپ، قايتىدىن مۇدەررسلىك ھاياتىنى باشلىدى.

1982-يىلى ئۇ لىۋىيىدە ئېچىلغان «مۇئىتەمەر ئالەمى ئىسلامى» (دۇنيا ئىسلام يىغىنى)غا ئىلىمىز ۋەكىللىرى ئىچىدىكى تۆت ۋەكىلنىڭ ئىچىدە بىردىن-بىر ئۇيغۇر ۋەكىلى بولۇپ قاتنىشىپ، كازافىنىڭ قوبۇل كۆرىشىگە نائىل بولۇپ، بىللە رەسىمگە چۈشكەن. پاكىستان، ئەرەپ بىرلەشمە خەلىفىلىگى، يۇگۇسلاۋىيە، شىۋىتسارىيە، غەربى گىرمانىيە، ئەنگىلىيە قاتارلىق ئەللەردە بولغان. 1984-يىلى ھەج قىلغان.

1989-يىل①، ئاتۇش- باغئېرىق

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ئىزاھات①: ئالىم ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن بۇ ماقالىنى 1989-يىلى ئانا يۇرتى ئاتۇشقا بارغاندا زەينۇل ئابىدىن مەۋلەۋى دامۇللا ھاجىم بىلەن سۆھبەتلىشىپ يازغان. ھەم «قەشقەر پىداگۇگىكا ئىنىستىتوتى ئىلمى جورنىلى»نىڭ 1993-يىللىق 2-سانىدا ئېلان قىلدۇرغان. بۇ ئىككى ئالىمنىڭ شۇ قېتىمقى سۆھبىتى شۇنداق خاسىيەتلىك بولغانكى ئالىم ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئۆزىنىڭ 30، 40 يىللىق دۇنيا قارىشىغا قايتا نەزەر سالغان.

مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»

تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

داۋامى ئىنكاس شەكىلدە يوللىنىلىدۇ !

putin

   ھىلىقى مۇنازىرە باشلانغاندىن تارتىپ ،مۇنبەردە ئا.مۇھەممەتئىمىن ھەققىدە پىكىر يۈرگۈزۈش ۋە چۈشۈرۈش ھوقۇقى بار مۇنبەرداشلار بەك ۆكپىيىپ كەتكەن ئىدى .يازما ئىگىسىگە رەھمەت .مۇنبەر ئەھلىگە ئا.مۇھەممەتئىمىننى چۈشۈنۈش ۋە ئەسەرلىرىنىڭ قىممىتى ھىس قىلدۈرۈش ئۈچۈن خىزمەت قىپسىز .
   "(1)"گە قاراپ تىخىمۇ خۇشال بولدۇم .تەپەككۈرلۈك ئىنكاسلارنىڭ چۈشۈشىنى ،باشقا قىسىملىرىنىڭمۇ توختاپ قالماسلىقىنى ئۈمىد قىلىمەن .

ھۇما

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (2)
فارابى شېئىرلىرىدىن نەمۇنە

ئۇيغۇر ئالىمى، ئارىستوتىل تەلىماتلىرىنىڭ ئوتتۇرا ئەسىردىكى مۇنەۋۋەر نامايەندىسى، بىر پۈتۈن ناتۇرالىستىك پانتېئىزىملىق پەلسەپىۋى سېستىمىنىڭ ئاساسچىسى، ئاتاقلىق لوگىك، ماتېماتىك، مۇزىكاشۇناس ــ ئەبۇناسىر فارابى مەشھۇر ئەرەپ تارىخچىسى ئىبىن خەللىكاننىڭ «ۋەقىياتۇل ئەئيان ۋە ئەنبەئەبنەئۇززامان» ناملىق ئەسىرىدە، سەيد مۇھەممەد باقىرنىڭ «رەۋزەتۇل جىنان» ناملىق ئەسىرىدە، ئەخمەت ئەيسانىڭ «ئەل مەئىسۇرمىن كالامۇل ئەتىبىبە» ناملىق ئەسىرىدە ۋە مۇھەممەد فەردنىڭ «دائىرەتۇل مۇئارىف» ناملىق ئەسەرلىرىدە بىردەك قەيت قىلىنىشىچە «مۈلكى چىن (خاقانىيە دۆلىتى نەزەردە تۇتۇلغان) كاشغەرگە قاراشلىق بالاساغۇن يېنىدىكى فرابدا» 870-يىلى تۇغۇلغانىدى. فارابى 30 يېشىدىن ھالقىغاندا، 10-ئەسىرنىڭ بېشىدا ئەينى زاماندىكى ئىسلام خەلىپىلىكىنىڭ مەدەنىيەت ئوچۇقى ھېساپلانغان باغداتقا كەتكەن. مەۋلانە لۇتپى ئۆزىنىڭ «ھاشىيەتى مەتالىئۇل ئەنۋەر (نۇر مەنبەلىرى ھەققىدە مۇھاكىمە)» ناملىق ئەسىرىدە، تاشكۇبرى زادە ئۆزىنىڭ «مىفتاھۇسسى ئادەت (بەخت ئاچقۇچى)» ناملىق ئەسىرىدە، ھاجى خەلىپە ئۆزىنىڭ «كەشفۇززۇنۇن» ناملىق ئەسىرىدە، جۇرجى زەيدان «ئەرەپ ئەدەبىيات تارىخى» ناملىق ئەسىرىدە فارابىنىڭ ئۆز ۋەتىنىگە بىر قېتىم قايتقانلىقىنى ۋە سامانى شاھى مەنسۇر ئىبنى نوھنىڭ تەكلىپى بىلەن «ئەتتە ئىلمىسانى (ئارىستوتىلدىن كېيىنكى ‹ئىككىنچى تەلىمات›)» ناملىق ئەسەرلەر توپلىمىنى يېزىپ قالدۇرغىنىنى موقۇملاشتۇرىدۇ. تۈركىيە تىبابەتچىلىك تارىخچىسى سۇھەيىل ئەنۋەر ئۆزىنىڭ «تىبابەتچىلىك تارىخى» ناملىق ئەسىرىدە ئىسپىھاندىكى «سۇۋانۇل ھىكمە» كۈتۈپخانىسىدا ساقلانغان فارابى قول يازمىسىنى ئۇنىڭ ئۆز يۇرتىغا يازغان ئەسىرى، دەپ كۆرسىتىدۇ. فارابى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئىجتىمائىي پاراكەندىچىلىك تۈپەيلىدىن يەنىلا ئۆز يۇرتىدىن چىقىپ كېتىشكە مەجبۇر بولغان. ئۇ يېتىشكەن ئېنسكلوپېدىك ئالىم، ئۇلۇغ مۇتەپەككۇر ۋە ئىنسانپەرۋەر سۈپىتىدە 160 پارچىغا يېقىن ئەسەر يېزىپ قالدۇرغان. فارابى ئىستېتىكا ۋە شېئىرىيەت توغرىسىدا قىممەتلىك ئەسەر يازغان. ئۇ چۇڭقۇر پەلسەپىۋى مەزمۇنغا، ئاھاڭدار شېئىرىي ۋەزىنگە، كۈچلۈك ئىنسانپەرۋەرلىك ۋە ۋەتەنپەرۋەرلىك روھىغا ئېگە كۆپلىگەن شېئىرلارنىڭ مۇئەللىپى ئىدى. ئۇنىڭ شېئىرلىرى ئالىمنىڭ ھايات سەرگۈزەشتىلىرى ۋە دۇنيا قارىشىنىڭ تولىمۇ ئىخچام ۋە تولىمۇ گۈزەل شېئىرىي تەسۋىرى سۈپىتىدە مەنىۋى ئىپادىلەش ۋە بەدىئىي مەھلىيا قىلىش كۈچىگە ئېگە ئىكەنلىكى بىلەن كۆزگە تاشلىنىدۇ. فارابى 80 ياشقا كىرگەن يىلى، 950-يىلى دەمەشىقتە ۋاپات بولدى. ئۇنىڭ جەسىتى شەھەر سېپىلىنىڭ بابۇس سەغىر دەرۋازىسى يېنىغا دەپىن قىلىنغانىدى.
تۆۋەندە فارابىنىڭ ئەرەپ تىلىدىكى توققۇز پارچە شېئىرى، ئەرەپچە ۋە قىسمەن رۇسچە نۇسخىلىرىدىن تەرجىمە قىلىپ تونۇشتۇرۇلدى.

1
(فارابىنىڭ قاراخانىلار دۆلىتىگە قايتقاندا ئانا دىيارى تەكلىماكاننىڭ قۇم ئاستىغا غەرق بولىشىغا ئېچىنىپ يازغان شېئىرى)

ھەم چېكىنگەن ھەمدە تەتۈر بۇ زامان دەۋرانىغا،
سەن قىلىپ سۆھبەت يېتەلمەيسەن كۆڭۈل ئارمانىغا.
بارچە ئەل باشلىقلىرىنىڭ باشلىرى قاتقان تۈگەل،
ھەممە باشقا دەرت يېتىپ ئايلاندىمۇ سەۋدايىغا.
ھاجىتىم بىلسەم ئۆزەمنىڭ جانىغا راھەت كېرەك،
نۇر چۈشۈپ تۇرماق ئۈچۈن مەندەك پېقىر ئالقانىغا،
بىر نىدا كەلدى ماڭا ئىلكىمدىكى نۇر بەرقىدىن،
زوق-ھوزۇرى ئوخشىغان مىسلى ساما جەۋلانىغا.
يۇرتلىرى چۆللۈككە غەرق بولغان قەدىم ئەلللەر ئارا،
مىۋە تەرگەندەك قەدەم قويدۇم جاۋاھىر كانىغا.

2
(فارابىنىڭ قاراخانىلار دۆلىتىدىكى تۈركىي قەۋملەرنىڭ بۈيۈك بىرلىكى ھەققىدىكى ئىلھامى)

يەتتە يۇلتۇز كائىناتتا مەنبەئى نۇر رەببىنا،
مىسلى كۆكتە يەتتە دەريا تىزمىسىدەك دائىما.
ھەربىرى سەييارىنىڭ سىمائى بىر ئامىل ئۇنىڭ،
ماددا ـ جەۋھەر خىسلىتى بىر ئەسلى ھەم جەمدۇر ئاڭا.
ئەي زۇھەل ھەم ئاتارۇپ ھەم مۇشتەرى شەيئىلىرى،
مەن قىلۇرمەن ياخشىلىق ئىزلەپ ھامان سۆھبەت ساڭا.

3
(فارابىنىڭ ئۆز ئانا دىيارى ۋە ئۆز ۋەتىنىنى ئۇلۇغلىشى)

چەكسىز زەخمەت-مۇلاقەت سىز تەرەپتىن تەندە جان،
سىنە-قەلبىم سىز تەرەپكە تەلپۈنۈپ شەيدا ھامان.
ئولتۇرالماسمەن ئىزىمدا قوزغىتىپ تۇرغاچ مېنى،
زوق، ئۈمىد ئىككى سەۋەپ دەل سىز تەرەپكە دائىمان.
قوزغىلىپ چىقسام ئىزىمدىن سىزدىن ئۆزگە يوق ۋەتەن،
يا ئىزىم قويغىلى يوق بىر بەدەل مەن ئوخشىغان.
سىزدىن ئەبزەلرەك دىيار-ئەل گەر تەئەزرىز قىلسىمۇ،
ئىلكىگە قەلبىمنى ئالماق ئىشقا ئاشماس ھېچقاچان.

4
(فارابىنىڭ دۆلەت ئىپتىخار ئىلھامى. «بىر تۆۋەنلەشنىڭ ‹تۆۋەنلەش ـ ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ يېمىرىلىشى› بولۇر ئەۋجى ھامان ‹ئەۋجى- قاراخانىلار خاندانلىقىنىڭ قۇرۇلىشى›)

بىر تۆۋەنلەشنىڭ بولۇر ئەۋجى ھامان،
يوقۇتۇش بولغاي سوقۇشتا دائىمان.
ئۆز خانامنىڭ راھىتى ھاجەت ماڭا،
مەن غۇرۇر ئۆز ئىززىتىدىمدىن دائىمان.
ئىچكىنىم ئىلكىمدىكى شەربەت مېنىڭ،
راھىتىمنىڭ شولىدا بەرقى ئايان.
نۇر جۇلا شېشەمدە ئەكس ئەتكەن نىدا،
خوپ ھوزۇرلۇق ساز-ساماغا ئوخشىغان.

5
(فارابىنىڭ يات ئەلدىكى ئىلىم تەھسىلى بىلەن يۇرت سېغىنچىسى)

ئىككى شىشە جام بىلەن بولدى مېنىڭ ئۆمرۈم ئادا،
ھەممىلا مەشغۇللىقىمنى تولدۇرۇپ قۇيغان ئاڭا.
بىر قەدەھتە قاپقارا تۇرسا سىيايىم لىپمۇلىق،
ئۆزگىدە پەيۋەند بولۇپ تۇرغان شارابىمدۇر يانا.
بىرسىگە تولدۇرغىنىم گەر بولسا ھېكمەت گەۋھىرى،
بىرسىدىن غەم-قايغۇنى يۇدۇم پۈتۈن قەلبىم ئارا.

6
شەيئىلەر مەۋجۇتلىقىدىن ھەم سەۋەپلىك كائىنات،
ھەم سەۋەپلىكنىڭ تۈپەيلى ياخشىلىق ئۇندىن نىجات.
يەر بىلەن بەھرى- دېڭىزلار تۇرىدۇ ھەمرا بولۇپ،
رەببىنا، ئاسمان-ساما مەرگەزلىرىمۇ قاتمۇ قات.
قايدا سەن بولدى ماڭا نۇخسان-گۇناھ ئۈلپەت بۈگۈن،
پەيز-رەھمەت بەخشى ئېتىپ قىلغىن گۇناھىمدىن ئازات.
رەببى-شەيئىم پاكلىغىن بولسا مەگەر مۇمكىن مېنى،
كى ئاناسىر-ئونسۇرىدىن قالمىسۇن جىسمىمدە دات.

7
پىشمايىن سىرى-ۋۇجۇد خام قالدى ئالەم ئۆز پېتى،
يا تېشىلمەي گۆھىرى ھەم قالدى ئالەم ئۆز پېتى.
گەر ئەقىل يورۇق چېچىپ ھەركىم ئاڭا مەنە ئېيتسىمۇ،
ئەسلى چىن تەسۋىرىدىن كەم قالدى ئالەم ئۆز پېتى.

8
ئەي قېرىنداش، خالى تۇر ھەمرا ئەمەس ناھەق ساڭا.
ھەق-ئادالەتنىڭ قېشىدا سەن ماكان تۇت دائىما.
بۇ جاھان ساڭا تۇرار مەڭگۈ مەقام-جايمۇ ئەمەس،
زەربە قىسمەتتىن خالاس بولمايدۇ ھېكىممۇ يانا.
قالغۇسى مۆجىز بولۇپ ئىخچام تەۋەررۈك سۆزلىرىڭ،
بەخش ئېتىپ تۇرغاچ تىرەن مەزمۇن پاراسەتلىك ئاڭا.
بىپايان ئالەم ھامان مەشغۇلى ھەركەت ئۈستىدە،
تۇرىمىز ئوخشاپ پەقەت تامچە ۋەياكى نوقتىغا.

9
قەسەم بىللا ھاياتلىقتىن بىزارمەن كۆڭۈلسىز ئەمدى،
بەئەينى ئوق كەبى تەندىن چىقار جان ۋاقتى تىز ئەمدى.
بەخت باشلانسا يەتكەيلەر زاۋاللىققا بەختسىزلىك،
تەبىئەت جىنسى بىز، ئۆز جىسمىمىزغا قايتقۇمىز ئەمدى.
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

ھۇما

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (3)
ئۇيغۇر شائىرى مازۇچاڭ ۋە ئۇنىڭ شېئىرلىرىدىن نەمۇنىلەر

مازۇچاڭ (1279-1338) نىڭ ئەسلى ئىسمى مويۇن بولۇپ، تۇرپاندىن گەنسۇدىكى دىغار ئايمىقىغا كۆچۈپ كەلگەن شىركەش ناملىق ئۇيغۇر ئاقسۆڭەكنىڭ ئەۋلادى. شىركەش ئالتۇن خاقانلىقى ۋاختىدا دىۋان بەگلىكىنىڭ تەرجىمان ئەمەلدارى، كەيفىڭ شەھرىنىڭ قانۇن ئەمەلدارى، كېيىنچە ھەبى سوت ئەمەلدارى بولغان. شۇ چاغدا خەنزۇ تىلىدا ھەربى خىزمەت «بىڭ ما» دەپ ئاتالغاچقا، «ما» ئىبارىسى ئۇنىڭغا فامىلە بولۇپ سىڭىپ قالغان. بوۋىلىرى بۇقىناي ماشىچاڭ، دادىسى مارۇڭسى قاتارلىقلار ئىزچىل تۈردە يۈەن سۇلالىسى ئوردىسىدا يۇقۇرى مەنسەپلەردە بولغان. مازۇچاڭ قۇبلايخان جەنۇبى سۇڭ سۇلالىسىنى مۇنقەرز قىلغان يىلى تۇغۇلغان.
مازۇچاڭنىڭ بوۋىلىرى خەنزۇ تىل-يېزىقىغا ماھىر ئىدى. دادىسى شائىر مارۇڭسى «جاۋلىن» ناملىق دىۋاننىڭ ئاپتۇرى ئىدى. مازۇچاڭ كىچىكىدىن شېئىرىيەتكە ھەۋەس باغلىغان. ئۇ، 800 پارچىغا يېقىن لىرىك شېئىرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان «تاشلىق دىيار» ناملىق توپلامنىڭ ئاپتۇرى. توپلامدىكى شېئىرلار بۇ مەشھۇر ئۇيغۇر لىرىك شائىرى مويۈن (مازۇچاڭ)نىڭ لىرىك شېئىرىي ماھارىتىنى نامايەن قىلىدۇ. تۆۋەندىكى بىرقانچە شېئىر –نەزمىلەر ئۇيغۇر شائىرى مويۇن ياڭغى- مازۇچاڭنىڭ «تاشلىق دىيار» توپلىمىدىكى ئاجايىپ گۈزەل بەدىئىي چەشمىدىن بىر قانچە قەترە، خالاس. موڭغۇل، يۈەن دەۋرىدە خەنزۇ ئەدەبىي تىلىدا شېئىر يازغان ۋە جۇڭگۇ كىلاسسك ئەدەبىياتىنىڭ شۇ بىر دەۋرىدىكى شېئىرىيەت گۈلزارىغا ھۆسۈن قوشقان لىيەن شىشەن، گۈەن يۈنشى (سەۋنچ قايا)، جىياۋشىيەن، مازۇچاڭ، سەي جەن، يەنزۇڭدا قاتارلىق ئۇيغۇر ئەدىبلىرى ئۈستىدە ئىزدىنىش ئەدەبىيات تەتقىقاتىمىزنىڭ موھىم بىر ساھەسى بولغۇسى.
ئەمدى، مويۇن ياڭغى- مازۇچاڭ شېئىرلىرىدىن بىر قانچە نەمۇنىلەرنى مۇشتەرىلەرگە سۇنىمىز.

1
لىڭجۇدا
مەن مۇشۇ خېشى دىيارىغا قەدەم قويغان زامان،
ياكى چۈش ياكى خىيالدەك يول ئېلىپ مەن يۇرت تامان:
ئۇندا ئۈزۈم مەيلىرى قىلغاي كۆڭۈلنى خۇش كەيىپ،
بېدىلىكلەر ئورنىنى ئالغان بۇدەم ئاشلىق ماكان.
قىزلىرى ماھىر ئۇ يۇرتنىڭ ئاتتا جەۋلان قىلغىلى،
ياشىنىپ قالغانلىرىدا يوق ساۋاتسىز بىگۇمان.
ئوردىمىز دېھقانچىلىقنى ئەتىۋار بىلگەچ بۇ چاغ،
تاڭ سەھەر ئېتىز بېشىدا كۆرىنەر سۆرەم، ساپان.

2
خېشى دىيارىدىكى نەزمە
تۇرىدۇ تىلمەن تېغى ئاستىدا خېشى مەۋج ئۇرۇپ،
يېشى ئون سەككىزدە قىزلار چېچىنى ئالغان ئۆرۈپ،
لالىدەك كۆركەم ئېگىنلەر يالتىرار گويا شەپەق،
جۈپ تاپار بۇددىست يىگىتلەر كەينىدىن ئىزدەپ يۈرۈپ.
يول ئالار غەرپ تامان تۆگىگە دۇردۇن بېسىپ،
قايتىشار بايلىقتا ھەتتا تاقىغا زەر چەكتۈرۈپ.
ئالدىغا مومدىنمۇ ئاپئاق قوي يېغىنى قويۇۋېلىپ،
ئىچىشەر مەيزابنى ئۇندا كاسىنى لىق تولدۇرۇپ.

3
ئىران سودىگىرى
سودىگەر ئىرانلىقلار دەشتى-چۆللۈكتىن كېلەر،
تۈندە كولدۇرما ئۈنى يول يىراقتىن ئەسلىتەر.
قارىقاش دەريا لىۋىدىن ئېپ كېلەر تاشنى تېرىپ،
شەرق ئېلىدە ئۇنى كەندىر ھەم يىپەككە تېگىشەر.

4
شىن ۋېنخاڭنىڭ «خالتا قۇم دىۋانى»غا مەدھىيە

ئاشۇ خالتا قۇمدا زادى قانچە ئالتۇن بار دېسەم،
ھەممىسى ئالتۇن بولۇپ چاقناتتى كۆزۈمنى بۇ دەم.
سىز قەدىمدىن زەر بىلەن بوپسىز ئۇدا مەشغۇل مانا،
قىسقا-قىسقا نەزمىلەر قىممەت ئىكەن زەردىنمۇ ھەم.
بەزىسى جەڭچىگە تولغان قەھرىتان جەڭگاھ يەنە
بەزىسىدە يۈز ئاچار پەدەزدە كۈلگەن قىز-سەنەم.
باشقا ئاق چۈشكۈنچە دىلدىن يازدىڭىز شۇنچە شېئىر،
نەزمىڭىزدە ئاشۇ يىن جەن بىرلە خې سۇڭ بوپتۇ جەم.

        5
چىڭياڭدا
بېدىلەر كۆكلەر باھار، ئاتلارمۇ سەمرىيدۇ بۇئان،
بۇ ئۈچۈنچى ئاي چېغى تاللار ھۆسۈن قۇچقاي ھامان.
بۇ سەپەر ئۆتسەم بۇ يەردىن چۆلسىرەپ قاپتۇ راۋاق،
لەۋھەگە سالسام نەزەر، ئۈچتى ياۋا قۇشلار شۇئان.

6
سەيۋىنجى رەسىمىگە
غۇز دىيارىدا بەئەينى خەن يېرىدەك ئاي تولار،
ئەجدىھا قۇملۇقتا سۇ مۇڭ تارىسىدەك ئاڭلىنار.
ئەگمە بوز ئۆيدە يېتىپ ۋېنچى كۆرۈپتۇ چۈش بۇ دەم،
قاي باھار ئۆز ئەينىكى ئالدىدا ئۇ پەرداز قىلار.

7
ۋاڭ جاۋجۈن
مەپىلىك يۈز ھارۋا ماڭدى تەڭرىقۇت دىيارىغا،
يوق ئورۇن رەسسامغا پارا بەرمىگەنلىك زارىغا.
ئوخشىدىم تاغ قىزىغا قىسىپ قۇلاققا گۈل چىمەن،
يان تەرەپتە بار ئىدى بىر ئائىلە دىھقان يەنە.

8
تانشى سادۇل ھەزرەتكە
ئايدا ئۈچ مىڭ تۈپ ئاشۇ گۇيشۇ دەرىخى بار ئىمىش،
ھەممىسىنى شۇ گۈزەل چاڭ ئې ئۆزى تىككەن ئىمىش.
كىممۇ ئۈندىن بىرسىنى ئۈزۈپ تىكەر بۇ ۋادىغا،
ئۇندىكى خىسلەت تومۇزنىڭ تەپتىسىمۇ گۈل چېكىش.

مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

ھۇما

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (4)
مەنسۇر ھەللاجىنىڭ كلاسسك ئەدەبىياتىمىزدىكى ئەكس ساداسى
1
ئىسلامىيەتتىن كېيىنكى ئۇيغۇر كلاسسك ئەدەبىياتىنىڭ تەپەككۇر دولقۇنى بىلەن سىمانتىك خەزىنىسىگە نەزەر تاشلىغىنىمىزدا، ئىسلام سوپىزمىنىڭ ئۇنىڭغا سالماقلىق تەسىر كۆرسەتكەنلىكىنى كۆرىمىز.
شۇنداق ئېيتىشقا بولىدۇكى، سوپىستىك پىكىر ئېقىمىنىڭ كۈچلۈك تەسىرى ۋە روشەن ئىپادىسىنىڭ مەۋجۇتلىقىنى ئىنكار قىلىپ، ئوتتۇرا ۋە كېيىنكى ئوتتۇرا ئەسىر ئۇيغۇر ئىدىئولوگىيە تارىخى بىلەن ئۇيغۇر كلاسسك ئەدەبىياتىنى ئىزاھلاش مۇمكىن ئەمەس.
گەرچە سوپىستىك پىكىر ئېقىمى بىلەن كىيىنكى زامان ئىشانكەشلىكىدە تارىخى باشلىنىش بولسىمۇ، ئىنسانپەرۋەرلىك ئىدىيىلىرىنى ئاشكارا قىلغان كلاسسك سوپىزىم بىلەن پىرقىچىلىق ۋە سىياسى ئىغۋا تەرغىباتىنى دەستەك قىلغان ئىشانكەشلىكنى كەسكىن پەرقلەندۈرۈشكە توغرا كېلىدۇ.
مەنسۇر ھەللاجى (858-922) ئىسلام سوپىزىمىنىڭ روشەن گۇمانىستىك سېستىمىسى ۋە سالماق ئىسيانكارلىق دولقۇنىغا ۋەكىللىك قىلىدىغان ئۇلۇغۋار مۇتىپەككۇر، جەسۇر تەرغىباتچى شۇنداقلا ئۆز ھاياتىنى تەقدىم قىلغان ئەزىمەت بولۇش سۈپىتى بىلەن ھەم پەررىدىن ئەتتار، جالالىدىن رۇمى، باھاۋىددىن نەقشى بەندى، خۇجا ئەخمەت يەسەۋى قاتارلىق ۋارىسلىرى ئارقىلىق ئىسلام شەرقىي گۇمانىزىمىنىڭ راۋاجلىنىشىغا، ياۋرۇپا مەرىپەتچىلىكى، گۇمانىزىمى، ئانتروپولوگىزمنىڭ شەكىللىنىشىگە كۆرىنەرلىك تەسىر كۆرسەتكەن تەپەككۇر تارىخىدىكى دەۋر بۆلگۈچ سىما.
2
مەنسۇر ھەللاجى ھاكىممۇتلەقلىقنىڭ ئىنسانپەرۋەرلىك ئۈستىدىكى تىراگېدىيىسى سۈپىتىدە قەتىل قىلىنغاندىن كېيىن ئۇنىڭ ئىدىيىلىرى تىزلەكتە يالقۇنغا ئايلاندى. مەنسۇر ئىدىيىلىرىنى پەقەت ئۇنى قامال قىلىش، قارىلاش، ھەتتا ئۇنىڭدىن سۈيئىستىمال سۈپىتىدە بۇرمىلاپ پايدىلىنىش ئارقىلىق «قەتىل» قىلىشتىن باشقا يول يوق ئىدى. ئۆتمۈشنىڭ فېئودال ھاكىممۇتلەقلىرى ئۇنىڭغا نىسبەتەن شۇنداق مۇئامىلە قىلدى. مەنسۇرنىڭ ئىدىيىلىرىنى كىيىنكى زامان مىتافىزىكلىرى، سولچىل ھاكىممۇتلەقلىرى قانداقتۇر نوقۇل روھانىيەتچىلىك نوقتىسىدىن قارىلاپ، ئۇنى ئۆز زامانىدا مەنسۇرنى دارغا ئاسقان فېئودال-ھاكىممۇتلەق كۈچلەر بىلەن بىر كاتېگورىيىگە كىرگۈزۈپ بەنت قىلىپ قويدى. بۇ ئىككى خىل ئەھۋال مەنسۇر ھەللاجىنىڭ ھەقىقى ئىدىيىۋى ماھىيىتى ئىنسان ۋە ئىنسانپەرۋەرلىك ئىكەنلىكىنى، ئۇشبۇ تەپەككۇر پرومىتىسىنىك پاجىئەلىك تەقدىرى ھاكىممۇتلەقلىق بىلەن ئىنسانپەرۋەرلىكنىڭ ئۆتكۈر زىددىيەتلىرىگە مەرگەزلەشكەنلىكىنى كۆرسەتتى.
تارىخ، جۈملىدىن تەپەككۇر تارىخى ئۆتمۈشنىڭ بىردىن بىر، ئورىگىنال رېئاللىقى بولۇپ، ئۇ بىزنىڭ خايىشىمىز ۋە ئىرادىمىزدىن خالىي، ئۇنىڭغا بېقىنمايدىغان تارىخى ھادىسىدىن ئىبارەت. بىزنىڭ ئۇنى تەتقىق قىلىش ۋە ئەينەن ئىزاھلاش مەجبۇرىيىتىمىز باركى، ھەرگىزمۇ ئۇنى قايتا قۇراشتۇرۇپ تەسۋىرلەش ھوقۇقىمىز يوق. تارىخنىڭ ئەڭ ئاچچىق مەسخىرىسى ئۆز ئۆتمۈشىنى بۇرمىلاشقا ۋە ئۇنىڭغا ئىشىنىپ يۈرۈشكە نېسىپ قىلىنغان!
3
مەنسۇر ھەللاجى نوقۇل تار مەننىدىكى تەسەۋۋۇپ ئېقىمىنىڭ 10-ئەسىردىكى ۋارىسى بولماستىن، كەڭ مەنىدىكى ئىنسانشۇناسلىق ئىزدىنىشلىرىنىڭ- ياكى پرومىتى، ئاتلاستىن باشلاپ، مۇتەئتەزىلىم، «سادىق دوستلار»، مانىزىم مەزداك تەلىماتى ۋە بابىك قوزغىلىڭىنىڭ تەڭ تەخسىماتلىق ۋە ھۇررەم (ئەركىنلىك) قاراشلىرىنىڭ ئىسلام خەلىپىلىكىدىكى يېڭى مۇجەسسەم ئىپادىچىسى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. ئۇنىڭ «ئەنەلھەق» ئىدىيىسى ئىنساننى تەبىئەت بىلەن ئىلاھىيەتنىڭ بىرلەشكەن گەۋدىسى، ماددا بىلەن روھنىڭ بىر گەۋدىدىكى ئىپادىسى، مۇقەررەرلىك بىلەن ئەركىنلىكنىڭ بىلىش ۋە قىلىشتىكى بىرلىكى دەرىجىسىگە كۆتۈردى.
تەڭرىنى ئادەم قىياپەتلىك ئالەم ياراتقۇچى ۋە ئۇنى ھالاك قىلغۇچى ئوبيېكت مۇقەددەس روھ دەپ قاراش سىۋائىزىم، براخمانىزم، گرېك ۋە يەھۇدى دىنلىرىدا تەرغىپ قىلىنغانىدى. تەڭرىنى يەردىكى پادىشاھ ۋە ئىمپىراتۇرنىڭ ئاسماندىكى ئوبرازى شەكلىدە تەسۋىرلەش يىراق شەرق ۋە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك دىنىي قاراشلىرىدا گەۋدىلەنگەن؛ تەڭرىنى ئىنساننى مەقسەت ۋە ئەڭ ئالى ئىجادىي مۆجىزە سۈپىتىدە ياراتقۇچى، ئىنساننى داۋاملىق زالالەتتىن، شەيتانى نەپسى ئاداشتۇرۇشلىرىدىن قۇتقۇزۇپ نۇسرەتكە يېتەكلىگۈچى، ئارقا-ئارقىدىن ئەلچى-پەيغەمبەرلەر ئەۋەتىپ، ئىنساننى ئىزگۈ، ئەقىل، كامالەتكە تەرغىپ قىلغۇچى قىلىپ ئىزاھلاش ئىسلام قائىدىلىرىدە نوقتىلىق ئىپادىلەنگەن؛ پانتىزىملىق ئىدىيەلەر تەبىئەتنى تەڭرى ئاساسىدا، تەڭرىنى تەبىئەت ئاساسىدا تەرىپلەشتى. پەقەت مەنسۇر ھەللاجىلا ئۆزىگە ئىلھام بەرگەن ئىدىيىلەر ياردىمىدە تەڭرىنى- ئىنسان، ئىنساننىڭ ئۆز-ئۆزى، ئىنساندا گەۋدىلەنگەن تەبىئەت ۋە ئەركىن روھىيەت دەپ يەشتى.
ئالەمنى ئىنساننىڭ تەبىئەتكە بولغان مۇناسىۋىتى نوقتىسىدىن ئىزاھلاشتىن دىمۇكرىت، ئارىستوتىل، گۇلباخ ۋە فېيېرباخ ئانتروپولوگىزمى مەيدانىغا چىقتى؛ ئالەمنى ئىنساننىڭ پادىشاھ ھوقۇقدارغا بولغان مۇناسىۋىتى نوقتىسىدىن ئىزاھلاشتىن كۇڭفۇزى ۋە شەرق ھوقۇق-كىشىلىك قاراشلىرى، رىجە ۋە روھىيىتى مەيدانغا چىقتى. ئالەمنى ئىنساننىڭ تەڭرىگە بولغان مۇناسىۋىتى نوقتىسىدىن ئىزاھلاشتىن كۆكتەڭرى- شامانىزىم، زارائاسترىزىم، ئىسلامىيەت ۋە پانتېئىزىم پەلسەپىلىرى مەيدانغا كەلدى. ئالەمنى- جۈملىدىن تەڭرىنى ئىنساننىڭ ئۆز-ئۆزىگە، ئىنساننىڭ ئىنسانغا بولغان مۇناسىۋىتى نوقتىسىدىن ئىزاھلاش- ئىنساننىڭ تەڭرىگە بولغان مۇناسىۋىتى نوقتىسىدىن ئىزاھلاش ئاساسىدا، مەنسۇر ھەللاجى كىشىلىك قاراشلىرىدا بەرق ئۇرۇپ چىققان يېڭىچە گۇمانىستىك نۇر بولۇپ قالدى. ئىنسان بىلەن تەبىئەتنىڭ ئىنسان بىلەن پادىشاھ- ھوقۇقچىلىقىنىڭ مۇناسىۋىتى ئۈستىگە قۇرۇلغان مەدەنىيەت تىپلىرىدىن توغرىدىن- توغرا، بىۋاستە مۇنداق مەنسۇرانە قاراشنىڭ كېلىپ چىقىشى مۇمكىن ئەمەس ئىدى.
4
مەنسۇر ھەللاجىنىڭ ئاجايىپ كامىل گۇمانىستىك ئىدىيىلىرى ئۆز مۇھىتى ۋە ئۆز تارىخىي سەۋەبلىرى بىلەن سوپىستىك تۇس ئالدى، تەسەۋۋۇپ تونى بىلەن ئورالدى. ئەمما ئۇ ماھىيەتتە ئىنساننىڭ ئىلاھنى ئىزدىشى، ئىلاھقا بولغان ئىشقى، ئىنساننىڭ ئىلاھ بىلەن قوشۇلۇپ كېتىشىنى، ئىلاھىيەتچىل ئەقىدىلىرىدىن خالاس قىلىپ، ئىنساننىڭ ئىلاھلىق كامالىتىنى، ئىنساندا «مەن» ۋە «ئۇ» دېگەننىڭ پەقەت بىرلا «مەن» ئىكەنلىكىنى، ئىنساننىڭ ئىلاھقا بولغان ئىشقى ماھىيەتتە ئىنسانلار ئارىسىدىكى باراۋەرلىك، ئىززەت ۋە ئىنسانپەرۋەرلىك رىشتىلىرى ئىكەنلىكىنى، ئىنساننىڭ ئىلاھ بىلەن قوشۇلىشى ماھىيەتتە ئىنساننىڭ تۇرمۇش قىستاڭچىلىقى ۋە ھايۋانىي نەپسانىيەتنى يېڭىپ، ئۆزىنىڭ مۇقەددەس پاكلىق ۋە ئالىجاناپلىق ماھىيەتلىرىنى تېپىش ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرغا قويدى. بۇ ئىنساننى ئىنسانپەرۋەرلىك پىرىنسىپلىرىغا يېتەكلەش ئىدى.
كىلاسسك ئەدەبىياتىمىزدا توغرىدىن- توغرا مەنسۇر نامى بىلەن باغلانغان پەلسەپىۋى دۇردانىلەرنىڭ پېشقەدىمى خۇجا ئەھمەت يەسەۋۋىدىن ئىبارەت. ئۆتمۈشتە ئەھمەت يەسسەۋى (1105-1166) يالغۇز خەلق تىلىغا يېقىن ئۇيغۇر تىلى بىلەن ھېكمەت قوشاقلىرى يازغانلىقى تىلغا ئېلىنغانىدى. گەرچە يەسسەۋى مەنسۇردىن پەرقلەنسىمۇ، ئەمما ئۇ مەنسۇر ئۆلۈمىگە ئاتاپ ئالتە مۇرەببە، 13 مىسرا نەزىم پۈتكەن.
ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ ئىنسان- شەيتان ئازدۇرغان تەڭرىدۇر، ئۆز- ئۆزى بىلەن كۆرەش قىلىپ، شەيتانى نەپسىنى يېڭىش- ئىنساننىڭ ئەسلىدىكى ئىلاھىي ماھىيەتلىرىگە قايتىشتىكى ئاساسىي مەشىق ۋە پائالىيەت، دېگەن قاراشلىرى مەنسۇر ھەللاجى ئىدىيىلىرىنىڭ داۋامى ئىدى.
ئەھمەد يەسسەۋىدىن كېيىن مەنسۇر ھەللاجى نامىنى غايىبى موتىفدا تىلغا ئالغان مۇتىپەككۇر شائىر ئەلشىر ناۋائى بولدى. نەۋائى (1441-1501) «نەسائىمۇل مۇھەببەت» ناملىق ئەسىرىنىڭ جالالىدىن رۇمىغا ئاتىغان قىسمىدا: «جالالىدىن رۇمىي سۆزلىرىدە مەزكۇردۇركى، شەيخ مەنسۇر ھەللاجىنىڭ نۇرى يۈزئەللىك يىلدىن كېيىن شەيخ پەرىددىن ئەتتارنىڭ روھىغا تەجەللى قىلدى ۋە ئۇنىڭ مۇرەببى بولۇپتۇر» دەپ يازدى. ئۇ «چاھار دىۋان»نىڭ 2-قىسمىدىكى تەركى بەندىدە:
«گە يەقىن ئەھلىنى مەنسۇر كەبى قەتىل ئەتمەس، نىدىندۇر شەجەرۇ سۇنبۇلى دارۇ رەسەنى ؟» دەپ يازىدۇ. ناۋائىنىڭ سوپىستىك ئىدىيىلىرىدە ئىنساننىڭ ئىستىقامىتى يەنىلا ئۆز-ئۆزىنى بىلىش ۋە ئىزدەش ھەققىدىكى ئىدىيىلەر كۆپلەپ ئىپادىلەنگەن بولسىمۇ، ئۇ تەڭرى بىلەن ئىنساننى ئىككى كاتىگورىيىگە ئايرىغان ۋە تەڭرىنى ئىنسانپەرۋەر ئىلاھ سۈپىتىدە ئىزاھلىغان. ئۇنىڭ:
«پارچىدىن غەرەزگە پارچە ئىنسان ئىدى،
ئاڭا داغى مەقسۇد ئىرفادە ئىدى».
دېگەن مىسراسى بۇ جەھەتتە ئورىگىنال ئەھمىيەتكە ئىگە.
5
بابارەھىم مەشرەپ (1659-1711) مەنسۇر ھەللاجى ئىدىيىلىرىنىڭ نەۋائىدىن كېيىنكى 17-ئەسىردىكى يەنە بىر يالقۇنلۇق ۋەكىلى بولدى. ئۇ:
«يېشى يەتمىشكە يېتىپ ساتتۇردى ئۆزىنى بايەزىد» دەپ باشلىنىدىغان غەزىلىدە بايەزىد، شەيخ شىبلى، شەيخ ئەتتار، مەنسۇر ھەللاجى، نەسىمى، شەيخ سەنئان قاتارلىق گۇمانىستىك- سوپىستىك تەپەككۇر ساھىبلىرىنىڭ غايە ۋە پاجىئەلىرىنى تىلغا ئالىدۇ.
مەشرەپ مەنسۇر «ئەنەلھەق» ئىدىيىلىرى توغرىسىدا ھەممىدىن كۆپ يازدى، ئاخىرى بەلخ ھاكىمى مەھمۇد قۇتاغان تەرىپىدىن دارغا ئېسىلىش ئالدىدا:
«مىڭ شۈكرى خۇدايىمغا مەنسۇرگە قوشۇلدۇممەن،
ئول روھى قارالار كىم مەنسۇرنىمۇ ئۆلتۈرگەن»
دەپ يازدى، مەشرەپ ئۆز غەزەللىرىدە:
«ھەركىشىنىڭ دەردى گەر بولسا ئانىڭ قۇربانى مەن»
تەرەھھۇم ئەيلەبان كۆرگىل جاراھەتخانە مەشرەبمەن»
«تەۋابى ئادەمى دىل قىل، جاھاندا ھەر بەشەردىن سەن،
ئەگەر بىر دىلنى سەن بۇزساڭ يۈزەر كەپە بۇزۇلماسمۇ»
دەپ ئىنساننى ئىتىقاد ئوبيېكتى ۋە ئىتىقاد سوبيېكتى قىلدى. ئۇ مەنسۇر نامىغا ئاتاپ:
«ئەنەلھەق گۇئى ئەجادەم، تەجەللى، پەرۋەرى ئىشقەم،
مۇدام ئەزخۇنى مەنسۇرەم، زى دۇرى ساغارى ئىتتەم».
(مەنىسى: ئىنەلھەق خۇددى مېنىڭمۇ ئىجادىم، خۇددى مەنسۇردەك ئادەملەرگە بولغان ئىشقىم تۈننى يورىتار) دەپ يازدى.
خۇجا نەزەر ھۇۋەيدا مەشرەپنىڭ زاماندىشى سۈپىتىدە:
«ئەي ھۇۋەيدا قىلمىغىل مەنسۇرىدەك سىڭرىنى پاش،
ئەيلىسەڭ ھۇي ئەنەلھەق، دارىدىن ئەندىشە قىل» دەپ گۇمانىزىمنى ئەندىشىدە قالغان يوشۇرۇن ئىدىيە سۈپىتىدە تەسۋىرلىدى.
مەنسۇر ھەللاجى ۋە «ئەنەلھەق» ئىدىيىلىرى مۇھەممەت سىدىق زەلىلى ئەسەرلىرىدە ئىزچىل ياڭراق ئەكس سادا دولقۇنى ھاسىل قىلدى. ئۇ مۇنداق يازدى:
«تەفەررۇج قىل دىلۇ-جانىنى بەرباد ئەيلەدى مەنسۇر،
ئەنەلھەق رەمزىنى بىر قەترەئى مەيدىن ئەيان ئەيلەپ»
«مەي مەنسۇرى تۇقىل ساقىيا، سىر ئاشكارا ئەيلە،
ئەگەرچە لالە يەڭلىغ خۇن ھەسرەتتىن ئاياغىم بار»
«مەنسۇر ئەنەلھەق سىرىنى ئەيلەدى زاھىر،
ئولى قافىلەر دىنى ئىلگىرى يولىن تۈگۈتۈپتۇر»
ئاروزۇي سۆھبەتىن مەنسۇرى ھەللاج ئەيلەسەڭ،
ئۈستىخانىڭدىن سەراپا نەردىبانى دار بول»
«زەنجىرى جۇنۇن لايىق مەنسۇرىگە مۇھەببەت، دا ئۈستىدە جەران»
قەدەھ مەنسۇر ئاتىغا تولدۇرۇپ كەلتۈر ئەي ساقى،
تەنىمدە ھەم رەگۇ، ئۈستىخاندا ھەم رەسەت كەلدىم»
«دادۇگىر ئىشقىنىڭ تاراجىدىن مەنسۇرى ۋار،
نەغمەئى جۇشى ئەنەلھەق چەككىلى مەردانە يوق»
«بىر قەترەئى ئىشىق رەھدەئى ئەنەلھەق ئەيتۇر،
ئەي قەۋمەئى پارسايان پەرھىز ئېتىڭ بىغا يەتى».
زەلىلى ئەنەلھەق ئىدىيىلىرى بىلەن يىتىلگەن ئىنساننى تەڭرى سۈپىتىدە ئۇلۇغلاپ:
«باقىبان ئەل سارى جانا يۈزۈڭدىن گەر نىقاپ ئالساڭ،
روھىڭنى چۈن ھاھى ئەنۋەر، تەجەللىئى خۇدا دەرلەر»
دەيدۇ.ئۇ:  
«قايدا ئىيسا كەبى مەسىھا،
كۆرگەي ئەسرارى ھەقنى مەريەمدە»
دېگەن مىسراسى بىلەن تىرىلدۈرۈش قۇدرىتى بىلەن ئىلاھىيەت سىرلىرىنى ئىنسان- ئىيسا ۋە مەريەمگە جۇغلايدۇ.
زەلىلى ئىنساننىڭ ئىجتىمائىي ئازاپ- ئوقۇبەتلىرى ئۈستىگە جۇڭغار بېقىندۇرغۇچىلىرىنىڭ مىللى زۇلمى قوشۇلغان موھىتتا «يوقالغان غەزنە»- ئىنساننىڭ ئىلاھىي ماھىيەتلىرىنى ئىزدەپ- سوراقلاپ يۈرگەن 17- ئەسىر ئۇيغۇر مۇتەپەككۇرى ئىدى.
ئابدۇللا خەراباتى (1638- 1730) ئۆزىنىڭ «مەسنەۋى خەراباتى» ناملىق ئەسىرىنى خۇددى جالالىددىن رۇمىنىڭ «مەسنەۋى رۇمى» ناملىق مەشھۇر ھېكمەتنامىسى تەرىزدە يازدى. ئۇ ئەينى زامان ئىللەتلىرىنى تەنقىتلەشتىن زور دەرجىدە ھالقىپ ئىنسانغا قارىتا «ئىنسانشۇناس» بولۇشنى ئوتتۇرغا قويدۇ. بۇ گۇمانىستىك ئىدىيىنىڭ 17- 18 ئەسىر ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى يەنە بىر سىمانتىك ئۆركىشى ئىدى.
6
ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتى ئەدەبىيات شەكلىدىكى بىلىش ھەركىتىدىن، نەزىم- نەسىر شەكلىدىكى تەپەككۇر ھەركىتىدىن باشقا نەرسە ئەمەس. ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتى كىشىلىك ئىلمى ھېساپلانغان ئەدەبىيات ۋاستىسى ئارقىلىق ئۇيغۇر ئىنسان تۈركۈمىنىڭ ئۆز-ئۆزىنى بىلىش جاھاننامەسى، ئۆز يولىنى يورۇتۇشنىڭ مەشئەل چىرىغى، ئۆز- ئۆزىنى ئۆيغىتىش، قايتا ئويلاندۇرۇش سىگنالى بولۇپ، ھەرگىزمۇ ئۇيقۇ ئۈچۈن ئەللەي ناخشىسى، بىخۇدلۇق مەي سۆھبىتى، ھاماقەتلىك مەدھىيىسى ۋە ئەدەپلىك شۆھرىتىنىڭ تەنتەنىسى ئەمەس.
مەنسۇر ھەللاجىنىڭ ئەنەلھەق ئىدىيىلىرى بىر قىسىم يۈكسەك ئەدىبلىرىمىزنىڭ ئەسەرلىرىدە جانلىق ئىپادىلەنگەنلىكى ئەينى زامان خەلق خارلىنىشىنىڭ پاجىئە دەرىجىسىنى ئەكس ئېتىشتىن تاشقىرى، يەنە ئەينى زامان ئۇيغۇر مۇتەپەككۇرلىرىنىڭ تەپەككۇر گىرادۇسلىرىنى كۆرسەتتى. بۇ يۈكسەك دەرىجىگە ھەممە كلاسسىكلىرىمىز ئوخشاش كۆتۈرۈلگەن ئەمەس، ئەلۋەتتە.
ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تەپەككۇرى ۋە يازما ئىجادىيىتىدىن ئۈزۈلۈپ كەتكەن موزېي كۆرگەزمىسى ئەمەس! بىز تارىخ، جۈملىدىن ھاياتلىق يولىدىكى كۆرەش تارىخىمىز 3000 يىللىق ئىرانىڭ بىرىنچى ئەسىرىگە- 21- ئەسىرگە ئۆتۈشكە يېرىم مۆچەل قالغان بۈگۈنكى كۈندە، ئون يېرىم ئەسىر ئىلگىرى جىسمانىي پاجىئە ۋە ئىدىيىۋى تەنتەنە زىلزىلىسى پەيدا قىلغان مەنسۇر ھەللاجى گۇمانىزىمىنىڭ ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى ئەكس ساداسىغا نەزەر ئاغدۇرغىنىمىزدا، تەبىئىي يۇسۇندا ئۇيغۇر ئەدەبىياتىمىز ئۈستىدە بىر دەقىقە بولسىمۇ قايتا ئويلانماي تۇرالمايمىز. «ئەدەبىياتىمىز ئاشۇ كلاسسىك تەپەككۇردىن ئىلگىرىلىدىمۇ ياكى ئىلگىرلىيەلمىدى»، ھەتتا بۇ ھەقتە ئويلاپ قويماي نوقۇل تەبىئەت لىرىكىلىرى، مۇھەببەت قوشاقلىرى، كالىندار مەدھىلىرى بىلەن ئاداۋەت روھىيىتىگە چۆكۈپ قالدىمۇ؟ «يىگىرمىنچى ئەسىردە بىزدە رومان، دىراما، سىنارىيە ۋە ھەرخىل ئارۇز، بارماق ۋەزىندىكى نۇرغۇنلىغان بەدىئىي ئەسەرلەر مەيدانغا كەلگەن بولسىمۇ، مۇشۇ سانلىق مەلۇماتلارنىڭ تەپەككۇر قىممىتى قايسى كاتىگورىيىدىن قايسى كاتىگورىيىگە كۆتۈرۈلدى. بىرەر مىسرا ياكى جۈملىدە بولسىمۇ ئەڭ يۈكسەك ئىلھام بەخش تەپەككۇر دۇردانىسى دەپ نىمىلەرنى كۆرسىتەلەيمىز؟» ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ خامىنىدىن ھەقىقى ئېلىنغان ھوسۇل زادى نېمە؟ مانا بۇلار ھەقىقەتەن تەپەككۇر دۇردانىلىرىلا ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا نىسبەتەن پۈتۈن كىشىلىك، دۇنياۋى- تارىخى باھا بېغىشلايدىغان سىمانتىك قىممەتتىن ئىبارەت. يازما ئىجادىيەت دېڭىز- ئوكياندەك ئۆركەشلەۋاتقان ھازىرقى زاماندا، ئەدەبىياتىمىزنىڭ تارىخى ئۇتۇقلىرىنى پەقەت ئۇنىڭ ئۆتكەن ئەسىردىن ھالقىغان تەپەككۇر جاۋاھىراتلىرى بىلەنلا ئۆلچەش مۇمكىن. بۇ بىر ئاڭنى ئاڭلىق تۇرغۇزۇشتا مەنسۇر ھەللاجى گۇمانىستىك ئىدىيىلىرىنىڭ كلاسسىك ئەدەبىياتىمىزدىكى ئەكس ساداسىنى تىلغا ئېلىش ئەھمىيەتكە ئىگە، ئەلۋەتتە.
1993-يىلى ئاۋغۇست، ئۈرۈمچى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

ھۇما

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (5)
ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا ئەھمەد يەسسەۋى ۋە يەسسەۋىچىلىك

ئەھمەد يەسسەۋى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا پەلسەپە- ئىدىيە تارىخىدىكى موھىم شەخس. ئەھمەد يەسسەۋى سوپىزمنىڭ روھانىيەتچىل تەركىدۇنيالىقنى تەشەببۇس قىلىدىغان يەسەۋىيە- جەھرىيە- قادىرىيە ئېقىمىنىڭ نامايەندىسى سۈپىتىدە ئىران ۋە ئىسلام شەرقىدىكى تەئەسسۇپ پىكىر ئېقىمى تارىخىدىمۇ كۆرۈنەرلىك ئورۇن تۇتقان.
ئەھمەد يەسسەۋى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىنىڭ قوشاق شەكلى بىلەن يەسسەۋىزملىق سوپىزم ئىدىيىلىرىنى تۇنجى بولۇپ بايان قىلىپ، دىنىي روھانىيەتچىل ئەدەبىياتنىڭ موھىم بىر ئۆلگىسىنى كۆرسەتتى. ئۇنىڭ ساپ ئۇيغۇر جانلىق خەلق تىلىدا يېزىلغان شېئىرىلىرى قارىخانىلار دەۋرىدىكى تۇغدار «خاقانىيە تىلى» بىلەن «چاغىتاي ئەدەبىياتى»نى تۇتاشتۇرىدىغان موھىم مەنبەلەرنىڭ بىرى سۈپىتىدە مۇئەييەن تارىخى قىممەت ياراتتى.

1.ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ ھايات پائالىيىتى
ئەھمەد يەسسەۋى تەخمىنەن 11- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا قاراخانىلار سولالىسىگە قاراشلىق يەتتە سۇ ۋىلايەتلىرىنىڭ بىرى بولغان تۈركستان- يەسسەۋى دېگەن جايدا دۇنياغا كەلگەن. ئۇنىڭ بوۋىسى مەھمۇد بولۇپ، دادىسى سايرام شەھرىنىڭ شەيخلىرىدىن ئىبرايىم يەسسەۋى دىگەن كىشى، ئانىسى قاراچاچ ئانا دېگەن ئايال ئىدى.
ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ بالىلىق چاغلىرى سايرامدا ئۆتكەن. ئۇنىڭ دادىسى ئىبراھىم شەيخ ۋاپات قىلغاندىن كېيىن، ئۇ ئارىسلان بابا ئىسىملىك ئىشاننىڭ قولىدا داۋاملىق تەربىيەلەندى. ئۇ كىشى قازا تاپقاندىن كېيىن، ئۇ، سايرام شەھرىدىن بۇخارا شەھىرىگ كېلىپ، مەشھۇر تەسەۋۋۇپچى شەيخ يۈسۈپ ھەمەدانىنىڭ تەربىيىسىدە بولدى. يۈسۈپ ھەمەدانى ۋاپات بولغاندىن كېيىن، بۇ مەشھۇر ئىشاننىڭ ئورنىدا ئەھمەد يەسسەۋى خەلىپىلىك قىلىپ، داڭق چىقاردى. بۇ جەرياندا، ئەھمەد يەسسەۋى تولىمۇ تەركىدۇنيالىق بىلەن تولغان كۆزقاراشلىرىنىڭ- يەسسەۋىچىلىك ئېقىمىنى شەكىللەندۈرگەن.
ئەھمەد يەسسەۋى مەشھۇر تەسسەۋۋۇپچى ئىشان سۈپىتىدە ئۆز يۇرتىغا قايتىپ، شەيخلىق پائالىيىتىنى كەڭ قانات يايدۇرۇپ، شۇنچىلىك زور شۆھرەت قازاندىكى، ھەتتا «مەدىنىدە مۇھەممەد، تۈركىستاندا خوجا ئەھمەد» دېگەن سۆزلەر تارالغان.
ئەھمەد يەسسەۋى ئۆز يۇرتىدا- يەسسىدە (تۈركستاندا) 1166-يىلى ۋاپات قىلغان. ئۇنىڭ قانچىلىك ئۆمۈر كۆرگەنلىكى سىرلىق رىۋايەتلەر بىلەن يوشۇرۇنغان. ئېيتىشلارغا قېرىغاندا، ئۇ گەرچە مۇھەممەد پەيغەمبەردىن ئارتۇق ياشىماسلىقنى ئارزۇلاپ، 63 يېشىدا شامگۆرگە كىرىپ، روزا تۇتۇپ، ئىستىقامەت بىلەن شۇغۇللىنىپ، ئىككى پەيغەمبەر يېشى- 130 يىل ئۆمۈر كۆرگەن.
تۈركستان شەھىرى ئەتراپىدا ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ قېرىنداشلىرى لاتىپ ئاتا، مۇستاپاقۇل ئاتا ۋە دادىسى ئىبراھىم شەيخ، ئانىسى قاراچاچ ئانىنىڭ، قىزلىرى جامال خانىم، گۆھەر خۇشتار خانىمنىڭ قەبرىلىرى جايلاشقان. ئەلشىر ناۋائىنىڭ «مەجالىسۇن نەفائىس»، «نەسائىمۇل مۇھەببەت» قاتارلىق ئەسەرلىرىدە ئۇچۇر قىلىنىشىچە، ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئەدەبىيات كلاسسىكلىرىدىن شەيخزادە ئاتايى ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ ئىنىسىنىڭ ئوغلى ئىسمايىل ئاتىنىڭ ئوغلى ھېساپلانغان.
ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ قەبرىسى ۋە يەسسەۋىلەرگە ئائىت مول مال-مۈلۈكلەر ئالتۇن ئوردا خانلىقىنىڭ (جۇجىخان ئولۇسىنىڭ) خانلىرىدىن توختامىشخان تەرىپىدىن بۇلاپ تالانغانىدى. تۆمۈرلەڭ توختامىشخان ئۈستىدىن جەڭدە غەلىبە قازانغاندىن كېيىن 1397- 1395- يىللىرى بۇ نەرسىلەرنى قايتۇرۇپ ئېلىپ، يەسسەۋىلەر قەبرىلىرىنى كېڭەيتىپ، نەقىشلەپ ياساتقۇزدى. ئەھمەد يەسسەۋى قەبرىستانلىقى 1980- يىللاردا يەنە قايتا رېمونت قىلىنىپ، خالقئارا سەيلى- ساياھەتچىلەرگە ئېچىۋېتىلدى.

2.ئەھمەد يەسسەۋى ئىدىيىسىنىڭ مەنبەلىرى
ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ سوپىزىملىق قاراشلىرى مەنبەسىز ھالدا تاسادىپى شەكىللەنگەن ئەمەس.
ئەھمەد يەسسەۋى ئىدىيىلىرىگە خاراكتېرلىك مەنبە بولغان نەرسە ئىسلام شەرقىدىكى روھانىيەتچىل سوپىزىم ۋە بۇددىزىملىق (سونياتاچىلىق- تەركىدۇنياچىلىق) پىكىر ئېقىمىنىڭ تەسىرىدىن ئىبارەت.
مەلۇمكى، سوپىزىملىق قاراشنىڭ رەسمىي مەنبەلەردىكى ئەڭ دەسلەپكى نامايەندىسى ئايال روپاش لەبىر ئەدىۋىيە (801- 717) دېيىلمەكتە. ئۇ چۈشىدە مۇھەممەد پەيغەمبەرنى كۆرگەنلىكى ۋە مەنىۋى ياقتىن تەڭرى بىلەن قوشۇلغانلىقىنى ئېيتقان.
سوپىزىم تارىخىدا، ئەبۇل مۇخس ئەل ھۆسەيىن ئىبىن مەنسۇر ئىبىن مۇھەممەد ئەل بەيدەۋى ئەل ھەللاجى (858- 922) ئالاھىدە تەسىرلىك ئورۇن تۇتقان. لەبىر ئەدىۋىيەدىن ھەللاجىغىچە ئىبىن ئەل ئەرەبى، ئىبرايىم ئەدھەم، جۇنەيدىل باغدادى قاتارلىق مەشھۇر سوپىزىم ۋەكىللىرى ئۆتكەن. مەنسۇر ھەللاجى ئاتەشپەرەسلىك دىنىدىكى كىشىنىڭ ئوغلى بولۇپ، 873- 897- يىللىرى جۇنەيدىل باغدادىدىن سوپىزىملىق تەلىم ئالغان. ئۇ ئىران، ھىندىستان، خوراسان، ئوتتۇرا ئاسىيانى ئايلىنىپ، 908-يىلى باغداتقا كەلگەن ۋە 922-يىلى 26- مارتتا خەلىپە مۇقتەدىر تەرىپىدىن دارغا ئېسىلغان. ئۇنىڭدىن كېيىن، باباكوھى (1050-؟) ئابدۇللا ئەنسارى (1088- 1002)، ئابدۇلمەجىد سەنائى (1190-؟) مۇھەممەد غەززامى (1111-1058) قاتارلىق مەشھۇر روھانىيەتچىل سوپىلار مەيدانغا كەلدى.
يۈسۈپ ھەمەدانى موزدۇز ئىدى. ئۇ بۇخارا- سەمەرقەند مۇداپىئە جەڭلىرىگە قاتناشقان. ئۇ، خەلققە ۋە ئۆز يۇرتىغا يېقىن ھىسىياتتا ئىدى. ئۇ، ھۈنەر ئەمگەكنى تەشەببۇس قىلاتتى. ئۇنىڭ شاگرتلىرىدىن ئابدۇخالىق غىژدىۋانى (بۇخارا يېنىدىكى ھازىرقى غىژدىۋانى) يۈسۈپ ھەمەدانىنىڭ بۇ خىل رىياللىقنى پۈتۈنلەي ئىنكار قىلمىغان قاراشلىرىغا ۋارىسلىق قىلدى. ئەھمەد يەسسەۋىي بولسا ئۇچىغا چىققان تەركىدۇنياچىلىق يولىنى بويلاپ ماڭدى.
بۇددىزىم تەركىدۇنياچىلىق ئاساسىغا قۇرۇلغانىدى. ئۇ رىيال دۇنيا «چەكسىز ئازاپ» دېگەن قاراشنى چىقىش قىلىپ، ئۇنىڭدىن قۇتۇلۇش نىجادىيىتىنى ئىزدەش ئاساسىدا ئۆز تەلىماتىنى ئۇيۇشتۇرغان. ئۇ پەقەت نىرۋانا دۇنياسىدىلا ئازاپتىن قۇتۇلۇش مۇمكىن، دەپ قارىغان. بۇ دۇنيانى «قۇرۇق» ئەرزىمەس، ھەقىقى دۇنيا پەقەت نېرۋانا دېگەن قاراش بۇددىزىم پەلسەپىسىنىڭ نېگىزلىرىدىن ھېساپلىناتتى.
بۇددىزىمنىڭ تەركى دۇنياچىلىق ئەنئەنىسى ئوتتۇرا ئاسىيا- شىنجاڭ رايونىدا كەڭ تارقالغان، ھەتتا «قۇتادغۇبىلىك» داستانىدىكى زاھىد ئۇدغۇرمىش ئوبرازىدا مۇنداق بۇددىزىمچە تەركىدۇنياچىلىق ئىسلام سوپىزىمى شەكلىنى ئالغانىدى.
ئەھمەد يەسسەۋى ۋە ئۇنىڭ سۇلايمان بەقىراغانى، سەئىد ئاتا، باباماچىن قاتارلىقلار ئۆزىنىڭ روھانىيەتچىل سوپىستىك قاراشلىرىنى چىڭگىزخان ئىستىلاچىلىقى كۈچەيگەن ۋە ئىقتىسادى خانىۋەيرانلىق ئېغىرلاشقان، فېئودالىزىمنىڭ ئوتتۇرا باسقۇچى ئېغىر بۆھرانىغا تولغان زاماندا تېخىمۇ ئۈمىدسىزلىك تۈتەكلىرى بىلەن تولۇقلاپ، رەسمىي يەسەۋىچىلىك ئېقىمى ئىزىغا سالدى: يەسەۋىچىلىك بىر مەزگىل رەسمىي ئىسلام ئەقىدىلىرى بىلەن بىللە ھۆكۈمران دىنىي ئىدىيە دەرىجىسىگە كۆتۈرۈلدى.

3.يەسسەۋىچىلىك دەستۇرى- «دىۋان ھېكمەت»
ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ سوپىزىملىق ئىدىيىسى ئۇنىڭ «دىۋان ھېكمەت» (پەلسەپىلىك شېئىرلار) ناملىق ئەسىرىدە مەرگەزلىك ئىپادىلەنگەن.
«دىۋان ھېكمەت» جانلىق، ئاھاڭدار ئۇيغۇر شېئىرىيىتى بويىچە يېزىلغان تەسەۋۋۇپ دەستۇرى بولۇپ، ئۇنىڭ سوپىزىملىق ئىدىيە ۋە ئۇيغۇر شېئىرىي شەكلى ئىككى گەۋدىلىك قىممەت ياراتقان. ئۇنى ھەم ئەدەبىيات ھەم پەلسەپە- ئىدىيە نوقتىسىدىن تەتقىق قىلىش مۇمكىن.
ئەھمەت يەسسەۋى دۇنيانىڭ ماھىيىتى ئىنساننىڭ ماھىيىتىدۇر. ئىنساننىڭ ماھىيىتى دۇنيانىڭ ماھىيىتىدۇر، ئىنساننىڭ ياشاشتىن مەخسىدى، مۇشۇ ماھىيەتنى بىلىش-ھەقىقەتكە ئېرىشمەك دەيدۇ.
ئەھمەد يەسسەۋى ھەقىقى يول- سوپىزىملىق يولىدۇر، ھەقىقى سوپى- دانا بولۇش ئۈچۈن، تۆت باسقۇچلۇق ھېكمەت (پەلسەپە)دىن خەۋەردار بولۇش لازىم، دەپ قارىغان. بۇلار تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت:
1.ئىسلام قائىدە- نىزامى بولغان شەرىئەتنى بىلمەكلىك؛
2.سوپىزىم تەسسەۋۋۇپ پىكرىنىڭ ئاساسى بولغان تەرىقەتنى بىلمەكلىك؛
3.ئىشقى ئىلاھىيە (تەڭرىگە مۇھەببەت) بولغان مەرىپەتنى بىلمەكلىك؛
4.تەڭرى بىلەن قوشۇلۇش كۇرسى (دەرىجىسى) بولغان ھەقىقەتنى بىلمەكلىك.
ئەھمەد يەسسەۋىچە بۇ تۆت باسقۇچ سوپىلىققا كۆتۈرۈلۈشنڭ تۆت دەرىجىسى بولۇپ، بىرىنجىسى بولمىسا ئىككىنچىسى بولمايدۇ.
روشەنكى، بۇ نوقتىدا ئەھمەد يەسسەۋى ئىسلام سوپىزىمىنى ئىدېئالىستىك جەھەتتە كامالىغا يەتكۈزدى.
ئەھمەد يەسسەۋى خۇددى بۇددىزىم ئەقىدىلىرىدىكىدەك رېئال دۇنيانى «ئازاپ دېڭىزى» دەپ قارايدۇ. ئۇ، بۇ دۇنيانى خۇنۇك، زۇلمەتلىك، ۋاپاسىز، ئۆتكۈنچى، جىنايى دۇنيا، دەپ تەشۋىق قىلىدۇ. ئۇ ئۆز نەزمىلىرىدە، ئىنسان ئۈچۈن ھەقىقەت يولى پەقەت سوپىزىملىق شەرتلىرىنى ئادا قلىپ، يالقۇنلۇق ئىشقى ئىلاھىيە ئىچىدە تەڭرى بىلەن بىرلىشىشتىن ئىبارەت. ئىلاھى روھ ۋە ئىنسان روھى ھەر ئىككىلىسى ئېسىل روھلار، ئۇلارنىڭ قوشۇلىشى ئەڭ ئالى بەخت، قالغان ھەممە نەرسە- مەۋجۇت نەرسىلەر، مال- مۈلۈكلەر... ھەۋەس قىلارلىق ئەمەس، بەلكى «قاباھەتلىك»، ئۇ شۇنىڭ ئۈچۈن قاباھەتلىككى، ئۇ كىشىنى ئىشقى ئىلاھىدىن يىراقلاشتۇرۇپ، ئۆزىگە ھېرىس قىلىدۇ. دەپ تەرغىپ قىلىدۇ.
ئەھمەد يەسسەۋىچە، مۇنداق سوپىزىملىق ئىستىقامەت يولى تەركىدۇنياچىلىقتىن ئىبارەت بولۇپ، ئۇ «قاباھەتلىك» بۇ رېئال دۇنيادا «ئۆلمەستىن بۇرۇن ئۆلگەن (مەۋقۇ قەبلە ئەنتەمەۋتۇ) دەك ئۆتۈش»نى تەلەپ قىلىدۇ.
ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ «دىۋان ھېكمەت» ناملىق شېئىرى ئەسىرى ۋە ھەرقايسى «باياز» توپلاملىرىغا كىرگەن شېئىرلىرىنى ئىنچىكىلىك بىلەن تەتقىق قىلغىنىمىزدا، ئۇنىڭ رېئال دۇنيانى پەلسەپىۋى نوقتىدىن ئەرزىمەس دەپ كەمستكەنلىكىدىن باشقا، ئەينى زامان موھىتىنى ئىجتىمائىي نوقتىدىن تەنقىتلەيدىغان؛ زالىملار، زوراۋانلىق قىلغۇچىلار، پارىخور ئەمەلدارلار، مال- دۇنيا غېمىدا قالغان، ئاقنى قارىغا ئايلاندۇرىدىغان قارا كۆڭۈل دىنىي كەسىپ ئەھلىلىرىنى سۆكۈدىغان پاش قىلغۇچى، رەت قىلغۇچى ئامىللار يېتەرلىك ئىپادىلەنگەنلىكىنى كۆرىمىز. ئۇ، دېھقانلار، ھۈنەرۋەنلەر، خورلانغان ئەمگەكچى خەلق ھەققىدە قىزغىن ھېسداشلىق بىلدۈرىدىغان نۇرغۇن مىسرالار تۈزگەن. بۇنى ئىنكار قىلىش مۇمكىن ئەمەس.

4.«دىۋان ھېكمەت»نىڭ بەدىئىي قىممىتى
«دىۋان ھېكمەت» شەكلەن شېئىر ژانىرىدىكى بەدىئىي ئەسەردۇر؛ ئۇنىڭ مۇئەييەن شېئىرىي قىممىتى، شېئىرىي تارىخ قىممىتىنى ئىنكار قىلغىلى بولمايدۇ.
ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ «دىۋان ھېكمەت» ناملىق ئەسىرى يالغۇز ئازاپ ئىچىدە ئىجادىيەتكە تەلپۈنگەن تۆۋەن قاتلام جامائەتچىلىكنى ئۆزىنىڭ شېرىن كەيىپ قىلغۇچى دىنىي- سوپىستىك مەزمۇنى بىلەن ئارقىسىغا ئەگەشتۈرگەنلىكى شۇنىڭدەك ئۇنىڭ رېئال جەمئىيەتتىكى يۇقۇرى قاتلام ھۆكۈمران تەبىقىلەرنى مەلۇم جەھەتتىن ئوچۇق- ئاشكارا پاش قىلىپ تەنقىتلەنگەنلىكى تۈپەيلى تىز تارقىلىپ، قاتتىق تەسىر پەيدا قلىپ قالماستىن، يەنە ئۆزىنىڭ شېئىرىي رېتىمى، شەكلى ۋە تىلى تۈپەيلىدىنمۇ ئەنە شۇنداق زىلزىلە پەيدا قىلدى.
ئەھمەد يەسسەۋى سوپىستىك پىكىرنى پەررىددىن ئەتتار، جالالىدىن رۇمى، شەيخ سەئىدىدىن ئىلگىرى شېئىرىي شەكىلگە سالدى. ئۇ پەررىددىن ئەتتارنىڭ «مەنتىقۇتتەيىر» (قۇشلار تىلى)، جالالىدىن رۇمىنىڭ «مەسنەۋى رۇمى» قاتارلىق ئەسەرلىرىدىن كۆرۈنەرلىك، پەرقلىق ھالدا ئۆز ھېكمەتلىرىنى ئاھاڭدار خەلق شېئىرىيىتى ئاساسىدا، دەرۋىشلىك، قەلەندەرلىك، خانىقا موقاملىرى رېتىمىدا ئىشلەندى. ئۇنى ئوقۇپ ساماغا ئېلىش، ئۇنىڭدىن تەسىرلىنىش ناھايىتى ئاسان بولۇپ، مىلودىيىلىكى كۈچلۈك ئىدى.
شۇنىسى روشەنكى، ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ شېئىرلىرى سوپىزىملىق ھېكمەت بىلەن تولغان، تولىمۇ خىتابەتلىك (رىتورىك)، ۋەزىنلىك ۋە رېتىملىك بولغان؛ ھەتتا سوپىزىم ئىدىيىسىگە قارشى كىشىلەرمۇ ئۇنىڭ شېئىرىي ئاھاڭدارلىقىدىن تەسىرلەنمەي قالمايتتى. بۇ ھال ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ ئۇيغۇر ئەدىبى تىلى مۇمكىنلىكلىرىدىكى بۇ بىر خەزىنىنى ئۇستىلىق بىلەن ئاچقانلىقى ئاساسىدا يۈز بەردى. بۇ يەنىلا ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىپتىخارى ھېساپلىنىشى كېرەك.
ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ «دىۋان ھېكمەت» ناملىق ئەسىرىدە ئەڭ گۈزەل ۋە بىر قەدەر ئىلغار تېماتىك شېئىرىي مىسرالار ئۇنىڭ ئەينى زامان ھۆكۈمران تەبىقىسىنى ئىجتىمائىي جەھەتتىن پاش قىلىپ، دىنىي جەھەتتىن «جازالىغان». تۆۋەندىكى شېئىرلىرىدا روشەن گەۋدىلەنگەن:
«دۇنيا مېنىڭ دېگەنلەر،
جاھان مېلىن ئالغانلار.
كەركەس قۇشتەك بولۇبان،
ئول ھارامغا پاتمىشلەر.
موللا، مۇپتى بولغانلار،
يالغان دەۋا سورغانلار،
ئاقنى قارا قىلغانلار،
ئول تامۇغقا كىرمىشلەر.
قازى-ئىمام بولغانلار،
ناھەق دەۋا سورغانلار،
ھىممار يەڭلىغ بولۇبان،
يۈك ئاستىدا قالمىشلار.
ھارام يېگەن ھاكىملار،
رىشۋە ئېلىپ يېگەنلەر،
ئۆز بارمىقىن تىشلىبان،
قورقۇپ تۇرۇپ قالمىشلەر.
كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇكى، بۇ جۈملىلەر ئۇلۇغ ئىتالىيان شائىرى دانتى ئالگېرى يازغان «تەڭرى كومېدىيىسى»نىڭ «جاھاننامە» داستانىدىكى بۇ دۇنيادا يامانلىق بىلەن شۇغۇللانغان كىشىلەرنىڭ دوزاختىكى «جازالىنىش» كۆرۈنۈشلىرىنى ئەسلىتىدۇ. مەلۇم مەنىدە بۇ، «دۈم كۆمتۈرۈلگەن» رېئالىزىملىق تەنقىت قىممىتىگە ئېگە ئىدى.
بۇ يەردە شۇنى تەكىتلەش لازىمكى، «قۇتادغۇبىلىك» زامانىسىدىن «چاغىتاي» ئەدەبىياتى باشلانغۇچە بولغان ئارىلىقتىكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى، جۈملىدىن يەتتەسۇ ۋە كەڭ قىپچاق دالاسىدىكى «ئۇيغۇرىزىم» ھادىسىسىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان يازما يادىكارلىقلار ئىچىدە «دىۋان ھېكمەت» نوپۇزلۇق كونا ئەسەرلەرنىڭ بىرى ھېساپلانغانلىقى تۈپەيلىدىن ئايرىمچە ئەدەبىيات تارىخى قىممىتىگە ئېگە.

5.يەسسەۋىچىلىكنىڭ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى تەقدىرى
شۇنى ئېيتىپ ئۆتۈش كېرەككى، دىنىي- مىستىك ئىدىيە سۈپىتىدە يەسسەۋىچىلىك 16-ئەسىرگىچە داۋام قىلدى؛ ئۇنىڭدىن كېيىن، ئۇ بىر قىسىم سوپى، ئىشانلارنى ھېساپقا ئالمىغاندا، ئۆز تەسىرىنى تەدرىجى يوقاتتى.
16-ئەسىردە ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا تەسىرلىكرەك سوپىستىك پىكىر ئېقىمى سۈپىتىدە نەقشىبەندىچىلىك مەيدانغا كەلدى. مۇھەممەد ئىبىن مۇھەممەد فەزىل بۇخارى- باھاۋىدىن نەقشىبەندى (1314-يىلى بۇخارادا تۇغۇلغان) تەركىدۇنياچىلىق، تەڭرى بىلەن قوشۇلۇش قاتارلىق قاراشلارنى ياقىلاپ چىقماستىن، ئىچكى دۇنيادا تەڭرى بىلەن، تاشقى دۇنيادا خەلق بىلەن بولۇشنى تەشەببۇس قىلىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسىي قائىدىسى «خىلۋەت دەز ئەنجۈمەن» (ئىنسانلار ئارىسىدا ياشاش كېرەك)، «نەزەر دەرقە-دەم» (ھەربىر قەدەمنى قەدىرسىز، ئىتىياتسىز، نەزەرسىز باسماسلىق كېرەك)، «خۇش دەرھەم» (ھاياتنى لەززەتلىك، كۆڭۈللۈك ئۆتكۈزۈش كېرەك) دېگەنلەردىن ئىبارەت.  باھاۋىدىن نەقشىبەندى ئىنسان ئۈچۈن جەمئىيەت خەيرىيەتلىك، جاھان ساياھەتكە لايىق، ھايات خۇشۋاق ئۆتمىكى كېرەكلىكىنى تەكىتلەپ، ئۈمىدۋار، رېئالىستىك سەنئەتكە ئىلھام بېغىشلىدى.
نەقشىبەندىنىڭ بۇ قاراشلىرى ئوتتۇرا ئاسىيادا، شىنجاڭدا، ئوتتۇرا شەرقتە كەڭ تارقالدى ۋە ئىسلام شەرقىدىكى «كەنجى» (ئاخىرقى) مەدەنىيەت ئۆركىشى دەپ ئاتالغان، 15-16 ئەسىر مەدەنىيىتى ۋە سەنئىتى ئۈچۈن ئىدىيىۋى مەنبەلەرنىڭ بىرى بولدى. ھاپىز شىرازى («دىۋان ھاپىز تۈركى» ناملىق ئەسەرنىڭ نامەلۇم ئاپتۇرى)، ئابدۇراخمان جامى ۋە ئەلشىر ناۋائى بۇ خىل قاراشنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان.
سەددىدىن قەشقەرى باھاۋىدىن نەقشىبەندىدىن كېيىنكى مۇشۇخىل پىكىر ئېقىمىنىڭ خۇراساندىكى ئەڭ مەشھۇر ۋەكىلى ئىدى. ئۇنىڭ كىيوغلى ۋە شاگىرت-مۇرىدى ئابدۇراخمان جامى بۇ تەسىرنى سەددىدىن قەشقەرىدىن ناۋائىگە يەتكۈزۈشتە موھىم رول ئوينىدى. نەۋائىي مۇشۇ تەسىر ئاساسىدا پەررىددىن ئەتتارنىڭ «مەنتىقۇتتەيىر» ناملىق سوپىزىملىق داستانىنى ئىدىيە جەھەتتىن ئۆزگەرتكەن ھالدا ئۆزىنىڭ «لىسانۇتتەيىر» (قۇشلار تىلى) ناملىق ئەسىرىنى يېزىپ چىقتى.
باھاۋىدىن نەقشىبەندى ئىدىيىلىرى بابارەھىم مەشرەپ، مۇھەممەد سىدىق زەلىلى شېئىرىيىتىدىكى مەجازىي مەزمۇنلارغا بىۋاستە تەسىر كۆرسەتكەن.
قىسقىسى، ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ «دىۋان ھېكمەت» ناملىق ئەسىرىدە ئىشلىتىلگەن ئۇيغۇر ئەدىبىي تىلى، شېئىرىي ۋەزنى، بىيىت شەكلى ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ۋە يازما ئەدەبىياتىنىڭ ئورتاق بايلىقى سۈپىتىدە ئۆزىنىڭ مەڭگۈلىك ھاياتى كۈچىنى يوقاتقىنى يوق.
1987-يىل فېۋرال، ئۈرۈمچى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

ھۇما

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (6)
خوجا باھائىددىن نەقىشبەندى ۋە چاغاتاي ئەدەبىياتى

تەرىقى نەقشىبەندى زىبا رەۋىشلىكدۇر،
كۆڭۈل مەستى ئىلاھى ئەل كۆزىدە پارسا بولماق.
زەلىلى يار ئىلە خوبلاشقانىدا تۇرفە يىغلايدۇ،
نە قاتتىق كۈن ئىكەن بىر ياخشىدىن ئۆلمەي جۇدا بولماق.
           ـــ مۇھەممەت سىدىق زەلىلى

1.سوپىزىملىق پىكىر ئېقىمى ۋە خوجا باھائىددىن نەقىشىبەندى
سوپىزىم (تەسەۋۋۇپ) بىر خىل پىكىر ئېقىمى سۈپىتىدە قۇلدارلىق تۈزۈمىدىكى قەدىمكى گرېتسىيە بىلەن ھىندىستاندا شەكىللەنگەن، بۇدىدىزىم ئىدىيىلىرىدە ئۆزىنىڭ دەسلەپكى ئۈندۈرمىلىرىنى ئىپادىلىگەن. بىز پىلاتون ئىدېئالىزىمى، خۇسۇسەن يېڭى پىلاتونىزىم نامايەندىلىرىنىڭ «ئىدېئال چۈشەنچە»، «مۇتلەق ئالەم روھى»، «رېئال دۇنيانىڭ ئىدېئال دۇنيادىن جۇش ئۇرۇپ (تەجەللى) چىققانلىقى» توغرىسىدىكى روھانىيەتچىل مونىستىك قاراشلىرىدىن، ئارىستوتىلنىڭ (گەرچە ئۇ قەدىمنىڭ ئەڭ ئۇلۇغ موتەپەككۇرى بولسىمۇ) ئالەم ئەقلى ۋە ئىنتىلىش («ئېنتىلخىيە») قاراشلىرىدىن، بولۇپمۇ بۇددىزىملىق «ئادەم» (يوقلۇق)- سۇنياتا قاراشلىرىدىن سوپىزىملىق پىكىر ئېقىمىغا مۇجەسسەملەنگەن دۇئالىزملىق (ئىككى مەۋجۇدىيەت، ئىككى دۇنيا، ئىككى ھەقىقەت)، تەركىدۇنياچىلىق، روھىيەتكە سېغىنىش ئالامەتلىرىنى تولىمۇ روشەن سېزىمىز.
قەدىمكى كۈسەننىڭ مەشھۇر بۇددا موتىپەككۇرى كومراجىۋا (344-314) ئۆزىنىڭ «ئون تەمسىل) ناملىق شېئىرىدا بۇ خىل «قۇرۇق-يوقلۇق» (سونياتا) سوتىزمىنى مۇنداق ئىپادىلىگەن:
«تۇنجى تەمسىلنى قۇرۇقتىن ئەيلەدىم مەن ئىپتىدا،
تەبىرى ئالەم ئۈچۈن تەمسىل قۇرۇقلۇق جايىدا،
سۆز بىلەن ھەر مەنىنى قىلساممۇ ئىزھار قانچىلىك،
مەنمۇ چەكسىز ئەمەس، ئۇمۇ تۈگەر بىر ۋاقتىدا.
ئەۋلىيالىق تون كېيىپ، دەرۋىش بولۇپ باسساڭ قەدەم،
كۆرۈنۈپ تۇرغان قونالغۇ بولمىغاي دەرگاھ ساڭا.
جىلۋىلىك تۇرغان جاھاننىڭ تەكتىگە سالساڭ نەزەر،
ھادىسى ئالەمدە يوق بەربات ۋەيا بولماق بىنا.»
قاراخانىلار دەۋرىنىڭ ئۇلۇغ مۇتەپەككۇرى يۈسۈپ خاس ھاجىپ «قۇتادغۇبىلىك» داستانىدا زاھىد ئۇدغۇرمىشنىڭ تەسەۋۋۇپ قاراشلىرىنى 3341-، 3344-، 3380-، 3386-، 3394-، 3520-، 3521-، 3522-، 3525-، 3540-، 3586-، 3793-، 4739-، 4839-، 5189- بېيىتلار ئارقىلىق تىلغا ئالىدۇ ۋە 3417-، 3419-، 3793-، 4739-، 4839-، 5189- بايىتلار ئارقىلىق مۇنداق بايان قىلىدۇ:
4839:
«ئىشەنچىسىز ئىرۇر بۇ جاپاچى جاھان،
ۋاپاسىز ۋە گۇستاخ ۋە پەيلى يامان.»
5189:
«ئۇ دۇنيانى بىلگىن بىر مەكگۈ ماكان،
يۈزۈڭنى ئاڭاقىل قويۇپ بۇ جاھان.»
4190:
قويۇپ ئارزۇ، ھوزۇر تىلە مەڭگۈلۈك،
بۇ مەڭگۈ ھوزۇر چۈن جاپا چەككۈلۈك.»
سوپىزىم ئىسلامىيەت ھادىسىسى سۈپىتىدە 11- 12 ئەسىرلەردە رەسمىي ئىدىيىۋى ئېقىم بولۇپ مەيدانغا چىقتى ۋە ئۆزىنىڭ بىر قاتار نامايەندىلىرىنى ياراتتى.
سوپىزىم ئىدىيىۋى ئېقىمىنىڭ مەيدانغا كېلىشى ۋە راۋاجلىنىشى تۆت ئاساسىي پاكىتنى، يەنى شەرق-غەرپ روھانىيەتچىل ئىدىيىلىرىنىڭ سېنكىرىتىك- ئارىلاشما ھالەتكە كەلگەنلىكىنى، ئىسلام كالامىزىمىنىڭ دەسلەپكى پارچىلىنىشى، مۇتەززىلىم ۋە بىر قەدەر ئەركىن پىكىر ئىنتىلىشلىرىنىڭ كۈچەيگەنلىكىنى؛ فېئودالىزىمغا قارشى دېموگراتىك ۋە گۇمانىستىك پىكىر ئېقىملىرىنىڭ، ئىلغار تەبىئەت پەلسەپىسى كۆزقاراشلىرىنىڭ ئۆزىنى تەسەۋۋۇپ نىقابىغا يوشۇرۇپ، ئىش ئېلىپ بېرىشقا مەجبۇر بولغانلىقىنى؛ ئىسلام ئىتىقادىنى قايتىدىن تەرتىپكە سېلىش، ئۇنى مەنتىقىلەشتۈرۈش، پەلسەپىلەشتۈرۈش ۋە مۇتلەقلەشتۈرۈش ئۇرۇنۇشلىرىنى ئىپادىلىدى. بۇ ھال سوپىزىمنىڭ رەڭگارەڭ تەلىماتلار ۋە كۆز قاراشلاردىن تەركىپ تاپقانلىقىدىن ئىبارەت تولىمۇ مۇرەككەپ، زىدىيەتچان راۋاجلىنىش مەنزىرىسىنى شەكىللەندۈردى. ئەگەر نوقۇل «سوپىزىم» ئاتالمىسى بىلەن ئۇنىڭ مۇرەككەپ تارىخىي مەزمۇنىنى نەزەردىن ساقىت قىلىدىكەنمىز، سوپىزىمدىن ئىبارەت مۇرەككەپ مەنىۋى ھادىسىنى توغرا چۈشەندۈرەلمەيمىز.
دەرۋەقە، «سوپىزىم» ئاتالمىسى «سوپى» سۆزىنى ئۈزەك قىلغان بولۇپ، مەيلى «ئۆچكە» تېرىسى دېگەن ئەرەپچە سۆزگە، مەيلى دەسلەپكى سوپىلار قوي تېرىسى ياكى تېۋىتىدا ئىشلەنگەن تون كېيىشنى رەسىم قىلغان بولىشىغا قارىماي، بىرىنچى نۆۋەتتە كرېك تىلىدىكى «سفىيە»- (ئەقىل) دېگەن ئىبارىگە ئاساسلانغانلىقى شۈبھىسىز.
بىز سوپىزىملىق پىكىر ئېقىمى «سوپى»، «سوپىزىم» ئاتالغۇسىدىن كېيىن شەكىللەنگەن دەپ قارىمايمىز. شۇنداقتىمۇ «سوپى» ئىبارىسى «ئاللا»، «خۇدا»، «يازدان»، «بايات»، «تەكرى» ئاتالمىسىغا قارىغاندا «ئالەم ئەقلى» ۋە ئىنسان ئەقلىنىڭ ئۇنىڭغا ئىنتىلىشىنى گەۋدىلەندۈرۈپ، ئىنسان بىلەن ئىلاھ، كونكىرت دۇنيا بىلەن ئابىستىراكت دۇنيا»نىڭ زىددىيەتلىك قۇتۇپلىرىنى بىر-بىرىگە تۇتاشتۇرۇپ، ئىسلام كالامىزمىغا پەلسەپىلىك سېھرى تۈس كىرگۈزدى. ئۇ ئىسلام كالامىزمىنىڭ شۇنداق كاتتا بىرلىك سېپىنى شەكىللەندۈردىكى، بىر تەرەپتىن ئۇ تېخىمۇ كىشىنى ئۆزىگە رام قىلدى، يەنە بىر تەرەپتىن كالامىزملىق رەسمىي ئېقىمغا مۇخالىپ كۆپلىگەن مۇتەپەككۇر ۋە ئەدىبلەر ئۇنى مۇدھىش ئوتتۇرا ئەسىر شارائىتىدا ئۇنىڭغا قارشى يالقۇنلۇق پىكىرنىڭ نىقابى قىلىپ ئېلىشتى. سوپىزىملىق پىكىر ئېقىمىنىڭ مۇندىن باشقا راۋاجلىنىش يولى يوق ئىدى.
ئېيتىشلارغا قارىغاندا، سوپىزىملىق قاراشنىڭ ئەڭ دەسلەپكى نامايەندىسى ئايال روپاش رابىيە- لەبىر ئەدۋىيە (717-801) بولۇپ، ئۇ چۈشىدە مۇھەممەد پەيغەمبەرنى كۆرگەن ۋە مەنىۋى ياقتىن ئاللا بىلەن «ئەل ۋىسال» (قوشۇلۇش) ھالىتىدە بولغان، ئۇنىڭدىن كېيىن ئىبرايىم ئىبىن ئەدھەم بىلەن جۇنەيد ئەل- باغدادى سوپىزىمنىڭ مەشھۇر ۋەكىللىرى بولۇپ تونۇلغان.
سوپىزىم تارىخىدا ئەبۇل موخس ئەل ھۆسەيىن ئىبىن مەنسۇر ئىبىن مۇھەممەد ئەل بەيدەۋى ئەل ھەللاجى (858-922) ئالاھىدە ئورۇن تۇتقان. ئىسيانكار مۇتەپەككۇر- تەسەۋۋۇپچى مەنسۇر ھەللاجى ئاتەشپەرەسلىك دىنىدىكى كىشىنىڭ ئوغلى بولۇپ، 873- 789- يىللىرى باغداتتا جۇنەيد ئەل- باغدادىنىڭ سوپىلىق گوروھىغا قاتناشقان. ئۇ كېيىن دەرۋىش- جاھانكەش سۈپىتىدە ئىران، ھىندىستان، خۇراسان ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانى ئايلىنىپ، ئاخىرى مەككە ئارقىلىق 908-يىلى باغداتقا قايتقان. ئۇ ھىندىستاندا مەشھۇر پەيلاسوپ ئەررازى بىلەن كۆرۈشۈپ گرېك پەلسەپىسى بىلەن تونۇشقان. ئۇ خەلىپە مۇقتەدىر (908-932) زامانىدا باغداتتا ئۆزىنىڭ ئىنسان بىلەن تەڭرىنىڭ بىرلىكى تەلىماتىنى سۆزلەپ، غايەت زور نوپۇز تىكلىگەن. ئۇ دىنسىزلىقتا ئەيىپلىنىپ 922-يىلى 26-مارت خەلىپە مۇختەدىرنىڭ ئەمرى بىلەن باغدات چوڭ مەيدانىدا دارغا ئېسىلىپ، ئۆلۈكى كۆيدۈرۈلۈپ، كۈلى توزىتىۋېتىلگەن. شۇنىمۇ ئېيتىپ ئۆتۈش ھاجەتكى، مۇنداق قىسمەت سوپىزىم تەرەپدارلىرىدىن بايەزىد، تەيخۇر ئەل بەستانى، بابارەھىم مەشرەپ قاتارلىقلارنىڭمۇ بېشىغا چۈشكەن، ئىمادىدىن نەسىمنىڭ تېرىسى سويۇپ ئېلىنغان.
مەنسۇر ھەللاجى ئىسلام شەرقىدە ئىسكيانكار سوپىزىملىق پىكىرنىڭ سىمۋولى بولۇپ، ئۇنىڭ نامى ھەتتا ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىمۇ تەكرارلىنىپ ئەسلىدىكى ھەللاجى قاراشلىرىدىن يارقىن ئوبراز ۋە ياڭراق ئەكس سادا پەيدا قىلدى. مەنسۇر ھەللاجىدىن كېيىن بابا كۇھى (1050-؟) ئابدۇللا ئەنسارى (1022- 1088)، زەينىددىن مۇھەممەد غەززالى (1058- 1111)، ئابۇلمەجىد سانائى (1150-؟)، خوجا ئەھمەد يەسسەۋى (؟- 1166)، پەرىددىن ئەتتار (1148-1222)، ئىبىن ئەل ئەرەبى (1165- 1240)، شەمسىددىن تەبرىزى، جالالىدىن رۇمى (1207-1273)، شەيخ سەئىدى (1202- 1291) قاتارلىق سوپىزىم پىكىر ئېقىمى ۋە سوپىزىم ئەدەبىياتىنىڭ نامايەندىلىرى مەيدانغا كەلگەن بولسىمۇ، ئۇلار ئوخشاش بولمىغان مايىللىققا ۋە خاراكتېرگە ئىگە بولۇشتى.
مەنسۇر ھەللاجىنىڭ بىردەكلىك (ۋەھدەت) قاراشلىرى بويىچە بارلىقىنى، تەبىئەت ۋە ئىلاھىيەت، پانى دۇنيا ۋە باقىي دۇنيا دەپ ئىككىگە بۆلمەسلىك ئەكسى ھالدا ئۇنى تەڭرى ئاساسىدا بىر پۈتۈن دەپ قاراش ھەقىقەت ھېساپلىنىدۇ. ئۇنىڭ بىر قىسىم قاراشلىرى پەرىددىن ئەتتار، جالالىدىن رۇمى، شەيخ سەئىدى، خوجا ھاپىز شىرازى قاتارلىقلار تەرىپىدىن راۋاجلاندۇرۇلدى. بۇ ئېقىمغا رۇمىنىڭ سوپىزىملىق قامۇسى ھېساپلانغان «مەسنەۋى رۇمى» دىۋانى ۋەكىللىك قىلىدۇ. بۇ ئېقىم شەرىئەت، تەرىقەت، مەرىپەت، ۋەھدەت قاراشلىرىدا ئۆزىنىڭ تەڭرى بىلەن بىر پۈتۈنلىكىنى ئىزچىل ئىلگىرى سۈرىشىدۇ. ئۇنىڭچە، ئۆزىنىڭ تەڭرى بىلەن بىر ماھىيەتتە ئىكەنلىكىنى بىلىش مەرىپەت بولۇپ، مۇنداق مەرىپەتكە ئېرىشىش ئۈچۈن تەرىقەت- تەركىدۇنياچىلىق ياكى خىلۋەت ياشاش بىلەن شۇغۇللىنىپ جاپا چېكىش لازىمىدى. جالالىدىن رۇمى «ئىنجىل ۋە قۇرئان مەنمەن»، «ئوت، سۇ، ھاۋا، تۇپراق مەنمەن»، «مەن شاھنىڭ قۇلى ۋە دۇنيانىڭ شاھى»، «مەن بىرلىكمەن ۋە كۆپلىكمەن»، «مەن چۈشەنگۈچى (سوبيېكت) ۋە چۈشىنىلىۋاتقان (ئوبيېكت) نەرسە»، «مېنىڭ بەلگەم نىشانسىز، مېنىڭ جايىم ماكانسىز»، «ئىككى دۇنيا بىردۇر» دېگەن قاراش بىلەن ئىدېئالىستىك، ئېنىقراقى ئوبيېكتىپ ئىدېئالىستىك ئالەم بىر پۈتۈنلىكى قارىشىنى ئىلگىرى سۈرۈپ، مەنسۇر ھەللاجىنىڭ «ئەنەلھەق» تەلىماتىنى كونكىرتنىلاشتۇرىدۇ. ئۇ «تەڭرى مەرگەز» قاراشلىرى بىلەن «ئىنسان مەرگەز» قاراشلىرىنى بىرلەشتۈرۈپ ئىلاھىيەتچىل، دۈم كۆمتۈرۈلگەن ئانتروپولوگىزىملىق پىكىرنى گەۋدىلەندۈرىدۇ. بۇ ئىنساننى خارلاشنى نوقتا قىلغان دىنىي ئىلاھىيەتچىلىك ۋە فىئودال ھاكىممۇتلەقچىلىق قاراشلىرىغا نىسبەتەن، ئىنساننى ئىلاھ سايىسى ۋە ئالەم بىرلىكى قاراشلىرى ئاساسىدا قوغدىغانلىق بولۇپ، مۇئەييەن ئىلغار ئامىلغا ئىگە ئىدى. ئەمما، ئۇ ئېقىمدىكىلەر تەركىدۇنياچىلىقنى، جەمئىيەتتىن ئايرىلىپ خىلۋەتتە ئىستىقامەت قىلىشنى تەكىتلەپ، ئىنساننى ئىلاھىي شەرىئەتنىڭ قۇربانى قىلىۋەتكەنىدى.
زەينىددىن مۇھەممەد ئىمام غەززالى سوپىزىم بىلەن كالامىزىمنى بىرلەشتۈرۈش، سوپىزىمنى كالامىزىمغا خىزمەت قىلدۇرۇش يولىدا كۈچەپ ئۇرۇنغان يەنە بىر خىل ئېقىمغا ۋەكىللىك قىلدى. غەززالى ئالەمنىڭ مونىستىك-پانتېستىك بىردەكلىكى ھەققىدىكى قاراشقا قارشى ھالدا تەڭرى بىلەن تەبىئەتنى، جان بىلەن بەدەننى، بۇ دۇنيا بىلەن ئۇ دۇنيانى بىر-بىرىدىن ئايرىپ، بىر-بىرىگە زىت قلىپ ئىزاھلىدى. ئۇ خۇددى «ۋاجىبۇل ۋۇجۇد» (مۇتلەق مەۋجۇدىيەت) جان تەڭرىدىن قىسقا ۋاقىت ئايرىلىپ چىققان مۇتلەق تەركىپ بولۇپ، بەدەن جاننىڭ قەپىزى، قۇللۇق زەنجىرى دەپ تەرغىپ قىلدى. غەززالى جان روھىيەتكە مەڭگۈلۈك بىرلەشكەندىلا ئالەم ئازابىدىن قۇتۇلىدۇ، بۇنىڭ ئۈچۈن دىن يولىغا بېرىلىش، «ئىلمىي زاھىر» (تەبىئەت ئىلىملىرى»نى مەرىپەتنىڭ دۈشمىنى، تەسەۋۋۇپنىڭ تۇرالغۇسى دەپ بىلىش، «تىرىكلىكتە ئۆلۈپ»، مەڭگۈ ئۆلمەسلىكنىڭ يولىنى تېپىش لازىم دەپ قارايدۇ. غەززالىنىڭ ئۇچىغا چىققان سۇنياتا-ماھايانا بۇددىزىمىغا ئوخشاپ كەتكەن بۇ خىل قاراشلىرىدا ئىنسان ھاقارەتلەنگەن ۋە كەمسىتىلگەن، ئىلاھىيەتچىلىك ۋە دەرۋىشلىك (ئاسكىتىزىم) دەۋەت قىلىنغان.
ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ جەھرىيە- قادىرىيە دەپ ئاتالغان يەسسەۋىچىلىك سوپىزىمى ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىك ۋە شېئىرى شەكىلگە ئېگە بولسىمۇ، ئۇنىڭغا غەززالى سوپىزىمىغا ئوخشاش رېئال دۇنيا خۇنۇكلاشتۈرۈلۈپ، كەلگۈسى- باقى دۇنيا گۈزەللەشتۈرىلىدۇ. ئۇ خۇنۇك زۇلمەتلىك، ۋاپاسىز، ئۈتكۈنچى، جىنايى دۇنيادا ئىنسان ئۈچۈن ھەقىقى نىجاد يولى شەرىئەت، تەرىقەت، مەرىپەت ۋە تەڭرى بىلەن قوشۇلۇش كۇرسى بولغان ھەقىقەتتىن ئىبارەت دەپ قارايدۇ. ئۇنىڭچە رېئال دۇنيادىكى گۈزەللىك ۋە بەخت-سائادەت كىشىنى «ئىشقى ئىلاھىيە»دىن ئازدۇرىدىغان قاباھەتتىن ئىبارەت. ئەھمەد يەسسەۋىنىڭ غەززالىغا ئوخشاپ كېتىدىغان تەركىيدۇنياچىلىق، ئىلاھىيەتچىلىك سوپىزىملىق قاراشلىرى ئۇنىڭ رىياللىققا قارشى ئەسەبىيلىكلىرىنى قوزغىغان، ئۇ مۇنداق يازغان:
«دۇنياپەرەس ناجىنىسلاردىن بويۇن تاۋلا،
بويۇن تاۋلاپ دەريا بولۇپ تاشتىم مانا.»
ئەلۋەتتە، خۇجا ئەھمەد يەسسەۋى ھۆكۈمران تەبىقىنىڭ ۋە دىنىي تون كىيىنىۋالغان تەييار تاپلارنىڭ بىر قىسمىنى پاش قىلغانلىقى، بەزىدە ئۆزىنى مەنسۇر ھەللاجىنىڭ مۇرتى دەپ جاكارلىغانلىقى، راۋان ئۇيغۇر تىلىدا يالقۇنلۇق سوپىزىملىق ھۆكمەت يازغانلىقى بىلەن غەززالىدىن قىسمەنلىك جەھەتتە ئاجرىلىپ تۇراتتى. يەسسەۋى سوپىزمنى ئۇنىڭ شاگرتلىرى- سۇلايمان بەقىرغانى، سەئىد ئاتا، باباماچىن قاتارلىقلار ئىزچىللاشتۇردى.
سوپىزىملىق پىكىر ئېقىمى تەرەققىياتىغا يېڭى تۈس كىرگۈزگەن روھانىيەتچىل مۇتۇپەككۇر- خوجا باھائىددىن نەقشىبەندى (1314-1388) دىن ئىبارەت. «نەقشىبەندى» (نەقىش سالغۇچى) نامى بىلەن شۆھرەتلەنگەن بۇ مۇتەپەككۇرنىڭ ئەسلى ئىسمى سەئىد مۇھەممەد ئىبىن جالالىدىن مۇھەممەد فازىل بۇخارى بولۇپ، بۇخارا يېنىدىكى قەسرى ئارىغان دېگەن جايدا تۇغۇلغان ۋە شۇ جايدا قازا قىلغان. خوجا باھائىددىن نەقشىبەندى مەشھۇر سوپى مىرسەئىد ئەمىر كۇلالىدىن تەلىم ئالغان.
خوجا باھائىددىن نەقشىبەندى چاغاتاي خانلىقىنىڭ ئاخىرقى دەۋرى- كېپەكخان (1318- 1326)، تارمار شېرىنخان (1326- 1334)، ئەمىر خازاغان خان (1346- 1358) دەۋرىدە، تۆمۈرلەڭ، تۇغلۇق تۆمۈرخاننىڭ ماۋرائوننەھىردىكى ئەمىر بولغان ۋە تۆمۈر ئىمپېرىيىسىنى شەكىللەندۈرگەن ۋاقىتلىرىدا ياشىدى، بۇ ئۆزگىرىشچان يىللار بولۇپ، كېپەك خان غايەت زور مەمۇرى ۋە مالىيە-پۇل ئىسلاھاتچىسى سۈپىتىدە تونۇلغان بولسىمۇ، ئۇنىڭدىن كېيىن ماۋرائوننەھىرنى ھاكىمەيت تالاشلىرى قاپلاپ كەتكەنىدى. نەتىجىدە تۇغلۇق تۆمۈرخان ئاقسۇدىن قوشۇن باشلاپ 1360-يىلى ئوتتۇرا ئاسىيانى تىنجىتىپ قەشقەر دەريا ۋادىسىغىچە يېتىپ بېرىپ، خوجا بارلاس ئورنىغا تۆمۈرلەڭنى (1336- 1405) ئەمىرلىككە كۆتۈرگەن. تۆمۈرلەڭ 1369- يىلى ھاكىمەتنى تارتىۋالغان چاغلاردا باھائىددىن نەقشىبەندى 50 ياشتىن ھالقىغانىدى.
خوجا باھائىددىن نەقشىبەندى زاماندىشى خوجا ھاپىز شىرازى (1320- 1389) بىلەن بىللە ئەينى زاماندا ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئوتتۇرا- يېقىن شەرقتە مەيدانغا كېلىش ئالدىدا تۇرغان ئاخىرقى فېئوداللىق مەدەنىيەت گۈللىنىشى- كەنجى رېنسسانىس ھادىسىسىنىڭ مۇقەددىمىسىنى ئاچقانىدى. باھائىددىن نەقشىبەندىنىڭ تەرەققىپەرۋەر قاراشلىرى پۈتۈن چاغىتاي ئەدەبىياتىغا ئىجابى تەسىر كۆرسەتتى.

2.نەقىشبەندىيە سوپىزمىنىڭ ئاساسىي ئالامەتلىرى
خوجا باھائىددىن نەقشىبەندىنىڭ سوپىزملىق قاراشلىرى نوقۇل سوپىزملىق پىكىر تەرەققىياتىنىڭ نەتىجىسى بولماستىن، ئىجتىمائىي- تارىخىي ئەمەلىيەت، پانتېزىملىق ئىدېئولوگىيە، بىرقاتار گۇمانىستىك پىكىرلەر ئۇنىڭغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتتى. بىز نەقشىبەندى قاراشلىرىدىن ئىبىن سىنانىڭ پانتېزىملىق ۋە تىبابەتچىلىك قاراشلىرى تەسىرىنى، «قۇتادغۇبىلىك»تە سۆزلەنگەن ئۆگدۆلمىش ئوبرازىدىكى رېئال دۇنيا ۋە ئىجتىمائىي بەخت- سائادەت قاراشلىرى تەسىرىنى ئوبۇل قاسىم فىردەۋى (940- 1020)، ئۆمەر ھەييام (1040- 1120)، نىزامى گەنجىۋى (1141- 1203)، شەيخ سەئىدى (1202- 1291) قاتارلىق گۇمانىزىم نامايەندىلىرىنىڭ پانتېزىملىق قاراشلىرى تەسىرىنى، ئەينى زاماندىكى ئىسلاھات، ئەمگەك تەرەققىياتىغا بولغان ئىجتىمائىي ئىنتىلىشلەر تەسىرىنى كۆرۈۋالالايمىز.
خۇجا باھائىددىن نەقشىبەندى ئالدى بىلەن سوپىزمنىڭ مەنسۇر ھەللاجى ۋە جالالىدىن رۇمى تەرىپىدىن ئىلگىرى سۈرۈلگەن ئىدېئالىستىك مونىزملىق- روھانىيەتچىل پانتېزملىق پىرىنسىپلىرىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈپ، تەڭرىنىڭ – تەبىئەتنىڭ بىردەكلىنى، تەڭرىنىڭ تەبىئەت ۋە كۆرۈنىدىغان نەرسىلەرگە يوشۇرۇنغانلىقىنى، دۇنيانىڭ بىرلا رېئال دۇنيا ئىكەنلىكىنى، دۇنيادا بىرلا ھايات بارلىقىنى مۇئەييەنلەشتۈردى.
خوجا باھئىددىن نەقشىبەندى ئۆز پىشىۋالىرىدىن تېخىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا تەركىدۇنياچىلىقنى، رىيازەت چېكىش ۋە خىلۋەتتە سۈلۈك تۇتۇش ۋاستىلىرىنى ئىنساننىڭ تەڭرى بىلەن «ۋەسلى ئىلاھىيە» كۇرسىغا يېتىشنىڭ بىردىن بىر ۋاستىسى ھەتتا ئاساسلىق ۋاستىسى دەپ قارىمايدۇ. ئۇ خۇددى ناۋائىي «نەسائىمۇل مۇھەببەت» ناملىق سوپىزىم تەزكىرىسىگە بېغىشلانغان كىتابىدا تىلغا ئالغىنىدەك، ئادەم سىلسىلە (ئىزچىل ئىستىقامەت) بىلەن ھېچ يەرگە بارالمايدۇ، دەپ قارايدۇ.
خوجا باھائىددىن نەقشىبەندى سوپىزم قائىدىلىرىنى ئىنسانىيەتكە، ئىنسانىيەت جەمئىيىتىگە (ئەنجۈمەن)، رېئال دۇنيادىكى ئىنسانىي ھاياتقا يۆتكەپ، گۇمانىستىك ۋە رېئالىستىك (دۇنياۋى) پىكىرنىڭ نوپۇزىنى تىكلەشكە تىرىشىدۇ. ئۇ خۇددى ئابدۇراخمان جامىنىڭ «نەفەھاتۇل ئۇنىس»، نەۋائىنىڭ «نەسائىمۇل مۇھەببەت» ناملىق ئەسەرلىرىدە قەيت قىلىنغاندەك «باتىنىدا (ئىچكى كۆڭۈلدە) ھەق (تەڭرى) بىلەن»، «زاھىردا (سىرتقى جەھەتتە، ئەمەلىيەتتە) خەلق بىلەن» بولماقنى شەرت قىلىدۇ.
خوجا باھائىددىن نەقشىبەندىنىڭ سوپىزملىق تەشەببۇسلىرى يۇقۇرقى پەلسەپىۋى- پانتېزملىق قاراش ئاساسىدا تۆۋەندىكى تۆت ئاساسىي پىرىنسىپتا گەۋدىلەندۈرۈلگەن:
ئۇنىڭ بىرىنچى پىرىنسىپى، «خىلۋەت دەر ئەنجۈمەن» (جەمئىيەتتە، ئادەملەر ئارىسىدا خىلۋەت سۈرمەك).
باھائىددىن نەقشىبەندىچە، جەمئىيەت- خەيرىيەتلىكتۇر، ئۇ، ئىنسانلار بىلەن بىللە ياشاشنى، ئىنسانلارنى تەرك قىلىپ، تەركى دۇنيادا خىلۋەت سۈرمەككە قارشى قويىدۇ. ئۇ بۇ نوقتىدا «قۇتادغۇبىلىك» داستانىدىكى ئۆگدۆلمىشنىڭ ئۇدغۇرمىشقا قىلغان نەسىھەتلىرىنى تەكىتلەيدۇ.
باھائىددىن نەقشىبەندىچە، كىشى، بولۇپمۇ سوپى ھالال ئەمگەك مىۋىسىگە يۆلىنىپ ياشىمىقى لازىم. ئۇ خۇددى ئەبۇل ھەسەن مۇھەممەد باقىر بىننى مۇھەممەد ئەلىنىڭ «مەقاماتى نەقىشبەندى» ناملىق ئەسىرىدە تىلغا ئېلىنغىنىدەك، ئىبادەتنىڭ توققۇزى ئۆز ئەمگىگى بىلەن  ھالال ھايات كەچۈرۈش دېگەنىدى. ئۇ «دىلى بەيارۇ، دەست بەكار» (كۆڭۈل يار بىلەن، قول ئىش بىلەن بولسۇن) دېگەن. ئۇ يەر تېرىپ، مېتالغا نەقىش چېكىش (چىكانكا) بىلەن شۇغۇللانغان، ھېكايە قىلىنىشىچە، ھىرات پادىشاھى مالىك ھۈسەيىن ئۇنى ئۆيىگە زىياپەتكە چاقىرغاندا، ئىلاجىسىز بارغان بولسىمۇ، ھېچنەرسە يېمىگەنمىش. پادىشا بۇ ھەقتە سورىغىنىدا، بۇ يەردىكى يېمەكلىكەر ھەقسىزلىق بىلەن كەلتۈرۈلگەچكە، ھالال ئەمگەك مىۋىسى ئەمەس دەپ جاۋاپ بەرگەن. بۇ پەقەت مۇختاجلارغىلا ياردەم بېرىش. ساخاۋەت قىلىشنى يوللۇق بىلگەن، دېھقانچىلىقتىكى ھالال ھەمكارلىق، لاپقۇتلاشماقنى تەشەببۇس قىلغان.
ئۇنىڭ ئىككىنچى پىرىنسىپى، سەفەر دەرۋەتەن» (ۋەتەننى زىيارەت قىلماق).
باھائىددىن نەقشىبەندىچە، بىر يەرنى خىلۋەتگاھ قىلىۋېلىپ، ئۆزلەت (كىشىلەردىن چەتنەپ ئىستىقامەت قىلماق)تا ئولتۇرىۋېلىش پايدىسىز بولۇپ، ساياھەت قىلىش، ھايات ئالىمىگە كەڭ ۋە پىكرەن چۆكۈپ نەزەر دائىرىسىنى كېڭەيتىش لازىم. ئۇ، تەبىئەت گۈزەل، ئۇندا كىشى لەززەتلىنىدىغان نۇرغۇن نەرسىلەر بار؛ دۇنيا غۇربەتخانا، غەمخانا ئەمەس؛ گۈزەل دۇنيادا پەقەت غەمدە، خىلۋەت – يالغۇزلۇقتا، بىرلا ئۆزلەتتە ياشاش خۇدا ئالدىدا نانكورلۇق بولىدۇ، دەپ قارايدۇ. نەقشىبەندىچە پەقەت سەپەر- زىيارەت بىلەن دۇنيادىن خەۋەردار بولغاندىلا، دۇنيانىڭ قەدرىنى بىلگىلى بولىدۇ.
ئۇنىڭ ئۈچىنچى پىرىنسىپى «نەزەر دەرقەم» (ھەر بىر قەدەم، ھەربىر ئىشنى تەپەككۇر بىلەن ئورۇندىماق).
باھائىددىن نەقشىبەندىچە، دۇنيا پۈتۈنلەي ئازاپ دېڭىزى ئەمەس، ھەرخىل سەۋەن، يېڭىلىش بەختسىزلىكتىن خالى بولۇش ئۈچۈن ھەربىر قەدەمنى پۇختا ئويلاپ باسماق لازىم. ئۇ، ئومۇمەن ئىنسانغا مەنپەئەت يەتكۈزىدىغان، خۇشاللىق يەتكۈزىدىغان قەدەمنى توغرا قەدەم، ئەكسى نەتىجە بېرىدىغان قەدەمنى ناتوغرا قەدەم دەپ، ئىنساننىڭ ئەمەلىي مەنپەئەتىنى ئۆلچەم قىلغان. ئۇ ھەرقانداق مەنپەئەتلىك قەدەم مۇمكىنلىكلىرىنى غەنىمەتلىك دەپ قارىغان. ئۇ تەجىربە قىلىپ كۆرۈشنىڭ موھىملىقىنى كۆرسەتكەن.
ئۇنىڭ تۆتىنچى پىرىنسىپى «خۇش دەر دەم) (ھاياتنى كۆڭۈللۈك ئۆتكۈزمەكلىك).
باھائىددىن نەقشىبەندىچە، تەبىئەت ۋە رېئال دۇنيا نازۇ- نېمەت، گۈزەللىك ۋە لەززەت ماكانى بولۇش بىلەن بىللە، ھەربىر شەخسنىڭ بۇندىكى ھاياتى ۋاقىتلىق، چەكلىك. ئىنسان ئۇنىڭدىن بەھىرلىنىش ھوقۇقىغا ئېگە ۋە شۇ سەۋەپلىك يارىتىلغان. نەۋائى سۆزى بىلەن ئىپادىلەنگەندە «تەڭرى جەزبەسىدىن بىر جەزبە ئىنسان ئول سائادەتكە مۇشەررەفتۇر».
باھائىددىن نەقشىبەندىچە، نەبىئەت نازقىلىدۇ، چاقچاق قىلىدۇ، قارشىلىق كۆرسىتىدۇ. ئىنسان بۇنىڭغا ئۆز قانىتىنى سۇندۇرماي، كۈچ سەرپ قىلىپ (كۆرەش قىلىپ-ئاپتۇر) ئۇنىڭدىن بەھىرلىنىش كېرەك. نەقشىبەندى، ھەر نەپەس غەنىمەتلىك، ئۇنى كۆڭۈللۈك ئۆتكۈزمەسلىك، غەمكىن قىلىۋېتىش نادانلىق، ئۆزىنى ۋە دۇنيانى چۈشەنمەسلىك، ھەرقانداق ھاياتنى كۆڭۈللۈك ئۆتكۈزۈشكە قارشى سۆزگە قۇلاق سالماسلىق لازىم.
باھائىددىن نەقشىبەندى بەدەننىڭ ساغلاملىقىنى، مۇۋاپىق ئوزۇقلىنىشنى، ھەرخىل زەئىپلەندۈرىدىغان ھەركەتتىن چەتلىشىشنى ۋە ئەمگەك بىلەن شۇغۇللىنىشنى ھاياتنى كۆڭۈللۈك ئۆتكۈزۈشتىكى ئالدىنقى شەرت دەپ كۆرسەتكەن.
خوجا باھائىددىن ئۆزىنىڭ يۇقۇرقى تۆت پىرىنسىپى بىلەن سوپىزمنى گۇمانىزملىق ۋە راتسېئونالىزىملىق قاراشلارغا يېقىنلاشتۇرۇپ، دۇنياغا ۋە رېئال ھاياتقا ئۈمىدۋارلىق بىلەن قاراپ، ھاياتنى پاك نېيەت، ھالال ئەمگەك، مۇۋاپىق روزىغار بىلەن ئۆتكۈزۈش، ئادىل بولۇش، خەلقنى سۆيۈش قاتارلىق ئىلغار ئىدىيىلەرنى ئىلگىرى دۈردى. نەقشىبەندى روھانىلار تەرىپىدىن تەقىپ قىلىنىپ، يۇرتىدىن قېچىپ كېتىشكە مەجبۇر بولغان. ھەتتا ئۇ ھەقتە تۆھمەتلەر (مەسىلەن، قايسى پادىشاھ سارىيىدا جاللاتلىق ۋەزىپىسىنى ئۆتەپتۇ، دېگەندەك) تارقالدى.
باھائىددىن نەقشىبەندى روھانىيەتچىلىكنىڭ مونستىك، سوپىزىملىق ئىدېئالىزمدىن سوپىلىق قائىدىلىرىدىن خالاس بولغان ئەمەس. ئۇ يەنىلا ئىلاھىيەت ئىرپانچىلىقى، ئىشقى ئىلاھىيە ۋە مۇرىتچىلىك قاراشلىرىنى ئىزچىللاشتۇرغان. شۇنداقتىمۇ ئۇنىڭ ئىدىيىلىرى مۇھەممەت غەززالى، بولۇپمۇ ئوتتۇرا ئاسىيادا ئىككى ئەسىردىن ئارتۇق ھۆكۈمرانلىق قىلغان يەسسەۋىچىلىك سوپىزمغا خاتىمە بېرىپ، ئەركىن پىكىر ۋە دۇنياۋى- رېئالىستىك ئەدەبىياتنىڭ راۋاجلىنىشىغا كۆرىنەرلىك ھەسسە قوشتى.

3.نەقشىبەندىچىلىكنىڭ چاغاتاي ئەدەبىياتىغا تەسىرى
نەقشىبەندىچىلىك سوپىزمى تىز ئارىدا كەڭ تارقالدى ۋە قوبۇل قىلىندى. ئۇ ئەينى زامان روھىيىتىدە كالامىزم ۋە يەسسەۋىچىلىك كىشەنلىرىنى مەلۇم دەرىجىدە بۇزۇپ تاشلاشقا پايدىلىق بولغان. بولۇپمۇ تۆمۈرىلەر ئىمپېريىسى دەۋرىدە يېڭىدىن ھاسىل قىلىنغان ئارىلاشما مەدەنىيەت تەسىرىدە شەكىللەنگەن ئاخىرقى باسقۇچتىكى ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيەت گۈللىنىشى موھىتىدا بۇ خىل پىكىر ئېقىمىنىڭ مۇخلىسلىرى تېخىمۇ كۆپەيدى. ھەتتا خوجا باھائىددىن ئۇلۇغ ئەۋلىيا دەرىجىسىگە كۆتۈرۈلۈپ، ئۇنىڭ مازىرىنى تاۋاپ قىلىش ھەج ساۋابى بىلەن باراۋەر دېگەن قاراش شەكىللەندى. كەمبىغەل ئاھالە ئارىسىدا نەقشىبەندىنى پىر تۇتۇش ئۇدۇمى مەيدانغا چىقتى.
شۇنى ئىزاھلاش ھاجەتكى، نەقشىبەندىچىلىك ئوتتۇرا ئاسىيانى، ئېنىقراقى سەمەرقەند، ھىرات، ئەنجان ۋە يەركەننى مەرگەز قىلغان كەنجى فېئوداللىق رېنسسانىس ھادىسىنى، ئۇنىڭ ئۇتۇقلىرىنى مەيدانغا كەلتۈرگىنى يوق، بەلكى بۇ ھادىسە ۋە ئۇتۇقلارغا رېئالىزملىق، گۇمانىزملىق ھۆسۈن قوشتى، خالاس.
ئۇ ئىنساننىڭ خارلانغان ئورنى، تەرىقەت جەبىرۇ- جاپاسىنى ئېتىبارغا ئېلىپ، ئىشقنى تەڭرىگە (ئىشقى ئىلاھىيە) ۋە ئىنسانغا (ئىشقى مەجازى) بېغىشلىدى. زاھىد- خۇدبىنلىك نامىدا مەسخىرە ئوبيېكتى بولۇپ قالدى. مەرىپەت- ھەم ئىلاھىيەتلىك ھەم بىلىش خاراكتىرلىك مەنىگە ئېرىشتى.
خوجا باھائىددىن نەقشىبەندىنىڭ مەۋلانە نىزامىدىن، سەددىدىن قەشقەرى، مەۋلانە نۇرىددىن، ئابدۇراخمان جامى قاتارلىق سوپىزملىق ئالىپتا مۇرىت- ۋارىسلىرى بولغان. ئۇنىڭ ئىش-ئىزلىرى ھەققىدە ئەبۇل ھەسەن مۇھەممەد ئەلىنىڭ «ھەقاماتى نەقىشبەندى»، ئابدۇراخمان جامىنىڭ «نەفەھاتۇل ئۇنىس»، نەۋائىنىڭ «نەسىمۇل مۇھەببەت» قاتارلىق كۆپلىگەن ئەسەرلىرى يېزىلدى.
چاغاتاي ئۇيغۇر (كېيىنچە ئۇيغۇر ئۆزبېك) ئەدەبىياتىنىڭ مۇنەۋۋەر ۋەكىلى مۇھەممەد خارەزمىنىڭ «نامە» ژانىرىدىكى «مۇھەببەتنامە» ناملىق داستانى يەسسەۋىچىلىك تەسىرىنى يېڭىپ، نەقشىبەندى قاراشلىرىغا مۇۋاپىق ئىنسانىي كۈزەللىك ۋە ئىنسانى مۇھەببەتنى كۈيلىگەن موھىم سەمىرە بولدى. ئۇنىڭ:
«ئايانا مېھرىبان، ئەھلى ۋاپاسىز،
جاھان يەلدەك، ئۆمۈر گۈلدەك باقاسىز.»
«تالىم گۈلچېھرە نەرگىس كۆزلىرىڭ بار،
شەكەر دۇرداغى شېرىن سۆزلىرى بار.»
«قەدەم دەرنىھ، كى دەر ئىشقى مەجازى،
بە مەقسۇدى رەسى، گەر پاكبازى.»
(مەجازى مۇھاببەتكە قەدەم قوي! پاك ۋە سادىق بولساڭ بۇ يولدا مەقسەتكە يېتىسەن.)
دېگەن مىسرالىرى يېڭى دۇنياۋى يۈزلىنىشنى گەۋدىلەندۈرگەن چاغاتاي ئەدەبىياتىنىڭ گۈيىنى ئىپادىلەيدۇ.
ئەبەيدۇللا لۇتپىنىڭ:
«ئابىھايات دۇنيادا بار ئولسا، لەلىڭ ئول.»
«بۇرقەنى() كۆتەر، تەڭرى ئۈچۈن، ئەل سېنى كۆرسۇن،
بۇ ھۆسنى مالاھەت () يەنە قايسى كۈن ئۈچۈندۇر.»
() بۇرقە ـ پەردە نىقاب.
() مالاھەت- گۈزەللىك

ئاتائىنىڭ:
«ئول سەنەمكىم، سۇ ياقاسىدا پەرىدەك ئولتۇرۇر،
غايەتى نازۇكلىقىدىن سۇ بىلەن يۇتسە بولۇر.»
سەككاكىنىڭ:
«ئىشىق ئىشىن سەككاكى ئەۋزەل بىلمەدى ئاسان كۆرۈپ،
ئاخىرى ئۆز جانىنىڭ ئىشىنى دىشۋارى ئەيلەدى.»
دېگەن مىسرالىرى مۇشۇ يېڭى يۈزلىنىشنىڭ مىسال قەترىسىدۇر، خالاس.
ئەبدۇراخمان جامى مەۋلانە سەددىدىن مۇھەممەد قەشقەرى تەسىرىدە نەقشىبەندىچىلىك قاراشلىرىنى تىكلىدى. ئۇ ھەتتا ئۆمرىنىڭ ئاخىرىغىچە سەددىدىن قەشقەرىنىڭ مەشھەتتىكى قەبرىسىگە شەيخلىق قىلىپ، ئاخىرى ئۆزىمۇ شۇ جايغا دەپىن قىلىندى.
ئەلشىر ناۋائى ياشلىقىدا پەرىددىن ئەتتارنىڭ «مەنتىقۇتتەيىر» داستانى تەسىرىدە سوپىزىملىق كۆزقاراشقا ئېگە بولغانىدى. ئۇ ئابدۇراخمان جامىنىڭ تەسىرىدە تىزلا نەقشىبەندى قاراشلىرىنىڭ تەسىرىگە ئۈچرىدى.
خوجا باھائىددىن نەقشىبەندى قاراشلىرى ئەلشىر ناۋائى قاراشلىرى بىلەن تەڭداش ئەمەس، ئەلۋەتتە. شۇنداقتىمۇ، نەقشىبەندىچىلىك سوپىزىمنىڭ نەۋائى لىرىكىسىغا كۈچلۈك تەسىر قىلغانلىقىنى ئىنكار قىلىش مۇمكىن ئەمەس. ئۇ:
«مۇساپىر بول، ئەمما ۋەتەن ئىچرە بول،
تىلە خىلۋەتۇ، ئەنجۈمەن ئىچرە بول.»
دەپ يازغانىدى.
بىز سۇلتان سەئىدخان، ئابدۇرىشىتخان غەزەللىرىدىن، بابارەھىم مەشرەپ، بولۇپمۇ مۇھەممەد سىدىق زەلىلى شېئىرىيىتىدىكى مەجازى مەزمۇنلاردىن مەزمۇنلاردىن نەقشىبەندىچىلىك تەسىرىنى، ھەتتا نەقشىبەندى نامىغا بېغىشلانغان جۈملىلەرنى كۆرەلەيمىز. مەلۇم مەنىدە بۇ خىل تەسىر تاكى چاغاتاي –ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ ئاخىرقى ۋەكىللىرىگىچە داۋام قىلغان دېيىش مۇمكىن. زەلىلى مۇنداق يازغانىدى:
«گۆھنەلەنگەرى ئالەم، كارۋان ئېرۇر ئادەم.
دەم ئېلىپ ئۆتەر بىردەم، سەن بۇدەم غەنىمەت تۇت.»
«سەن ئۆزۈڭگە بۈگۈن تاماشا قىل،
ھەر ئەجايىپكى باردۇر ئادەمدە،
ئەقلى كامىل تەنىڭدە جەيھۇندۇر،
نە تىلەر سەن سۇ قەترەئى نەمدە.
ئەر غۇنۇننىڭ سەداسىدىن كۆيدۈم،
شۇ ئىلە تاشلايدۇ زىر ئىلە بومدە.
قايدا ئېيسا كەبى مەسىھايى،
كۆر ئەي ئەسرارى ھەقنى مەريەمدە...»
خوجا باھائىددىن نەقشىبەندى سوپىزمى ئوتتۇرا ئاسىيا پەلسەپە ئىدىيە تارىخى، ئەدەبىياتى تارىخىغا سالماقلىق تەسىر قىلغان. ئۇنى ھەر تەرەپلىمە مۇلاھىزە قىلماي تۇرۇپ، ئىدىيە ۋە ئىجادىيەت تارىخىنىڭ مۇرەككەپ مەنزىرىسىنى روشەنلەشتۈرۈش مۇمكىن ئەمەس.
1988-يىل، ئۈرۈمچى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

ھۇما

ئابدۇشكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (7)
قاتالام نەزىريىسى ۋە مېتودولوگىيىلىك قىممىتى

ماركس مۇنداق دەيدۇ: «ھەقىقەت ئۈستىدە ئىزدىنىشنىڭ ئۆزىمۇ ھەقىقەتكە مۇۋاپىق بولۇشى لازىم. ھەقىقەتكە مۇۋاپىق بولغان ئىزدىنىش كېڭەيتىلگەن ھەقىقەت بولۇپ، مۇنداق ھەقىقەت چېچىلىپ كەتكەن ھەممە ھالقىلارنى ئەڭ ئاخىرىدا ئۆزئارا بىرلەشتۈرىدۇ.» («ماركىس؛ پىروسىيىنىڭ يېقىنقى كىتاپ- ژورناللارنى تەكشۈرۈش پەرمانىغا باھا»، «ماركىس ئېنگىلىس ئەسەرلىرى»، خنزۇچە نەشرى 1-توم 8-بەت)
ئېنگېلىس مۇنداق دەيدۇ: «ماتىريازىملىق دۇنيا قاراش تەبىئەتنى سىرىتتىن تەركىپ قوشماي ئۇنىڭ ئەسلىدىكى قىياپىتى بويىچە چۈشىنىشتۇر.» (ئېنگېلىس: «تەبىئەت دىئالېكتىكىسى»، خەنزۇچە نەشرى، 163-بەت) فېيىرباخ «كەلگۈسى پەلسەپە قائىدىلىرى» ناملىق ئەسىرىدە: «دۇنيا ئوچۇق مېڭىلىك كىشىلەرگە ئۆز ئىشىكىنى ئېچىپ قويغان» دېگەنىدى.
دەرۋەقە، مېتودولوگىيىنىڭ توغرا ياكى ناتوغرىلىقى، توغرىلىق دەرىجىسى ئوبيېكتنى كۆزىتىشتە، ئۇنىڭ ھادىسلىرىنى ۋە ماھىيەتلىرىنى، ئۇنىڭدىكى بىرقانچە قاتلاملىق قانۇنىيەتلەرنى بىلىشتە ھەل قىلغۇچ تەسىر كۆرسىتىدۇ. مېتودولوگىيە مەسىلىسى تېگى- تەكتىدىن ئېيتقاندا، سوبيېكتنىڭ ئوبيېكتنى قانداق پوزىتسىيەدە، قانداق ئۇسۇلدا بىلىش مەسىلىسىدىن ئىبارەت.
توغرا مېتودولوگىينى قوللانماي ھەقىقىي بىلىمگە ئېرىشىش مۇمكىن ئەمەس. بۇ نوقتىدىن تەتقىقات مەسىلىسىدە مېتودولوگىيىلىك پىرىنسىپلارنىڭ يېتەكچى ئەھمىيەتكە ئىگە ئىكەنلىكىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈش لازىم.
قاتلام – كەڭ چۈشەنچىدىن ئىبارەت. بۇ چۈشەنچىنى يۈزەكى قارىغاندا بىز كۆرىۋاتقان بىر قاتار شەيئىلەرنىڭ قاتلاملىقى مەۋجۇتلىقىنى بىلىمىز. ئەگەر تېخىمۇ ئىچكىرىلەپ نەزەر سالساق بارلىق ماددى دۇنيانىڭ، زەررىدىن قوياشقىچە، ھۆجەيرىدىن ئىنسان مېڭىسىگىچە؛ بارلىق روھى ھادىسلارنىڭ ھېسسى بىلىشتىن تەپەككۇرغىچە، ئىدېئولوگىيىدىن مەنىۋى مەدەنىيەت ھادىسلىرىگىچە ھەم قۇرۇلمىلىق ھەم راۋاجلىنىش جەريانىلىق جەھەتتە كۆپ قاتلاملىق ئىكەنلىكىنى كۆرىمىز. ئالەمنىڭ رەڭگارەڭلىكى، ئۇنىڭ تۈزۈلمە جەھەتتىكى كۆپ قاتلاملىقى ۋە راۋاجلىنىش جەريانىدىكى كۆپ قاتلاملىقىدىن خالى ئەمەس. قاتلاملىق ئوبيېكتىپ دۇنيادىكى ۋە بىزنىڭ بىلىش روھىيىتىمىزدىكى ئومۇمىي مەۋجۇتلۇققا ئىگە چىنلىقتىن ئىبارەت. بىز بۇنىڭغا كۆز يۇمالمايمىز. قاتلاملىق قارىشى ماتىريالىزىملىق قاراش. قاتلامسىز ھېچقانداق قۇرۇلمىنى، ھېچقانداق تەدرىجى تەرەققىياتنى (ئىۋۇلوتسىيىنى)، ھېچقانداق تارىخنى تەسەۋۋۇر قىلىش مۇمكىن ئەمەس.
دۇنيا بىر پۈتۈن ماددى دۇنيادىن ئىبارەت. بىر پۈتۈن ماددى دۇنيانىڭ سىرىتىدا ياكى ئۇنىڭ بىلەن بىر قاتاردا پاراللېل تۇرغۇچى ئىككىنچى دۇنيا، روھى دۇنيا، ئىلاھىي دۇنيا مەۋجۇت ئەمەس (روھى دۇنيا ۋە ئىلاھى دۇنيامۇ مۇشۇ چەكسىز ماددى دۇنيانىڭ يەنى چەكسىز ئالەمنىڭ سىرتىدا ئەمەس). جەمئىيەت ۋە روھىيەت دۇنياسى (ئىنساننىڭ روھىيەت دۇنياسى) ماددىي دۇنيانىڭ راۋاجلىنىش مەھسۇلىدىن، ئۇنىڭ تاكاممۇللاشقان بىر شەكلى ۋە بىر ھالىتىدىن باشقا نەرسە ئەمەس، ئەڭ ئېلېمېنتار ماددى تۈزۈلمىنى ئىنكار قىلىپ، بۇنداق تاكاممۇللاشقان شەكىل ۋە ھالەتنى تەسەۋۋۇر قىلىش مۇمكىن ئەمەس. قەدىمكى گرېك مۇتەپەككۇرى ئارىستوتىل ماددا بىلەن شەكىل، مۇناسىۋەت قاتارلىق كاتېگورىيىلەر ئارقىلىق، ئوتتۇرا ئەسىر مۇتەپەككۇرى ئەلفارابى ئەتتۈركى «جەۋھەر» (سوبىستانسىيە- ئەسلى زات)، «ئەئىراز» (ئاكسىدېنىيە-ھالەت) قاتارلىق كاتېگورىيىلەر ئارقىلىق ئالەمنىڭ ماددىلىقى ۋە ئۇنىڭ رەڭگارەڭلىكى- قاتلاملىقىنى ئىزاھلاشقا ئۇرۇنغانىدى. فارابى ئالەمنى مىنېراللار، ئۆسۈملۈكلەر، ھايۋانات ۋە ئىنسانىيەتتىن ئىبارەت تۆت دەرىجىگە – تۆت قاتلامغا بۆلۈپ ئالدىنقى قاتلامنىڭ يۇقىرى باسقۇچى كىيىنكى قاتلامنىڭ ئىپتىدائىي باسقۇچىغا تۇتىشىدىغانلىقىنى تىلغا ئالغان. فارابى مۇشۇ قاراش ئاساسىدا ئىنساننىڭ ھايۋاندىن كىيىن پەيدا بولغانلىقىنى مۇئەييەنلەشتۈرگەن. ھازىرقى زامان پەن-تېخنىكىسى ــ يادروفىزىكىسىدىن ئاسترونومىيىگىچە، جانسىز تەبىئەتتىن بىئولوگىيىگىچە، پىسخولوگىيىدىن لوگىكىغىچە، ئانتروپولوگىيىدىن ئېتنولوگىيىگىچە بارلىق ماددى، روھى، ئىجتىمائىي ۋە تارىخىي راۋاجلىنىشنىڭ قاتلامدىن ئايرىلمىغانلىقىنى بارغانسىرى ئىسپاتلىدى. بىز بىلىش تارىخىدىكى موھىم كاتېگورىيىلىك مۇۋەپپەقيەت بولغان  «ماددا»، «روھ»، «شەكىل»، «مەزمۇن»، «مىقدار»، «سۈپەت»، «ماھىيەت»، «ھادىسە»، «يەككە»، «كومپلېكس»، «تەبىئىي»، «ئىجتىمائىي»، «جانسىز»، «جانلىق»، «سوبيېكت»، «ئوبيېكت» قاتارلىقلارنىڭ كۆپ ھاللاردا مۇنازىرە تېمىسى بولۇپ قالىدىغانلىقىنى كۆرىمىز. بەزىلىرى مەزمۇن ماددا دېسە، بەزىلىرى مەزمۇن روھ دەيدۇ، بەزىلىرى گۈزەللىك ماھىيەت دېسە، گۈزەللىك ھادىسە، ھالەت دەيدۇ. مۇنداق تالاش-تارتىش ھېلىغىچە ساقلانغان.
قاتلاملىق- تەبىئەت، جەمئىيەت، تەپەككۇر دۇنيادىكى بارلىق قۇرۇلمىلىققا، مۇناسىۋەتكە، سەۋەبىياتقا، تەرەققىياتقا تۇتاشقان ئومۇمى ھادىسە. مۇنداق قاتلاملىق قۇرۇلما، قاتلاملىق تەرەققىيات بىزگە قاتلاملىق بىلىش مۇمكىنچىلىكىنى بېرىدۇ. بىز ئۆزىمىز تەكشۈرىدىغان ئوبيېكتنى قاتلاملىق تەھلىل قىلىشىمىز، قاتلاملىق ئومۇملاشتۇرىشىمىز، قاتلاملىق مۇھاكىمە قىلىشىمىز مۇمكىن. مۇنداق بىلىش ئۇسۇلىنى قاتلام نەزىريىسى دەپ ئاتاشقا بولىدۇ. قاتلام نەزىريىسى بىرخىل ئىلمىي مېتودولوگىيە سۈپىتىدە ماكان خاراكتىرلىك ئالدىن- كېيىنلىك، سەۋەپ نەتىجىلىك، ئانا- بالىلىق تەرەققىيات قاتلام مۇناسىۋەتلىرىنى، كومپلېكسلىق، ئارىلاشمىلىق (سېنكىرتىك)، قايتا ئېرىشىلمىلىك، ئىۋۇلوتسىيىلىك، ئۆزگىرىشلىك ھالەتلەرنى بىلىشتە غايەت زور ئىقتىدار ۋە قىممەت بېغىشلايدۇ.
ئەلۋەتتە قاتلام نەزىريىسى تۇرغۇزىلىشى لازىم. ئۇ مېنىڭچە ئىنفورماتسىيە، گېرنىتكا (تىزگىنلەش) نەزىريىلىرىگە نىسبەتەن تېخىمۇ كەڭ، تېخىمۇ تىرەن، تېخىمۇ يىراق، تېخىمۇ ئومۇمىي ئىلمىي قىممەتكە ئىگە بولغان مېتودولوگىيە. ئۇ تۈگۈنلەرنى يېشىش، سىرلارنى ئېچىش، ھەقىقەتنى تېپىش يولىدىكى يېڭى مېتودولوگىيىلىك تەپەككۇر قۇرالىدىن ئىبارەت.
قاتلام نەزىريىسى تەبىئىي پەنلەر ئۈچۈن، ئىجتىمائىي ۋە تارىخى پەنلەر ئۈچۈن، تىل ۋە تەپەككۇر پەنلىرى ئۈچۈن، تۇرمۇش ۋە سەنئەت ئۈچۈن، كېسەللىك ۋە جىنايى ئىشلار تەتقىقاتى ئۈچۈن، قىسقىسى بىلىش ۋە تەتقىق قىلىشنىڭ ھەممە ساھەسى ئۈچۈن ئۆزىنىڭ مېتودولوگىيىلىك ئىقتىدارىنى داۋاملىق كۆرسىتىدۇ.
بىز پەلسەپىدە «ماتىريالىزىم» ياكى «ئىدېئالىزم» دېگىنىمىزدە، بۇ قاراشلارنىڭ قەدىمكى زامان ۋە ھازىرقى زامان قاتلاملىرىنى، مەسىلەن: پىلاتون ئوبيېكتىپ ئىدېئالىزمى بىلەن گېگىل ئوبيېكتىپ ئىدېئالىزمىنى قانداق پەرقلەندۈرىشىمىز مۇمكىن؟ بىز يەنە «تەپەككۇر» دېگىنىمىزدە قەدىمكى زامان ۋە ھازىرقى زامان كىشىلىرىگە خاس «تەپەككۇرنىڭ تارىخى شەكلى»نى قانداق پەرقلەندۈرۈشىمىز لازىم؟ بىز مەدەنىيەت تارىخىدا ھەرقايسى قەبىلىلەر، مىللەتلەر ۋە دۆلەتلەرنىڭ دۇنياغا يۈزلەنمىگەن مەھەللىۋى ــ مىللىي مەدەنىيىتى بىلەن ئۇنىڭ دۇنياغا يۈزلەنگەن، ئارىلاشما ــ سېنكرتىك ئالەمشۇمۇل، تارىخى ئەھمىيەتلىك مەدەنىيەت تىپلىرىنى تارىخى قاتلامسىز قانداق ھەل قىلىشىمىز مۇمكىن؟ ئۇيغۇر مىللىتىنى مىسال قىلساق ھەرقايسى تارىخى دەۋرلەردىكى ئۇيغۇرلار ۋە بۈگۈنكى ئۇيغۇرلار گەرچە ئىزچىل تۈردە «ئۇيغۇر» ئاتالمىسى بىلەن ئالامەتلەندۈرۈلسىمۇ، ئۇلار ئېتنولوگىيىلىك قاتلام، ئىجتىمائىي- تارىخى قاتلام، مەنىۋى مەدەنىيەت قاتلىمى جەھەتتە داۋاملىق ئۆزگۈرۈشكە ئۈچراپ ئۇيغۇرلار بىلەن 1989- يىلقى ئۇيغۇرلار ئىجتىمائىي- ئىقتىسادىي تۈزۈلمە، مەدەنىيەت ۋە ئىدولوگىيىلىك تۈزۈلمە جەھەتتە ئوخشىمىغان قاتلام ھاسىل قىلدى ۋە قىلىدۇ.
ئېستېتىكا جەھەتتىمۇ گۈزەللىك ۋە گۈزەللىك ھادىسلىرىنىڭ كۆپ قاتلاملىق ئىكەنلىكىنى، ئۇنى پۈتكۈل گۈزەللىك ھادىسلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان «قاتلاملىق ئېستېتىكا» سېستىمىسىنى بەرپا قىلىش ئارقىلىق ھەل قىلىش لازىملىقىنى كۆرىمىز.
تارىخى تەرەققىيات نوقتىنەزىرى بويىچە ھەربىر يېڭى ئىجتىمائىي فورماتسىيىنىڭ پۈتكۈل ئىنسانىيەت جەمئىيىتى تارىخىنىڭ داۋامى ئىكەنلىكىنى چۈشەنمىگەندە، ياكى ئۇنى تارىخى تەرەققىياتتىن ئۈزىۋېلىپ قارىغاندا، شۇنداقلا ئىنسانىيەت جەمئىيىتىنىڭ ئۆز تەرەققىياتىدىمۇ كۆپ باسقۇچلۇق ئىكەنلىكىنى، جۈملىدىن ئۇنىڭ بىرنچى باسقۇچى بولغان ئىپتىدائىي باسقۇچىنىڭ كۆپ قاتلاملىق ئىكەنلىكىنى چۈشەنمىگەندە قانچىلىك نەزىريە ۋە تاكتىكىلىق ئادىشىشلارنىڭ يۈز بېرىدىغانلىقىنى بىلىشىمىز لازىم.
مۇھەببەت- نەپرەت، جىنايەت- جازا، تەلىم –تەرىبىيە قاتارلىق ساھەلەرمۇ قاتلاملىق تۈزۈلمە ۋە قاتلاملىق راۋاجلىنىشتىن ئايرىلمايدۇ. قاتلام نەزىريىسى  بۇ ساھەلەر ئۈچۈنمۇ ئىلمىي مېتودولوگىيىلىك قۇرال. ئۇ، جەمئىيەتنىڭ مەنىۋى مەدەنىيەت قۇرۇلىشىدا كەم بولسا بولمايدىغان ئەمەلىي ئۈنۈمدارلىققا ئىگە.
1989-يىل ماي، ئۈرۈمچى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما