ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (1)

ھۇما

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (28)
ئوقۇتقۇچى توغرىسىدا
مائارىپتا مۇۋەپپەقيەت قازىنىشنىڭ سىرى ــ ئوقۇتقۇچىغا ھۆرمەت تۇرغۇزۇشتۇر.
                                        ــ ئېمىرسون (ئامېرىكا)
مۇقەددىمە
ئوقۇتقۇچى ـ ھۆرمەتلىك نام. شۇڭىمۇ بۇ نام توغرىسىدا مەدھىيە يازمىغان، ھېكمەت پۈتمىگەن مۇتەپەككۇرلار بولمىسا كېرەك. چۈنكى ئوقۇتقۇچى ئىنسان قەلبىگە تۈنجى مەرىپەت نۇرىنى ئېلىپ كىرگۈچى مەشئەل! ئۇ ئىنسانىيەت مەدەنىيەت تارىخىنىڭ ئاسمىنىنى يورۇتقۇچى قوياش! مىللەتنىڭ باغۋىنى، دۆلەتنىڭ مۇرەببى، «ئىنسانىيەت روھىنىڭ ئىجېنېرى!»
ئوقۇتقۇچى ــ ياش ئەۋلادلارنىڭ ئىلىم-پەن دۇنياسىدىكى تۇنجى ھامىيسى! ئۇ، بىلىم خەزىنىسىنىڭ ئالتۇن ئىشىكىنى ئاچقۇچى، ئەقىل دۇردانىلىرىنى چاچقۇچى. ھېكمەت قامۇسىنىڭ مەنىلىرىنى يەشكۈچى، تارىخ بىلەن ماكان، تىلسىم بىلەن زامان ئارىسىدا پەرۋاز قىلىپ، مۇتەپەككۇرلار بىلەن سۆھبەتلەشكۈچى، ھەقىقەت مەرۋايىتلىرىنى تەشكۈچى زەكى ئۇستاز ـ پىداركار جەڭچى، مېھرىبان، ساپ قەلب ئىگىسى.
ئۇلۇغ ئوقۇتقۇچى - ئۇستازلارسىز ئۇلۇغ مەرىپەت ئەزىمەتلىرى ۋايىغا يەتمىگە بولاتتى. ئەپلاتوننىڭ ئوقۇتقۇچىسى سوقرات، ئارىستوتىلنىڭ ئۇستازى ئەپلاتون، ئىسكەندەر زۇلقەرنەيننىڭ ئۇستازى ئارىستوتىل بولغىنىدەك، ئابدۇراخمان جامىي ئەلشىر ناۋائىنىڭ يېتەكچىسى، سەددىدىن قەشقەرى جامىنىڭ ئۇستازى ئىدى.
ئىنسانىيەت تارخىدىكى بەزى مەشھۇر مۇتەپەككۇرلار ھەتتا ئوقۇتقۇچىلىق كەسپى بىلەنمۇ شۇغۇللانغان. مەسىلەن: ھىپوگرات، قارابى، ئىبىن سىنا، تاتۇڭا، شۇەن زاڭ، گېگىل، كۇڭزى، قېدىرخان، ھۇۋەيدا، ئابدۇقادىر دامۇللا، مەمتىلى ئەپەندى قاتارلىقلار شۇنىڭ جۈملىسىدىندۇر.
ئوقۇتقۇچىنىڭ ۋۇجۇدىدا ئىككى مۇھەببەت رىشتىسى يەنى كەسپكە بېغىشلانغان مۇھەببەت بىلەن ئىلىمگە بولغان مۇھەببەت گىرەلەشكەن بولىدۇ. ئۇ، ئوشېنىسكىي ئېيتقاندەك «مەنسەپدار تۆرە ئەمەس، مەنسەپدار تۆرە ــ ئوقۇتقۇچى ئەمەس».
ئەمما، تا ھازىرغىچە نېمە ئۈچۈندۇر ئوقۇتقۇچى، جەمئىيەت يېتەكچىلىرى، ئەھلى –جامائەت، ئوقۇتقۇچىلارنىڭ پەرزەنتلىرى، تۇغقان –دوستلىرى ئوقۇتقۇچىدىن ئىبارەت بۇ ھۆرمەتلىك نامنى، ئوقۇتقۇچىدەك بۇ تارىخىي كۈچنى، ئوقۇتقۇچىلىقنىڭ مەنىۋى شەرتلىرىنى بىردەك ھېس قىلغان، چۈشەنگەن، قەدىرلىگەن ئەمەس. نەتىجىدە مائارىپتا بىر قاتار كۆڭۈلنى غەش قىلىدىغان مەسىلىلەر ساقلانماقتا.

ئىككى ئۇلۇغ ھامىي ۋە بىر مۇقەددەس قەلب
ئىككى ئۇلۇغ ھامىينىڭ بىرى ئانا، يەنە بىرى ئوقۇتقۇچىدىن ئىبارەت. ئۇلارنى بىلمەك ھەرقانداق بىلىشنىڭ مۇقەددىمىسى ۋە شەرتى، ئۇلارنى قەدىرلىمەك ھەرقانداق مۇھەببەت ۋە كامالەتنىڭ بوسۇغىسى! ئوخشاشلا، ئۇلارنى خارلاش بارلىق خارلىنىشنىڭ سەۋەبى ۋە باشلىنىشى!
ئانا ــ بارلىق خىسلەتلەرنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن پوئېزىيىلىك ئىبارە. ئەنگىلىيىلىك يازغۇچى تېككىرىنىڭ سۆزى بىلەن ئېيتقاندا «پەرزەنت دىلى ۋە تىلىدىكى تەڭرى». شۇڭا ئۇ ھەممەيلەن باش ئېگىدىغان ئۇلۇغ مېھىر- مۇھەببەت مۇئەككىلى، تۇنجى تەلىم- تەربىيە مۇرەببى. بالزاك ئېيتقاندەك «مىللەتنىڭ كېلەچىكى ئانىلار قولىدا».
ئوقۇتقۇچى بولسا ئىنساننى شەكىللەندۈرگۈچى يەنە بىر ئۇلۇغ سىما. ئۇ ئىستەك ئويغاتقۇچى، تەپەككۇرغا يېتەكلىگۈچى، ئەقىل ئىزلىگۈچى ۋە كامالەت يولىغا باشلىغۇچى، ئوقۇتقۇچىنىڭ پىداكار قەلبى، تەپەككۇر خەزىنىسى ئانىنىڭ ئۆز پەرزەنتىگە بەخش قىلغان ئانىلىق پەرۋىشى ۋە ئانىلىق تەربىيىسىنىڭ يېڭى قاتلامدىكى داۋامى بولۇپ، بۇ ئىككى ئۇلۇغ تەربىيىچىنىڭ يۈرىگى بىر.
ئەمما نېمە ئۈچۈندۇر ھەممە پەرزەنت، ھەممە شاگىرت، ھەممە جامائەت بۇ ئىككى زاتنىڭ بىر- بىرىگە تەققاس قەدىر- قىممىتىنى ۋە ھۆرمىتىنى دېگەندەك چۈشەنمەيدۇ. ئوخشاشلا ھەممە ئانىلار ۋە ئانا بولغۇسى قىزلار، ھەممە ئوقۇتقۇچى ۋە ئوقۇتقۇچى بولغۇچى ئوقۇغۇچىلار مىللەتنىڭ مەنىۋى ساپاسىنى بەلگىلەيدىغان ئىككى ھالقا ــ ئانا ۋە ئوقۇتقۇچىنىڭ ئۆزى قانداق ئاڭ ۋە قانداق سۈپەتكە ئىگە بولۇشى لازىملىقىنى دېگەندەك چۈشەنمەيدۇ. بىلىش كېرەككى بۇ بىر پاجىئەلىك ھادىسە!
بىزدە «زېھىن سىناس» دەپ ئاتىلىدىغان ئەنئەنە بويىچە «تاپقىرلىق» دىيىلىدىغان مۇسابىقىلەردە مەشھۇر كىنو چولپانلىرى ۋە ناخشا- ئۇسسۇل چولپانلىرىنىڭ نامى تىلغا ئېلىنىدۇ، ئۇلارنىڭ ھايات پائالىيەتلىرىنى ھەممەيلەن بىلىدۇ- يۇ، مەشھۇر مۇئەللىملەر، ئالىملار، كەشپىياتچىلار، ئەدىبلەرنىڭ ناملىرى كەمدىن- كەم تىلغا ئېلىنىدۇ، ھەتتا ئېلىنمايدۇ، ئۇلارنىڭ ھايات پائالىيەتلىرى ۋە قازانغان ئۇتۇقلىرىدىن ناايىتى كۆپ كىشىلەر خەۋەرسىز. بۇنىڭ سەۋەبى ئوقۇتقۇچى ئوبرازىنىڭ ئۇلۇغ بۇرەببە دەرىجىگە كۆتۈرۈلۈپ تەشۋىق قىلىنمىغانلىقىدىن بولغان. بۇ ناھايىتى نازۇك «بوش قالغان» ئۇللۇق خىزمەتتۇر.

ئەجىرلىك، ئەمما جاپاكەش كىشىلەر
ئوقۇتقۇچىلار تارىختىن بېرى ئىنسانىيەت مەدەنىيىتى ئۈچۈن شۇنچە كۆپ ئەجىر سىڭدۈرۈپ كېلىشتى. ئۇلار خۇددى قىزىل قان دانچىلىرىدەك ئىنسانىيەت گەۋدىسىنىڭ ھەممە قىسمىغا تارقالغان، ئۇلار كۆتۈرگەن مەرىپەت مەشئىلى يىراق چۆل- جەزىرە، تاغ- جىلغىلاردىن تارتىپ ئاۋات شەھەرلەرگىچە ھەممىلا يەرنى يورۇتماقتا. ئۇزاق يىللىق تۇرمۇش ئەمەلىيىتى جەريانىدا كۆرگەنلىرىمىز بويىچە ئېيتقاندا ئومۇمەن ئوقۇتقۇچىلار بىرقانچە قۇلا كېيىمنى يۇيۇپ، تازىلاپ كېيىپ، كىچىككىنە ئائىلىسىنى قاتتىق تەجەشلىك بىلەن باشقۇرۇپ كىشىلەرگە يول بېرىپ يول تالاشماي، قول بېرىپ قول تالاشماي ياشاپ كەلدى. ئۇلارنىڭ ئۆيلىرىگە كىرگەندە كۆرۈدىغىنىمىز تامدىكى گىلەم ئەمەس دۇنيا خەرىتىسى، مەرەپكە تىزىلغان قېلىن يوتقانلار ئەمەس، دېرىزە تۈۋىدىكى شىرەگە قويۇلغان كىتاپ- دەپتەرلەر بولدى، ھەرخىل نامراتلىق كېسەللىكلىرى بولۇپمۇ سىل كېسىلى ئۇلارنى تېخىمۇ ياداڭغۇ، ئاۋاق قىلىپ قويدى.
يېقىندا بىر باجگىرنىڭ بىر پىشقەدەم ئوقۇتقۇچى توغرۇلۇق تولىمۇ مەڭسىتمەسلىك بىلەن مەغرۇر ئاھاڭدا «كىمكى دەپتىمەن، ئۇ بىر ئەپەندىكەنغۇ!» دېگىنىنى ئاڭلاپ قالدىم. بۇ سۆز ئادەتتىكى بىر باجگىرنىڭ ئېغىزىدىن چىققان سۆز بولسىمۇ، ئۇ پۈتۈن جەمئىيەتتە، سىياسىي، مەمۇرى، مالىيە- سودا، كىنو- تىياتىر، ھەربىي –ساقچى خادىملارغا سېلىشتۇرغاندا ئوقۇتقۇچىنىڭ جامائەتچىلىق نەزىرىدە قانچىلىك ئورۇنغا قويۇلىۋاتقانلىقىنىڭ بىر روشەن مىسالى.
راست! ئۇلارنىڭ قوللىرىدا سىياھ، ئۈستىدە بور توزانلىرى بار. ئۇلارنىڭ يانچۇقىدا ياكى رېزىنكە تامغا ياكى پۇل چېكى يوق. ئۇلارنىڭ بىر قىسمى خۇددى ئەختەم ئۆمەرنىڭ «قارا جاڭگال» ھېكايىسىدىكى «جاڭگال پەرىشتىسىدەك» بىكارغا دېگۈدەكلا خىزمەت قىلماقتا. مۇشۇنداق ئەپەندىچىلىك، مۇشۇنداق خانىملىق بىلەن ۋىجىك قېرىغان، كېسەل ئازابىغا چۆكۈپ قالغان، كىشىلەر نەزىرىدىن ئۇنتۇلۇپ كەتكەن مويسىپىت ئۇستازلار ئازمۇ؟ ئۇلار «ئوقۇتقۇچىلار بايرىمى»نىڭ داغىدۇغىسىدىن باشقا ھېچقانداق ئەمەلىي نەپكە ئېرىشەلمەيدىغۇ؟! ئۇلار پىنسىيىگە چىققان پېتىچە بۇلۇڭ- پۇشقاقلاردا ئۇنتۇلۇپ كېتىدۇ. ئۇلار قاتلاملارنىڭ ئەڭ تېگىدە، ھالقىلارنىڭ ئەڭ كەينىدە تۇرىدۇ. مەسىلە شۇ يەردىكى، دەل مۇشۇ ئوقۇتقۇچىلار ئەڭ يۇقۇرى ۋە ئەڭ ئالدىنقى قاتاردىكى تارىخىي بىناكارلىق ـ ئىنسان قەلبىنى يارىتىدىغان ئىنجېنىرلاردۇر. شۇنى بىلىش كېرەككى ئوقۇتقۇچى ئەزىزلەنگەن جاي دەل بەخت قۇشى بولغان ئەنقانىڭ تۇخۇم باسقان ماكانىدىن ئىبارەت. ئوقۇتقۇچى ئەزىزلەنمىگەن جاي- ئالتۇن كۆمۈلگەن خارابە ئۈستىدە ھۇۋقۇش ھۇۋلايدىغان كاماندىن ئىبارەت.

تۆلەپ بولمايدىغان قەرز، كۆچۈرۈپ بولمايدىغان ۋاپاسىزلىق
«ئەجدادلارغا قىلىنغان ھۆرمەتسىزلىك ئەخلاقسىزلىقىنىڭ بىرىنچى بەلگىسى» (پۇشكىن)، ئۇستازلارغا قىلىنغان ھۆرمەتسىزلىك بارلىق ھۆرمەتسىزلىكنىڭ ئەڭ ئاخىرقى قاباھەتلىك شەكلى.
ئۆز ئاتا- ئانىسىدىن، ئۆز ئۇستازلىرىدىن، ئۆزى تەربىيە ئالغان مۇئەللىپتىن پەرزەنتلەر، ياش ئەۋلادلار تۆلەپ بولغۇسىز قەرزدار. ۋەھالەنكى، بىزدە ئۆز ئۇستازىنى ھاقارەتلەشكە، ئۆز مۇئەللىپىگە خىيانەتكاررانە ھەركەتتە بولۇشقا، ئۆز ئوقۇتقۇچىسى- يېتەكلىگۈچىسىنىڭ ئىلمىي مۇۋەپپەقيەتلىرىگە چاڭگال سېلىشقا، ئۇلارنىڭ جىسمانىي، مەنىۋى ۋە ئىلمىي جەھەتتىكى خاتىرجەملىكىگە زىيان- زەخمەت قىلىشقا پېتىنىدىغان تۇزكور شاگىرتلارمۇ بار. مېنىڭچە، ئۆزى سۆيۈپ، پەرۋىش قىلغان ئوقۇغۇچىسىدىن كۆرگەن ۋاپاسىزلىقتىنمۇ ئارتۇق ئازاپ بولمىسا كېرەك.
ھەر دەرجىلىك مائارىپ تارماقلىرى ۋە مەكتەپلەرنىڭ رەھبەرلىرى ئۆزلىرىنىڭ بىرەر كان، بىرەر كارخانا ياكى بىرەر مۇلازىمەت ئورۇنلىرىنىڭ  ئەمەس، بەلكى ئوقۇتقۇچىلار توپلانغان، مائارىپ كىناكارلىقى ئادا قىلىنىۋاتقان ئورۇننىڭ تەشكىلاتچىسى، پاسىبانى، مۇلازىمى ئىكەنلىكىنى ئۇنتۇماسلىقى كېرەك. مائارىپ ئۆز ماھايىتىنى بىلەن تۆرىلەردىن خالىي ماكان بولىشى كېرەك. ئۇنىڭدا كىبىر كۈلكىلىك، كۈچ كۆرسىتىش ئەخمەقلىق، ھەممە ئىشتا، ھەردائىم ئوقۇتقۇچىلارنى قىممەتلىك ئورۇنغا قويۇپ قەدىرلەش ئارقىلىقلا خەلقنىڭ مائارىپ ئىشلىرىنىڭ ئاسمىنى يورۇيدۇ. پىشقەدەم ئوقۇتقۇچىلار تېخىمۇ قەدىرلەشكە، دائىم ئەسلەپ تۇرىشىمىزغا تېگىشلىك ئىنسانلاردۇر. ئۇ ئۆز نۆۋىتىدە ئەجداتلارغا، ئىلىم مائارىپ پىشىۋالىرىغا ھۆرمەت قىلىش ئېڭى، ئەنئەنىسى ۋە ئەخلاقى، بۇنداق ئاڭ، ئەنئەنە ۋە ئەخلاق بولمىغاندا ھەرقانداق «ئەقىل»، «قابىلىيەت»، تەدبىر» تېگى تۆشۈك كورىدەك ئەسقاتماس بولۇپ قالىدۇ. ئۆز ئوقۇتقۇچىلىرىغا رەھبەر بولغان ئوقۇغۇچىلارنىڭ «چۆجە خوراز» ئەلپازى ئوقۇتقۇچىلارغا بەكمۇ ھار كېلىدۇ. ياش پەرقىگە كەلگەندە «ياشلىق بىلەن قېرىلىق ئارىسىدىكى مۇساپىنىڭ بەكمۇ قىسقا» (مونتىسكىيۇ) ئىكەنلىكىنى، بۇ ئارىدا زامانداش بولۇشقا كاشىلا قىلىدىغان مىڭ يىللارنىڭ يوقلىقىنى ئەقىل بىلەن ئويلاش كېرەك.
ئوقۇتقۇچىنى ئۇنىڭ ئائىلە ئەزالىرى، تۇغقانلىرى، دوستلىرى قوللىشى، ھۆرمەتلىشى ناھايىتى مۇھىم. دەرۋەقە، بىرقانچە قېرىنداش ئىچىدە «ئەپەندى» بولغىنىنىڭ كىرىمى تۆۋەن، ئۆسۈشى ئاستا، قوشۇمچە تاپاۋىتى يوق بولۇشى مۇمكىن. ئەمما بۇ ھەرگىزمۇ ئەجرى كەم، تۆھپىسى يوق دېگەنلىك ئەمەس. باشقا بايلىق ۋە كىرىملەر ئىستىمال بولۇپ تۈگىسىمۇ، لېكىن ئىلىم پۈتمەس- تۈگىمەس بايلىق. ئوقۇتقۇچىنى كەسپ ئالماستۇرۇشقا، مەنسەپ تۇتۇشقا دەۋەت قىلغان ئايال ئەسلىدە ئۆز ئېرىگە ئىختىيارلىق بىلەن ئەمەس نائىلاچ تەككەن ئايال. ئۇنداق ئايال ئۆز ئېرىنى ئۇنىڭ ئىجتىمائىي قىممىتى بىلەن قوشۇپ تۇرۇپ سۆيگەن ئايال ئەمەس. مېنىڭچە بۇنداق ئاياللار پات- پاتلا ئېرىنى پەسلەشتۈرىدىغان كوتۇلداشلارنى قىلماي تۇرالمايدۇ. مەن ئويلايمەن، ئائىلىدە ئوقۇتقۇچىغا ئۇنىڭ ئوقۇتقۇچى بولۇپ قالغانلىقى تۈپەيلى ئىپادىلەنگەن ھۆرمەتسىزلىك پۈتۈن ئىجتىمائىي ھۆرمەت ـ ئىتىبارسىزلىكلەرنىڭ ئىخچام كۆرۈنىشىدىن باشقا نەرسە ئەمەس.

تەربىيىلىگۈچى چوقۇم تەربىيىلەنگەن بولۇشى لازىم
بىز يۇقىرىدا «ئوقۇتقۇچى» دېگەن سۆزنى ئۇنىڭ ئەسلى ماھىيىتى بويىچە تەرىپلىدۇق ۋە ئۇنىڭغا نىسبەتەن ئومۇمىيۈزلۈك ھۆرمەت تىكلەشنى تەكىتلىدۇق.
ھەممىگە مەلۇم، ئوقۇتقۇچى كونكىرت ئىنسان. ئۇنىڭ ئوقۇتقۇچى دېگەن شەرەپلىك نامىغا لايىق ياكى ئەمەسلىكى كونكرېت ئوقۇتقۇچى مەسىلىسىدۇر. گىيۇتى توغرا ئېيتقانىدى: «تەربىيىدە پۈتۈن مەسىلە ئوقۇتقۇچىنىڭ كىم ئىكەنلىكىگە باغلىق».
تەربىيە بىرىنچىدىن «ئۇلۇغ ئىش»، «ئىنسانىيەتنىڭ تەقدىرى تەربىيە بىلەن ھەل قىلىنىدۇ» (بىلىنىسكى)؛ ئىككىنچىدىن تەربىيە «ۋىجدان ئىشى» (كىيۇتى)؛ شۇڭا ئوقۇتقۇچى ئۆز كەسپىنى ئەقلى، قەلبى ۋە ۋىجدانى بىلەن سۆيىشى، ئۇنى ئۇلۇغ تارىخىي تەرەققىياتقا ئاڭلىق بىرلەشتۈرىشى لازىم. ئۇ جاپادىمۇ، ھالاۋەتتىمۇ، ئۇنۋان ئالغاندىمۇ ئۆزىنى تۈپ چىجدانى ئۆلچەمدىن يىراقلاشتۇرۇپ قويماسلىقى لازىم.
ئوقۇتقۇچىلىق تەربىيىچىدىن دائىم ئۆز- ئۆزىنى تەربىيىلەپ تۇرۇشنى شەرت قىلىدۇ. «ئوقۇتۇش ئىككى ھەسسە ئوقۇش دېمەكتۇر.» بولۇپمۇ ھازىرقى دەۋردە ئوقۇتقۇچى ھەركۈنى ئۆزىنىڭ بىلىم قوندىنى بېيىتىپ ۋە يېڭىلاپ تۇرماي ئۆز مەجبۇرىيىتىنى ئادا قىلىشى مۇمكىن ئەمەس. بىلىمسىز، بىلىمى تۆۋەن ياكى بىلىمى كونىرىغان كىشىلەرنى يۇقۇرى سىنىپ (مەكتەپ) ئوقۇغۇچىلىرى ئاسانلا بايقاپ ئالالايدۇ. مۇھىمى باشلانغۇچ ۋە ئوتتۇرا مەكتەپلەرگە ئوقۇتقۇچى نامىدا ئورۇنلاشتۇرۇپ قويۇلغان «غەيرى ئوقۇتقۇچى»لارنى ياكى مەخسۇس تەربىيىلەپ ياكى خىزمىتىنى يۆتكەپ ئاساس مائارىپ سىنىپىدىكى ئوقۇتقۇچىلارنى مائارىپ فرونتىنىڭ زەربىدار ئەترىتىگە ئايلاندۇرۇشقا توغرا كېلىدۇ. بۇنىڭسىز ئوقۇتۇش سۈپىتىنى يۇقۇرى كۆتۈرۈش مۇمكىن ئەمەس.
ئوقۇتقۇچى يەنە ئوقۇغۇچىغا بىلىم بېرىش ئاساسىدا پىكىر قىلىش ئىقتىدارىنى يىتىلدۈرىدىغان بولۇشى لازىم. چۈنكى مەدەنىيەتنىڭ بۈيۈك ۋەزىپىسى ئىنساننى پىكىر قىلىشقا ئۆگىتىشتۇر» (ئېدىسون). بىلىم – ئىگىلەنگەن ھەقىقەتنى بىلىۋېلىش بولۇپ، پەقەت پىكىر قىلىش قابىلىيىتى ئارقىلىقلا بىلىمنى راۋاجلاندۇرۇش، ئەمەلىيەتكە تەدبىقلاش مۇمكىن.
تەربىيە يەنە بىر جەھەتتىن ئېيتقاندا ئۆلگە كۆرسىتىپ يېتەكلەش دېمەكتۇر. ئوقۇتقۇچى دەرس ئارقىلىق، تەجىربە ئارقىلىق، ئۆزىنىڭ ئەمەلىي ھەركىتى ئارقىلىق ئۆلگىلىك ئىنساننى نامايەن قىلىدۇ. بۇ، ئوقۇتقۇچىنىڭ ئۆزىنى ئۆزلۈكسىز كامالەت يولىغا قويۇپ توختىماي ئىلگىشىنى تەلەپ قىلىدۇ. شۇ چاغدىلا ئوقۇتقۇچى ھەقىقىي تەلىم- تەربىيە ساھىبى بولۇپ يېتىشىدۇ.
خۇلاسە
رېئال دۇنيا ئىچىدە تۇرۇپ كەلگۈسىگە نەزەر تاشلىغاندا ئائىلە بىلەن ئانا، مائارىپ بىلەن ئوقۇتقۇچىنىڭ مىللەتنىڭ مەنىۋى ساپاسىنى بەلگىلەشتىكى ھەل قىلغۇچ رولىنى جەمئىيەتتىكى ئومۇمىي كىشىلەرنىڭ ئېتىراپ قىلىپ، ئومۇمىي ئاڭ دەرىجىسىگە، ئەقىدە دەرىجىسىگە كۆتۈرىشى تەلەپ قىلىنىدۇ. ئوقۇتقۇچىنى ھۆرمەتلەش بىلەن ئوقۇتقۇچىلار قوشۇنى قۇرۇلۇشىنىڭ ساپاسىنى بىللە چىڭ تۇتۇش ئۇنىڭ مەركىزىي ھالقىسى.
1993-يىل 2-ئاي
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

ھۇما

ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (29)
ئوقۇغۇچى توغرىسىدا
بىلىم- ئەقىل ئوزۇقى
«ئوقۇغۇچى» ــ نېمە دېگەن ئىپتىخارلىق، نېمىدېگەن گۈزەل ئىبارە ـ ھە! تەبىئەت دۇنياسىدا ئەتىرگۈل، كىشىلىك جەمئىيىتىدە ئوقۇغۇچى كىشى قەلبىنى سۆيۈندۈرىدىغان پاك- يۇمران ۋە ئۈمىدۋارلىققا تولغان بىر جۈپ مۆجىزە. تېخى ئوقۇش يېشىغا توشمىغان سەبىيلەر ھەردائىم سومكىرىلىنى ئېسىپ ئوقۇغۇچى بولۇشقا تەلپۈنىدۇ. ئاتا- ئانىلار پەرزەنتلىرىنى مەكتەپكە كىرگۈزۈشنى ئۆزلىرىنىڭ زور خۇشاللىقى دەپ سۆيۈنىدۇ. ياشانغانلار ئۆزلىرىنىڭ ئوقۇغۇچىلىق مەزگىللىرىنى ئاتەش كەبى تۇيغۇلار بىلەن ئەسلىشىدۇ... ۋەھالەنكى ئوقۇشسىز قالغان پەرزەنتلەر، ئاتا- ئانىلىرىنىڭ غەم –قايغۇلىرى بىلەن ياخشى ئوقۇمىغان ، مەكتەپتىن چېكىندۈرۈلگەن، ھەتتا مەھبۇسلۇق كىيىمى كىيگەن سابىق ئوقۇغۇچىلارنىڭ ھەسرەتلىرى كىشىنى لەرزىگە سالىدۇ.
«ئوقۇغۇچى» بىلەن «ئوقۇتقۇچى» تەلىم- تەربىيەنىڭ  ئىككى كاتېگورىيىسى بولۇپ، ئۇ «مەكتەپ»تىن ئىبارەت ئۈچىنچى كاتېگورىيە بىلەن بىرلىكتە مائارىپنىڭ ئاساسىي سېكىلىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئەمما، ئوقۇش بىلىش سۈپىتىدە مەكتەپتىن ئىلگىرى ۋە ئوقۇتقۇچىلىقتىن تېخىمۇ كەڭ بولغان ھادىسىدىن ئىبارەت.
مەلۇم بولۇشىچە، ئىنسانىيەت ئىپتىدائىي جەمئىيەتتىلا تەلىم ـ تەربىيە پائالىيىتىنى جامائە مېخاينىزىمىنىڭ ئاساسلىق فونكىسيەسى سۈپىتىدە ئويۇشتۇرغان. جامائە ئاقساقاللىرى كېيىنچە شامان ۋە ھۈنەر- ماھارەت پىشىۋالىرى، ياشلارنىڭ تەربىيىچىلىرى بولۇشقان. يەككە ئائىلىلەر مەيدانغا كەلگەندىن كېيىن ئاتا- ئانىلار، دىن كاھىنلىرى، ھۈنەر –كەسىپ ئۈستىلىرى تەربىيىلەش، يېتەكلەش رولىنى ئۆتەشكەن. تەخمىنەن يېزىقنىڭ كېلىپ چىقىشى بىلەن ئايرىم تەلىم –تەربىيە كەسپى بولغان مەكتەپ مائارىپى مەيدانغا كەلدى.
بۈگۈنكى كۈندە، تەلىم- تەربىيە تۈرلىرى ۋە مەكتەپتىن ئىبارەت مائارىپ مۇئەسسەسى شۇ دەرىجىدە راۋاجلاندىكى ئۇنىڭسىز بۈگۈنكى دۇنيانى، ھەتتا ئۇنىڭ بىر قىسمى بولغان بىرەر يېزا ياكى شەھەرنى تەسەۋۋۇر قىلىش مۇمكىن بولماي قالدى.شۇنداق بولىشىغا قارىماي، تېخى كۆپلىگەن كىشىلەر، ھەتتا بەزى ئوقۇتقۇچى، ئوقۇغۇچى ۋە مائارىپ خادىملىرى «ئوقۇغۇچى» دېگەن ئىبارىنىڭ ھەقىقى مەنىسىنى، قىممىتىنى چۈشىنىپ يەتكەن ئەمەس. ئۇلار ناھايىتى يۈزە ھالدا ئوقۇغۇچى ــ مەكتەپتە ئوقۇش تارىخىنى باشتىن كەچۈرىۋاتقان ياش- ئۆسمۈرلەردىن ئىبارەت، دەپ چۈشىنىدۇ.
مۇتۇپەككۇر يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئومۇمەن كىشىلەرنى تەلىم بەرگۈچى ۋە تەربىيىلەنگۈچىدىن ئىبارەت ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. بۇنىڭدىن باشقىلىرى «يىلقا سانا» دەيدۇ. ئۇلۇغ ئالىم فارابى دۆلەت باشلىقىدىن تاكى بالىلارغىچە بولغان ھەممە ئاھالىنى ئوقۇتقۇچى ۋە ئوقۇغۇچىدىن بولۇش لازىم، دەپ قارايدۇ. بۇ ئىككى مۇتىپەككۇر مەدەنىيەتلىك، فازىل جەمئىيەتنىڭ پۈتكۈل قۇرۇلمىسىنى مۇكەممەل بىر مەكتەپ دەپ تەۋسىيە قىلغان. مېنىڭچە، مائارىپ، مەكتەپ، تەلىم –تەربىيە توغرىسىدا بۇنىڭدىن كەڭ ۋە يۈكسەك ئىزاھات بولمىسا كېرەك. ۋەھالەنكى، بىز تېخىچە ئوقۇغۇچىنى ئىنسانىيەتكە نىسبەتەن، مائارىپنى جەمئىيەتكە نىسبەتەن قىسمەن نەرسە ۋە ھادىسە، دەپ قاراشقا ئادەتلىنىپ كەلدۇق!
ئىنسان ئەڭ ئالدى بىلەن بىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە جانلىق ئىجتىمائىي گەۋدە. ئۇ سوبيېكت سۈپىتىدە تاشقى دۇنيا ھادىسلىرىنى سېزىدۇ ۋە ئۇنىڭ ماھىيەتلىرىنى بىلەلەيدۇ. بۇنداق بىلىش ئىقتىدارسىز بىلىمنى ۋە دۇنيانى ئۆزگەرتىش پائالىيىتىنى تەسەۋۋۇر قىلغىلى بولمايدۇ.
بىلىم ئەقىل ئوزۇقى. ئىنسان كامالىتىنىڭ مەنىۋى شەرتى. مۇشۇ مەنىدىن ئالغاندا، ھەرقانداق سوبيېكت ئىنسان ــ بىلگۈچى، ئۆگەنگۈچى، ئوقۇغۇچىدىن ئىبارەت. بۇ ئاساسىي قائىدىنى ھەل قىلماي تۇرۇپ، مەكتەپتە ئوقۇغۇچىلىق تۇرمۇشىنى باشتىن كەچۈرۈپمۇ، ئۆردەككە سۇ يۇقمىغاندەك ئۆتۈپ كېتىدىغان، ئوقۇمايدىغان «ئوقۇغۇچى»لار مەسىلىسىنى ئىزاھلىغىلى بولمايدۇ.
ئوقۇغۇچى ــ مىللەتنىڭ، دۆلەتنىڭ كەلگۈسى سەۋىيىسى. ئاساسىي بىنكارلىق ماتېريالى. ئىستىقبال كۆرسەتكۈچىسى. ئوقۇغۇچىلىق دەۋرى ئىنسان ھاياتىنىڭ زامان تارىخىنى، ماكان قىممىتىنى ۋە قانۇنىيەتلەر قۇدرىتىنى بىلىش دەۋرى. سائىتى ئالتۇن بىلەن تەكرارلانماس شېرىن مەزگىلى. ئۇ، ئۈمىدۋارلىق چېچەكلىرىگە تولغان جەننەت پەسلى. ئەمما، ئۇنىڭ سوبيېكتىپ ياكى ئوبيېكتىپ پاجىئەلىرىمۇ ئېغىر.

ئوقۇغۇچىلىق مەزگىلىدىكى ئون چوڭ مۇناسىۋەت
گۈزەل ئوقۇغۇچىلىق مەزگىلى شەرتسىز، بەدەلسىز خىيالىي جەننەت پەسلى ئەمەس. بىر ئوقۇغۇچىنىڭ مەكتەپتىن ياراملىق ياكى يارامسىز ئادەم بولۇپ چىقىشى ئۇنىڭ بىر قاتار مۇناسىۋەتلەرنى قانداق سۈپەت ۋە دەرىجىدە بىر تەرەپ قىلغانلىقى بىلەن بىۋاستە ئالاقىدار. ئۇلارنىڭ مۇھىملىرىنى تۆۋەندىكى ئون چوڭ مۇناسىۋەتكە ئىخچاملاش مۇمكىن.
1.مۇنتىزىم ئوقۇش بىلەن ئۆزلىكىدىن ئۆگىنىشنىڭ مۇناسىۋىتى. ئېيتىش لازىمكى كەلگۈسىدە ياراملىق، بىلىملىك كىشى بولۇپ چىقىدىغان ئوقۇغۇچىلارنىڭ بىر خۇسۇسىيىتى ئۇلارنىڭ مەكتەپ يار بەرگەن پۈتۈن شارائىتتىن بايدىلىنىپ، ۋاختىنى قاتتىق كونترۇل قىلىپ ئۆزلىكىدىن ئۆگىنىشتىن ئىبارەت. ئومۇمەن دەرسلەرنى ئاران- ئاران ئۆزلەشتۈرىدىغان، ھەتتا دېگەندەك ئۆزلەشتۈرەلمەيدىغان؛  ئۆتۈلگەن دەرستىن تاشقىرى كىتاپخانا، قىرائەتخانا فوندىلىرىدىن ماھىرلىق بىلەن پايدىلىنالايدىغان ئۈچ خىل ئوقۇغۇچى بولىدۇ. شۇبھىسىزكى، ئۆزلىكىدىن، مۇستەقىل ئۆگىنىش ئادىتى ۋە ماھىيىتى ئۈستۈن بولمىغان ئوقۇغۇچىلاردىن ئالاھىدە بىلىم ۋە ئىجادىي قابىلىيەتكە ئىگە ياراملىق كىشىلەرنىڭ چىقىشىنى ئۈمىد قىلىش قىيىن. بۇ ھەربىر ئوقۇغۇچىغا ئوخشاش بولمىغان ئىجتىمائىي قىممەت ۋە تەقدىر ئېلىپ كېلىدۇ. ئوقۇغۇچى تېگى- تەكتىدىن ئالغاندا ئۆزلىكىدىن بىلىم خەزىنىسىگە ئېرىشكۈچىدۇر.
2.ئاساس كەسپىي بىلىملەرنى ئۆگىنىش بىلەن ئالاقىدار پەنلەر ئۆگىنىشىنىڭ مۇناسىۋىتى. ئېيتىش كېرەككى، ئاساس كەسپى پەنلەر بىلەن ئالاقىدار پەنلەرنىڭ ئاساسلىق ۋە قوشۇمچىلىق مۇناسىۋىتى مۇئەييەن كەسىپ نوقتىسىدىن ئېيتىلغان بولۇپ، پۈتۈن پەنلەرنىڭ بىلىم سېستىمىسىدا تۇتقان ئورنى نوقتىسىدىن ئېيتىلغان ئەمەس. ئوقۇغۇچى بۇ مەسىلىنى ھەم كەسپى مۇتەخەسىسسلىك نوقتىسىدىن ھەم ئومۇمىي بىلىم سىستېمىسى نوقتىسىدىن بىر قىلىشنى بىلىشى لازىم.
3.مەكتەپكە ئوقۇشقا كىرىش بىلەن مەكتەپتە ئوقۇشتىكى مۇددىئا (مەقسەتدارلىق) مۇناسىۋىتىنى توغرا ھەل قىلىش لازىم. بۇ ھالقىلىق مەسىلە. ھازىرقى ئوقۇغۇچىلاردا، بولۇپمۇ ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرىدا ئومۇمەن دىپلوم ئارقىلىق مائاشلىق خىزمەتكە ئىگە بولۇش، تىرىشىپمۇ كەتمەسلىك، لاياقەتلىك ئۆلچىمىدىن چۈشۈپمۇ قالماسلىق ئىدىيىسى بىر قەدەر ئېغىر. بۇنداق «ياللانما» ئىدىيە تەسىرىدە دىپلومغا ئىگە بولسىمۇ، بەرىبىر دەۋر دولقۇنلىرىدا چۈكۈپ قالىدىغان ناقابىل كىشىلەر كۆپلەپ مەيدانغا كېلىدۇ. بۇنداق نىيەتتىكى ئوقۇغۇچىلار ئوقۇشنى دىپلوم ئەمەس، بەلكى يۈكسىلىۋاتقان زامان قايناملىرىدىكى بىر پۈتۈن ئۆمۈر قىسمىتى ۋە كىشىلىك قىممىتى بىلەن ئۆلچەشنى بىلىش لازىم.
4.ھازىرقى مەزگىل بىلەن يېقىن كەلگۈسىنىڭ مۇناسىۋىتىنى ئايدىڭلاشتۇرۇش ئىنتايىن مۇھىم. بىر كىشى تىنچ ۋاقىتلاردا، داۋالغۇش ۋاقىتلىرىدا، ئۇرۇش ۋاقىتلىرىدا، ئىنقىلاپ ۋاقىتلىرىدا ۋە بىرتەرەپلىمە ئىجتىمائىي قىزغىنلىق ئەسەبىلەشكەن ۋاقىتلاردا ئوقۇغۇچىلىق ھاياتىنى ئۆتكۈزۈش مۇمكىن. ھەرقايسى دەۋرنىڭ ئۆز ھادىسىسى، داغىدۇغىسى، تۈتەك تۇمانلىرى بولىدۇ. ياشلار تولا ھاللاردا بۇ ھالەتنى مۇتلەقلەشتۈرىۋالىدۇ. ئالدىنى، يىراقنى، كەلگۈسىنى سەگەكلىك بىلەن تۈرىۋالىدۇ. ئالدىنى، يىراقنى كەلگۈسىنى سەگەكلىك بىلەن مۆلچەرلىيەلمەيدۇ. نەتىجىدە ئۇلار خىزمەتكە چىقىپ يېڭى ۋەزىيەتكە دۇچ كېلىپ ئۆزلىرىنىڭ ئوقۇغۇچىلىق دەۋرىدە نۇرغۇن ئەھمىيەتسىز قۇربانلارنى بەرگەنلىكىدىن پۇشايمان قىلىدۇ.  بىلىش لازىمكى، تارىخ پەقەت ساغلام، گارمونىك، ئەتراپلىق، نۇرانىلىقنىلا تەن ئالىدۇ. دەسلەپتە ئەمەس، ئاخىرىدا كۈلۈش ئۈچۈن دائىم يىراقنى كۆرۈش، يىراقنى ئۆلچەم قىلىشنى بىلىش لازىم.
5.ئوقۇش بىلەن ئەتراپلىق يېتىلىشنىڭ مۇناسىۋىتىنى مۇۋاپىق بىر تەرەپ قىلىشنى بىلىش كېرەك. ئوقۇغۇچى سالامەتلىك، ئەخلاق، ئۆرپ- ئادەت، ئەمگەك تېخنىكىسى، چەتئەل تىلى، ئەدەبىيەت- سەنئەت بىلىملىرىنى ئىگىلەشكە ۋە يېزىقچىلىق، ناتىقلىق ماھىيىتى قاتارلىق بىر قاتار جەھەتلەرگە ئېتىبار بېرىشى كېرەك. ئەقىل بۇلىقىنى ئېچىش بىلەن ئىدىيە، كۆڭۈل بايلىقىنى ئاۋۇندۇرۇشنى بىرلىكتە ئېلىپ بېرىش كېرەك. ئەخلاق- دىيانەتنىڭ تۈپ نىزاملىق رولىنى تولۇق چۈشىنىش كېرەك. ئەگەر قەلب پاك، ئەخلاقى ئالىجاناب بولمايدىكەن، بەرىبىر ئىنسانىيەت جەمئىيىتىنىڭ مۇرەككەپ مۇناسىۋەتلەر توقۇلمىسى تەرىپىدىن شاللاپ تاشلىنىدۇ.
6. مەكتەپ بىلەن ئالىنىڭ مۇناسىۋىتىدە ھەر ئىككىسىنى ئىجابىي تەربىيە كۈلشىنى دەپ بىلىش كېرەك. ئائىلە تۇنجى تەلىم –تەربىيە ئورنى. شۇنىڭدەك، ئائىلىدە سەلبى ئىللەتلەر ساقلانغان بولشىمۇ مۇمكىن. ئوقۇغۇچى ئىمكان قەدەر ئەجدادلاردىن ئالىجانابلىق يېڭى ئەۋلاد بولۇپ يېتىشىشنى نىشان قىلىش، ئائىلىگە ئىزچىل مېھرىبان، كۆيۈمچان، ھۆرمەتچان بولۇشى، ئائىلىسىگە ئىقتىسادىي جەھەتتە ھاجەتسىز بېسىم پەيدا قىلماسلىقى لازىم.
7.ئوقۇغۇچىلار ئوقۇغۇچى بىلەن ئوقۇتقۇچىلار ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنى ئىزچىل قەدىرلىشى، پىشقەدەم ئۇستازلارنى ئىلىم ۋە ئەخلاق نوقتىسىدىن ھۆرمەتلىشى، مىللىي مەدەنىيەت ۋە مىللىي مائارىپ تارىخىدا ئۆتكەن مەشھۇر ئۇستازلار ھەققىدە يېتەرلىك بىلىم ۋە ھۆرمەت ئەنئەنىسىگە ئىگە بولۇشى لازىم. ئوقۇغۇچىنىڭ تىرىشىپ ئۆگىنىشى، كىتابنى ئۆستاز بىلىشى، ئوقۇتقۇچىلاردىن يېتەكلەش ياردىمىي ئېلىشى، زىدىيەت ۋە ئۇقۇشماسلىقنى ۋاقتىدا ھەل قىلىشى، ئوقۇتقۇچىلار ئارىسىدىكى ئىتتىپاقلىققا پايدىسىز تەسىر يەتكۈزىدىغان سۆز –ھەركەتلەرنى قىلماسلىقى، ئوقۇتقۇچىلارنىڭ شان- شۆھرىتىنى قوغدىشى كېرەك.
8.ئوقۇغۇچىلار ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتمۇ ئىنتايىن مۇھىم. بۇ ئوغۇل- قىز ئوقۇغۇچىلار، ھەريەردىن كەلگەن ئوقۇغۇچىلار، ھەرخىل خاراكتىر ۋە مېجەزدىكى ئوقۇغۇچىلار، ئوخشىمىغان كەسپتىكى ئوقۇغۇچىلار ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنىڭ ئاقىلانە، مەدەنىيەتلىك بولۇشىنى كوللىكتىۋىزىملىق روھىدىكى دوستلۇق، ھەمكارلىق مۇناسىۋىتىدە بولۇشنى تەلەپ قىلىدۇ. يۇرتۋازلىق، چېكىملىكۋە ئىچىملىككە بېرىلىش، بىكار تەلەپلىك، ئويۇن تاماشاغا ھېرىسلىك، ئوغۇل- قىزلار ئارىسىدىكى غەيرى نورمال مۇناسىۋەتلەر ھېلىمۇ مەكتەپ مۇھىتىنى «يېتەرلىك» بولغاپ، مەكتەپلەرنىڭ تەلىم- تەربىيە فونكىسيىسىنى ئۈنۈمسىز ئورۇنغا چۈشۈرۈپ قويماقتا.
9. ئوقۇغۇچىلار مەكتەپ سىرتىدىكى جەمئىيەت بىلەن بولغان مۇناسىۋەتتە سەگەك بولىشى كېرەك. بولۇپمۇ سىياسىي كۆرەش جىددىلەشكەن ياكى پۇل مۇئامىلىسى ئۈستۈنلىكنى ئالغان زامانلاردا ياش ئوقۇغۇچىلار جەمئىيەتتىكى يامان كىشىلەر تەسىرىگە ئۇچراپ تۇرىدۇ. ئىچىملىك، چېكىملىك، ئەخلاقىي چۈشكۈنلىك، پۇلغا چوقۇنۇش، ئوغرى- لۈكچەكلەر تۈركىمىگە قېتىلىپ قېلىش ئەھۋاللىرىمۇ نۆۋەتتە ئالاھىدە دىققەت قىلمىسا بولمايدىغان مەسىلىلەردۇر.
10.ئوقۇغان كەسپى بىلەن جەمئىيەتتە ئىشلەيدىغان خىزمىتى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت. بۇ ئومۇمەن ئوقۇش تاماملىغان ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئارزۇسىغا باغلىق بولمىغان ھادىسە بولسىمۇ، ئوقۇغۇچىنىڭ ئاساسىي بىلىمىي ۋە ماھارىتى كۆپ قىرلىق بولغاندا بۇ جەھەتتە ماسلاشقىلى بولىدۇ.
يۇقىرىقى ئون چوڭ مۇناسىۋەت ھەققىدە ئوقۇغۇچى كۆزىتىش خاراتېرلىك تەھلىل يۈرگۈزۈشى، قايتا ئۆگىنىش ئېلىپ بېرىشى لازىم.

ئوقۇغۇچىلارنىڭ كەلگۈسىگە يۈزلىنىشى ۋە ئۆز- ئۆزىنى قەدىرلىشى
ئوقۇغۇچىلار خەلقنىڭ ئۈمىد غۇنچىلىرى. كەلگۈسىنى كەلگۈسىگە تۇتاشتۇرىدىغان ئۇلۇغ پىشاڭ!
شۇنى ئەپسۇس بىلەن تىلغا ئېلىش ھاجەتكى، تارىخ ئۆزىنىڭ ھەربىر چوڭ قەدىمىدە كۆپلىگەن ياشلارنى، جۈملىدىن ئوقۇغۇچىلارنى بەدەل قىلىپ كەلگەن. ھەربىر سىياسى، دىنىي مەزھەپ، ئىرقىي كۈرەشلەر ئۆزىنىڭ ئالدامچى ھىيلىسى ياكى ھالاك قىلغۇچى تىغ ئۇچىنى ياشلارغا قارىتىپ كەلگەن. ئاچارچىلىق لاگېرلىرى، جەڭ مەيدانلىرى، مەھبۇسلۇق كامىرلىرى ياشلار، ئوقۇغۇچىلار بىلەن تولۇپ تېشىپ كەلدى. پۇلدىن ئىبارەت «سېرىق ئىبلىس» ياشلارنى سېھىرلىك تورىغا قارماپ ئېلىپ، ئۇلارنى چېكىملىك، ئىچىملىك، بىكار تەلەپلىك، ئوغرىلىق، بۇلاڭچىلىق، قاتىللىق، ئالدامچىلىق، ياللانمىلىق، پاھىشىۋازلىق، ساتقۇنلۇق كىردابىغا تاشلاپ كەلدى. تارىختا ھەر قېتىم ئىتىقاد- مەسلەك كىرىزىسىغا يولۇققان، غايە بۆھرانى يۈزبەرگەن، مەنىۋى نوپۇزلار ئاجىزلاپ كەتكەن، ئەخلاق ئورنىغا تاپاۋەت، ۋىجدان ئورنىغا پۇل ئۈستۈنلۈك ئالغان، ھەرخىل پوتېنسىئال ئاڭ ۋە خايىش يامراپ كەتكەن مەزگىللەردە بىر ئەۋلاد ياشلار ــ ئوقۇغۇچىلار كەسكىن تاللاشقا دۇچ كېلىدۇ. ئەمما تېخىمۇ نۇرغۇن ياش غۇنچىلار چەيلىنىپ خازان بولىدۇ، بۇ تارىختا كۆپ قېتىم تەكرارلانغان ھەقىقەت، ئۇنىڭغا كۆز يۇمۇش نامەردلىك، كاززاپلىق، ۋىجدانسىزلىق!
بىز 21- ئەسىرگە يۈزلىنىۋاتقىنىمىزدا كالىنداردا ئۆزگەرگەن يېڭى رەقەمگە ئەمەس بەلكى بىز يۈزلىنىۋاتقان يېقىنقى كەلگۈسىنىڭ مەنىۋى قىياپىتىگە نەزەر سېلىشىمىز لازىم. بۇنىڭدىن باشقا زاماننىڭ ئىلمىي ـ تېخنىكىۋى تەرەققىياتىنىڭ شەخسكە بولغان شاللىۋېتىش كۈچىمۇ كۈچلۈك بولىدۇ. تەلەپ ئېشىپ بارىدۇ. ئەگەر بىز جەمئىيەتنىڭ يۈزلىنىشىنى توغرا ئىگەللىمەي ماھىيەت بىلەن ھادىسىنى، ئۆتكۈنچى نەرسىلەر بىلەن مۇقەررەر نەرسىلەرنى ئارىلاشتۇرىۋەتسەك ئاقىۋەتتە پۇشايمان يەپ قالىمىز. مەكتەپ تامالىغاندىن كېيىنمۇ تەنتەكلىكى ۋە ئەسەبىيلىكى بىلەن ئۆزىنى ئۆزى تۇيۇق يولغا سېلىۋالىدىغانلارمۇ ئۇچرايدۇ. بىرەر ياشانغان ئىلمىي خادىم ياكى مائارىپچى ئۆز ساۋاقداشلىرىنىڭ قىسمەتلىرىنى، ئاڭلىغان –كۆرگەنلىرىنى بىرقۇر ئەسلەپ چىقسۇنچۇ، ئۇلارنىڭ كۆز ئالدىغا بىر زامانلاردىكى يۇمران، ئۈمىدۋار ياش ئوقۇغۇچىلارنىڭ ھەرخىل قىسمەت بوللىرىنى كەزگەندىن كېيىنكى ھەرخىل ئوبرازلىرى كېلىدۇ.
ئوقۇغۇچى ئۇلۇغ ئىبارە، ئۇلار يىراقنى كۆرۈشى، ھەرخىل ئىھتىماللىقلارغا تاقابىل تۇرۇشقا قابىل بولىشى، ئۆزىنى قەدىرلىشى، كىشىلىك قىممىتىنى بارغانسېرى يۈكسەلدۈرۈپ تۇرىشى لازىم.
بۈگۈنگىچە ياشاپ ئۆتكەن ئىنسانىيەتنىڭ سانىنى ئېنىقلاش مۇمكىن بولمىسىمۇ، ئەمما، مۇشۇ جەرياندا مەيدانغا كەلگەن مۇتۇپەككۇر، ئالىم كەشپىياتچىلارنىڭ سانىنى ئېنىقلاش بەكمۇ ئاسان. ئەنە شۇ سانى ئاز قوشۇن ئوقۇغۇچىلاردىن ئۆز قۇشۇنىن تولۇقلاشقا بەكمۇ مۇختاج!
1993-يىلى 3-ئاي، ئۈرۈمچى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

Yillarsiri

بۇ تىما ئۈچۈن ، سېڭدۈرىگەن ئەجىرىڭىزگە كۆپ رەھمەت !  ھارمىغايسىز !

AmanxahaR

رەھمەت ! كوپ ئەجىر قىپسىز،ئالدىرماي ھەزىم قىلىپ ئوقىسام بولغىدەك.

ھۇما

ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (30)
كلاسسىك ئەدەبىياتتا خوتەن تەسۋىرى

مەن خوتەننى كۆرمىدىم. شۇنىڭدەك ئەزىز دەرگاھنى زىيارەت قىلماقلىق ئىستىكىمنى ئۇنتىمىدىم. ئاق كۆڭۈل، دىلى ھېكمەتكە تولغان، مەردانە خىسلەتلىك، ئاقىل، مېھماندوست، قابىل ۋە شائىرانە ھېسىياتچان خوتەن ئاھالىلىرىگە باغرىم ئەڭ ئالىي ئېھتىرام ۋە سەمىمىي ھۆرمەت تۇيغۇسى بىلەن كۈن- تۈن چايقىلىپ كەلدى.
مەن بۈگۈن ــ خاسىيەتلىك يېڭى يىل ھارپا كېچىسى خوتەن سېغىنىشى بىلەن بۇ سۆيگۈ رىسالىسىنى خوتەن دىيارىدىكى ھەممە ئەزىز ئەھلى جامائەتكە تەقدىم قىلماچى بولدۇم.

1
ئەسسالامۇئەلەيكۇم!
يىللار كالىندارى سەھىپىسىگە يېڭى ــ ئاتەشىن رەقەم چەككەندە، نورۇز شاماللىرى كۆڭۈل ئۆيىنىڭ تەسەۋۋۇر پەردىسىنى ئۇچۇرۇپ، سېغىنچ دۇرلىرىنى دىيار جامالىغا چاچقاندا، مەن ئەزىز ماكان- خوتەن ئىشقىنىڭ يېڭى ئۆركەشلىرىگە غەرق بولىمەن. خوتەننىڭ ھەربىر سىقىم قۇتلۇق توپىسدا بۇ نەچچە مىڭ يىللىق قەدىمكى مەدەنىيەت گۈلزارىنىڭ تارىخىي جاۋاھىرات چۆكمىلىرى بىلەن ئۇلۇغ ئەزىمەت ئەجداتلىرىمىزنىڭ خاسىيەتلىك قەدەم ئىزلىرىنىڭ ئىپتىخارلىق نەمۇنىلىرى ساقلانغان.
مانا، يېقىندىلا «ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىيات تەتقىقات جەمئىيىتى» قۇرۇلدى. يىغىن تەسىراتلىرى بىلەن يېڭى يىل ھىسىياتلىرنىڭ ئۇچقۇنلىرى باغرىم پەلەكىدە خۇددى ئىككى يۇلتۇزدەك جەم بولۇپ، يالتىراپ كەتتى. مۇبارەك نام ــ خوتەن نامى قولۇمدىكى «دىۋان ھاپىز شىرازى»دا يېزىلغان تۆۋەندىكى بىيىت باغرىمغا ئىزدىنىش چاقمىقىنى چېقىۋەتتى:
«ياغدى ئېتەكلەردىن گۇلاپ، ھەيران ئېرۇرمەنكى سابا،
ئۆتكەن يولۇڭ تۇپراقلىرى قىلماس نېچۈن مۇشكى خوتەن.»
پارس ئۇلۇغ لېرىك شائىرى، تىرەن تەپەككۇر ۋە ئويناق تەلەپپۇز ئېگىسى ھاپىز شىرازىنىڭ بۇلبۇلدەك بۇ ناۋاسى مېنىڭ قەلبىمدە مېنىڭ دەۋرىم ۋە مېنىڭ روھىيىتىمگە لايىق ئەكس سادا قوزغىدى. دەرۋەقە، ئۆتكەن ھەربىر ئەسىرنىڭ، مۆچەلنىڭ، يىلنىڭ شاماللىرى گۈل ئېچىلدۇرۇپ گۇلاپ تۆكۈپ ئۆتۈشتى. مەن يازما ئەدەبۇياتتىكى خوتەن تەسۋىرىگە نەزەر سېلىشقا باشلىدىم. ئۇنىڭ بىر قىممىتى كلاسسىك ئەدەبىياتىمىزدىكى ئىلمىي ئىزدىنىشنى خاسلاشتۇرۇش، تېماتىكىلاشتۇرۇش، مىكرولۇق مۇھاكىمە يوللىرىنى ئېچىشتىن ئىبارەت، ئەلۋەتتە.
خوتەن ناھايىتى ئۇزاق يىللىق ئىپتىدائىي ئىنسان تۈركۈملىرىنىڭ ھايات سەھنىسى ئىدى. ئارخېئولوگىيىلىك قېزىلمىلار بىلەن قىيا سىزمىلىرى بىزگە بۇ ھەرخىل تارىخىي قاتلامدىكى يىراق ھايات مېلودىيىسىنىڭ غۇۋا ئېنفورماتسىيىسىنى داۋاملىق يەتكۈزۈپ كەلمەكتە. ئاندېرسوننىڭ چۆچىكىدىكى يېرىم بەدىنى بىلىق بولۇپ قالغان ساھىبجامال قىزدەك يېرىم گەۋدىسى قۇملۇق دېڭىزىغا كۆمۈلۈپ قالغان بۇ ماكاننىڭ يىراق تارىخى داۋاملىق ئايدىڭلاشقۇسى.
خوتەن ــ قاراقۇرۇم –پامىر ئۈچبۇرجىكىدىكى تارىخى ئۇزۇن شەھەر –قەلئە ــ دۆلەتلەر تىزمىسى سۈپىتىدە قىزىقارلىق مەدەنىيەت تارىخىغا ئىگە. بىزخوتەندىكى ئارىئان ـ سىكتاي (سىكىف –ساك) قەبىلىلىرىنىڭ قالدۇرۇپ كەتكەن ھايات يالدامىلىرىدىن بۇ رايۇننى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا «ئاۋستا» دەستۇرىدا تىلغا ئېلىنغان «قەھرىمان تۇرلار ساكلار»نىڭ مەدەنىيەت قالدۇقلىرىنى كۆرىمىز، ئالتۇن خۇمار، ئالتۇن- قوچقار ھايۋان ئوبرازىدىكى زىننەت بويۇملىرىنى ياساش ئۇلارنىڭ ئالەمشۇمۇل مەدەنىيەت ئۇسلوبى ئىدى. گاھى ساك ۋەگاھى تۇر دەپ ئاتالغان بۇ سىكتاي تىپىدىكى ئاسىيا تىپىدىكى ئاسىيا ئاق جىنىسلىرى كېيىنچە قىسمەن سېرىق جىنىسلار سېنكىرتىزمى تەسىرىدە تۈركىي قەبىلىلەرگە ئايلانغان بولسىمۇ، يەنىلا «ئاۋىستا»دا ئەڭ قەدىمكى يازما ھۆججەتلەنگەن «تۇر»ن نامىنى ئىزچىل ئۆزلىرىگە ئېتنونىم قىلىشقان. «شاھنامە»گە ئاساس سالغان ساك- تۇر خەلق رېۋايەتلىرى ئۇنىڭ يەنە بىر ھۆججىتى ئىدى. ئىلگىرلەپ ئىزدەنگەن كىشىگە قەدىمكى خوتەن قەبىلىلىرىنىڭ قۇياش ئىلاھچىلىقى، كېيىنكى دىنىي ۋە دۇنياۋى مەدەنىيەتلەرگە سىڭىپ كەتكەن ئۆرۈپ- ئادەت، قائىدە- يۇسۇن ۋە فولكلور قاتلىمى ـ كۆپ ئۇچۇرلۇق يوشۇرۇنغان ماۋزۇ ھېساپلىنىدۇ.
بۇددىزم –خېلىلا گۈللەنگەن خوتەن شەھەر مەدەنىيىتى ئۈستىگە كىرىپ كەلگەن. بۇددىزم خوتەن مەدەنىيىتىگە يېڭى تەپەككۇر ۋە خاس سەنئەت قىممىتى بېغىشلىدى. قەدىمكى خوتەن بۇددىزم قەلئە –راباتلىرى ھېساپلانغان يوتقان، راۋاق، مەلىكە ئاۋات، دەندان ئۆيلۈك، كونا نىيە قاتارلىقلاردىن تېپىلغان تارشا پۈتۈك، ياغاچ ئويما، تارختا رەسىم، ياغاچ قىرما ھەيكەل، چوڭ –كىچىك لاي-گەج ھەيكەل، توقۇلما بويۇملارغا ئىشلەنگەن رەسىم قاتارلىقلار بۇ ماكاندا بۇددىزمنىڭ مىڭ يىللاپ راسا دەۋر سۈرگەنلىكىدىن دالالەت بېرىدۇ. دەرۋەقە، سىتەيىننىڭ دەندان ئۆيلىكىدىن تاپقان «قۇتلۇق ساماۋى خانىش» (لاكشىمى)نىڭ يالىڭاچ رەسىمى شەرق رەسساملىق سەنئىتىنىڭ مىسلىسىز نادىر ئۆلگىسى ئىدى. مەن ئۇنى خوتەن رەسساملىرى سىزغان شەرق ۋىناسى دەپ قارايمەن.
خوتەن رەسساملىرىدىن ۋىسارا پۇچىنا، ۋىسارا ئىراسانگا ئېلىمىز سەنئەت تارىخىدىكى ئىككى يورۇق يۇلتۇز ئىدى. ئۇلار خاس خوتەن تەسۋىرى سەنئەت ئۇسلوبىنى ياراتتى. پۈتكۈل ماكان خاراكتىرلىك سەنئەت ئىجادىيىتىنىڭ ئاساسىي پىرىنسىپى «ئويما- قوپما ئۇسسۇلى»نى يورۇققا چىقاردى. سىكاناندۇ، تايۇن، تانارۇ، ۋىسارانام، شىرۇداما، ۋىساراشىرۇ قاتارلىق بۇددا ئالىملىرى بۇددا نوم- سوترا تەرجىمە- تەپسىراتچىلىقىدا غايەت زور شۆھرەتلىك تۆھپىلەرنى ياراتتى. تىبابەتچىلىك، گىلەم- ئەتلەسچىلىك، قەغەزچىلىك، قاشتېشىچىلىق- زەگەرلىك ۋە يىپەك يولى سودا ماھارىتى بويىچە ئېلىمىز ۋە شەرق خەلقلىرى تارىخىدا ئىزچىل كۈزگە تاشلىنىپ كەلدى.
2
خوتەن ھەققىدىكى ئەڭ قەدىمكى يازما ئەدەبىيات بويىچە بىزگە يېتىپ كەلگىنى سېمىرا مەلىكىنىڭ يۇرت ئەسلەش شېئىرى بىلەن سۈي سۇلالىسى (بەلكى سىمالى سۇلالىلەر) دەۋرىدە توپلامغا كىرگۈزۈلگەن «خوتەندە گۈل سەيلىسى» ناملىق شېئىر بولسا كېرەك. بۇ نامەلۇم ئاپتۇر يازغان شېئىر مۇنداق يېزىلغان:
«قانچە پەرقلىق بولسىمۇ تاغ ۋە دىيار،
چۆپ دەرەخلەر تەڭ سېزەر كەلسە باھار.
شەرق ۋە غەرپتە تۇرسىمۇ يۇرتلار، بىراق
كەلگۈسى گۈل سەيلىسىگە سەيلىگار».
ئىسلامىيەتتىن كېيىن خوتەن دىيارى ئۆز مەدەنىي ھاياتىنىڭ يېڭى دەۋرىنى باشلىدى. ئىسلام دىنى كىرگەندىن كېيىنكى يېڭى شەرق ئەدەبىياتى مۇنبىرىدە ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركىي تىللىق ئەدەبىيات كلاسسىكلىرىلا ئەمەس، شەرق كلاسسىك ئەدەبىياتىنىڭ قەلەم ئەزىمەتلىرى خوتەن تەسۋىرىگە ئاتاپ ئاجايىپ گۈزەل مىسرالار يېزىشتى.
يىپەك يولدىكى ئەڭ ئۇلۇغ تارىخىي داستان «شاھنامە»نىڭ مۇئەللىپى ئوبۇلقاسىم فىردەۋسى خوتەننى تۇران شاھى ۋە قەھرىمانى ئاپراسىياپنىڭ مەشھۇر مەدەنىيەت ۋە سودا شەھرى سۈپىتىدە كۆپ قېتىم ئىجابىي روھ ۋە ھۆرمەت بىلەن زوقلۇنۇپ تىلغا ئالغان. ئۇ «سىياۋۇش قىسسەسى» ناملىق داستاندا تۇران قەھرىمانى پىراننىڭ خوتەنگە قايتىشىنى:
«بارچەسىن تاپشۇرۇپ خوتەنگە كەتتى،
شاھىن شاھنى كۆرۈشنىڭ ۋاقتى يەتتى»
دەپ؛ پىراننىڭ ئاپراسىياپنى خوتەنگە بىخەتەر يەتكۈزگىنىنى:
«بىئازار يەتكۈزدى خوتەنگە لۇتفەن،
كۈتۈشتى يىغىلىپ ئۇنى ئەنجۈمەن.»
دەپ يازسا، «بىجەن ۋە مەنىچە» داستانىدا ئىران قەھرىمانى رۇستەمنىڭ يوشۇرۇن خوتەنگە بېرىپ، ئاپراسىياپ تەرىپىدىن تۇتقۇن قىلىنغان بىجەننى قۇتقۇزۇشنى مۇنداق يازدى:
«شەھەردىن شەھەرگە سوزۇلدى كارۋان،
ئاقىۋەت كۆرۈندى كارۋانغا تۇران.
خوتەنگە كېتىشكەن ئۇلار دەشت ئېشىپ،
ئەر-ئايال چىقىشتى تاماشا قىلىپ.
تۇراندا بار ئىدى گۈزەل بىر ماكان،
ئارامىن ئالاتتى بۇ بۇ جايدا پىران.»
پىردەۋسى «بەھرەمگور پادىشاھلىقى» داستانىدا:
«كېيىن خەۋەر يەتتى ھىندى ئىلە رۇمغا،
ئابات تۈركۇ، چىنۇ قاراقۇرۇمغا»
«چىن خاقانى ئاڭلاپ بۇ ھەقتە خەۋەر،
چىن خوتەن مۈلكىدىن تاراتتى كۆپ لەشكەر.»
دەپ يازىدۇ.
ئۇلۇغ پارس شائىرى ھاپىز شىرازى:
«ياغدى ئېتەكلەردىن گۇلاب، ھەيران ئېرۇرمەنكى، سەبا،
ئۆتكەن يولۇڭ تۇپراقلىرى قىلماس نېچۈن مۇشكى خوتەن».
دەپ يازغانىدى.
لىرىك شائىر سابىر تېرمىزى مۇنداق يازغان:
«يۈزى، قاشى، ساچى مىسلى خىتا بىرلەن خوتەن ئايى،
بىرى كۆزۈڭ، بىرى مارجان، بىرى سەففاھ تىنىق مىنا».
«بولدى باغ بۇتخانە يەڭلىغ لالە گۈلدەك ھۆسنىلەر،
راستىن ئېيتسام چىنۇ قەشقەرلىق سەنەملەر بەرقىدىن».

ئابۇدۇرەھىم ھاپىز خارەزمى خوتەن ھەققىدە كۆپ توختالغان:
«ئىشقى پوستىدە قالمىدى ھاپىز،
ئورنى بەلگۈردى بويى مۇشكى خوتەن»
«ئول قارا كۆز ئاشنا، ئەركىن راۋان يۈگرەپ قاچار،
مۇندايىن ۋەھشى ئەمەستۇر ھېچ ئاھۇي خوتەن».
«يۈزى ئۈستىندەكى ئول دانە خالى،
گۈلى لالە ئۆزە مۇشكى خوتەندۇر».

سەككاكى مۇنداق يازغان:
«تۈن ئاخشام تولغىنۇ سۇمبۇل بىكىن زۇلفۇندىن ئاھ ئۇردۇم،
ھەۋانى غالىيە تۇتتى، جەھان مۇشكى خوتەن بولدى».
ئاتايى ئۆز غەزەللىرىدە خوتەن لالىزارى ۋە مۇشكى توغرىسىدا كۆپ توختالغان. ئۇ مۇنداق يازغانىدى:
«كۆزۈمكى سۆيدى يۈزۈمنى مىڭ ئېئتىقادى بىلە،
كۆرەر بۇ مۇشكى خوتەننى ساچىڭ سەۋادى بىلە».
«نەرگىس كۆزۈڭ مەنزىلى خوتەن لالەزارىندە،
ئوقى قاشىدا ئوينىغۇچى بىر غەزەل يوق».
«تا سەبا زۇلفى نەسىمىدىن چىن ئەلىدە يايغالى،
مۇشىك سەۋداسى كېسىلدى شەھرى چىن ئەتتارىدىن».

ئەبەيدۇللا لۇتفى:
«ساچىڭدىن چۈن ئوغۇزلار مۈشكى خۇشبۇي،
قىلۇرلار بەندۇبەند ئانى خوتەندە».
«گاھ تۆكتىلەر خوتەن زىيبالارنى،
زامانى رۇمىنىڭ رەئنالارىنى».
لۇتفى بۇ يەردە خوتەننى رۇم بىلەن ئوخشاش ئورۇندا قويۇپ، يۈكسەك ئېتىبار بىلەن تىلغا ئېلغان.
3
ئۇلۇغ ئەللامە ۋە تەڭداشسىز سەنئەت ئۇستازى ئەلشىرناۋائى ئەسەرلىرىدە خوتەن ئىبارىسى ئالتۇن ۋە ئاتەش بىلەن چېكىلگەن كۆپ قىرلىق، جىلۋىدار ۋە ھۆرمەت، سۆيۈنۈش دۇرلىرى چاقناپ تۇرغان ئىبارە بولدى. ئەلشىر ناۋائى ئۆز لىرىكىلىرى- غەزەللىرىدە خوتەن ئىبارىسىنى پەخىرلىك ئورۇنغا قويغان. ئۇ:
«دېمە يۈز كىم خوتەن گۇلزارىدۇر بۇ،
دېمە خەت، نافەئى تاتارىدۇر بۇ»
«چۈن مەلاھەت جان ئالۇر، ھۆسۈن ئىچرە ئانى ئىستەگىل،
خاھى دىلبەر كىشىۋەرى بولسۇن خوتەن، خاھى ھەبەش».
كويى تۇپراغى ئېرۇر مۇشكى خىتا،
ئىستەگىن ئانى خەتا قىلما ھەۋەس»
«يۈزۈڭ بەيازىيۇ ئول خالى مۇشكىسا ھىندۇ،
غەرىب تۇشتى خوتەن كىشىۋەر ئارا ھىندۇ»
(ئاپئاق يۈزۈڭدىكى ئىپار رەڭلىك مېڭىڭ بەئەينى قارا تەنلىك ھىندىغا ئوخشايدۇ. خۇددى خوتەن ئەھلى ئىارىسىغا بىر غېرىپ ھىندى كېلىپقالغاندەك.)
ئەلشىر شانۋائى ئۆز «خەمىسە» داستانلىرىدا خوتەن ھەققىدە كۆپلەپ توختالغان. ئۇ «ھەيرەتۇلئەبرار»دىن ئىبارەت پەلسەپە- ئېتىكىلىق داستانىدا مۇنداق يازغان:
«تۈركىي خوتەن، ياپتى چۇ زىيبا جەمال،
مۇشكى فىشان بولدى نەسمى شامال»
ئالشىر ناۋائى بۇ يەردە «تۈركىي خوتەن» ئىبارىسىنى ئىككى مەنىدە ــ تۈركىي رۇم مەنىسدە، تۈركىي تىللىق خەلقلەر مەدەنىيىتى ئوچىقى مەنىسىدە ۋە قوياش سىمۋولى سۈپىتىدە قوللانغان. نەتىجىدە بۇ بىيىت:
«قۇياش گۈزەل جامالىنى كەڭ يايدى،
شامال گويا ئىپار بولۇپ تارالدى»
بولۇپ چىقىدۇ.
ئەلشىر ناۋائى «پەرھاد ۋە شېرىن» داستانىدا تۇنجى بولۇپ ئىران پادىشاھى خۇسراۋنى باش قەھرىمان قىلغان نىزامى گەنجىۋى بىلەن خۇسراۋ دېھلەۋى ئەنئەنىسىنى ئۆزگەرتىپ، تۈركىي شاھزادە ۋە ھۈنەر- سەنئەت ماھىرى پەرھادنى باش قەھرىمان قىلغان تۈركىي داستان ياراتتى. بۇ غايەت چوڭ ئىپتىخار ۋە جاسارەت ئىدى. ئۇ خوتەن ھەققىدە كۆپلەپ بېيتلار يازغان:
«خوتەن مۈلكىكى جەننەتتىن نىشاندۇر،
ساۋادى ئۆزرە جەننەت جان فىشانىدۇر»
(خوتەن دىيارى جەننەتتىن نەمۇنىدۇر. ئۇنىڭ كۆكلىمى جان بېغىشلىغۇچى جەننەتنىڭ ئۆزىدۇر).
ئەلشىر ناۋائىنىڭ غايىۋى جەمئىيەت ۋە غايىۋى پادىشاھ توغرىسىدىكى ئوتوپىك ئىدىيىلىرىگە بېغىشلانغان ئاخىرقى داستانى «سەددى ئىسكەندەر» داستانىدا خوتەن تەسۋىرىگە ئائىت مىسرالار كۆپ:
«بۇ سۆزلەر دېگەچ شاھى چىنۇ خوتەن،
دۇئاسىغە تىل چەكتىلەر ئەنجۈمەن»
(چىن ۋە خوتەننىڭ پادىشاھى بۇ سۆزلەرنى ئېيتىش بىلەنلا، مەجلىس ئەھلى دۇئاغا تىل ئاچتى.)
«بىرى ئول خوتەن زادى مېھرۇ ئىدى،
يەنە مەھۋەشى تۇرفە كۈزگۈ ئىدى»
(بىر خوتەنلىك مېھرۇ ئىدى، ئۇ ئاجايىپ ئاي يۈزلۈك گۈزەل ئىدى.)
ئەلشىر ناۋائى خوتەن تېمىسىغا زور ھۆرمەت ۋە تەڭداشسىز ئىتىخار بىلەن يېقىنلاشقان. ئۇنىڭ نەزىرىدە خوتەن تۈركىي تىللىق خەلقلەر مەدەنىيىتىنىڭ قەدىمكى قەلئەسى ۋە شەرق سەنئەت ئۇسلوبىنىڭ كۆزنى قاماشتۇرىدىغان قەسىرى ئىدى. ئۇ خوتەننى قۇياشقا، جەننەتكە ئوخشاش راھەتلىك دىيارغا، مانى، دانى، قارەن قاتارلىق ناملاردا ئاتالغان ماھىر رەسساملار يۇرتىغا، ئىپار چاچلىق، ئاھۇ كۆزلۈك ساھىبجامال قىزلار بىلەن ئىپار ھىدلىك باغ –دالىلار، ئىپار كېيىكى ماكانىغا ئوخشىتىپ تىلغا ئالغان.
4
بابارەھىم مەشرەپ خوتەن دىيارىنى كەزگەن ۋە بۇ قۇتلۇق زېمىننى ئالىي ھۆرمەت بىلەن تىلغا ئېلىپ مۇنداق يازغان:
«مېنىڭ ئاشۇفتە كۆڭلۈم غۇنچىدەك ھەرگىز ئاچىلمايدۇر،
يۈرەكتىن غەم كېتەر دەپ بۇ سەبەبدىن مەن خوتەن كەلدىم»
(مېنىڭ كۆڭلۈم غۇنچىدەك ھەرگىز ئېچىلمايدۇ، يۈرەك غەملىرىم كېتەر دېگەن سەۋەپتىن مەن خوتەنگە كەلدىم.)
«شەھىدانە خوتەننى تەۋف ئېتەرگە، ئەي مۇسۇلمانلەر،
چۇ لالە دامەنى سەھرا تۇتۇپ دەشتى خوتەن كەلدىم.»
(ھەي مۇسۇلمانلار، مەن شەھىدانە خوتەننى تاۋاپ قىلىش ئۈچۈن، سەھرا ئېتەكلىرىنى لالىزار بىلىپ، خوتەن دەشتىگە كەلدىم.)
«گۇناھىمدىن خەبەر ئالسام جۇھۇد، تەرسا مېنىڭدەك يوق،
خىتايۇ، چىنۇ ماچىندىن خوتەن دەپ ئۆرگۈلۈپ ئۆتتۈم»
(گۇناھلىرىمنى سورىساڭ جۇھۇد، تەرسادىن ئارتۇقمەن، خىتاي بىلەن چىن ماچىننى خوتەن دەپ ئايلىنىپ چىقتىم.)
«ئاياغ باسقان يېرى سەرسەبز بولدى، ياسۇمەن بولدى،
مەشامىم بويىدىن ھەر سائەتى مۇشكى خوتەن بولدى.»
(ئاياغ باسقان يېرىڭ گۇلزار ياكى ياسۇمەنزار بولغاچقا، دىمىغىمدىن ھەرسائەت خوتەننىڭ ئىپار ھىدى چىقىپ تۇردى.)
«ئاھۇي خوتەن چەشمى سىياھىڭگە تەسەددۇق،
جانانەئى چىن زۇلفى دۇتاھىڭگە تەسەددۇق»
(ئەي خوتەن ئاھۇلىرى قارا كۆزۈڭگە تەسەددۇق، چىن جانانلىرى ئىككى تال چېچىڭغا تەسەددۇق.)

بىز خوجا نەزەر ھۈۋەيدانىڭ:
«كۆرۈپ چۇ زۇلفى خەتىڭنى خوتەندەگى ئاھۇ»
(چاچلىرىڭنى كۆرگەندە خوتەن ئاھۇلىرىنىڭ خۇشبۇيىنى ھېس قىلدىم.)
«سۈزۈپ پىيالەئى مەينى يىغلاسا ئىشرەپ ئەھلى،
سۇنارغا مۇغبەچە مەينى كاسەئى خوتەن ياخشى»
(پىيالىدە مەي ئىچىپ ئىشرەت ئەھلى يىغلاشقا چۈشكەندە، مەينى ساقى سۇنۇشقا خوتەن قەدەھى ياخشى.)
«مۇھەببەت بۇيىدىن بىر زەررە لەززەت قابماغانلارغا،
دىماغىغا ئۇلارنىڭ مۇشكى ئاھۇيى خوتەن ياخشى»
(مۇھەببەت پۇرىقىدىن ئازراقمۇ لەززەت تاپالمىغان كىشىلەرنىڭ دىمىغىغا خوتەن كېيىكىنىڭ ئىپارى ياخشى.) دېگەن مىسرالىرىدىن ئۇنى قەشقەردە تۇغۇلۇپ، ئافاق خوجا تەرىپىدىن ئات قويۇلۇپ، چوڭ بولغاندىن كېيىن بۇ دىيارغا توپلانغان مۇھەببىتىنى كۆرىمىز.
مۇھەممەت سىدىق زەلىلى:
«ساچقالى ئىپارىنى ئاھۇي خوتەن ياخشى» دېگەن روھتا كۆپلەپ خوتەن تەسۋىرىگە بېغىشلانغان بېيتلار يازغان؛
«ئەي زەلىلى، گۈشەنى ماچىندە ئەمدى بادە ئىچ،
مۇھتەسىب گەرشەھر ئىچىدە ئەلنى ئەيلەر ئېھتىساب»
(ئەي زەلىلى، ماچىن گۈلشىنىدە ئەمدى مەي ئىچكىن، گەرچە شەھەر تەكشۈرگىچىلەر تىنتىشىپ يۈرسىمۇ.)
«شەھرى ماچىندۇر زەلىلى تەلبە ئەيلەپتۇر سەپەر،
ئەردەۋىل ئىلە كۇچاۋۇ سەيرى تۇرفندۇر تەمەئ»
(تەلۋە زەلىلى ماچىن شەھرىگە سەپەر قىلدى. ئەمدى ئاقسۇ، كۇچا ۋە تۇرپان سەيلىسى ئۇنىڭ ئارزۇسىدۇر.
«تاماشايى زەلىلى مەھۋەشانى شۇخى ماچىن ھەر،
خىتا سەھراسىدىن گەر جىلۋەگەردۇر ماھى تۇرفانىم.»
(زەلىلى ماچىننىڭ ئاي يۈزلۈك شوخلىرىنى تاماشا قىلىۋاتقاندا، خىتا سەھراسىدىن تۇرپانىم ئايدەك جىلۋە قىلىدۇ.)
«خىتا سەھراسىدىن سۇمبۇلنى ھەرگىز بىزگە كەلتۈرمە،
يىبەرگىل ئاھۇيى مۇشكى خوتەن ئەلبەتتە-ئەلبەتتە»
(خىتا سەھراسىدىن بىزگە سۇمبۇل كەلتۈرمە، ئەلۋەتتە، خوتەن ئىپار كېيىكلىرىنىڭ ئىپارىدىن ئىپارىدىن ئىبەرت.)
خوتەنلىك لىرىك شائىر نەۋبەتى خوتەن توغرۇلۇق ئاجيىپ غۇرۇر بىلەن گۈزەل مىسرالار يازغان:
«مۇساھىبىم قىلساڭ پەيام ئەۋۋەل خوتەندىن باشلاغىل،
دىلبەرىم، خۇرشىد يۈزۈم ئول سىيمىتەندىن باشلاغىل.
باشقا گەپكە ئاچما لەب، يوقتۇر بۇنىڭدا خاسىيەت،
دىل ئارام تەفا خۇرۇم ئول جانۇ تەندىن باشلاغىل.»
«رەۋزىگە مانەند خەيال ئەت خوتەننى،
بېھىشتىن زىيادە مىسال ئەت خوتەننى.
خۇجەستە خاكى رەھمەت سۈرمەسىدۇر،
كۆزۈڭگە تۇتىيا خال ئەت خوتەننى.
پەرىلەر بۇسەسى تۇرغە شىرىندۇر،
ھۆرلەر لەبىگە بال ئەت خوتەننى.
تەلئەتىگە خۇرشىد، كۆزلەرىگە ئەختەر،
يادەك قاشىگە ھىلال ئەت خوتەننى.
مۇئەللىمى ئافاق بىنىشىن سۇخەنگۇي،
تىفلىگە دەرس مەقال ئەت خوتەننى.
جاھان شائىرلەرى گۈلشەنى باغى،
خەمىسەڭگە قۇرباش ئىتتىسال ئەت خوتەننى.
سەن ھەم نەۋبەتى سىياھ رۇي ئىلىگە،
رەقىبلەت كۆزىگە زەۋال ئەت خوتەننى»

ھەيدەر خارەزمى «گۈلشەنۇل ئەسرار» ناملىق داستانىدا:
«چۇن يورىدى سۈبھى سەھەر ئۇردى دەم،
تىكتى خوتەن خۇسرەۋى ئالتۇن ئەلەم»
دېگەن بېيت ئارقىلىق خوتەن نامىنى قوياش سىمۋولى ئورنىدا ئىشلەتتى.
5
خوتەن ھەققىدىكى گۈزەل تەسۋىرى كلاسسىك چاغاتاي ئەدەبىياتىنىڭ كىيىنكى پەسلىدىمۇ ئۆز ئەنئەنىسىنى داۋاملاشتۇردى.
نادىرە پارىسچە يازغان غەزەللىرىنىڭ بىرىدە مۇنداق دىدى:
«شەرم ھايادىن تۆكۈلەر ياش سۈرمەرەڭ قارا كۆزۈڭ،
خوتەن ئاھۇلىرى كۆزدىن شوخلۇقلار يوقالغاندەك»
ھەر كېچە قارا خالىڭ سەۋداسى ئەتىر چاچقاي،
خوتەن ئاھۇلىرى فەرياد قىلىپ مۇشكىن تارتقاندەك»

فۇرمەت مۇنداق يازغان:
«خوتەن ئاھۇلىرىدەك ئانچە سەرگەردان بولۇپتۇرمەن،
ساچى مۇشكى، خىتا رەشكى خەيالى دىلرەبالەردىن»

لىرىك شائىر مەھزۇن خوتەنى:
«مەنى مەھزۇن نېتەي بۇ غۇربەت ئىچرە،
خوتەن مۇلكى مېنىڭ ئېردى دىيارىم»
«مەھزۇن خوتەنىگە ئالتە شەھەر چارباغىدىن،
كەتكىل مەقامى ئەسلىغە يان ئۆز دىيار خوپ»
دەپ يازسا، موللا نىياز قارىي سابىر:
«ئاتا مۇلكۇم خوتەن چاقار تاغى،
تۆت ئىماملار مۇھىببى مەن داغى»
دەپ يازغان.
مۇھەممەت رەھىم راغىبى:
«نېتسۇن نىھان ئولماي خوتەن مۇشكى جاھاننىڭ كۆزىدىن،
مۈشكىن مۇسەلسەل كاكۇلۇڭ سۇمبۇلنى رەسۋا ئەيلەسە»
(سېنىڭ ئىپاردەك قارا ۋە خۇش پۇراقلىق ئۆرۈم چاچلىرىڭ سۇمبۇلنى رەسۋا قىلىۋاتسا، خوتەن ئىپارى جاھان كۆزىدىن ئۆزىنى يۇشۇرماي قانداق قىلسۇن.) دەپ يازغان.
سەدائى:
«نەسىمى سۈبھىدىن قىلغان مۇئەتتەر بۇ دىماغىمنى،
خوتەن سەھراسىدا بۇ مۇشكى تاتارىمدىن ئايرىلدىم»
(تاڭ سەھەرلەردە دىمىغىمنى خۇشبۇي قىلىدىغان خوتەن سەھراسىدىكى ئىپار پۇراقلىرىدىن ئايرىلدىم.)
ئابدۇرازاق ئەندىجانى:
مېھرى رۇخىڭنىڭ دەۋرىدە زۇلفىڭ شىكەن- شىكەن،
تاپار دىماغىم ئاندە نەسىمى خوتەن- خوتەن»
(چېھرىڭ قوياشىنىڭ ئەتراپىدا چاچلىرىڭ ئورام- ئورام بولۇپ تۇرىدۇ. دىمىغىم ئۇنىڭدىن خوتەننىڭ خۇش ھاۋاسىنى تاپىدۇ.) دەپ يازسا، موللا بىلال نازىمى:
«كى ناقىل نەسىمى كېتۇردى سۇخەن،
نېدۇركى سۇخەن بەيئى مۇشكى خوتەن»
(نەقىل كەلتۈرگۈچى سۆز شامىلىنى كەلتۈردى. گەپ ئەمەس بەلكى خوتەن ئىپارىنى كەلتۈردى.) دەپ يازغان.
چىڭ سۇلالىسى شائىرى شاۋشۇن «غەرپزېمىن نەزمىلىك بايانلىرى» ناملىق ئەسىرىگە ئۆزىنىڭ 1863 ــ 1878 –يىللىرىغىچە 15 يىل تەڭرىتاغلىرىنىڭ شىمال- جەنۇبىنى ئايلانغاندا ئالغان تەسىراتلىرىنى توپلىغانىدى. ئۇنىڭغا خوتەن ئالتۇنى، قاشتېشى، كىچىك خوتەن دوپپىسى قاتارلىقلار توغرىسىدىكى تۆتلىكلىرى كىرگۈزۈلگەن. ئۇنىڭ بىرى مۇنداق يېزىلغان:
«مۇندا قاشتاش قوي يېغىدەك يالتىراپ قىلغان جۇلا،
قاراقۇرۇم تېغىنىڭ تەكتى ئىكەنغۇ باشقىلا!
قارا- يۇرۇنقاشقا جەمدۇر ئالتە شەھەر قاشچىسى،
سۇغا كىرىپ ئىزدىشەر قاشنىڭ چوڭىنى شۇنچىلا.»
ھەئە- شۇنداق، لۇياۋزى ئەپەندى بىلەن رەئىس ماۋزېدۇڭ ئارىسىدا يېزىلغان مۇشائىرىلەردىن بىرىدىمۇ خوتەن (يۇيتىيەن شەكلىدە) تىلغا ئېلىنغان.

خوتەن، ھەقىقەتەن ئۇلۇغۋار ھېكمەت دىيارى. خوتەن ئۆز بېشىىدىن ئەڭ دەھشەتلىك كۈنلەرنى ئۆتكۈزدى. خوتەن دىيارى ۋە ئۇنىڭ خەلقىنى يۇقىرىدا زىكىر قىلىنغان كلاسسىك ئەدەبىيات نەمۇنىلىرى بىلەن ئىپادىلەپ تاماملىغىلى بولمايدۇ. يېقىنقى زامان يېڭى ئەدەبىياتى قەلەمكەشلىرىمۇ بۇ گۈزەل ماكان ھەققىدە كۆپلەپ ئەمگەك سىڭدۈرۈشتى. ئەمما، خوتەن ــ ئەبەدىيلىك، پۈتمەس- تۈگىمەس ئۇلۇغۋار تېماتىكا.
خوتەن يېقىنقى قىرىق يىل مابەينىدە ئۆز ئىقتىسادى ۋە مەدەنىيەت تۈزۈلمىسىدە يېڭى سۈپەت ۋە يېڭى راۋاجلىنىشقا قەدەم قويدى.
مەن خوتەننى كۆرمىدىم. شۇنىڭدەك ئەزىز دەرگاھنى زىيارەت قىلماقلىق ئىستىكىمنى ئۇنتىمىدىم. ئاق كۆڭۈل، دىلى ھېكمەتكە تولغان، مەردانە خىسلەتلىك، ئاقىل، مېھماندوست، قابىل ۋە شائىرانە ھېسىياتچان خوتەن ئاھالىلىرىگە باغرىم ئەڭ ئالىي ئېھتىرام ۋە سەمىمىي ھۆرمەت تۇيغۇسى بىلەن كۈن- تۈن چايقىلىپ كەلدى.
مەن بۈگۈن ــ خاسىيەتلىك يېڭى يىل ھارپا كېچىسى خوتەن سېغىنىشى بىلەن بۇ سۆيگۈ رىسالىسىنى خوتەن دىيارىدىكى ھەممە ئەزىز ئەھلى جامائەتكە تەقدىم قىلماچى بولدۇم.

1991-يىلى 12-ئاينىڭ 31-كۈنى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

ھۇما

ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (31)
ياتلاشقان ئىنسان ۋە ياتلاشقان ئەقىل-پاراسەت

ئىنسان ــ كائىناتنىڭ مەنىۋى كامالەتكە ئېرىشكەن مېۋىسى.
ئىنسان ــ پۈتكۈل گۈزەل تەسەۋۋۇر، ئىزگۈ ئىستەك ۋە مۇقەددەس مۇئەككەل ئوبرازلىرىنىڭ ئىجادچىسى.
ئىنسان ــ ئۆزىدە تەبىئەت ۋە جەمئىيەتنى، ماددا ۋە روھىيەتنى، ھالاكەت ۋە نىجادىيەتنى، مۇقەررەرلىك ۋە ھۆرلۈكنى، غايە ۋە تارىخى ئەسلىمىنى، چىنلىق، ياخشىلىق ۋە گۈزەللىكنى مۇجەسسەملەشتۈرگەن مۆجىزىدار شەيئى!
ئىنسان ــ زېمىن سەتھىدە مەدەنىيەت ئېكىنزارلىقىنى بەرپا قىلغۇچى، جۈملىدىن يەنە شۇ زىمىن سەييارىسىدە ئۆز ئىختىرالىرىنى پېتىقلىغۇچى ۋە ئاخىرىدا تېخى زېمىن ھالاك بولماي تۇرۇپ كىشىلىك قىيامىتىنى ھاسىل قىلغۇچى قەيسەر!
ئىنسان ــ بەخت توغرىسىدا چۈشەكەيدىغان، ئەمما ئانا- زېمىننى چەيلەپ، ئەسەبىيلەرچە ئۈستۈنلۈكتە، تەرسالارچە قاقاھلاپ كۈلۈپ ئۆتۈشنى بەخت، دەپ چۈشىنىدىغان، بەخت ئارزۇسىدا زېمىندىكى بەخت بۇلاقلىرىنىڭ  كۆزىنى تىندۇرۇپ يۈرۈيدىغان، تۈمەن يىللاردىن بېرى تېخى بەخت ئوبرازى ۋە بەخت قىياپىتىنىڭ مودىلىغىمۇ ئېرىشەلمىگەن، ئابىستراكت بەخت ھەققىدە كونكرېت رىيازەت چېكىدىغان تەلۋە!
ئىنسان ــ ئىبلىس قاباھىتىگە قارشى جەڭ ئاچقان يەھۋى؛ ئىلاھىي مۇقەددەسلىكنى ئۆز نەپسىگە يەم قىلغان شەيتان! ئۇ ساختىلارغا قارشى ئىلىم- پەن ھەقىقەتلىرىنىڭ چىرىغىنى پەرلىگۈچى زەكىي، شۇنىڭدەك، ئۆزىنى ئۆزى توقۇپ چىققان ئويدۇرمىلار بىلەن بەزلەپ يۈرگۈچى خۇدبىن! ئۇنىڭ ئەقىل- پاراسىتى ئۇنىڭ نادانلىقىدىن ئىبارەت كرېست ياغىچىغا ئېيسادەك مىخلانغان.
دەرھەقىقەت، ئىنسان ياتلاشقان؛ ئۆزىنىڭ ئىنسانىي ماھىيىتىدىن يۈز ئۆرىگەن؛ ئۇ زۇلۇم قىلغۇچى ۋە زۇلۇم چەككۈچى. ھاكىم ۋە مەھكۇم، ئۈستۈنلۈك غۇرۇرى ۋە زەبۇنلۇق زالالىتى تۈپەيلى ئۆز ماھىيەتلىرىدىن ياتلاشقان بولۇپ قالماي، يەنە قۇدرەت ۋە بەخت، بايلىق ۋە ھوقۇق، بىلىم ۋە ئىجادىيەت مۇمكىنلىكلىرى تۈپەيلىمۇ ئۆز ماھىيەتلىرىدىن ياتلاشقان. قارا ئۇنىڭغا، ئۇ ئۆز- ئۆزىنى چەيلەپ، ئۆزىنىڭ قىممىتىنى ئۆز نەپسىنىڭ ۋاستىسى، ياللانما مالىيى، قۇربان بولغۇچىسى قىلىپ پۈچەك تۇرمۇشقا يۈزلەنمەكتە. ئادەم ئاتا بىلەن ھەۋۋا ئانا باغى ئېرەمدىن ئىبلىسنىڭ دامىغا چۈشۈپ ئۆز ماھىيىتىدىن ياتلاشقانىدى. سىڭىللىرىنى تالىشىپ قابىل ھابىلنى ئۆلتۈرۈپ قويدى. چېكىدىن ئاشقان ياتلىشىشنى نوھ زامانىدىكى توپان، سالىھ زامانىدىكى چاقماق، لۇت زامانىدىكى يەر تەۋرەش توختىتالىغىنى يوق. ئۇنىڭدىن كېيىنمۇ ھەرخىل قىرغۇچى قۇراللار، مەسخىرىگە مۇناسىپ تاج- پاگونلار، غەلىتە غادىيىش ۋە خوشامەتگۇيلۇقلار، رەڭمۇرەڭ نۇرلاندۇرۇلغان ساختاپەزلىكلەر كىشىلىك تۇرمۇشقا سىڭىپ كىردى. ئالەمنى ياراتقان خالىقمۇ ئادەم ئاتا ئەۋلاتلىرىنى تۇپراق تەكتى بىلەن ئۆزگىلەر قولىدىن ئالتۇن يىغىۋېلىشنىڭ ساراسىم كېسىلىگە كىرىپتار قىلىپ قويدۇ. مەلۇم مەنىدە، ئىنسانىيەت ئالتۇن ئالمىنى تالىشىپ ئالەمشۇمۇل تىرۇيا ئۇرۇشىغا غەرىق بولۇپ كەتكەن. ئىنسانىيەت ئۆز- ئۆزىنى ئۇنتۇغان ھالدا «ئىلىنا» ئۈچۈن ئۆلۈم گىردابىغا خۇددى ئوتقا ئىنتىلگەن پەرۋانىدەك يېپىلماقتا. ئۇنىڭ قەلبىدىكى ئاتالمىش زەپەر- ۋاسىتە ئۈچۈن مەقسەتنىڭ قۇربان قىلىنىشىدۇر. ئۇنىڭ ئەسەبىيلىكى ئىبراھىم ئەلەيھىسالامنىڭ ئۆز ئوغلى ئىسمائىلنى قۇربانلىق ساخۋىتىگە ئاتىغاندەك ھالاكىتىگە يەتتى. تەڭرى ئىبراھىمغا قوچقار ئەۋەتىپ، مەقسەت بىلەن ۋاستىنىڭ چېكىنى ئايان قىلدى. ئەمما، ئىنسان ئۆز نەپسى ئۈچۈن كاتتا زەپەر تەنتەنىلەر ئىچىدە ئەڭ ياتلاشقان تاج- پاگۇنلارنى تاقاپ، ھازىرقى زامان- توتېم مەبۇتلىرى بولۇشىۋالدى. «ئۇلۇغ» دەپ ئاتالغان تەنتەنىلىك ئىبارە ئىپتىدائىي ئىنساننىڭ ۋەھىمە ئالدىدا قورقۇپ تىترىشىدىن ھاسىل بولغانىدى. دەھشەتلىك كەلگۈن سۇلىرى بىلەن كىشىلەر يولىنى توسۇپ ياتقان ئېگىز تاغ، ئوتلۇق چۆللەر، گۈلدۈرماما، چاقماق ۋە بوران ئۇلۇغ ھېساپلىناتتى. ئاددىي ئىنساننى جىسمانىي ۋە روھىي جەھەتتە پايمال، ھەتتا ھالاك قىلىۋېتىدىغان قۇدرەت «ئۇلۇغ» ئىبارىسى بىلەن ئىزاھلىناتتى. ياۋۇز ۋە قان پۇراپ تۇرىدىغان بۇ ئىبارىگە مۇيەسسەر بولۇش ئۈچۈن ئاددىي ئىنسانلىقتىن ئالاھىدە ياتلىشىشى كېرەك ئىدى. تارىخ «ئۇلۇغ»لۇق مۇقامى بىلەن ياتلىشىشنى توغرا تاناسىپ قىلىپ قويغان! چىڭگىزخاننىڭ ئۇلۇغلۇقى لىنا دەرياسىدىن دىنپىرگىچە، دەشتى قىپچاقتىن ئىلەم ئېگىزلىكىگىچە كەڭ كەتكەن زېمىننى قان بىلەن شەلپەر ماتادەك بويىغاندىن كېيىن بەرقارار بولدى، بۇ ئۇلۇغلۇق خارەزىم سۇلتانلىقى، رۇس كېنەزلىكى ۋە ئەرەپ خەلىپىلىكى زېمىنىدىكى ھەممە جانلىق، جۈملىدىن ئىنسانلار روھىيىتىنى مىڭ يول يىراقتىكى سۈرلۈك دەبدەبىسى بىلەن ۋەھىمىگە سېلىپ تىترەتكەن. ۋاھالەنكى، ياتلاشقان ئىنسانىيەت بۇنداق چوڭ- كىچىك «ئۇلۇغ»لارنى ھەمىشە ياساپ چىقىرىپ ئۇلارغا خۇددى ئۆز قولىدا ياسىغان لاي بۇتقا چوقۇنغاندەك سەجدە قىلىپ كەلمەكتە. ئۇلارنىڭ نەزىرىدە بۇنداق ياتلىشىش ئەدەپ، ئۇنىڭغا «ئۆزلۈك» شولىسىنى چۈشۈرۈش ئالجىغانلىق ھېساپلىنىدۇ.
ئەقىل- پاراسەت- مەۋجۇتلۇقنىڭ ئۆز- ئۆزىنى سېزىش ۋە بىلىش مەلىكىسىدىن ئىبارەت. ئۇ ئىنساننىڭ ئىنسانلىق ئىقتىدارى ۋە خاسىيەتلىرىنىڭ ئۇلى ۋە ئاساسىي خەزىنىسى. ئۇنىڭسىز ئىنسان توغرىدىن –توغرا ھايۋاندۇر. ئەمما، ياتلاشقان ئىنساننىڭ  ئەقىل –پاراسىتىمۇ ياتلاشقان! ئۇ، ئىنسانىي ماھىيەتلەرنى كۆرەلمەيدىغان، ئىنساننىڭ ئۆز- ئۆزىگە مەقسەتدارلىق قىممىتىنى ئاڭقىرالمايدىغان، نوقۇل ئىنساننىڭ كۆز ئالدىدىكى نەپسانىي مەنپەئەتلىرى بىلەن كىبىرلىك دەبدەبىلىرى ئۈچۈن تىنىمسىز ھەرىكەتلىنىدىغان ھېسابات چوتىغا ئوخشاش بىرخىل ئىقتىدارىدىن ئىبارەت. ئەقىل- پاراسەت ــ ئىنساننىڭ داۋاملىق ياتلىشىپ بېرىشىغا يول باشلىغۇچى ئېزىتقۇغا ئايلانغان. ئۇ، ھىيلىگەرلىك، ھەسەتخورلۇق، مۇغەمبەرلىك شەكلىدىمۇ، شۇنىڭدەك ئىختىرا ۋە ئىجادىيەت، سودا ۋە تىجارەت قانۇنىيەتلىرىنى ئىزدىنىش كۆرۈنىشىدىمۇ، تەقۋادار ياكى سالاپەتلىك دىنىي ئىززەت ياكى دىپلۇماتىك ماھارەت تەرىزىدىمۇ ياتلاشقان ئىنسانغا خاس ياتلاشقان! ئۇ، خۇددى ئەرەپ تىلىدىكى «ئەقىل» ــ تۆگىنىڭ چۈلۈكىنى ئۇنىڭ چۆككەن ۋاقتىدىكى پۇتىغا باستۇرۇپ باغلاپ، ئۇنى قوزغىلالماس قىلىپ قويۇشقا قارىتىلغانىدى. ئەبۇ رەيھان بىرونىنىڭ: «بۈگۈنكى تەدبىرى تۈپەيلى ئەتە يەنە تەدبىر قىلىشقا ھاجىتى قالمىغان كىشى ئەقىللىقتۇر» دېگەن بىر جۈملە سۆزىمۇ ئەقىلنىڭ ئۆزىگە مەنپەئەتلىك ئىشتىكى چىۋەرلىكىگە، ئۇستاتلىقىغا قارىتىلغان بولۇپ، يەنىلا ياتلاشقان ئىنساننىڭ ياتلاشقان ئەقىل- پاراسىتىنى كۆرسىتەتتى.
شۇنداق! ئىنسانىيەت تاكى ئۆز- ئۆزىنى پۈتكۈل تارىخىي پائالىيەتنىڭ مەرگىزى ۋە مەقسىتى قىلمىغۇچە، تاكى ئۆزىنىڭ ئىجتىمائىي مۇھىتىنى ۋە ئۇنىڭ يەر شارىدا ياشاش شارائىتىنىڭ ئاساسى بولغان تەبىئىي مۇھىتىنى ئۆزىنىڭ ساغلام، ئاقىلانە تۇرمۇشىغا لايىقلاشتۇرىدىغان تەپەككۇر، قۇرۇلما ۋە پائالىيەت تورىغا ئايلاندۇرمىغىچە ياتلاشقان ھالەتتىن خالاس بولالمايدۇ. باشقىچە ئېيتقاندا ئاقىلانە، نورمال، ساغلام، مەرىپەتلىك غايىۋى كىشىلىك تۇرمۇشىغا ئىگە بولالمايدۇ. بۇ يەردە ئىنسان روھىيىتىنىڭ ساغلاملىشىشى ۋە «ئىنسان روھىنىڭ پاكلىنىشى» (ئارىستوتىل سۆزى) ئالاھىدە ئەھمىيەتكە ئېگە. بۇ ئىنسان ئەقىل پاراسىتىنىڭ پىكىر شەكىللىرى، مۇھاكىمە ئۇسۇللىرى، خەلقئارا تەدبىر يىغىنلىرى، پەن- تېخنىكا كەشپىياتلىرى، كىشىلىك مۇناسىۋەتلىرى، دىنىي ۋە مىللىي كۆزقاراشلارنى، شۇنداقلا پۇل- بايلىق، قۇرال- ياراغ، ھاكىممۇتلەقلىق ۋە بىرتەرەپلىمىلىك نىزالارنى چۆرىدىمەي، پەقەت ئىنسان قىممىتى ۋە ئۇنىڭ پىر پۈتۈن بەخت- سائادىتى بىلەن ئىجتىمائىي كامالىتىنى مەرگىزى ئوق ۋە ئەڭ ئالىي ئۆلچەم قىلىش لازىملىقىنى تەقەززا قىلىدۇ.
ئېيتىش كېرەككى، ئىنسان ئۆز ماھىيىتىگە قايتىش ئارقىلىق ھەقىقىي ئىنسانپەرۋەرلىك مەزمۇنىغا تويۇنغان ئەقىل –پاراسەت ئارقىلىق «ئۆزىنى كونتۇرۇل قىلىپ، ئەدەپكە قايتىپ» (كۇڭزى) ئىجتىمائىي كامالەتكە- پارلاق كەلگۈسىگە ئېرىشىشى مۇمكىن. بۇ ئاددىي رېئاللىقتا ئۆسۈملۈكنى ئاسراش، ھايۋان تۈرلىرىنى ساقلاپ قېلىش، يەر، سۇ، ھاۋا مۇھىتىنى نورماللاشتۇرۇش، نوپۇس ۋە نامراتلىقنى تىزگىنلەش، ھاكىممۇتلەقلىقنى بىكار قىلىش، مىللىي- دىنىي ئاداۋەتلەرنى يوقىتىش، ئىنسان نەسلى، ساغلاملىقى ۋە روھىنى ئەۋزەللەشتۈرۈش، مائارىپ ۋە پەن-مەدەنىيەتنى نوقۇل ئىنسانىيەتنىڭ كامال تېپىشىغا خىزمەت قىلدۇرۇش قاتارلىق جەھەتلەردە ئىپادىلىنىشى لازىم. ئىنسان داۋاملىق ياتلىشىش ئارقىلىق ئۆز نەپسى مەنتىقىسى بۇيۇنتۇرىقىدا پىكىر ۋە پائالىيەت قىلىش ھېسابىغا شۇنداق ياتلاشقان «تەرەققىيات»لارغا ئېرىشىشى مۇمكىنلىكى، بۇ ئىنسان ھاياتىنىڭ جانسىز تاشقى مۇھىتى ــ يەر، سۇ، ھاۋانىڭ بۇلغىنىشى ۋە ئىنسان ھاياتىنىڭ جانلىق تاشقى مۇھىتى ــ ئۆسۈملۈك، ھايۋانات دۇنياسىنىڭ ياشاشقا ئىلاجىسىز ھالەتكە چۈشىشى بىلەن يۈز بېرىدىغان ھەقىقىي قىيامەتتىن ئىبارەت.
ئالدىمىزدا بۇنداق ئىككى پىكىر قاتلىمى تۇرۇپتۇ: بىرىنچى، ئىنسان ئىككى قاتلام بولۇپ، بىرى ياتلاشقان، تىرىكچىلىك دالاسىدا تەمتىرەپ يۈرگەن ئىنسان؛ يەنە بىرى، شۇ ھالەتتىكى ئىنسانغا يوشۇرۇنغان ئىنسانىي ماھىيەت. نۇرغۇن قەلب كۆزى ئېچىلمىغان كىشىلەر بۇ ئىنسان ئىچىدىكى ئىنساننى كۆرەلمەيدۇ. ھەتتا بۇ ھەقتىكى پىكىرلەرنى پەلسەپىلىك سۆز ئويۇنى، دەيدۇ. «ئەنەلھەق» تەلىماتىدىكى «جۇۋام ئىچىدە ئىلاھ مەۋجۇت» دېگەن چۈشەنچە دەل رېئال، ئەمما ياتلاشقان ئىنسان ئىچىدە ئىلاھىي مۇقەددەسلىككە ئىگە ئىنسانىي ماھىيەت يوشۇرۇنغان دېگەنلىكتۇر.
ئىككىنچى، ئىنساندا ئاڭ مېنىڭچە (فېروئىدچە ئەمەس) ئۈچ قاتلاملىق بولۇپ، بىرى، ئۆز مەنپەئەتى، نەپسى، خاھىشى ئۈستىدىكى دائىمىي، ئالدىنقى ئاڭ، بۇ «ئات بوغۇزى» ھەققىدىكى پىداركار ئاڭ؛ يەنە بىرى، ماتېماتىكىلىق مۇلاھىزىلەر، پەن- تېخنىكا ئىختىرالىرى، ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي ئالاقىلەرگە خاس لوگىكىلىق (مەنتىقى) تەپەككۇر ئېڭى؛ ئۈچىنچى، ئىنساننىڭ ئۆز- ئۆزى ھەققىدىكى مەنپەئەت ياكى ئۈنۈمدارلىق تەرىپىدىن تىزگىنلەنمەيدىغان ئىنسانىي قەلب ئېڭى، باشقىچە ئېيتقاندا «ئارىفلىق» (ئويغاقلىق) ئېڭى. ئالدىنقى ئىككى قاتلام ئاڭ ھەممىگە خاس. كىيىنكى ئارىفلىق ئېڭى ئىنساننىڭ ھەممىسىدە پەقەت مۇمكىنلىك ھالىتىدە ساقلانغان بولۇپ، پەقەت گۇمانىزىمچى مۇتەپەككۇرلاردىلا زاھىر ھالەتكە يەتكەن. دەۋرنىڭ ۋە بىلىش جۇغلانمىسىنىڭ ھەرخىل بولۇشىغا ئەگىشىپ، بۇ خىل ئاڭ مانىزم، بۇددىزىم، سوپىزم، گۇمانىزم ۋە ھازىرقى زامان كىشىلىك پەلسەپىسى شەكلىدە ئىپادىلىنىپ، بىر- بىرىگە ۋارىسلىق قىلىپ كەلدى. ئىنسانىيەتنىڭ كېلەچىگى مايتىرى بۇرھان، ئىمام مەھدى ئاخىر زامان ياكى ئېيسانىڭ زېمىنغا قايتىپ 3 مىڭ يىل پادىشاھ بولىشىغا ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ ئومۇمىيۈزلۈك «ئۆزىنى تۇتۇپ» ئارىف بولۇپ، ئىجتىمائىي كامالەتكە يۈزلىنىشىگە مۇختاج، ئۇنىڭسىز «قىيامەت» توسقىلى بولمايدىغان ئاقىۋەت، خالاس.
ياتلاشقان ئىنسان ۋە ھەقىقى ماھىيەتكە قايتقان ئىنسان، ياتلاشقان ئەقىل- پاراسەت ۋە ھەقىقىي ئويغانغان (ئارىف) ئەقىل –پاراسەت، مانا بۇ، مۇشۇ ئەسىرنىڭ يېڭى ئەسىرگە ئېلىپ بارىدىغان بىرىنچى دەرىجىلىك مۇئەمماسى.

1993-يىل 11-ئاينىڭ 15-كۈنى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

ھۇما

ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (32)
يىپەك يولىدىن ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئەڭگۈشتىرىنى قايتا تېپىۋېلىش

1.كەلگۈسىگە يۈزلەنگەن دۇنيا ۋە زامانىۋى ئەقىل
«غايە رېئاللىققا مۆكۈنگەن بولىدۇ، ... غايە رېئاللىقنىڭ كۆچۈرمىسى ئەمەس، بەلكى ئەقىل بىلەن كۆرۈلىدىغان، تەسەۋۋۇر بىلەن تەقلىد قىلىنىدىغان مەلۇم نەرسىنىڭ مۇمكىنلىكى.»
                                            ـــ بېلىنىسكى
ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرى بىلەن پەن-تېخنىكا تەرەققىياتىنىڭ بۈگۈنكى سەۋىيىسى ئىنسانىيەت تارىخى ئىككى مىڭ يىل ئىچىدە ئېرىشكەن ھەممە مەدەنىيەت سەمەرىلىرىنىڭ جەمئىيىتىدىن زور دەرىجىدە ئېشىپ كەتتى. مەدەنىيەت ئىنسانىيەتنىڭ (سىۋىلىزاتسىيە) ــ جەمئىيەت ۋە ئىچكى مۇناسىۋەتلىرى ئۈستىدىكى ئاڭ ۋە تىزگىنلەش ئىقتىدارى ساھەسىدە يېڭى بۇرۇلۇش دەۋرىنىڭ  مۇقەررەرلىكىنى پەيدا قىلدى. ئىنسانىيەت تەبىئەت ــ زىمىن ۋە ئالەم سەھنىسىدە ئۆز قۇدرىتىنى كۆرسىتىپ قالماستىن، يەنە ئۆز- ئۆزىنى بىلىش، تىزگىنلەش، ئىنسانىيەتنىڭ ھەرقايسى تۈركۈملىرى ــ دۆلەت، رايون، مىللەتلەر ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتلەرنى ئاقىلانە، گارمونىك يېڭى رېلىسىغا كىرگۈزۈش جەھەتتىمۇ ئۆز مۇمكىنلىكلىرىنى رېئاللاشتۇرۇشقا يۈزلەندى. ئىلىم- پەن مۇۋەپپەقيەتلىرىنى مۇھىتنى بۇلغاش دۈشمەنلىكنى كۈچەيتىش، ھەربىي ئەسلەھەلەر مۇسابىقىلىرىنى ئاشۇرۇش، ئۇرۇش ۋە ئىجتىمائىي ئاپەتلەرگە ھېرىسمەنلىك قىلىش قاتارلىقلارغا قارىتىش، قىسقىسى مەدەنىيەت (كۇلتۇر) بىلەن مەرىپەت تېخنىكا بىلەن ئاقىلانە ئاڭ ئارىسىدىكى كەسكىن زىددىيەتلەر ئورنىغا ئۇلار ئارىسىدىكى يېڭىچە تەپەككۇر ۋە راتسىئونال مەرىپەتنى يىتەكچى قىلغان گارمونىك بىردەكلىكنى دەسسىتىش تارىخنىڭ ماھىيەتلىك جەريانىغا ئايلانماقتا.
شۇنى ئايرىم كۆرسىتىش ھاجەتكى، بۈگۈنكى تارىخ ئادەتتىكى كالېندار تەرتىپى بويىچە 20- ئەسرنىڭ 21- ئەسىرگە ئالمىشىشىدىن ئىبارەت مىقدار قىممىتىنى كۆرسىتىش بىلەن ئەمەس، شۇنىڭدەك، پەن- تېخنىكا تەرەققىياتىنىڭ يېڭى تىزلىكى ئاساسىدا ئۇچۇر ئىلمى ۋە پەن- تېخنىكىنىڭ يېڭى سىستېمىلىرى ۋە قۇرۇلمىلىرى ساھەسىدىكى كۈنتەرتىپلەر قىممىتىنى كۆرسىتىش بىلەنمۇ ئەمەس، مۇھىمى، پۈتۈن پەن- مەدەنىيەت ۋاستىلىرىنىڭ سوبيېكتىپ مەقسىتى بولغان ئىنسانىيەتنىڭ ئاقىلانە- مەرىپەتتىن ئىبارەت يېڭى سۈپەتتىكى تاكاممۇللىنىش دەرىجىسى بويىچە ئىزاھلىنىشى لازىم، تارىخ ئەمدى پەن- تېخنىكا ۋاستىلىرىنى ئىشقا سېلىپ ياتلاشقان ئىنساننى تېخىمۇ ياتلاشتۇرۇش، ئۇنىڭ بەختسىزلىك سەۋەبلىرى ۋە شارائىتىنى تېخىمۇ ئېغىرلاشتۇرۇش، ئىجتىمائىي ۋە روھىي پاجىئەلەرنى پەن –تېخنىكا ۋاستىلىرى ۋە ئەسەبىي- تەنتەك ۋەھىمىلەر بىلەن تېخىمۇ كۈچەيتىش، مەدەنىيەت ئېرىشكەن ئېلېكترونلۇق ۋە ئىنفورماتسىيىلىك «گۈرزە» ۋە «سېھرىي ئالخىمىيە»لەر ئارقىلىق ئىنسانىيەتنىڭ ئەقىل ۋە قەلبىنى تېخىمۇ دەپسەندى قىلىشقا خاتىمە بېرىدىغان مىسلىسىز زور ئەقىل ــ ئاڭ ئويغىنىشىنىڭ مۇقەددىمىسىنى باشلىدى. مانا بۇ ھازىرقى زامان تەرەققىياتنىڭ تارىخىي ماھىيتى، تارىخىي خاراكتېرستىكىسى! بىز كەلگۈسىگە يۈزلەنگەن دۇنيا دېگەندە دەل مۇشۇ ماھىيەت، دەل مۇشۇ خاراكتېرىستىكىنى نەزەردە تۇتىمىز.
زامانىۋى ئەقىل دېگەندە ئىككى قاتلاملىق مەنىنى ئاڭقىرالايمىز. بىرىنچىدىن، زامانىۋى ئەقىل ــ زامانىۋى ئاڭ بولۇپ، ئاڭنىڭ ھازىرقى زامان شەكلىنى نەزەردە تۇتىمىز. بۇ رېئاللىقنىڭ ھازىرقى زامان ئىنسانىيىتى مېڭىسىدىكى ئىنكاسىنى، زامانغا لايىق ھەرخىل ئاڭ شەكىللىرى ۋە سەۋىيىسىنى كۆرسىتىدۇ. ئىككىنچىدىن، ھازىرقى مەرىپەتكە خاس ئاقىلانە (راتسىئونال) تەپەككۇر باسقۇچىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ دېگەنلىك مەلۇم ئەسىردىن ئىبارەت مىقدار خاراكتېرلىك، كالىندار خاراتېرلىك ئاڭ شەكلىدىن پەرقلىق بولغان پۈتكۈل تارىخىي خاراتېرلىك، سۈپەت خاراكتېرلىك، ئىنساننىڭ ئۆز- ئۆزىنى قايتا تېپىۋېلىشى خاراكتېرلىك ئەقىل دېگەنلىكتۇر. بىز تۆۋەندە شۇ مەنىدىكى زامانىۋى ئەقىل توغرىسىدا توختىلىمىز.
ھازىرقى زامان ئەقلى مەدەنىيەت بىلەن مەرىپەتنىڭ، مەقسەت بىلەن ۋاستىنىڭ ، جۈزئىي ئىنسان گۇرۇھى بىلەن  پۈتكۈل ئىنسانىيەتنىڭ، ئۆتمۈش بىلەن كەلگۈسىنىڭ مۇناسىۋىتىنى توغرا ھەل قىلىشقا يۈزلەنگەن ئاڭدىن ئىبارەت. ئۇ ئىنسانىيەتنىڭ تاكاممۇللىنىش يولىدىكى غايەت زور قەدەم.
ھازىرقى زامان ئەقلى تەرەققىي قىلغان مەملىكەتلەر بولسۇن، تەرەققى قىلىۋاتقان مەملىكەتلەر بولسۇن، ھازىرقى زامان سەۋىيىسىدىن تولىمۇ يىراقتا قالغان مىللەتلەر بولسۇن ئۇلارنىڭ رېئال تۇرمۇشى ۋە كەلگۈسىگە ئىنتىلىشلىرىگە كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتمەكتە، تارىختا بولۇپ ئۆتكەن مىللىي ئويغىنىش، مەدەنىيەت ئويغىنىشى، مەرىپەتچىلىك دەۋرى، پەن- تېخنىكا ئىنقىلاپلىرىدىن پەرقلىق ھالدا ھازىرقى ئىدېئولوگىيىلىك ئىنقىلابىي ئويغىنىش ئۇچۇر دەۋرىگە خاس ئالەمشۇمۇل، پۈتكۈل ئىنسانىيەت خاراكتېرى ئالغان. ئۇ ھەم مەھەللىۋى ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە، ھەم مەھەللىۋى چەكلىمىلەر بىلەن چەكلەنمىگەن. ھەرقانداق تەرەققىيپەرۋەر، ھەرقانداق ئىلىم- مەدەنىيەتپەرۋەر، ھەرقانداق ۋەتەنپەرۋەر ۋە ئىنسانپەرۋەر زامانىۋى ئاڭ ئويغىنىشىغا يېتەرلىك پائالىيەتچانلىق بىلەن مۇئامىلە قىلىشى كېرەك. ئۇنداق بولمىغاندا ئۇ ھازىرقى زامان تارىخىنىڭ تۈپ يۆنىلىش ئۇرغىلىرىدىن ئايرىلىپ قالغان، دەۋر ئېقىمىدىن ئارقىدا قالغان بولىدۇ. بۇ ئەستايىدىل ئويلىنىشقا تېگىشلىك تۈپ مەسىلە، تارىختا ھەر قېتىملىق ئاڭ ئىنقىلابى ۋە مەدەنىيەت ۋە مەدەنىيەت ئويغۇنۇشلىرىغا قارشى مەيداندا تۇرغانلىقلىرى ئۈچۈن ئۆزىنىڭ تارىخىي خاراكتېرىستىكىسىغا مۇتەئەسسىپلىك ئالامەتلىرىنى مۇقىملاشتۇرۇۋالغان مەشھۇر نوپۇز ئىگىلىرى بولۇپ ئۆتكەن. بۇ ئۇلارنىڭ بىلىملىرىنىڭ ئەينى زامان سەۋىيىسىدىن كەملىكى تۈپەيلى ئەمەس، بەلكى ئەقىل- پاراسەت ۋە ئالدىن كۆرۈش، تەپەككۇر ئىقتىدارىنىڭ كەملىكى، قاتماللىقى سەۋەبىدىن شۇنداق بولغان. قەدىمكى كۈسەن بۇددا مۇتەپەككۇرى كومىراجىۋا بۇددىزمدا ھىنايا مەزھىپىدىن ماھايا مەزھىپىگە بۇرالغاندا، ئۇنىڭ كۈسەندىكى ئۇستازى بوتۇشما ناملىق مەشھۇر ئالىم قارشى چىققان، كومىراجىۋانىڭ  كەشمىردىكى ھىنايا بويىچە تەلىم بەرگەن ئۇستازى پانتۇدادۇكۈسەنگە كېلىپ ئۆز ئوقۇغۇچىسىنىڭ تەسىرىدە ماھايانا قاراشلىرىنى قوبۇل قىلىپ، بۇددا ئىسلاھاتىغا قاتنىشىپ زور شۆھرەت قازانغان. بۇ ئۇنىڭ ئاقىلانىلىقىنى كۆرسەتكەن. چۈنكى  «بىلىملىك بولغانلىق ئەقىللىق بولغانلىق ئەمەس» (گراكلىت). «كىشىلەر ئۆزىنى قەدىرلىشى، ئۆزىنىڭ ئەڭ يۈكسەك نەرسىگە مۇناسىپ ئىكەنلىكىنى بىلىشى لازىم» (گېگېل).

2.يىپەك يولى ۋە ئۇنىڭ قايتا جانلىشى
بىزنىڭ مەنپەئەتلىرىمىزنى ھەمراھلىرىمىزنىڭ مەنپەئەتلىرىدىن ئايرىپ تاشلايدىغان ئەخلاق ساختا ۋە مەنىسىز ئەخلاقتۇر»
                                             ـــ گولباخ
«يىپەك يولى» ئىبارىسى بۈگۈنكى كۈندە ئەڭ يۇقۇرى ۋە ئەڭ كەڭ مەنىدە ئىنسانىيەتنىڭ شەرقىي ۋە غەربىي قىسىملىرى بىر-بىرى بىلەن ئۇچراشقان، بىر-بىرى بىلەن قوشۇلغان، ئىنسانىيەتنىڭ ئۆز- ئۆزىنى ئىزدەش تارىخىدا ئالاھىدە بىر قاتلام بىلىش ۋە مەدەنىيەت بەرپا قىلغان ئەڭ زور قۇرۇقلۇق بەلۋىغى مەنىسىدە مۇجەسسەم ئىبارە بولۇپ قوللىنىلماقتا. ئۇ ئىلگىرىكى «ئاتلىقلار مەدەنىيىتى» يولى، «ياۋرۇ –ئاسىيا مىللەتلەر كۆچۈش يولى»، «قەدىمكى كارۋان يولى»، «ئۇيغۇر ـ سوغدى يولى» دېگەن مەنىدىكى قىممەت كاتېگورىيىسىدىن ئېشىپ كەتتى، يىپەل يولى ھەقىقەتەن شەرق بىلەن غەرپنى تۇتاشتۇردى، يىپەك يولىغا خاس سېنكىرتىك مەدەنىيەت ئالامەتلىرىنى شەكىللەندۈردى، يىپەك يولى مەركىزىي قىسمى رايۇنلىرىنى، بولۇپمۇ شىنجاڭ ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا بىلەن ئۇنىڭغا ئالاقىدار مۇڭغۇل- قىپچاق دالالىرىنى دۇنياۋى ئالاقىگە ئېلىپ كىردى. يىپەك يولى ئوتتۇرا- مەركىزىي ئاسىيا كۆچمە چارۋىچى قەبىلىلەر ئارىسىدىكى بىر قەدەر ئالدىغا كەتكەن ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ ئولتۇراقلىشىشى، بوستان، شەھەر- قەلئە ھاياتىغا كىرىشى، خەلقئارا سودىغا قەدەم قويۇشى ۋە ئارىئان تۈركىي خەلقلەر ئارىسىدا يازما مەدەنىيەت، كلاسسىك ئەدەبىيات ۋە كلاسسىك مۇقامچىلىقتا، جۈملىدىن خەلقئارا تەرجىمە –شەرھىچىلىكتە ئالدىغا كېتىشتە سالماقلىق تەسىر كۆرسەتتى. ئۇيغۇرلار تەسىرىدە ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيادىكى باشقا خەلقلەر مىڭلىغان يىللار مابەينىدە تەدرىجىي يۇسۇندا ئۇلار بېسىپ ئۆتكەن مەدەنىيەت باشقۇچلىرىغا قەدەم قويۇشقا باشلىدى. بۇ ئاددىي ساۋات بولۇپ قالغان تارىخىي پاكىتتىن ئىبارەت.
يىپەك يولى توۋار ئېگىلىكى بويىچە شەرق بىلەن غەرپ ئارىسىدىكى ئەڭ زور كانال سۈپىتىدە ئەڭ كەم دېگەندىمۇ ئىسكەندەرنىڭ شەرققە يۈرۈشى، جاڭ چەننىڭ غەربىي دىيارغا كېلىشىدىن تاكى ماركاپولونىڭ جۇڭگۇغا قىلغان سەپىرىگىچە 17 ئەسىردىن ئارتۇق داۋام قىلدى. دېڭىز- ئوكيان قاتنىشىنىڭ راۋاجلىنىشى، جۇغراپىيىلىك كەشپىياتلار، ياۋرۇپا مەدەنىيەت ئويغىنىشى بىلەن تەدرىجىي يۇسۇندا جوڭ قۇرۇقلۇق قاتنىشى مەھەللىۋى تۈسكە، بىكىنمىلىك ھالەتكە كىرىپ قالدى. نەتىجىدە يىپەك يولى خارابىلىققا، تارىخىي ئۆتمۈشنىڭ ئەسلىمىلىرىدىن بىرىگە ئايلىنىپ قالدى.
يىپەك يولىنىڭ گۈللىنىش ۋە خاراپلىشىش تارىخى بىزگە بىرقاتار قىممەتلىك ھەقىقەتلەرنى ئېچىپ بېرىدۇ. ئۇنىڭ ئەڭ موھىمى يىپەك يولى ئالاقىلىرى ئېچىۋېتىشنىڭ بېكىنمىلىككە زىت ھالدا شىنجاڭ جەمئىيىتى تەقدىرىگە بىۋاستە، بىرقانچە تىل- يېزىق، بىرقانچە دىنىي مەدەنىيەت، بىرقانچە مەدەنيەت تىپلىرىنىڭ ئۆزئارا ئۇچرىشىپ، سېنتىزلىنىشى، ئاجايىپ مۇددىزم كېمىر سەنئىتى، چالغۇ- مۇزىكىلار مۆجىزىلىرى، يىپەك يولى تېماتىكىسى ۋە دىتاللىرى بىلەن تۇيۇندۇرۇلغان كلاسسىك ئەدەبىيات ۋە تەرجىمەشۇناسلىق مۇۋەپپەقيەتلىرى، ئىلىم- پەن، شىپاگەرلىك، بىناكارلىق، نەققاشلىق ئۇتۇقلىرى يىپەك يولى راۋان ئېقىمى بىلەن مەھەللىۋى مۇنبەت تۇپراق ئاساسىدا مەيدانغا كەلگەن. ئالەمگە مەشھۇر بولغان ئۇيغۇر (جۈملىدىن ئۇيغۇرلاشقان سوغدى، توققۇز چاۋۇپ) سۆدىگەرلىرى يىپەك يولىنى ئېچىش، يىپەك يولى گۈل –چېچەكلىرىنى سۇغىرىش، يىپەك يولى شەھەر- راباتلىرىنى ئاۋاتلاشتۇرۇشتا دائىمىي باغۋەنلىك خىزمىتىنى كۆرسەتكەن. ئۇلارسىز پادىشاھ- سەركەردىلەر، راھىب- ساياھەتچىلەرنىڭ ناگان- ناگاندىكى سەپەرلىرى مۇنداق زېمىن ئۈستىدىكى «سامانيولى»نى دائىمىي راۋان ھالەتكە كەلتۈرەلمىگەن بولاتتى. تاۋار مەنپەئەتلىرى مەدەنىيەت ئېقىمىنى ئۆركەشكە كەلتۈرۈپ تۇرىدىغان يالقۇنلۇق قۇدرەت سۈپىتىدە يىپەك يولىغا ھايات بېغىشلىغانلىقى سىر ئەمەس.
شىنجاڭلىقلار، ئالدى بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ بېكىنمىچىلىك ئاسارىتىدە ھەتتا يىپەك يولىنىڭ مىڭلىغان يىللارنى ئاتلاپ گۈللەنگەن ئاۋات مەنزىرىسىنى ئۇنتۇپ كەتكەن، ئۆزىنىڭ ئاجايىپ مەدەنىيەت ئىختىرا قىلىش ئىقتىدارى بىلەن ياراتقان شانلىق تۆھپىلىرىنى ئۇنتۇپ كەتكەن، ئىقتىسادىي تۇرغۇنلۇق، نامراتلىق، مەنىۋى نادانلىق، خۇراپاتلىق، روھى كېسەللىكلەر ئىچىگە تىرەن چۆكۈپ قالغان. بۇ ھالەت گويا ئەلمىساقتىن شۇنداق دېگەندەك ئۆزىنى بىلمەسلىك دەرىجىسىگە يەتكەن. يىپەك يولى گۈللەنگەن دەۋرگە سېلىشتۇرغاندا ئۇيغۇرلار ياتلىشىپ كەتكەن. قەدىمكى كرېك- رىم ۋە قەندىھار مەدەنىيەتلىرى بىلەن ھۆسۈن تالاشقان شىنجاڭ مەدەنىيىتى خارابىلىرى ئۇنىڭ ئېچىنىشلىق ئىپادىلىرىدىن بىرى.
ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرىنىڭ بۈگۈنكى تەرەقىياتى، پەن- تېخنىكا، تاۋار- قاتناش، مەدەنىيەت- مەرىپەتنىڭ يېڭى يۈزلىنىشى «يىپەك يولىنى قايتا ئېچىش» شۇئارىنى بارلىققا كەلتۈردى. ئامېرىكا- ياپۇنىيە مالىيە گوروھلىرى يىپەك يولى بويلاپ دۇنياۋى يۇقۇرى سۈرئەتلىك تاشيول پىلانلىدى. ئەمدى ئىنسانىيەت ئۈچۈن ئۆز دىققەت نەزىرىنى يېڭى ئېچىلغان ئامېرىكا ۋە ئاۋىستىرالىيە قىتئەلىرىگە مەرگەزلەشتۈرۈش، دېڭىز –ئوكيان قاتنىشىنى قۇرۇقلۇق قاتنىشىدىن قۇلاي كۆرۈش دەۋرى ئۆتۈپ كەتتى. ئىنسانىيەت زېمىننى، ئۇنىڭ ئاتمۇسفېرا بوشلۇقى، دېڭىز –ئوكيانلىرى، تاغ –داۋانلىرىنى ئومۇمىيۇزلۇك بويسۇندۇرۇش دەۋرىگە كىرىپ كەلدى.
يىپەك يولى قايتا جانلىنىش دەۋرىگە قەدەم قويدى. بۇ ھال بىزگە يىپەك يولى ھەققىدە ئەقىلى ــ تارىخىي قاراشنى تىكلەپ، مىللىتىمىز يۈزلىنىۋاتقان يېڭى گۈللىنىش ئىستىقبالىنى ئالدىن كۆرۈپ، رىقابەتكە تولغان، تۈرلۈك مەدەنىيەت ۋە تەپەككۇر تىپلىرى ئۆزئارا سۈركىلىشىۋاتقان بۈگۈنكى دەۋردە مۇنەۋۋەر ئەنئەنە ۋە ھاياتىي ئىقتىدارىمىزنى جارى قىلىپ، يېڭى قىياپەت بىلەن دۇنياغا يۈزلىنىشىمىزنى تەلەپ قىلىدۇ.

3.نەزەرىيىۋى تەپەككۇر ۋە تارىخنى قايتا ئويلىنىش
«مىللەت پەننىڭ يۇقىرى چوققىسىدا تۇرۇشنى خالىسا، نەزىريىۋى تەپەككۇردىن بىر مىنۇتمۇ ئايرىلالمايدۇ.»
                                                 ـــ ف. ئېنگېلس
يىپەك يولى گۈللەنگەن ۋاقىتلاردا ئۇيغۇر خەلقى ئاجايىپ ئېسىل مىللىي مەدەنىيەت ئەنئەنىسىنى ياراتقانىدى. سىرتقا ئىشىك تاقىۋالماسلىق، دېھقانچىلىق- قول ھۈنىرى ۋە رايون ئاتلاپ ئېلىپ بېرىلغان خەلقئارا سودىغا قاتنىشىش، مېھماندوستلۇق، ھەممە سەنئەت ۋە مەدەنىيەت، ئىلىم-پەن شەكىللىرىنى  بىردەك ھۆرمەت قىلىش، قوبۇل قىلىپ يېڭىلىق يارىتىش، شەرق- غەرب سودا ۋە مەدەنىيىتىنى تۇتاشتۇرۇش قاتارلىقلار ئۇنىڭ مۇھىم ئىپادىلىرىدىن ئىدى. بۇ خىل ئېسىل مىللىي مەدەنىيەت ئەنئەنىسى ئاڭلىق نەزىريىۋى بىلىش، نەزەرىيىۋى تەپەككۇر ئېگىزلىكىگە كۆتۈرۈپ مىڭ يىللاپ ئىزچىللاشقانىدى.
ئەگەر بىز يىپەك يولى گۈللەنگەن دەۋرلەردە مەيدانغا كەلگەن كلاسسك مەدەنىيەت دۇردانىلىرىمىزغا نەزەر سالىدىغان بولساق ئۇنىڭ ھەرقايسى پەن ۋە سەنئەت ساھەلىرى بويىچە ئەينىى زاماننىڭ يۈكسەك نەزەرىيىۋى تەپەككۇرى ئاساسىدا مەيدانغا كەلگەنلىكىنى بايقايمىز. ھەيكەلتاراشلىق، نەققاشلىق، تام رەسىملىرى، بىناكارلىق، مۇزىكا، مۇقام، داستانچىلىق، خەمىسەچىلىك، تېبابەتچىلىك قاتارلىق گېئومېترىيە، ماتېماتىكا، ئېستېتىكا، گېئودىزىيە، دىنامىكا، پەلسەپە، دىداكتىكا، غايىۋى قەمئىيەت قاراشلىرى، ئالەم قاراشلىرى، بىئولوگىيە قاتارلىق ساھەلەردىكى نەزەرىيىۋى تەپەككۇر ۋە ئاڭلىق مەشغۇلات ئاساسىدا مەيدانغا كەلگەن. بۇ نوقتىنى تارىخىي مىراسلارغا نوقۇل تارىخشۇناسلىق سالاھىيىتى بىلەن ئەمەس، بەلكى ئۇنۋېرسال ۋە يۈكسەك تارىخ پەلسەپىسى سالاھىيتى بىلەن مۇئامىلە قىلغاندىلا، ئالەمشۇمۇل مەدەنىيەتلەرنى سېلىشتۇرۇپ تەتقىق قىلىش نوقتىسىدىن مۇئامىلە قىلغاندىلا روشەن پەرق ئېتەلەيمىز.
يىپەك يولىنىڭ خارابلىشىشى ئارقىسىدا نەزەرىيىۋى تەپەككۇر ئەنئەنىسىدىن بىر پۈتۈن ئەنئەنە سۈپىتىدە ئايرىلىپ قالغانلىقىمىزنى ھەممە بىلىشى ۋە ئېنىق شۇنداق قاراش تىكلىشى زۆرۈر. دەر ھەقىقەت، ئەڭ ئېسىل ئەنئەنىمىز دەل مۇشۇ نەزەرىيىۋى تەپەككۇر ئەنئەنىسى ئىدى.
بۈگۈنكى كۈندە قايتىۋاشتىن يىپەك يولىنى گۈللەندۈرۈش، يىپەك يولىدا ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ يېڭى باھارىنى كۈتىۋېلىش ئۈچۈنمۇ يەنىلا نەزەرىيىۋى تەپەككۇرغا مۇھتاجمىز. مۇنداق نەزەرىيىۋى تەپەككۇر ــ تارىخنى قايتا ئويلاشتىن ئىبارەت.
«قايتا ئويلاش» ئىبارىسى ئەسلى گېگېلنىڭ پەلسەپە تارىخىغا قوللانغان ئىبارىسى ئىدى. ئۇ قايتىدىن راتسىئونال ــ پەلسەپىۋى مۇھاكىمە قىلىشنى، قايتا تەلقىن قىلىشنى، قايتا قاراپ چىقىشنى، شۇ ئارقىلىق ماھىيەتلەرنى، ھەقىقەتلەرنى تېپىۋېلىشنى نەزەردە تۇتاتتى. بىز مۇشۇ «قايتا ئويلاش» ئىبارىسىنى قەدىمكى گرېكلارنىڭ ھەقىقەتنى تېپىش يولىدىكى «دىئالوگ» (كېيىچە «دىئالېكتىكا») ئۇسۇلى بىلەن ئوخشاشلا ھەقىقىي ماھىيەتلەرنى تېپىش ئۇسۇلى دەپ قارايمىز. بۇ ئۇسۇلنى تارىخىي ھەقىقەتلەرنى بىلىشكە تەدبىق قىلىدىكەنمىز، ئۇ ھالدا «تارىخنى قايتا ئويلاش» ئۇسۇلى كېلىپ چىقىدۇ. بارلىق مەرىپەتپەرۋەر، ۋەتەنپەرۋەر كىشىلەر مەرىپەت بىلەن ۋەتەنگە ئىممۇناتسىئونال ھېسىيات بىلەنلا ئەمەس، يەنە ئەقلىي تەپەككۇر كۆزى بىلەن قاراپ، مۇنداق «تارىخنى قايتا ئويلاش»نىڭ بۈگۈنكى كۈندە بىزگە ھەممىدىنمۇ زۆرۈرلىكىنى بىلىش لازىم. بۇ نوقتىنى ئويلاپ يەتمەي، يەنە مەرىپەت بىلەن ۋەتەن ھەققىدە سۆز ئېچىش مۇمكىن ئەمەس!
«تارىخنى قايتا ئويلاش» مىللىي ئويغۇنۇشنىڭ مەدەنىيەت ئويغۇنىشىنىڭ ئالدىنقى شەرتى ۋە مۇقەددىمىسى. ئۇ مىللەتنىڭ ئۆز- ئۆزىنى قايتا تېپىۋېلىشىدىكى ئىجابىي قانات ۋە ئۇڭا توسقۇن سەلبىي كۈشەندىلىرىنى پەرقلەندۈرىشى ئۈچۈن زۆرۈر تەپەككۇر. ئېنگېلىس «دىيۇرىڭغا قارشى» ناملىق ئەسىرىدە: «بىرەر مەقسەتكە ئېرىشىشنى خالىغان كىشى ئۇنىڭغا ئېرىشىش چارىلىرىنىمۇ خالىشى كېرەك»، «ھەرقانداق پەنگە ئوخشاش پىكىر قىلىش توغرىسىدىكى پەن تارىخىي پەندۇر، ئىنسان تەپەككۇرىنىڭ تارىخىي تەرەققىياتى توغرىسىدىكى پەندۇر» دېگەنىدى.
تارىخنى قايتا ئويلاش ــ ھازىرقى دۇنياغا نەزەر سالغان، تارىخىي تەجىربىلەرنى يەكۈنلىگەن، مىللەتنىڭ كەلگۈسىگە كۆيۈنگەن ھالدا مىللەتنىڭ، مىللەتلەر مۇناسىۋىتىنىڭ، مەدەنىيەتنىڭ ۋە مىللىي ئېتنىك روھىيەتنىڭ ھەممە ساھەلىرىگە ھازىرقى زامان ئېڭى ۋە ئەقلىي تەپەككۇرى ئېگىزلىكىدە تۇرۇپ، قايتا مۇھاكىمە ئېلىپ بېرىشقا قارىتىلغان پەلسەپىلىك زور بىلىش قۇرۇلىشى. بۇ مىللەت ئۈچۈنمۇ، دۆلەت ئۈچۈنمۇ گۈللىنىش ئەگگۈشتىرى! بۇ مىللەر ۋە دۆلەتتىكى مەرىپەت ۋە ۋەتەنپەرۋەرلىكنىڭ ھەقىقى ياكى ساختىلىقىنى، ئاڭلىق يكى ئاڭسىزلىقىنى ئايرىيدىغان رېئال مىزان! «تارىخنى قايتا ئويلاش»، «نەزەرىيىۋى تەپەككۇر»، «ئارىلاشما مەدەنىيەتتىن ئوزۇقلىنىش»، «مىللىي روھنى ساغلاملاشتۇرۇش»، «مىللەتنى قايتا گۈللەندۈرۈش» قاتارلىق تارىخىي تېماتىكىلارنى بىرچەتكە قايرىپ قويۇپ نوقۇل ھالدىلا ئادەتتىكىچە ئىلىم، مەدەنىيەت، ئەدەبىيات، سەنئەت ۋە ئىقتىسادىي مەسىلىلەر بىلەن شۇغۇللىنىش ئاڭسىزلىق ۋە چاكىنا ئىشقىۋازلىق بولۇپ قالمامدۇ؟
شەخسىي گۈللىنىمەن دېسە ئۆزىنىڭ پوتېنسىئال ئىمكانىيەتلىرى ۋە ئىقتىدارىنى قايتا ئويلىنىشى كېرەك. مىللەت گۈللىنىمەن دېسىمۇ ئۆزىگە نىسبەتەن تارىخىي قايتا ئويلاش ئېلىپ بېرىشى لازىم. بۇ ئاددىي ئەمما ئومۇمىي ھەقىقەت.

4. مىللەتنى سۆيۈش ۋە مىللىي روھىيەتنى ساغلاملاشتۇرۇش
«بىرقانچە يۈز يىلدىن كېيىن مەيلى دوزاخ ياكى جەننەتتە بولايلى، بەرىبىر روھقا ئايلىنىپ كېتىمىز. ئەمما ئەۋلادلىرىمىز قالىدۇ. شۇڭا ئۇلارغا ئاز- تۇلا ھەدىيە قالدۇرىشىمىز لازىم»
                                                    ـــ لۇشۈن
سۆيۈش ئىككى خىل بولىدۇ. بىرى ھېسسىي (ئىممۇناتسىيىلىك) سۆيۈش، يەنە بىرى ئەقلىي (راتسىيىلىك) سۆيۈش. مىللەتنى سۆيۈشتىمۇ مۇشۇنداق ئىككى تۈركۈمدىكى ياكى ئىككى دەرىجىدىكى كىشىلەر مەۋجۇت. بەزى كىشىلەر ئۈچۈن بۇ ئىككى خىل سۆيۈش بىرلەشكەن، بەزى كىشلەر ئۈچۈن بۇ ئىككى خىل سۆيۈش ئۆزئارا زىددىيەتلىك كۆرۈنۈش ئالغان. مىللەتنى سۆيىدىغان، ئەمما «تارىخنى قايتا ئويلاشقا» ئېتىراز بىلدۈرۈپ يۈرگەن كىشىلەر پەقەت ھېسسىي سۆيگۈ بىلەن تۇيۇنۇپ قالغان ۋە بېكىنمىچىلىكنى مىللەتنى قۇتۇلدۇرىدىغان «نىجادىيەت» دەپ تونۇغۇچى كىشىلەر، مەيلى ساۋاتسىز ياكى بىلىملىك، مەيلى ئادەتتىكى ياكى نوپۇز ئىگىسى بولۇشقا قارىماي مىللەتنى سۆيۈشنىڭ ئاقىلانە قاتلىمىغا كۆتۈرۈلمىگەن، ئۇنىڭغا قارشى روھىيەت بىلەن شۇغۇللانغان كىشىلەر بەرىبىر مىللەتنىڭ نىجادىيەتچىلىرى بولالمايدۇ. بۇ تولىمۇ نازۇك ئىدېئولوگىيىلىك ئىندىۋدۇئال خاراتېرىستىكا ئۆتكىلى! تارىخ ھەر قېتىملىق مەرىپەت دولقۇنلىرىدا ئۇنىڭ ئىجابىي ۋە سەلبى قەھرىمانلىرىنى ئۆز سەھىپىلىرىگە خاتىرىلەپ كەلگەن. ھەرقايسى مىللەتلەر تارىخىدا مۇنداق نۇر ۋە سايىلەر ئاز ئەمەس!
ئائۇرېلىئوس: «مېنىڭ شەھىرىم، مەملىكىتىم رىم. شۇڭلاشقا ئۇنىڭغا كېرەكلىكى مېنىڭ كېرەكلىكىم» دېگىنىدە قانداق ئاقىلانە پىكىر قىلغان- ھە! ھوسېئا: «خەلقىم بىلىمسىزلىك تۈپەيلىدىن ھالاك بولدى!» دېگىنىدە قانداق ھەسرەتلەنگەن ـ ھە! ساكيامۇنى توغرا ئېيتقان: «ئۆز قەلبىگە ئۆزى چىراغ يېقىش كېرەك!» دېمەك، مىللەتنى سۆيۈشمۇ ئوخشاشمايدۇ.
«تارىخنى قايتا ئويلاش» تارىخنى تەتقىق قىلىشقا زىت بولماستىن، بەلكى تارىخنى چۇڭقۇر، ئەتراپلىق، داۋاملىق، قېزىش، تەتقىق قىلىشنىڭ ئالدىنقى شەرتى ۋە راتسېئونال سەۋىيىدە ئىزچىللىشىشىدىن ئىبارەت.
تارىخ ئىككى جەرياندىن ئىبارەت. ئۆتمۈشكە نىسبەتەن ئۇ بىر «خەزىنە» بولۇپ، ھادىسىلەر بىلەن ماھىيەتلەرگە تولغان؛ ئۇنىڭ ھېكمەتلىك جاۋاھىرلىرى نۇرغۇن. كەلگۈسىگە نىسبەتەن ئۇ بىر «بىناكارلىق» بولۇپ، ئۇ مىللەتنىڭ كەلگۈسى تارىخىنى يارىتىشنى، مىللەتنى ھازىرقى زامان مىللەتلىرى قاتارىدا تاكاممۇللاشتۇرۇش يوللىرىنى ئىزدەشنى نىشانلىغان. ئەگر بۇ ئىككى نوقتا تۇرغۇزۇلمىغان ۋە بىرلەشتۈرۈلمىگەندە ھەقىقىي تارىخنىڭ بولۇشى، ھەقىقىي تارىخچىنىڭ بولۇشى مۇمىن ئەمەس. ھەرقانداق پەيلاسوپ ـ تارىخچى ئۈچۈن تارىخ شۇ سەۋەبلىك قىممەتلىككى، ئۇنىڭدا كەلگۈسىنىڭ بىخلىرى، تۇپرىقى، ئۆسۈمتىسى ۋە ئالامەتلىرى ساقلانغان بولىدۇ. «خەزىنە»نىڭ قىممىتى ئۇنىڭ ئۆزىنى بىلىش ئۈچۈنمۇ، بولۇپمۇ ئۇنىڭدىن «بىناكارلىق» ماتىىياللىرى ئېلىش ئۈچۈنمۇ ئەھمىيەتلىك بولغانلىقىدا. «تۈگۈندە ئىككى نەرسە بار» (ئېمپىدۇكىل)، «تارىخ ئۆز مەقسىتىنى ئىزدەپ يۈرگەن كىشىنىڭ پائالىيىتىدىن ئىبارەت» (ماركس).
«ئاۋۋال تارىخنى تولۇق قېزىپ بولۇپ، ئاندىن زامانىۋى ئاڭنى تۇرغۇزۇش، تارىخنى قايتا ئويلاش كېرەك» دېگىلى بولمايدۇ. چۈنكى، ھېچقانداق مىللەت ۋە دۆلەت تارىخنى تولۇق قېزىپ بولۇپ، ئاندىن ئۇ ھەقتە ئەقلىي مۇھاكىمە يۈرگۈزۈشنى شەرت قىلغان ئەمەس، تارىخ ھەمىشە ئۆزىدىكى ئارخېئولوگىيىلىك تېپىلىشلار، ئەقلى قايتا ئىزدىنىشلەر ئارقىلىق تولۇقلىنىش جەريانىنى ئاخىرلاشتۇرمايدۇ.
«تارىخنى قايتا ئويلاش» مىللىي مەدەنىيەتنى گۈللەندۈرۈشنىڭ بىلىش ئاساسىي. ماركس روگىغا يازغان خېتىدە: «ئىنسانىيەت باشتىلا بىرەر يېڭى ئىشنى ئېلىپ بارمايدۇ، بەلكى ئۆزىنىڭ كونا ئىشلىرىنى ئاڭلىق قىلىشقا باشلايدۇ» دېگەنىدى.
«تارىخنى قايتا ئويلاش مىللىي مەدەنىيەتنى يوققا چىقىرىدۇ» دېيىش بىھۇدە ئەندىشە. تارىخنى قايتا ئويلاش دەل مىللىي مەدەنىيەتنى گۈللەندۈرۈشنى مەقسەت قىلىدۇ. مىللى مەدەنىيەتمۇ خۇددى مىللەت تارىخىدەك ئىككى نوقتىدىن ــ ئۆتمۈشتە يارىتىلغان مىللىي مەدەنىيەتتىن، ئەمدى يارىتىلغان يېڭى زامانىۋى مەدەنىيەت ئاسمىنىدىن چۈشمەيدۇ. ئۇ ئەنئەنىۋى مىللىي مەدەنىيەتنىڭ بارلىق ئىجابى ئەڭگۈشتەرلىرى ۋە ئىجابى تەرەپلىرىنى جارى قىلىش بىلەن غەيرى مىللىي مەدەنىيەتنىڭ قوبۇل قىلىشقا بولىدىغان پايدىلىق ۋە ئىجابىي ئامىللىرىنى قوبۇل قىلىپ، ئۇنى مىللىي مەدەنىيەت تەرەققىياتى جەريانىدا، مىللەت ئۈچۈن ئۆزلەشتۈرۈش ئاساسىدا مەيدانغا كېلىدۇ. بۇ جەريان تارىخنى قايتا ئويلاشنى، مەدەنىيەت تارىخىنى قايتا ئويلاشنى چەتكە قاقمايدۇ، ئەكسىچە تەقەززا قىلىدۇ.
تارىخنى قايتا ئويلاش گەرچە تار مەنىدىكى بېكىنمىچىلىك ۋەزىيىتى پەيدا قىلغان كونىلىقنى ساقلاپ، ياراتمايدىغان ئەنئەنىۋى كۆزقاراشقا زىت بولسىمۇ، ئەمما ئۇ كەڭ مەنىدىكى مىللىي ئەنئەنىگە زادى زىت ئەمەس! كەڭ مەنىدىكى ئەنئەنە شۇ مىللەت، شۇ دۆلەتنىڭ پۈتكۈل مەدەنىيەت ۋە ئېتنىك بىناسى بولۇپ، شۇ مىللەت، شۇ دۆلەتنىڭ بارلىق ئىجادىي ئىقتىدارى ۋە مەنىۋى دۇنياسى شۇ خىل ئەنئەنە بىناسىغا جەملەنگەن بولىدۇ. بۇناق ئەنئەنە بىناسى مەۋجۇت بولمايدىكەن، بۇنداق مىللەت ۋە دۆلەتنىڭ  «تارىخنى قايتا ئويلىنىش» ھەققىدە گەپ بولۇشى مۇمكىن ئەمەس.
مىللىي مەدەنىيەت سېنكىرتىك ئامىللىرىغا مۇخالىپ ئەمەس. مىللىي مەدەنىيەت قەبىلىلەر مەدەنىيىتى ئاساسىدا شەكىللەنگەن، غەيرى مىللىي مەدەنىيەت ئامىللىرنىڭ تەدرىجى تەسىر قىلىشى ئاساسىدا راۋاجلانغان. نىبى مەنىدە مىللىي مەدەنىيەتنى ساپلاشتۇرۇش غەيرى مىللىي ئامىللارنى چەتكە قېقىش بىلەن ئەمەس، بەلكى غەيرى مىللىي ئامىللارنى تولۇق ئۆزلەشتۇرۇپ ئىلگىرلەش بىلەن، شۇنىڭدەك ئۆزلەشمەيدىغان خام- خۇتتا نەرسىلەرنى تاشلىۋېتىش بىلەن ئەمەلگە ئاشىدۇ. شۇنداق قىلىپ مىللىي مەدەنىيەت شۇنداق بىر سەرۋى دەرىخىگە ئوخشايدۇكى، ئۇنىڭ يىلتىزلىرى ھەرخىل مەنبەلەردىن ئوزۇقلىنىدۇ، ئەمما ئۇنىڭ ئۆسۈملۈكلەر دۇنياسىدىكى ئورنى، خۇسۇسىيىتى ۋە قىممىتى بىر پۈتۈن ئاشۇ سەرۋى دەرىخىدىن باشقا نەرسە ئەمەس. مەنبەسىز ئېقىن ۋە ئوزۇقسىز دەرەخ بولماسلىقى ئاددىي ساۋاتقۇ! سېنكرتىك مەدەنىيەت مەنبەسى قارىشىنى چاكىنا چۈشەنمەسلىك لازىم.
مىللەتنى سۆيۈش مىللىي روھنى ساغلاملاشتۇرۇشنى تەلەپ قىلىدۇ ۋە ساغلام مىللىي روھ ئارقىلىق ئۆزىنى يۇقۇرى قاتلامغا كۆتۈرىدۇ. مىللىي روھى ساغلام بولمىغان كىشى ــ ھەسەتخور، قارانىيەت، سۈيىقەسچى، يۇرتۋاز، پىتنىخور، كاززاپ، زوراۋان، بۇشاڭ، ھۇرۇن، ساتقۇن كىشى مىللەتنى «ئېغىز»دىلا سۆيىشى مۇمكىن.
مىللىي روھنى ساغلاملاشتۇرۇش ھازىر تىلغا ئېلىنىۋاتقانلىقى يوق. بىز ئۇرخۇن مەڭگۈ تاشلىرىدىن، خەلق ھېكمەتلىك سۆزلىرىدىن، «قۇتادغۇبىلىك»، «ئەتەبەتۇل ھەقايىق»، «مەھبۇبۇلقۇلۇب»، «مەسنەۋى خەراباتى» قاتارلىق كلاسسىك ئەدەبىيات نەمۇنىلىرىدىن، ئابدۇقادىر ئەزىزى، ئابدۇخالىق ئۇيغۇر قاتارلىق دېموگراتىك- مەرىپەتچىلەرنىڭ شېئىر ۋە تەشەببۇسلىرىدىن مىللەت گەۋدىسىنى چىرمىۋالغان روھىي ئىللەتلەرگە بىلدۈرۈلگەن كۈچلۈك نەپرەت بىلەن گۈزەل ئەنئەنىۋى پەزىلەتلەرگە قارىتىلغان يالقۇنلۇق مەدھىيىنى كۆرىمىز، بۇ بىزگە مىللىي روھنى ساغلاملاشتۇرۇش مىللىتمىزنىڭ ھەرقايسى دەۋرلەردىكى مۇنەۋۋەر مۇتەپەككۇرلىرى ئىزچىل تەكىتلىگەن تەشەببۇس ئىكەنلىكىنى، بۇمۇ مىللىتمىزدىكى يەنە بىر مۇنەۋۋەر ئەنئەنە ئىكەنلىكىنى ئۇقتۇرۇپ بېرىدۇ. مەسىلە شۇكى، بۇ ئۇلۇغ تەشەببۇس ئەمەلگە ئاشۇرۇلغىنى يوق!
مىللەت گەۋدىسى روھىي (پسخىك) كېسەللىكلەر بېكىنمە مۇھىت فېئوداللىق قەمئىيەتنىڭ روھىيىتىمىزدىكى خۇنۇك چۆكمىلىرى بولۇپ ئۇنىڭدا يەنە بىر قىسىم چەتئەلدىن، خەنزۇ ۋە باشقا مىللەتلەردىن يۇقتۇرىۋالغان روھىي كېسەللىكلەرمۇ بار. «ئاكىيۇ» روھى مىللىتىمىزدىمۇ ئۇيغۇر «ئاكىيۇ»چىلىقىنى شەكىللەندۈرگەن. كېيىنكى ۋاقىتلاردا دوگماتىزىم، باگۇچىلىق، سولچىلىق، ھاكىممۇتلەقلىق، چېقىمچىلىق ئىللەتلىرىنىمۇ يۇقتۇرىۋالدۇق. بۇ، ساندۇقنىڭ چۇڭقۇر يېرىدە ساقلايدىغان «گۆھە» ئەمەس، ئۇنى ئېچىپ تاشلاپ مىللەت گەۋدىسىدىن تازىلىشىمىز لازىم.
مىللەت گەۋدىسىدىكى روھىي ئىللەتلەرنى تازىلاش «مىللەتنىڭ يۈزىگە قارا سۈركەش»، «ئۆيدىكى خۇنۇكلۇكنى سىرتقا يېيىش» ئەمەس، بىز ئابدۇخالىق ئۇيغۇر «باردۇر» دېگەن شېئىرىدا تىلغا ئالغان يالقاۋلىق (ھورۇنلۇق)، ھەسەتخورلۇق، پىتنىخورلۇق، كاززاپلىق، سۈيقەستچىلىك قاتارلىق ئىللەتلەرگە يۇرتۋازلىق ۋە سول- ھاكىممۇتلەقلىق قاتارلىقلارنى قوشۇپ ئومۇم خەلق نەپرىتىگە ئايلاندۇرساق نېمىسى يامان؟  مىللىتىمىزنىڭ ئاق كۆڭۈل، مەرھەمەتچان، مېھماندوست، يېڭىلىق تەرەپدارى بولۇش قاتارلىق پەزىلەتلىرىگە كەلگەندە ئۇنى زامانىۋى ئاڭ ئاساسىدا داۋاملىق جارى قىلىمىز.
«ھەسەتخور كىشىلەر ئۇلۇغ ئىشلارنى ئورۇندىيالمايدۇ. ئۇلار ئىمكانىيەتنىڭ بارىچە باشقىلارنىڭ ئۇلۇغلۇقلىرىنى تۆۋەنلىتىشكە ئۇرۇنىدۇ» گېگېل)، «ئىغۋاگەرلەر ئىغۋا ئارقىلىق ئادەم ئۆلتۈرىدۇ، ئۆزىمۇ ئىغۋا ئىچىدە ئۆلىدۇ» (لۇشۈن)، «باشقىلاردىكى ئۇلۇغ ئارتۇقچىلىقلارغا نىسبەتەن ھۆرمەت بىلدۈرۈشتىن باشقا چارە يوق» (گيۇتى).

5. خۇلاسە. يىپەك يولىدىن ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئەڭگۈشتىرىنى قايتا تېپىۋېلىش
«نادانلىقتىن ئۈچ بىخ ئۆسۈپ چىققان، ئۇلار : قارانىيەت، ساختا شۆھرەت ۋە ھاكاۋۇرلۇقتىن ئىبارەت»
                                                 ـــ شۇبىنخائوئېر
«ئەقىلدىن ئۈچ ئەخلاقى خۇسۇسىيەت تۇغۇلىدۇ. ئۇلار، ئېسىل ئىدىيە، ئېسىل سۆز، ئېسىل ھەركەتتىن ئىبارەت.»
                                                    ـــ دېموكرت
سوقرات: «ئەقىل يېتەكچىلىك قىلغان قەيسەرلىك سائادەت، نادانلىق باشلىغان قەيسەرلىك ئاپەت كەلتۈرىدۇ» دېگەنىدى. ئەقىل ـ راتسېئونال تەپەكككۇر بۈگۈنكى كۈندە ئىنسانىيەت يۈزلەنگەن يېڭى سىۋىلىزاتسىيىلىك دەۋرنىڭ يېتەكچى پىرىنسىپىغا ئايلانماقتا، ئىنسانىيەت ئەمدىلىكتە ئىنسانىيەتكە زىت ھادىسىلەرگە قارشى كۆرەش قىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە بولۇپ قالدى.
پۈتۈن دۇنيا بويىچە كۆتۈرۈلگەن يېڭى مەرىپەت (سىۋىلىزاتسىيە) دولقۇنى ئېلىمىزدە، ھەرقايسى مەملىكەتلەردە ئىنسانىيەتنىڭ ئۆز- ئۆزىنى تېپىۋېلىش يولىدىكى يېڭى ئىلگىرىلىشىنى ناشانلىدى، ئىقتىساد، پەن- تېخنىكا ۋە ئىجتىمائىي ئەسلىھەلەر ئەقىل ۋە ھەمكارلىق بىلەن بىرلەشمىسە بولمايدىغان ھالەت شەكىللەندى. ئىنسان پرىنسىپى ـ ئىنسانپەرۋەرلىك پرىنسىپى كىشىلىك قارىشى، ئىجتىمائىي ئىشلار، مىللەتلەر ۋە خەلقئارا مۇناسىۋەتنىڭ ئاقىلانە، شۆھرەتلىك يېتەكچى پرىنسىپىغا ئايلىنىشقا يۈزلەندى. تارىخ قانچە- ئەگرى- توقايلىقلارغا دۇچ كەلمىسۇن بۇ يۆنىلىشنى تۈپتىن بىكار قىلىۋېتىشى مۇمكىن ئەمەس.
ئىنسان سوبيېكتنىڭ ئۆز- ئۆزىنى ئىختىرا قىلىشى، ئۆزىدىكى پوتېنسىئال ئىقتىدارىنى جارى قىلىشى ھازىرقى زامان ئېڭى قۇرۇلمىسىنىڭ يادروسىدىن ئىبارەت. بۇ مىللەت كاتېگورىيىسى نوقتىسىدىن ئالغاندا مىللەت سوبيېكتىنىڭ ، مىللىي روھنىڭ، مىللىي مەدەنىيەتنىڭ، مىللەت ئىقتىدارىنىڭ ئۆز- ئۆزىنى قايتا تېپىۋېلىشى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. بۇ مىللەت ئۈچۈن يېڭى مىللىي مەدەنىيەت ئويغىنىشى باشلانغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.
ئۇيغۇر خەلقى بېشىدىن ئۆتكۈزگەن ھەممە دىنىي يېڭىلاشلار بىلەن مەدەنىيەت كۈللىنىش ھادىسلىرى «يىپەك يولى» بويلاپ يۈزبەرگەن ئالەمشۇمۇل تارىخى خاراكتىرلىك مەدەنىيەت ئۆزكەشلىرى بىلەن باغلىنىشلىق ھالدا يۈزبەرگەنلىكىنى كۆرسەتتى. يىپەك يولى ــ شەرق- غەرپ مەدەنىيەت كانىلى سۈپىتىدە گرېك- رىم مەدەنىيىتى، كۈسەن بۇددا مەدەنىيىتى، سۇي- تاڭ مەدەنىيىتى، ئىسلامىيەت مەدەنىيىتى ئامىللىرىنى ئاققۇزۇپ، ئالماشتۇردى. يىپەك يولىنىڭ قايتا جانلىنىشى، ھازىرقى زامان تاۋار مۇئامىلىسى ۋە پەن- مەدەنىيەت ئۇچۇرلىرىنىڭ ئېقىپ كىرىشى ئۇيغۇر ئېتنىك تۇرمۇشى ۋە مىللىي مەدەنىيىتىدە يېڭى تارىخىي دەۋرنىڭ باشلانغانلىقىنى كۆرسەتتى، بۇ كونا يىپەك يولىدىكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى قايتا ئويلاش ۋە يېڭى يىپەك يولى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى بەرپا قىلىش توغرىسىدا ئەستايىدىل ئويلىنىشنى تەلەپ قىلىدۇ. بۇ ماھىيەتتە، يىپەك يولىدىن ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئەڭگۈشتىرىنى قايتا تېپىۋېلىش بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. رومىن روللان: بىر كىشىنى چۈشەنگەنلىك بىركىشىنى ئىجاد قىلغانلىققا باراۋەر، دېگەنىدى. بۇ سۆزگە: ئۆز- ئۆزىنى چۈشەنگەنلىكمۇ ئوخشاشلا ئۆز- ئۆزىنى قايتا ئىختىرا قىلغانلىق بولىدۇ، دەپ قوشۇپ قويۇشقا بولىدۇ.
ھەرقانداق مەدەنىيەت مىللىي بولغىنىدەك ھەرقانداق زامانىۋى ئاڭ ۋە مەدەنىيەتمۇ مىللەتنىڭ، دۆلەتنىڭ ئەھۋاىغا ئۇيغۇنلىشىشى لازىم. يېڭى ئۇيغۇر مەدەنىيىتى يەنىلا ئۇيغۇر خەلقىگە خاس يېڭىچە مىللىي مەدەنىيەت بولۇپ قالىدۇ. ئۇ پەقەت ھازىرقى زامان ئېڭىغا ئىگە، ئوچۇق ۋە پائالىيەتچان ئىقتىدارغا ئىگە، ھازىرقى زامان پەن- تېخنىكا، ئەدەبىيات- سەنئەت سەۋىيىسىگە ئىگە يېڭى تەرەققىيات قاتلىمىغا كۆتۈرىلىدۇ. «خۇاڭخې» ۋە «تارىم» دەرياسىمۇ- مىللىي خاسلىقمۇ، «يىپەك يولى»مۇ ــ مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشمۇ زۆرۈر. بۇ ئىككى روھنىڭ بىرىنى ئىنكار قىلىپ، جۇڭگۇچە مىللىيەتلىككە ئىگە بولغان سوتسىيالىستىك زامانىۋى مىللىي مەدەنىيەتنى بەرپا قىلىش مۇمكىن ئەمەس. مىللىي مەدەنىيەتتىكى خاسلىق ۋە زامانىۋىلىقنىڭ  مىللىي خاسلىققا ئىگە بولىشى مىللىي مەدەنىيەت مەۋجۇتلىقىنىڭ ئۇلىدىن ئىبارەت. مەدەنىيەت جەھەتتىكى قوبۇل قىلىشتىن مەقسەتمۇ مىللىي مەدەنىيەتنىڭ زامانىۋى رىقابەت دۇنياسىدىكى ھاياتىي كۈچىنى يېتىشتۈرۈشتىن، كۈچەيتىشتىن باشقا نەرسە ئەمەس.
ئۇيغۇر خەلقى ئۇزاق ئۆتمۈشتە ئېلىمىز ۋە دۇنيا مەدەنىيەت خەزىنىسىگە قىممەتلىك تۆھپىلەر قوشقان. بۇ بىزنىڭ شەرەپلىك ئۆتمىشىمىز. ئۇ بىزگە ھەمىشە «ئەمدى قانداق تۆھپىلەر يارىتىسەن؟» دېگەن سۇئال بىلەن ئىلھام بېرىدۇ. مەلۇم مەنىدە بۇنى شانلىق ئۆتمۈش بىزگە تەلمۈرمەكتە، كەلگۈسى ئىستىقبالمۇ بىزگە تەلمۇرمەكتە، دىيىش مۇمكىن.
دېموكرت «مۇئەييەن گۈزەللىكنى ئۆزلۈكسىز ئىجاد قىلىپ تۇرۇش مۇقەددەس مەنىۋى كۈچنىڭ ئالامىتى» دېگەنىدى. ئۇنداق ئىكەن بىز دۇنياغا، كەلگۈسىگە، سىۋىلىزاتسىيىگە يۈزلەنمەي قانداق تۇرالايمىز؟! تەرەققىپەرۋەر ئۇيغۇر خەلقى ۋە ئۇنىڭ مۇنەۋۋەر زىيالىلىرى ھازىرقى رىقابەتكە، ئىقتىدار قىممىتى سېلىشتۇرمىسىغا تولغان يېڭى تارىخىي مۇھىتتا چوقۇم مىسلىسىز مىللىي ئويغۇنۇش ۋە مىللىي گۈللىنىش جاسارىتى بىلەن ئالغا ئىلگىرىلەپ، مەرىپەتلىك، زامانىۋى، ھاياتىي كۈچكە تولۇپ تاشقان ئىلغار مىللەتلەردىن بولۇپ چىققۇسى.
1988-يىل 6-ئاي، ئۈرۈمچى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

abaytarim

مۇشۇنداق بىر ئۇلۇغ ئالىمىمىزنى ئۇنى ، بۇنى دەپ گەپ تېپىپ ۋاقىت زېھىن ئۇپراتقۇچە ئەسەرلىرىنى يوللاپ باشقىلارغا بىلدۈرىدىغان مۇشۇنداق ئىشنى قىلىشىمىز لازىم .سۆيۈندۈم ، خۇش بولدۇم .