ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (1)

darya0997

رەخمەت .داۋامىنى ئالدىرىماي ھەزىم قىلىپ ئوقۇي

ھۇما

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (11)
ھەسەتخورلۇق ھەققىدە ھەسرەتلىك خىياللار

بۇ يىل (1989-يىل) 6-ئايدا مەن تەتقىقاتچى ئىشداشلىرىم بىلەن تەڭرىتاغنىڭ شەرقىي ئېتىگىدىكى قەدىمكى مەدەنىيەت ئىزلىرىنى بىر قەدەر سېستىمىلىق قايتا كۆزىتىش ئۈچۈن يولغا چىققانىدىم. تۇرپاندا بىر قاتار خارابىلەرنى زىيارەت قىلىش جەريانىدا ئابدۇخالىق ئۇيغۇر قەبرىگاھى ئالدىدا سۈكۈتتە بولدۇم. بىر قانچە يىل مۇقەددەم بۇ قەبرە بىر دۆۋە تۇپراق ۋە سارغىيىپ قالغان بىر توپ يانتاق ھالىتىدە زاھىر بولۇپ تۇرغاندا، مەن ئۇنىڭغا بېغىشلاپ «يېشىل ئابىدە» دېگەن قىسقىغىنە شېئىر يازغانىدىم. بۇ قېتىم تۆتلىكنى ئۇنىڭغا بېغىشلىدىم:
يىلسېرى بىلمەكتىمەن قەدرىڭنى خالق ئۇيغۇرى،
يادىكار ئەشئارلىرىڭدىن يورىدى قەلبىم نۇرى.
چاپسىمۇ جاللات سېنى، جاللاتقا يەم قىلغان سېنى،
سەن بىزار بولغان ئاشۇ ھەسەت-خۇسۇمەتنىڭ شورى!
بۇ شېئىرنى خېلىلا ئۈنلۈك ئوقۇساممۇ، لەھەتتىن چىققان سادانى ئاڭلىيالمىغانىدىم. شەھەرگە قايتقىنىمىزدا باج ئىدارىسىنىڭ كادىرى ئىسرائىل بىزنى ئۆز خانىسىدا بىر پىيالە چاي ئىچىپ كېتىشكە شۇنچە قاتتىق تۇتتىكى، ھەممىدىن بۇرۇن مەن ئاڭا ماقۇل بولدۇم. ئۆي ئەسقەر ھاجى كارىز يېنىدا بولۇپ، ئالدى كەڭ پىشايۋانلىق سەينا ئىدى. باشقا ھەمرالىرىمىز ئۆرۈكلۈك باغقا كىرىپ كەتتى، مېنى پېشايۋان ئوتتۇرىسىدىكى سېمونت تۈۋرۈك ئۆزىگە مەھلىيا قىلىۋالدى. بۇ بىر مېتىر كەڭلىكتىكى شۇنداق تۈۋرۈك ئىدىكى، ئۇنى «شېئىرى لەۋھە» دېگەن تۈزۈك ئىدى. تۈۋرۈكنىڭ بىر يۈزىگە ئابدۇخالىق ئۇيغۇرنىڭ «باردۇر» ناملىق شېئىرى، ئىككىنچى يۈزىگە باشقا شېئىرى مىسرالىرى ھۆسنىخەت بىلەن چېكىلگىنىدى. مېنى بىر ئىلاھىي كۈچ ئىلكىگە ئېلىۋالغاندەك بولدى. ئۈن-تىنسىز ياتقان لەھەت بۇ «شېئىرىي لەۋھە»دە ئاۋازغا كەلگەندەك تۇيغۇ بېغىشلىدى. «شېئىرىي لەۋھە»دىن كۆزۈمگە مۇنداق مىسرالار چاقناشقا باشلىدى:
جاھالەت سەمەرەسىدىن بىزگە كۈن كۆپ جاپا باردۇر،
ئېيتىڭىزچۇ، بۈگۈنكى ھالىمىزنىڭ قايسى بىرىدە ساپا باردۇر.
تەئاۋۇنۇ-تاناسۇر ئورنىغا بىزلەردە بىر ئادەت،
يېڭى باشنى كۆتۈرگەننى ئۇرۇپ يىقىتقانىمىز باردۇر.
ئومۇمنىڭ پايدىسىغا يۈز يىلدا ھەم ئەسلا چۈشەنمەيمىز،
زىيان قىلماق ئۈچۈن بولسا ئەجەپ چاققانىمىز باردۇر.
بىرى بىر ياخشىلىق قىلسا، ئۇنى يادىنى قىلماق يوق،
ئېپى كەلسە بېرىپ ئەۋرەتلىرىدىن ئاچقانىمىز باردۇر.
خۇشامەت بابىدا بىزدىن بۆلەك ئۇستاسى ھەم يوقتۇر،
قۇۋلۇقى شۇملۇق بىلەن رەڭمۇ-رەڭ يالغانىمىز باردۇر.
ئىلىم-پەنگە يۈرۈش قىلغان ئۇچار كۆكتە، ئۈزەر سۇدا،
مىنىشكە يوق قوتۇر ئېشەك، ياياق قالغانىمىز باردۇر.
قىزىل كۆزلۈك، كۆرەلمەسلىك ۋەيا ئۆزى قىلالماسلىق،
قىلاي دەپ باغلىسا بەلنى تۈمەن بۆھتانىمىز باردۇر.
***
پەنگە قارشى كاپشىماق، خۇددى ئىتتەك ھاۋشىماق،
خارۇ-زەبۇن ياشىماق، تەرسا-تەتۈر ناداننىڭكى.
***
ئاتا-بوۋامدىن مىراس كونا كېسەلنىڭ دەردىدە،
گاھ ئۆلۈپ، گاھ تېرىلىپ، كۆپتىن بېرى ئاۋارىمەن.
باشقىلار كۆكتە ئۇچۇپ، سۇدا ئۈزۈپ كەتتى يىراق،
مەن مىسال يالاڭ ئاياغ، دەسسەپ تىكەن ماڭارىمەن.
كۆزۈمنى بىدىن «شېئىرىي لەۋھە»نىڭ بېشىغا يۆتكىسەم، شېئىر ماۋزۇلىرى ماڭا خۇددى «ئۇيغۇرۇم» بۇ ئىللەتلەر ھېلىمۇ بىزدە «باردۇر!» دېگەندەك كۆرۈنۈپ كەتتى... مەن بۇ «شېئىرىي لەۋھە» يېنىدا تۇرۇپ رەسىمگە چۈشتۈم.
2
ئىش بۇنىڭ بىلەن ئاياقلاشمىدى! قۇمۇل، بارىكۆل، جىمىسار سەپىرىدە خىيالىمنى يېقىنقى يىللاردىكى پاجىئەلىك بىر قاتار ھادىسىلەر چۇلغۇۋالدى. ئاجايىپ- غارايىپ، باش-ئايىغى يوق چەكسىز پىتنە-بۆھتانلارنى ئويدۇرۇپ ئىلىم ۋە ئىجادىيەت بېغىمىزنىڭ ۋايىغا يېتىۋاتقان سەرخىل مىۋىلىرىگە شىۋېرغان ھەيۋىسىنى پىلانلاۋاتقان زادى قايسى قاباھەتلىك قارا سايە؟ بۇ زادى كىم ؟؟؟
چەكسىز دەشت-باياۋاندا، بەھەيۋەت تاغۇ-تاشلار ئارىسىدا خۇددى ۋابا ئالۋاستىلىرىغا قارشى ئاتلانغان قەھرىمان چىستانى ئىلىكبەگنىڭ ئاۋازىدەك «بۇ زادى كىم ؟؟؟» دېگەن نەرە، گۈلدۈرمامىغا ئايلىنىپ تەكرارلانغاندەك بولدى. كۆزۈمگە ھەرخىل ئوبرازلار كۆرۈندى! ئەمما بۇ ئوبرازلارنىڭمۇ ئۆز ئۆمۈرلىرىدە يەنىلا باشقا بىر پاجىئەلىك ئاقىۋەتكە گىرىپتار بولغانلىقلىرىنى ئويلىغىنىمىزدا، ئۇلارنىڭ نادانلىق ۋە ھەسەتخورلۇقتىن ئىبارەت «ماخاۋ» كېسەللىكىگە گىرىپتار بولغانلىقىنى ھېس قىلدىم. تولىمۇ دەبدەبە بىلەن ۋە توختىماي ۋايساش بىلەن باشلانغان بۇ كېسەللىك قانچە مىڭلىغان ھەسەتخورلارنى ۋە ئۇنىڭ بىگۇناھ قۇربانلىرىنى ئوخشاشمىغان ئاچچىق ئارمان بىلەن يورۇق دۇنيادىن قاراڭغۇ لەھەت دىيارىغا سۆرەپ كەتكەندۇ؟!
مۇشۇ ھەسرەتلىك خىياللار بىلەن تەڭرىتاغنىڭ شەرقىي قانىتىنى بىر ئايلىنىپ ئۆتۈپ، ئۇنىڭ غەربى قانىتىنى بويلاپ قەدىمكى قاراخانىيلار خارابىلىرىنى كۆزدىن كۆچۈرۈش ئۈچۈن قىزىلسۇ ۋە قەشقەر تەرەپكە يولغا چىقتىم. خىيالىم بىردىن قەدىمكى دۇنياغا يۆتكەلدى. ھەتتا ماڭا: «تەكلىماكان، ئۇ ئەسلى تەھتى ماكان» دېگەن شېئىرىمۇ، «قىزىل يۇلغۇن ئەجدادىمىز قانلىرى»دېگەندەك شېئىرلارمۇ ھەسرەتلىك تۇيۇلۇشقا باشلىدى. ئاتۇش قۇمساڭىردىكى قارىخانىيلاردىن ئىلگىرى خانلار قەبرىگاھى جايلاشقان سالافلار يارلىقىدا قاتار ئېچىلىپ قالغان مىڭ يىلدىن ئىلگىرىكى جەسەت سۆڭەكلىرىمۇ نوقۇل ئارخېئولوگىيىلىك ئوبيېكت بولماستىن، يەنە مەنىۋى شەجەرىلىك ئوبيېكت بولۇپ كۆرۈندى. كارتون قەغەزدەك نېپىزلەپ كەتكەن بۇنچە نۇرغۇن كاللا سۆڭەكلىرىنىڭ قايسىلىرى ھەسەتخورلۇقنىڭ زەھەر كوزىسى، ئاتەشدانى ۋە قايسىلىرى ھەسەت ھەم پىتنە ئۇۋالى بىلەن ھەسرەتلەنگەن ئەقىل كاسىسى بولغان بولغىيتتى! قېنى «غالىپ»نىڭ ئەسىرلىك شۆھرەت لەۋھەسى؟ زادى قېنى؟!
مانا بىز بۈگۈن تېپىۋالغان ئاقچا بۇللار، سىلىق ئىشلەنگەن قىمار تۆت ھوشۇقى، زىبۇزىننەت پارچىلىرى... قانچە، قانچە رەشكى-ھەسەت، پىتنە-ئىغۋا پەيدا قىلغان ۋە «غالىپ» قولىدىمۇ تۇرمىغان!
بىز خالتا كوچىدەك بۇ ئۈستىخانلىق يارلىقتىن تولىمۇ تەسلىكتە چىقىپ كېتىۋاتقىنىمىزدا، ئىككى مېتىر تۇپراق تېگىدە قاتار كەتكەن بوتكىلاردەك بېشىنى چىقىرىپ ياتقان ئاپئاق ئادەم سۆڭەكلىرى ھەسرەتلىك خور ئوقۇغاندەك قىلدى. ئۇلار ئاۋاز چىقارماي ياتاتتى، مېنىڭ قەلبىمدە بولسا مۇشۇ كۆرۈنۈشلەردىن خۇددى ئەكس سادادەك شەيخ سەئىدىنىڭ مۇنۇ شېئىرى جاراڭلاشقا باشلىدى:
ھەسەتخورغا ھاجەتسىز تىلىمەك بالا،
چۈنكى بۇ شۇم تەلەي ئۇنىڭ ئىلكىدە!
شەرت ئەمەس ئاداۋەت تۇتماقلىق ئاڭا،
ھەسەت ئۆز رەقىبى يۈرگەن كەينىدە!
بەزى سۆڭەكلەردىن: «ھەسەت ۋە كۆرەلمەسلىكتىن خالىي بولغانلىقىم ئۈچۈن، نەۋرەمنىڭ ئاخىرقى كۈنلىرىگىچە ياشىدىم!» دېگەن سۆزلەر ئاڭلانغاندەك بولدى.
3
قولۇمدىن ئۆستەڭگە دومىلاپ چۈشۈپ كەتكەن، ئوخشىمىغان ئىككى دەۋردە ئۈستىگە تامغا سوقۇپ ياسالغان ئىكى دانە مىس پۇلنى قۇملار ئارىسىدىن سۈزىۋېلىپ، قول ياغلىقىمدا ئېرتىۋېتىپ، ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقى بىلەن قاراخانىلار خانلىقىنىڭ مۇنقەرز بولىشىدا رەشكى-ھەسەت، پىتنە-ئىغۋا ۋە ساتقۇنلۇقنىڭ ئوينىغان جىنايى رولى ھەققىدە ئويلاندىم. تۇرقى- سىياقى قىياسەن بولسىمۇ رەزىللىكى مۇئەييەن بولغان شەخسلەر كۆز ئالدىمغا كېلىشكە باشلىدى...
ئىركىن، بوسات، تۈمەن قاغانلاردىن باشلانغان، تەڭرى قاغان، مۇيۇنچۇر قاغان زامانىدا روناق تاپقان ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقى (745- 840) ۋەزىر قاراقۇۋۇ بىلەن سانغۇن كۇلۇگ باغا ئوتتۇرىسىدىكى ھەسەتچىلىك تۈپەيلى، قاراقۇۋۇنىڭ قاغانلىققا كۆتۈرىلىشىگە چىدالمىغان سەركەردە كۇلۇگ باغانىڭ تەپتارتماستىن، تۈركەش قىزىدىن تۇغۇلغان ۋە تۈبۈت مەلىكىسىگە ئۆيلەنگەن سايان ئالتاي قىرغىز خانى ئاجۇسنىڭ يۈزمىڭ ئاتلىق قوشۇنىنى ئوردىغا باشلاپ كېلىشى بىلەن بىتجىت بولغانىدى!
ھېلىمۇ شۇ تارىخنى ئوقۇغان چېغىمدا خۇددى بىر پاجىئەلىك كۆپ قىسىملىق فىلىم كۆرگەندەك ھەسرەتلىنىمەن. ئۇيغۇر مۆتىۋەرلىرى باشلىغان قارشىلىق ۋە ئىسيان قاتتىق باستۇرۇلدى. ئاجۇسۇ قارابالغاسۇن ئالدىغا كېلىپ شەھەرنى تۇتقۇن قىلىش، بۇلاش، كۆيدۈرۈش ئالدىدا مۇنداق غۇرۇرلاندى: «سېنىڭ تەقدىرىڭ پۈتتى! سېنىڭ ئالتۇن ئورداڭنى تېز ئىگىلەيمەن، ئۇنىڭ قاپقىسى ئالدىغا ئېتىمنى باغلايمەن، ئۈستىگە تۇغۇمنى سانچىيمەن! ئەگەر مەن بىلەن جەڭ قىلىشقا چىدىساڭ تىز كەل، چىدىمىساڭ تىز قاچ!» («قىرغىز س س ر تارىخى» 1973-يىلى فرونزى نەشرى، 132-بېتىگە، ياكى ل. گونىلىۋ يازغان «قەدىمكى تۈركلەر» ناملىق كىتاپنىڭ 1967-يىل، موسكىۋا نەشرى. 429-بەتكە قارالسۇن) غالىپ ئۆزىگە سېتىلغان سەركەردىنىڭ بېشىنى ئامان قويمىدى. قار-بوران، ۋابا ئاپىتى، ئاچارچىلىق بىلەن سەرسانلىق- سەرگەردانلىق دالاسىغا تاشلانغان بىر پۈتۈن ئەل- جامائەت ھەر تەرەپكە پىتراشتى. ئۆكەتېگىن ۋە ئۇنىڭ ئىنىسى ئۇمۇس، چىسسىن، ناسىچور، ئېنان قاتارلىقلار باشلىغان قەبىلىلەر مۇڭغۇل يايلىقى، ئوردۇس ۋادىسى، مانجۇرىيە دىيارىدا ھېچقانداق مەرھەمەت ۋە پاناھقا ئېرىشەلمەي جەڭ ۋە ئاپەت ئىچىدە يەتتە يىل تەمتىرەپ ھالاك بولۇشتى. سوۋېت ئىتتىپاقى تارىخچىسى گونىلېۋ «قەدىمكى تۈركلەر» ناملىق كىتابىدا ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ مۇنقەرز بولۇش جەريانلىرىنى يازغاندا «تولىمۇ پاجىئەلىك، تولىمۇ ئېچىنىشلىق» بۇ تارىخىي ھادىسە «نوقۇل ھەربى- سىياسى سەۋەپلەردىن بولغان ئەمەس» دەپ تەكىتلىدى. ئۇ قارا بالغاسۇن پاجىئەسىنىڭ ئۆكەتېكىن قەبىلىلىرى بېسىپ ئۆتكەن يەتتە يىللىق خار-زارلىقتىكى نادامىتىنى قايتا ئەسلەتتى. مۇشۇ خىلدىكى ھەسەت ۋە نادانلىق توغرۇلۇق ئۇرخۇن مەڭگۈ تاشلىرىغا ھەسرەتلىك خىتابەتلەر چېكىلگنىدى.
كۆل بىلگە قېدىرخان، سۇلتان ساتۇق بۇغراخاندىن باشلانغان ۋە گۈللىنىشكە يۈزلەنگەن ئۇيغۇر قاراخانىلار خانلىقى (840- 1123) رەسكى-ھەسەت ۋە ئىچكى نىزا بىلەن خېلىلا ئاجىزلىدى. ھەسەت بەزىدە خانلىق تەۋەسىدىكى قەبىلىلەرنى پارچىلىنىشقا قىزىقتۇرسا، بەزىدە ئۆز ئورنىنى كۆتۈرۈش يولىدا ۋەتەن سېتىپ، چەتنىڭ قوشۇنىنى سەلتەنەتكە باشلاپ كىرىشكە ۋەسۋەسە سالدى. مەھمۇدخان سالجۇق سۇلتانىدن ياردەم سورىسا، قارلۇقلار ياغمىلارغا قارشى قارىقىتان شاھى گۆرخان قوشۇنلىرىنى خاندانلىققا باشلاپ كەلدى.
مۇشۇ خىلدىكى ھەسەت ۋە نادانلىق ھەققىدە يۈسۈپ خاس ھاجىپ «قۇتاتغۇبىلىك»نىڭ 6601-، 5878-، 3416-، 3418-، 3422-بېيتلىرىدە ھەم ھەسرەتلىك، ھەم شىجائەتلىك پىكىر يۈرگۈزىدۇ:
چاياندەك چاقۇرلەر، چىۋىندەك شورارلەر،
ئىتتەك قاۋارلەر، قايسىسىنى ئۇراي مەن.
***
بۇ يالغانچى بىلەن بۇزۇلۇر ئاجۇن،
دۇرۇش چىن كىشى تۇت، ئى قولى ئۇزۇن.
***
كىم ئېسىل بولۇركەن پەزىل- نەسەپتە،
دۈشمىنى كۆپ بولۇر تەرەپ-تەرەپتە.
***
قايۇ ئەركە دۈشمەن يىغىلسا تولۇپ،
بىلىڭكىم، ئۇ ئەرنىڭ پەزىلىتى كۆپ.
***
كۆر، ئىتتىن قاچقان ئۇ بۆرى بولۇرمۇ،
ئاڭلانسا كەينىدىن مىڭ ئىتنىڭ ئۈنى.
بۇنداق رەشكى-ھەسەت يەكەن سەئىدىيە خانلىقى بىلەن ئەرشى سۇلتانلىقىنى پاجىئە دەرياسىغا غەرق قىلىۋەتتى.
سۇلتان سەئىدخاندىن باشلانغان ۋە ئابدۇرەشتخان ۋە ئابدۇكېرىمخان زامانىدا گۈللىنىش مەنسىزىرىسىگە قەدەم قويغان يەكەن سەئىدىيە خانلىقى (1510- 1687) نەمەنگانلىق ئىشان مەخدۇم ئەزەم ئەۋلاتلىرى باشلىغان غايەت زور مىللىي ئىجتىمائىي تەپرىقىچىلىق- «ئاقتاغلىق»، «قاراتاغلىق» ماجرالىرى ئىچىدە «ئاقتاغلىق» ھىدايىتۇللا ئىشان ئاپاق خوجا ساتقۇنلىقى بىلەن مۇنقەرز بولدى! غەلىتىلىكى شۇ ئىدىكى، سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ۋەخپىلىرىنى تەسەررۇپ قىلىدىغان تەييارتاپ «ئاقتاغلىق» شەيخلەر قەشقەردىكى ھىدايىتۇللا ئاپاق خوجا مازىرىنى تاۋاپ قىلاتتى. يەكەن يېڭىسار ئەتراپىدىكى «قاراتاغلىق» شەيخ ۋە مۇرتلار سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ئەۋلاتلىرىدىن مەۋلانە سەئىد قەشقەرى قىزى بىبىچەدىن تۇغۇلغان ئىسھاق ۋەلى بۇ مەزھەپ باشلىقى بولغانلىقى تۈپەيلى، ئاتۇشتىكى سۇلتان ساتۇق بۇغراخان مازىرىنى تاۋاپ قىلاتتى.
ئاپاق خوجا ۋە خېنىم پاشا قاتارلىقلارنىڭ ئىشانچىلىق تۈسىگە كىرگەن ھەسەتچىلىك ئوتلىرى مىڭلىغان –ئون مىڭلىغان خەلق بېشىغا چىققان ھەم ئۇيغۇر جەمئىيىتىنىڭ بىىنمە ھالەتتىكى نادانلىق، ئىتتىپاقسىزلىق جاھالىتىنىڭ ئىس-تۈتەكلىرىنى پەلەكە يەتكۈزگەن. «كېيىنكى ئوتتۇرا ئەسىر پاجىئەسى» دەپ ئاتالغان بۇ بالا- قازادا ئۇيغۇر ھەسەتچىلىكى مىسلىسىز بەدبەشىرە «جاھالەت دېۋە- پىرلىرى» يارىتالايدىغان شورى قۇرىغان يېڭى مۇمكىنلىكلىرى بىلەن ئىلغار ئىنسانىيەتتىن بارغانسېرى ئايرىلىپ قالدى! يىپەك يولىنىڭ خارابلىشىشى نادانلىق ۋە تەپرىقىچىلىققا تېخىمۇ ئەشەددى ۋە ئەسەبىي «كامالەت» شەرتى ھازىرلاپ بەردى.
دانىيال خوجا (؟- 1730) دىن باشلاپ خوجا ياقۇپ ئەرشى (1685- 1755) زامانىدىن «ھۆسەيىن بايقارا دەۋرىدەك گۈللەنگەن» (مۇھەممەد سادىق قەشقەرى سۆزى) ئالتە شەھەر سۇلتانلىقى (1700- 1755)نى ئاپاق خوجىنىڭ نەۋرىسى بۇرھانىدىن خوجا باشلىغان جۇڭغار قوشۇنلىرى «ئاداۋەت مىراسى» تۈپەيلى قانغا غەرق قىلدى! ئەرشىنى، ئۇنىڭ پەرزەنتلىرىنى ھەم ھەمراھلىرىنى ساتقۇن قۇبات مىرزا قولى بىلەن ۋەھشىلەرچە ئۆلتۈردى! ئۇيغۇر خەلقى تارىختىكى يېرىم ئەسىر داۋام قىلغان ئاخىرقى بىر ئاسايىشلىق خانلىقنىڭ چىرىغى ئۆچۈرۈلدى!
بۇنداق رەشكى- ھەسەت ئۇچقۇنىدىن تارالغان پاجىئەلىك يانغىن ھەققىدە توختالغاندا، موللا مۇسا سايرامى «ئىككى تىللىق قەلەم ۋە ئەقىل ئاجىزلىق قىلىدۇ» دېسە، مۇھەمەد سادىق قەشقەرى چەكسىز غەزەپ بىلەن:
تائەتى ئانىڭ ئوغرىلىق ھەم قاراقچىلىق ھۈنەر،
ھەم ھارامخورلۇق پەزىلەت مۇخلىسى سۇلتانىغا.
ئاشىناسى دۈشمىنىدۇر، مېھرىبانى قاتىلى،
ھەممىنى تاراج ئېتىپ، زەخمەت بېرۇر سۇلتانىغا،
ھېچ قەۋمى، سادىقا، ئۇشبۇ سىفەتلىك بارمىدۇر،
دېۋە، ھايۋان ئار ئېتەر، بۇ شۇمنىكى ھەر كارىغا.
دەپ يازدى. بۇ پاجىئە بىلەن ھەسرەتتە جان ئۆزگەن لىرىك شائىر، دىيانەتلىك سۇلتان ئەرشى مۇنداق نىدا قىلغان؛
يەر يۈزىنى لالەزار ئەتكەي تۆكۈلگەن قانىمىز،
بارچە يارى مۇئتەقىدلەر كۈيلىگەي ئارمانىمىز!
زىيائىنىڭ «مەھزۇنىل ۋائىزىن» (قايغۇلۇق نۇتۇقلار)، ئابدۇقادىر دامۇللامنىڭ «نەسىھەتى ئاممە»، مەمتىلى ئەپەندىنىڭ «ئوقۇدى، ئاشتى»، ئابدۇخالىق ئۇيغۇرىنىڭ «ئويغان»، «باردۇر» قاتارلىق ئەسەرلىرى مۇشۇ تۆكۈلگەن قان، مۇشۇ كۈيلىنىدىغان ئارماننى ئاقىللارچە دىت بىلەن تونۇپ يېتىش ئاساسىدا يېزىلغان!
ئۇيغۇر خانلىقلىرىنى ھالاكەت دېڭىزىغا غەرق قىلغان ئاشۇ «ئەزىمەت»لەر ئۆز ئىشىنى «مىللەت» تۇغى ۋە «مېنىڭ بەرھەق» يېپىنچىسى بىلەن ئېلىپ بېرىشمىغانمىدى؟ لۇشۇن ئەپەندى «جۇڭگۇ تارىخىنى ئاختۇرۇپ ئىككى بەھەيۋەت خەتنى تاپتىم. ئۇ بولسىمۇ: ئادەم يېيىش!» دېگەنىدى. ئاڭلىق ھەم ئىجتىھاتلىق، جانلىق ھەم ھەسرەتلىك تەپەككۇر تۆرىدە تۇرۇپ، ئۇيغۇر تارىخىغا نەزەر تاشلىنىمىزغا، بىزقايسى بەھەيۋەت خەتنى تېپىپ چىقىشىمىز مۇمكىن؟؟
4
قولۇمدىكى مىس ئاقچىلار ئەلۋەتتە ئۇيغۇر خانلىقلىرى دەۋرىنىڭ يادنامىسى. ئۇ خانلىقلار كەلمەسكە كەتكەن! ھازىر قالغىنى پەقەت پۇقرا- ئۇيغۇر خەلقى، بارى يوقى پەقەت مۇشۇ مىللىي ئىجتىمائىي گەۋدە. يېقىنقى زامان ئۇيغۇر مۇتۇپەككۇرلىرىنىڭ بىۋاستە ئەمەلىي تەپەككۇرىدا جاھالەت ۋە ھەسەت شۇنداق ئەندىشىلىك ئورۇنغا كۆتۈرۈلگەنكى، «ئەگەر يوق بولسا ھازىرلىق بۇ مىللەت ھەم يوقالغايمۇ؟» دېگەن ئادا- جۇدالىق دەرىجىسىگە يەتكەن! بۇ ھازىرلىق- مىللەتنى ئەقلىي مىللەتكە، زامانىۋى ئاڭدىكى بىلىملىك مىللەتكە، جۈملىدىن مىلەتنى ھەسەتكە نەپرەت ۋە لەنەت ياغدۇرىدىغان مىللەتكە، ئىچكى ئۇيۇشۇش كۈچىنى قىلچە زەخىملەندۈرىدىغان ھەرقانداق سۆز- ھەركەتكە شەرتسىز ھەم رەھىمسىز قارشى تۇرۇپ، ھەسەت ئالۋاستىلىرىنى مىللەت ئەمجۈمەنىدىن لەنەت جەزىرىسىگە ئىرغىتىپ تاشلايدىغان مىللەتكە ئايلاندۇرۇش ھازىرلىقىدىن ئىبارەت! چۈنكى، ئەمدىلىكتە مىللەتنى سۆيۈش قانداقتۇ ئۆتكەن خانلىقلار ھەققىدە خامۇش لاپ ئۇرۇش بىلەن ئەمەس ياكى قانداقتۇ ئاغزى- ئاغزىغا تەگمەيدىغان پىتنە- پاسات ۋە يالا- تۆھمەت بىلەن ئەمەس، قانداقتۇ مۈشۈكياپىلاقتەك جىمغۇر بولىۋېلىپ، سوغوق قول سېلىپ قىرقىپ تاشلاش بىلەن ئەمەس، دەل بۇلارنىڭ ئەكسىچە، بىلىم ۋە ئىناقلىقتىن ئىبارەت مۇشۇ ئىككى ھاياتىي كۈچ ئۈستىدە ۋىجدانىي باش قاتۇرۇش ۋە ئىشلەش بىلەن ئۆلچىنىدىغان بولدى! مۇشۇ نوقتىدىن ئەشەددىي ھەسەتخورلارنى مىللەتنى ھالاكەتكە ئىتتەرگۈچىلەر دەپ ئەيىپلىشىمىز مۇمكىن. ئۇلارنى تارىخىمىزنىڭ سەلتەنەت دۇردانىلىرىنى ھالاكەت دېڭىزىغا غەرق قىلىدىغان ئاشۇ ئەسەبىي جىنايەتكار ئەرۋاھنىڭ بۈگۈنكى ۋارسلىرى، دەپ ئاتاشقا ھەقلىق ئەمەسمىزمۇ؟
بەزىلەر: «ھەسەت شەخسكە قارىتىلغان، مىللەتكە، دۆلەتكە قارىتىلغان ھەسەت بولمايدۇ» دېيىشى مۇمكىن. بۇ دەل شەخسكە قاراتقان ھەسەتنىڭ «مىللەت» تۇغىنى كۆتۈرىۋېلىشىدىكى بىر باھانىسى، خالاس! ھەسەت شەخسكە قارىتىلغان شەكىلدە باشلىنىپ، مىللەتنىڭ ئويۇشۇش كۈچىنى پارچىلاپ، مىللەتنى، دۆلەتنى خانىۋەيران قىلىدىغانلىقىنى مەن «روھنى ساغلاملاشتۇرۇش مىللەتنى گۈللەندۈرۈشنىڭ مۇقەددىمىسى» ناملىق ماقالەمنىڭ تۇنجى تېمىسى- «ھەسەتخورلۇق مىللەتنى خاراپلاشتۇرىدىغان خەتەرلىك روھى ئىللەت» تە بەش قاتلاملىق نوقتا بىلەن شەرھىلەپ ئۆتكەنىدىن. بۇ تارىخ تەكرار ئىسپاتلىغان ھەقىقەت! ئۇنى قايتا ئىسپاتلاپ كۆرسىتىشتەك قىيامەت خورلىقىدىن خۇدا ئۆز پاناھىدا ساقلىسۇن!
خوجا مەھمۇد پوچى بايانداي جەڭلىرىدە ياغاچتىن «پو» ياساپ ئىلى قوزغىلاڭچىلىرى قاتارىغا سوقۇنۇپ كىرىۋالغانىدى. ئۇ كېيىن مەزەمزات سۇلتاننىڭ قولتۇقىغا كىرىۋېلىپ، ئىلى سۇلتانلىقىدىكى باش سەركەردە ئابدۇرۇسۇل بەگنىڭ سۈيقەست بىلەن ئۆلتۈرۈلۈش پاجىئەسىنى پەيدا قىلدى. بۇ «شەخسكە قارىتىلغان ھەسەت» ئىدىغۇ؟
ئەلشىر ناۋائىنىڭ سۇلتان ھۈھەيىن بايقارا بىلەن بولغان بۇرادەرلىكى تۈپەيلى رەشك- ھەسەتكە چۆككەن مەجىددىن مۇھەممەد ئەينى زاماندا ۋەزىر نىزامۇل مۈلۈككە سۈيقەست ئىشلىتىپ، ئۇنىڭ ئورنىغا ۋەزىر بولغانىدى. مەجىدىددىن مۇھەممەد ۋەزىرلىككە چىقىپ، گەرچە «دۆلەت خەزىنىسى مەنپەئەتى ئۈچۈن» نىزامۇل مۈلۈك ۋاقتىدىكى ئىككى تۈمەن پۇللۇق كىرىمنى بىردىنلا ئىككى مىڭ تۈمەن پۇللۇق غايەت زور كىرىمگە كۆتۈرگەن بولسىمۇ، ئۇ ئۆز ماھىيىتىنى ئاشكارىلاپ ساددا مەنپەئەت تېشى بىلەن ئەقىل ۋە ئەخلاق دۇردانىلىرىنى سۇندۇرۇشقا باشلىغانىدى. ئۇنىڭ ئەلشىر ناۋائىنى پايتەختتىن چەتلەشتۈرىشى بەلخ ھاكىمى دەرۋىش ئەلى باشلىغان ئىسياننى كەلتۈرۈپ چىقاردى. نەتىجىدە، مەجىدىددىن مۇھەممەد ئۆز ئورنىنى يەنە نىزامۇل مۈلۈككە ئۆتكۈزۈپ بېرىشكە ۋە پايتەختتە تەنتەنە بىلەن كۈتۈۋېلىنغان ئەلشىر ناۋائىنىڭ نەپرىتىگە دۇچار بولۇشقا مەجبۇ بولدى. بۇنداق ھەسەتخورلۇققا ئىبىنسىنا (رەقىبى تاجۇلمۈلۈك)، ئۇلۇغبېك (رەقىبى خۇجا ئەبەيدۇللا ئەھرار) ھەم دۇچ كەلگەن.
ئۇلۇغبېك ئۆزىنىڭ ئەقىلپەرۋەرلىكى، ئىلىم-پەن، شېئىرىيەت ۋە سەنئەت ساھەسىدىكى نەتىجىلىرى تۈپەيلى خوجا ئەھرارنى روھى تىرەك قىلغان مۇتىئەسسىپ كۈچلەر تەرىپىدىن ھەسەت دېڭىزىغا تاشلاندى. مۇشۇ مۇتەئەسسىپ كۈچلەر «دىنىي ئەنئەنىنى قوغداش» نىقابىدا ئۇنىڭ ئوغلى ئابدۇلەتىپنى ھاياجانلاندۇرىۋەتتى. مۇتەئەسسىپ روھىيەت نوپۇزلۇقلىرى تەرىپىدىن ئالدانغان ئابدۇلەتىپ 1449-يىلى 27-ئەكتەبىر كۈنى دادىسى ئۇلۇغبەكنى قەتىل قىلىۋەتتى!
ھەممىگە مەلۇم، شائىرە ئاماننىسا خېنىمنىڭ مەرىپەتپەرۋەرلىك ۋە سەنئەتپەرۋەرلىك پائالىيەتلىرى ئوردا ئىچى ۋە سىرىتىدىكى رەشكچىلەرنىڭ پىتنە- بۆھتانلىرىدىن خالىي بولالمىغان، نەتىجىدە، ئاتالمىش «شەخسكە قارىتىلغان ھەسەت» ئۇنىڭ ئىجتىمائىي ھالاكىتى قانۇنىيەتلىرى بويىچە مىللەتكە زەبۇنلۇق لاتقىلىرى تاشلىغان!
ئەلشىر ناۋائى نامەرد ھەسەتخورلۇققا مەردانە تاقابىللىق توغرىسىدا مۇنداق يازغان:
مەرد كىشىدۇر خىزمەتىدىن قايتۇرمىغان باش،
گەر ئاسماندىن باشىگە ياغسە ھەم تاش.
گەر ئول تاشلار بىلەن باشىڭ يارىلغاي،
سەئادەت بەلگۈسى ئول ئورنى قالغاي.
مۇھەممەد سىددىق زەلىلى ھەسەتخورلۇقنىڭ ئىجتىمائىي ئاقىۋىتى ئۈستىدە مۇنداق يازغان:
ئەگرىلىكتىن جەمەن ئىچرە تىكەن،
خار تۇرۇر گەر گۈل ئىچرە ۋەتەن.
***
بۇ پىشە سەر ھەدىدە ھەر تەرەف يۈز شىرۇ ئەجدەرھا،
خەلايىقنىڭ كۆزىدە پەردە غەفلەت، نۇر ئەيان بولماس.
مۇھەممەد ئابدۇللا خاراباتى پىتنە- ھەسەتنى مىللىي ئاپەتنىڭ ئۇرۇقى سۈپىتىدە مۇنداق ئەيىپلەبلەيدۇ:
فىتنى قىلماق خۇنى ناھەقتىن يامان،
فىتنىچى قالماس جەھەننەمدىن ئەمان.
***
خۇنى ناھەق فىتنەدىن پەيدا بولۇر،
فىتنەدىن ئالەمدە كۆپ غەۋغا بولۇر.
***
ئۇشبۇ ئالەم فىتنەدىن بولغاي خەراب،
فىتنەدىن كۆپرەك كىشى كۆرگەي ئەزاب.
مۇتۇپەككۇر ئەجداتلىرىمىز پىتنە-ھەسەتنىڭ ئىجتىمائىي ئاقىۋىتىنى قانداق روشەن كۆزەتكەن- ھە!
5
بالاساغۇن كونا خارابىسى ۋە يوقالغان قارا ئارچا ــ «ئارتۇچ» قالدۇقلىرىنى ئىزدەش جەريانىدا ئابدۇقادىر داموللامنىڭ جىيەنى، ئابدۇقادىر دامۇللامنىڭ سىڭلىسى ھەلىمىخاننىڭ ئوغلى مەشھۇر ئۆلىما زەينۇل ئابىددىن مەۋلەۋى دامۇللا ھاجىم بىلەن ئۇچراشتىم، بىز بىلەن مەھەللىداش بۇ كىشى ماڭا خوجا- ئىشان ئەۋلاتلىرىدىن ئاتۇشتىكى بىردىنبىر خانىقا ئىگىسى بولمىش () بىلەن ئابدۇقادىر داموللامنىڭ بىر قېتىملىق سۆھبىتىنى سۆزلەپ بەردى.
ئىشان: «ئىبلىسنىڭ بەدبەشىرە سەيتانغا ئايلىنىشىدىكى سەۋەپ نېمىدىن؟» دەپ سۇئال قويغان.
داموللام: ئاللاھ ياراتقان ۋە ھەممىنى بىلەرلىكى بىلەن مالائىكىلەرنى ھەيرەتتە قالدۇرغان ئادەمگە كېبىر- ھەسەت تۇتقانلىقى، شۇنىڭدەك مالائىكىلەر ئارىسىدا تەپرىق پەيدا قىلىدىغان بۆھتان بىلەن شۇغۇللانغىنى ۋەجىدىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن.
ئىشان: «شۇ شەيتاننىڭ بىشارىتى نىمە بولغاي؟» دەپ سۇئال قويغان.
داموللام: «نادانلىقتا ياتقان خەلقتىن چىققان نادان ئىشاننىڭ نادانلىقىنى تەرغىپ قىلىشىدىن ئىبارەت» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ئىشان دۇدۇقلىغىنىچە بۇ سورۇندىن چىقىپ كەتكەن.
ئابدۇقادىر داموللام بىننى ئابدۇۋارىس 20- ئەسىر مۇقەددىمىسىدىكى مەشۇر ۋەتەنپەرۋەر دىنىي ئالىم، جەدىتىزىمچى مۇتەپەككۇر ۋە تالانتلىق شائىر ئىدى. ئۇنى رەشىكچى بايلار بىلەن ھەسەتخور ئۆلىما- زىيالىلار شېۋىت مىسسىئونېرلىرى ۋە نادان ئەمەلدارلار بىلەن تىل بىركتۈرۈپ 1924-يىلى ھېلىم (تاز) مەزىننىڭ قولىدا قولىدا قەتىل قىلىۋېتىشتى. بۇ سۈيقەستكە ئەينى زامان ۋە ئىلگىرىكى زاماننىڭ بەدنىيەت جاسۇسلىرىدىن تەركىپ تاپقان بىر گۇرۇھ ــ «مىللەتپەرۋەر ئۆلىما» قىياپىتىگە كىرىۋالغان كەسپىي تۆھمەتخورلارمۇ پائال قاتناشتى. بۇ رەشىك- ھەسەت پاجىئەسىدىن زارلانغان خەلق:
داموللام شېھىت بولدى،
ياتار جايى بېھىش بولدى.
داموللامغا قەشقەرلىق،
كۆپ يىغلاپ بىھۇش بولدى.
دەپ قوشاق قاتتى. مانا بۇ ئەل قەلبىدىكى بېھىش ئىدى! ھۈسەيىنخان تەجەللى، مەمتىلى ئەپەندى (تەۋپىق)، قۇتلۇق شەۋقى قاتارلىق مەرىپەتپەرۋەر شائىرلار مەرىسىيە يېزىپ، ئۇنى ھىدايەت كانى، ئالى ھىممەتلىك ئۇستاز، كەرەملىك دېڭىز، خەلق غەمگۇزارى، ئالىي تەپەككۇر ئىگىسى، ھەقىقى ئىسلاھاتچى ئالىم دەپ تەرپلەپ، ئۇنىڭ كۆز يۇمغانلىقىغا نادامەت قىلىشتى
ئۇنىڭ سۆزلىرى مىللەتنىڭ روناق تېپىشى بىلەن نادانلىق ۋە ھەسەتخورلۇقنىڭ ئوت بىلەن سۇدەك زىددىيىتىنى ئېچىپ بەردى. ئۇ ئەقايىد زەرۈرىيە» ناملىق ئەسىرىدە مۇنداق يازغانىدى:
ــ ئىنساننىڭ خار ۋە زەبۇن بولمىقىغا سەۋەپ نېمەدۇر؟
ــ ئىككى نەرسىدۇر: بىرى جاھىللىق ۋە نادانلىق، ئىككىنچىسى، تەپرىق ۋە ئىختىلاپتۇر.
ــ ئىززەت- ھۆرمەت، كۈچ- قۇۋۋەت نىمە بىلەن ھاسىل بولۇر؟
ــ ئىلىم- مەرىپەت ھەم ئىتتىپاقلىق بىلەن ھاسىل بولۇر.
ئابدۇقادىر داموللام «قۇتادغۇبىلىك»، «ھىببەتۇل ھەقايىق» داستانلىرىدا تەكىتلەنگەن «بىلىگ» ــ ئىلىم-پەن قاراشلىرىغا يەنە مىللەتنىڭ ئويۇشقاق كۈچى ــ بىرلىك، ھەمدەملىكتېماتىكىسىنى قوشتى! ئۇ شۇنداق قىلىپ پولاتتەك مۇستەھكەم ئەقىدىگە ئىگە مەدەنىيەتلىك مىلەت غايىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشنىڭ قانۇنىيەتلىك زۆرۈرىيەتلىرىنى روشەنلەشتۈرۈپ بەردى. ئۇنىڭ قاتىلى تېگى –تەكتىدىن ئالغاندا، نادانلىق ۋە ھەسەتتىن ئىبارەت رېئال ئەللەتنىڭ پاجىئەلىك راۋاجلانغانلىقى بولدى!
ئابدۇقادىر داموللام «مۇخەممەس» ناملىق 120 كوپلېتتىن تەشكىل تاپقان مەشھۇر داستانىدا نادانلىق ۋە ھەسەتنىڭ ئەينى زامان ئۇيغۇر جەمئىيىتى قاتلام ۋە ساھەلىرىدىكى ئىپادىلىرىنى ئېچىپ تاشلىدى. بولۇپمۇ ئۇ قەلەم ۋە تىل بىلەن شۇغۇللىنىدىغان شائىر، ئەدىپ، تەرجىمان، مىرزىلار ئۈستىدە توختالغاندا ئۇلارنى يارىماس قىلىق ۋە جىنايى پىتنە- بۆھتاندىن يىراق بولۇپ، خەلقنى ئىلىمگە ۋە بىرلىك –ئىتتىپاقلىققا ئېرىشتۈرۈشتىن ئىبارەت ئىككى نىشان خاراكتىرلىك خزمەتنى ئاڭلىق ئىشلەشكە دەۋەت قىلدى. ئۇ:
قارانى ئاق ئەيلىمەك، ئاقنى قارا كارى قەلەم،
بۇ سەبەبدىن دائىما ئەكسەرلەگە يەتمىش ئەلەم.
***
ھەممىدىن بەتتەر قەلەمگىر بولسا گەر ئەھلى شەرەر،
ئەل ھەزەر، سۇممەل ھەزەر، سۇممەل ھەزەر، سۇممەل ھەزەر.
دەپ يازدى. ئۇ شائىر، ئەدىبلەرنىڭ ئىتتىپاقسىزلىق پەيدا قىلىدىغان مەسخىرىۋازلىق بىلەن شۇغۇللىنىش ئورنىغا دوستانىلىقنى ئۆستۈرىدىغان ۋەسىفى بايان بىلەن شۇغۇللىنىشنى تەۋسىيە قىلدى. ئۇ بۇ ھەقتە نەپسى شەيتان كەينىگە كىرمەي، ئەقىل بىلەن ئىش تۇتۇشنى تەلەپ قىلدى.
ئابدۇقادىر داموللام «مىۋىلەر مۇنازىرىسى» ناملىق يەنە بىر داستانىدا ئۆلىما- زىيالىلار ئارىسىدىكى بىر-بىرىدىن ئۈستۈنلۈك تالىشىش ۋە رەشكى-ھەسەتچىلىكنى پاش قىلىپ، ئۇلارنىڭ خەلقنىڭ روھىيەت باغچىسىدا ئۆزىگە مۇناسىپ ئورۇن تۇتىشى، بىر-بىرىن قوللىشى لازىملىقىنى تىلغا ئالدى. ئۇنىڭچە، بۇ باغ ھەرخىل مىۋىگە مۇختاج. ئابدۇقادىر داموللام بىرمىللەتتە سۇلتان بولمىغاندىمۇ دانا پىر- ئۇستاز بولۇش لازىم، ئۇ قانچە كۆپ بولسا، شۇنچە ياخشى دەپ قارايتتى. بۇ خوجىلار دەۋردە ياشىغان ئابدۇللا خاراباتىنىڭ «مەسنەۋى خاراباتى»ناملىق ئەسىرىدە ئوخشاش رەۋىشتە مۇنداق تىلغا ئېلىنغان:
ئەھلى دانا مەشئەلى روھى زەمىن،
كىمدە مەشئەل بولسا تۈن خەۋفتىن ئەمىن.
ئەي بەرادەر، بولما داناسىز بۇ كۈن،
بولماغىل ھەرگىزمۇ مەشئەلسىز بۇ كۈن.
ھەر دىيارىنىڭ چىراغى ئالىمى،
ھەر قارا تۈننىڭكى ماھى ئالىمى.
زەينۇل ئابىددىن مەۋلەۋى دامۇللا ھاجىم بىلەن بولغان سۆھبەتتىن كېيىن مەن ئۆيگە قايتتىم. نادانلىق ۋە رەشكى ھەسەتنىڭ يېقىنقى ۋە قەدىمكى پاجىئەلىرى ئۈستىدىكى ھەسرەتلىك ئەسلىمىلىرىمنى تەپەككۇر تەلقىنلىرىگە سېلىپ، تۈن نىسبىگىچە ئۇيقۇ ئارامىغا كىرەلمىدىم. كۆزۈمگە ھېلىمۇ تاز مەزىنلىكنى راۋا كۆرگۈچى تائىپە بىلەن ھەسەت پاجىئەسىنى پىلانلىغۇچى ئاتامانلارنىڭ خۇنۇك تەلەتى كۆرۈنگەندەك بولدى. ھەسرەتلىكى شۇكى، بۇ خىل پىرسوناجلار ئەينى زامانلاردا كىشىلەر كۆزىگە ئەسلى قىياپەتلىرىنىڭ دەل ئەكسىچە كۈزەل ۋە نەپىس قىياپەتلىك بولۇپ كۆرۈنىدۇ. پەقەت مۇقەددەس ۋاقىتلا ئۇلارنى كىيىنكى ئاۋلاتلار ئالدىغا ئەسلى قىياپىتى بويىچە يالىڭاچلاپ قويۇدۇ. ۋاھالەنكى، بۇنداق يالىڭاچلاپ قويۇش ئېچىنىشلىق پاجىئەلەر بەدىلىگە ئورۇندىلىدۇ. خالاس!
6
بۇ يىل «خەلق تىياتىرى»دا كەچلىك كونسېرتقا قاتناشتىم. مەن ئويۇن باشلىنىپ قالغاندا زالغا كىرىپ ئورنۇمنى ېپىۋالغانىدىم. سەھنىدە ئاتاقلىق بىر ئايال ئۇسۇلچى ئۇسسۇل ئويناۋاتاتتى. ئۇنىڭ ئۇسۇلى مېنى خېلىلا مەھلىيا قىلغانىدى. ئارقامدىكى قاتاردا ئولتۇرغان يەنە بىر ئاتاقلىق ئەر ئۇسسۇلچى يېنىدىكى ھەمراھلىرىغا قاراپ: «ئۇ قېرىنى سەھنىدىن چۈشۈرىۋەتسۇن، بېلى قېتىپ ئىگىلەلمەي قاپتۇ...» دەپ سۆزلەپ كەتتى. بىز تونۇشاتتۇق، ئەمما قاراڭغۇدا ئۇ مېنى ئارقا تەرىپىمدىن تونالماي قالدى. مەن ھەيران بولدۇم، ئۇلار بىللە ئوقۇغان ساۋاقداشلاردىن ئىدى. تەرلەپ كەتتىم، تامچىغان تەرمۇنچاقلىرى بىلەن بۇ ھەسەتنىڭ ھۆرمىتى ئىلگىرىكى ئېگىزلىكتىن پەسكە دۇمىلاپ چۈشۈشكە باشلىدى. يادىمغا يەنىلا سەئىدىنىڭ مۇنۇ بېيىتى كەلدى:
رەھىمسىز ھەي ھەرە سۆزۈمنى ئاڭلا:
ھەسەل بەرمىسەڭمۇ، نەشتەر سانجىما!
كۆز ئالدىمدىن ھەسەتنىڭ ھەرخىل شەكىل نۇسخىلىرى ئۆتۈشكە باشلىدى. سايلام ھەسەتلىرى، مۇكاپات ھەسەتلىرى، ئەسەر نەشىر قىلىش ھەسەتلىرى، ئىلمىي مۇۋەپپەقيەت ھەسەتلىرى، ئۇنۋان باھالاش ھەسەتلىرى، ئەمەل- دەرىجە ئۈستۈرۈش ھەسەتلىرى، توي-تۆكۈن ھەسەتلىرى، ئۈلپەت ۋە مەشرەپ ھەسەتلرى، يۇرتۋازلىق ھەسەتلىرى، قەددى- قامەت ھەسەتلىرى، بەختۇ-ئامەت ھەسەتلىرى... قارىماققا، بۇ خۇنۇك ئىللەتنىڭ رەڭگا رەڭ شەكلىگە خېلىلا قېنىقارلىق دەرىجىدە باي ئىكەنمىز.
ھەيران بولىمەن. ئومۇمەن خەلقىمىزنىڭ مەدەنىيەت ھاياتىنى بېيىتىش ۋە جانلاندۇرۇش، ئۇزاق داۋام قىلغان مەدىنىي تارىخىمىزنى ئۈزۈلدۈرمەي راۋاجلاندۇرۇش يولىنى بويلاپ ھالال ئەجرى ئەمگىگى بىلەن نەتىجە قازانغانلارنى قوللاش بىر پۈتۈن مىللەت، مىللىي مەدەنىيەتنى سۆيۈدىغان ھەرقانداق ئاڭلىق كىشىدە بولۇشقا تېگىشلىك ئەقەللىي ئىپتىخار، ئەقەللىي ۋىجدان بولۇشى كېرەك ئىدى. ۋەھالەنكى، بۇنىڭ ئەكسىچە، خەلقىمىز، مىللىتىمىزدىن ئۆسۈپ چىققان مۇنداق نۇرانە ئۆلگىلەرنى نابۇت قىلىش يولىدىكى پىكىر ۋە پائالىيەتتە يۈرگۈچىلەرنىڭ قىلمىش ۋە ئەتمىشلىرىدىن ئۇلارنى خەلقىمىزنىڭ ھەقىقىي پەرزەنتلىرى دىيىشكە كىمنىڭ رايى باردۇ؟ مەلۇم مەنىدىن ئېيتقاندا، مانا مۇشۇ خىل ئىنسان قىياپىتىدىكى ئالۋاستى ۋە يالماۋۇزلار تۈپەيلى خەلقىمىز نۇرغۇنلىغان مەدىنىيەت مەلەكەلىرى ۋە مۇمكىنلىكلىرىدىن مەھرۇم قالغان ئەمەسمىدى؟!
بەزى ساددا پىكىرلىك كىشىلەر: «قەلەم ئەھلى ئەزەلدىن شۇنداق، بىر-بىرىنىڭ پىيىدا يۈرىشىدۇ» دەيدۇ. مەن مۇنداق قارىمايمەن.
دەرۋەقە، قەلەم ئۇ بىر كۆپ باسقۇچ، كۆپ قاتلاملىق مەلەكە-دەرىجە، ئەگەر تەپەككۇر ئالىمىنىڭ بىر قەدەر يۈكسەك پەللىسىگە كۆتۈرۈلگەن قەلەم ئېگىسى بولىدىكەن، ئۇ مۇنداق بولمىغۇر پىكىر توزانلىرى بىلەن ئۆز قەلبىنى خۇنۇكلەشتۈرمىگەن بولاتتى. چۈنكى ئالەم، قەلبى يورۇق كىشىلەر ئۈچۈن، تەپەككۇر ئەھلى ئۈچۈن تەپەككۇر پاكلىقى ۋە تەپەككۇر بايلىقىدىن قىممەتلىكرەك خەزىنە بولۇشى مۇمكىن ئەمەس.
ئىلىم- سەنئەت تارىخى شۇنى تەكرار ئىسپاتلىدىكى، خۇنۈك ۋە ناپاك پىكىرنىڭ ئەخلەت توزانلىرى ئۇنىڭ ئىگىلىرىنى مەنىۋى مەدىنىيەت كۆكىدە يۇقۇرى ئۆرلەش، پۈتكۈل ئىنسانىيەتكە يۈزلىنىش ئىمكانىيىتىدىن مەھرۇم قىلغان. ئۇ خۇددى ئېغىر تاشتەك ئۇنىڭ پارلاق چوققىسىغا چىقىشىغا ھامان توسقۇنلۇق قىلىدۇ. روشەنكى، پاكلىق ۋە ئۇلۇغۋارلىق روھىيەت پەرۋازىدىكى ھەقىقى قاناتتىن ئىبارەت. ئۇنداق بولمايدىكەن «موزاينىڭ يۈگۈرىشى سامانلىققىچە» بولۇپ قالىدۇ!
يۇقىرىدا زىكىر قىلىنغانلىرىدىن باشقا بىزدە يەنە غايىۋانە ھەسەتخورلۇق، ۋاكالىتەن (ھاۋالە خاراكتىرلىك) ھەسەتخورلۇق، ئۆزىنى نەس باسقانلىقنىڭ ئۈچىنى چىقىرىۋېلىش خاراكتىرىدىكى ھەسەتخورلۇق، ئۆزىدىن بىر –ئىككى زامان كېيىنكىلەرگە قارىتىلغان ھەسەتخورلۇق قاتارلىق تېخىمۇ غەلىتە، ئاجايىپ، غارايىپ رەشك-ھەسەت تىپلىرى بار. بۇلارنى ئويلىسام «چىستانى ئىلىكبەگ» داستانىدا تەسۋىرلەنگەن قارا ياغاچلار توقايلىقىغا مۆكۈنىۋالغان ھەرخىل «يەك» (ئالۋاستى) ئوبرازلىرىنى قىياس قىلىمەن. ئۇلارنىڭ ھەقىقى سۈرىتىنى بىر-بىرىدىن پەرقلەندۈرۈپ سىزىپ چىقىشقا ئۇستا رەسساممۇ ئاجىزلىق قىلسا كېرەك!
بەزىدە ئاڭلايمەن: «خەلق ئارىسىدا كۆمۈلۈپ ياتقان ئاجايىپ قەبىلىيەتلىك كىشىلەر بار، ھازىرقىلار نېمە، ئۇ !». بەزىدە ئاڭلايمەن: «كەلگۈسىدە ئاجايىپ تالانتلىقلار پەيدا بولىدۇ. ھازىرقىلار نېمىگە ئەرزىيتتى!»... دەرۋەقە، خەلق ئۇلۇغ، ئۈمىد كەلگۈسىدە، بۇ گۈزەل ئىبارە ۋە گۈزەل ھەقىقەتكە ھەرخىل ئاڭ تۈزۈلمىسىدىكى كىشىلەر ھەرخىل مۇئامىلە قىلىدۇ. قاراڭلار، ھەسەتخور كىشىلەرمۇ بۇ سۆزدىن  ئۆز تەپەككۇرى بويىچە ئۇستىلىق بىلەن پايدىلىنىشقان!
ھەسەتخورلۇقنىڭ جىمىغۇر بىر شەكلىمۇ بار. ئۇ بولسىمۇ، سۈكۈت قىلىپ تۇرۇۋېلىش شەكلىدىكى ھەسەتخورلۇقتىن ئىبارەت. ئۇ ئۆز قېرىندىشىنى، ھاقارەتلىنىۋاتقان، چەتكە قېقىلىۋاتقان بىگۇناھ كىشىنى مەلۇم بىر ئېغىز- بۇرۇن يالىشىش لەززىتى ۋە تاپاۋەتكە دەپسەندە قىلىدىغان، خار قىلىدىغان، ساتىدىغان كىشىلەرنىڭ دەل ئۆز ئەينى ئەمەسمۇ؟
7
ھەسەتخورلۇق ھەققىدىكى ھەسرەتلىك تارىخىي ۋە رېئال ئەسلەشلەردىن يەكۈن چىقىرىشقا قىزىقىپ قالدىم. چۈنكى مۇھاكىمە يەكۈنلىرى ھادىسىلەردىن قانۇنىيەتلىك ماھىيەتلەرنى ئاچىدىغان ئەقلىي بىلىش بولۇپ، ئۇنىڭسىز روشەن، بەرقارار ئاڭلىق نوقتىنەزەرنىڭ شەكىللىنىشى مۇمكىن ئەمەس. مېنىڭ ئۆز يەكۈنلىرىمنى چىقىرىش جەريانىم بى قاتار مۈجىمەل قاراشلارغا، ئېنىقراق ئېيتقاندا ھەسەتخورلۇقنىڭ تۈرلۈك نىقابلىرىغا داۋاملىق تەھلىل يۈرگۈزۈش جەريانىم بىلەن بىرلىشىپ كەتتى.
ــ رەشك- ھەسەت روھى ئازادىلىك، ئەركىن-دېموگراتىك روھمۇ؟
ــ رەشك-ھەسەت ئىلمىي مۇھاكىمە، ئىقتىدار رىقابىتى، نوپۇزغا قارشى ئىسيان كۆتۈرۈشمۇ؟
ــ رەشك-ھەسەت مىللىي قەھرىمانلىق روھىنىڭ جۇشقۇنلۇق پارتىلىشىمۇ؟
ــ نېمە سەۋەپتىن كىشى ئالگەندىن كېيىنلا قەدىر- ئىتىبارىنى تاپىدۇ؟
مۇشۇ سۇئاللار ئۈستىدە ئويلاندىم.
مەلۇمكى، رەشك-ھەسەت روھىي ئازادىلىك، ئەركىن- دېموگراتىك روھنىڭ دەل ئەكسىچە، مىللەت روھىيىتىدىكى،جۈملىدىن ھەسەتخور ۋۇجۇدىدىكى ئەسەبىي ئىللەت. رەشك- ھەسەت ئەپسانىۋى چۆچەك شەلىدىكى دوزاخ بولماستىن، دەل رېئال، ھەقىقى جەھەننەم، ئۇنىڭ ئوتلىرى نەپسانىيەت ۋەسۋەسىسى بىلەن يانغان، ئۇنىڭ ئاپەتلىك يالقۇنلىرى ئۆزىنىڭ ناقابىللىقى ۋە بەختسىزلىكى بىلەن باشقىلارنىڭ ئىتىدارى ۋە سائادەتمەنلىكىنى دۈم يېتىپ سېلىشتۇرۇش ئاساسىدا ئەۋجىگە كۆتۈرۈلگەن. بۇ خىل ھەسەت يالقۇنلىرى ئۇنىڭ ئىقتىدارغا ۋە بەختكە ئېرىشىش مۇمكىنلىكلىرىنىڭ باش كوزۇرى بولغان ئەقىل جەۋھىرىنى كۈل قىلىپ، ئۇنى تەپەككۇر، روھىيەت، خۇلۇق-مېجەز ۋە جىسمانى جەھەتتىن خورىتىپ، خارابلىق توپىسىغا يېقىنلاشتۇرىدۇ. ئۇنىڭ تىرىكلەر ئارىسىدىكى پائالىيەتلىرى ھەسرەتتە ئۆلگەن ھەسەتخور ئەرۋاھنىڭ قىساسكار تەلۋىلىكلىرىگە ئوخشاپ كېتىدۇ. ھەسەتخور باشقىلارنىڭ سۈرىتىنى تامغا ئېسىپ قويۇپ، ئۇنىڭ بەدىنىگە چاڭگال سېلىپ، گۆشىنى تىتىپ يېگەندەك خىيالى كۆرۈنۈشتىن ئۆزىنى ئۆزىنى بەزلەپ، ئەمەلىيەتتە ھەر دەقىقە ئۆزىگە چاڭگال سېلىپ، ئۆز گۆشىنى ئۆزى يېگۈچىدۇر. ئاتالمىش «روھى ئازادىلىك» دېگەندە، ئۇ دەل تەلۋە- جۇنۇننىڭ ئۆزىنى ئالداش ۋە ھالاك قىلىش «ئەركىن-ئازادىلىكى»ن خالاس!
ھەسەتخورلۇق بىلەن ئىلمىي مۇھاكىمە، ئىقتىدار رىقابىتى ۋە نوپۇزغا قارشى ئىسيان دېگەنلەرنىڭ مۇناسىۋىتى ئالۋاستىلىق ماھىيەت بىلەن ئادەملىك قىياپەتنىڭ مۇناسىۋىتىگە ئوخشاپراق كېتىدۇ.
ئىلمىي مۇھاكىمىدە ئىلمىي مۇنازىرە بولىدۇ. بۇ ھەقىقەتنى، ئىتتىپاقلىقنى، مىللەت ۋە دۆلەتنى كۈللەندۈرۈشنى مەقسەت قىلىدىغان، ھەقىقەتكە ھۆرمەت قىلىپ، خاتالىقنى تۈزىتىدىغان، يالغان –ياۋداق، پىتنە-بۆھتاندىن خالىي بولغان ئەقلىي ئاپائىيەت. ئىلمىي مۇنازىرىدە تېما مۇخالىپ بولىدۇ، پىرسۇناجلاپ رەقىپ بولمايدۇ!
ئىقتىدار رىقابىتى ئۆز رىقابەتدىشىنىڭ بىلىم ۋە قابىلىيىەت قاتلاملىرىنى ئىتىراپ قىلغان، ھۆرمەتلىگەن ھالدا، ئۆزىنىڭ ئۇنىڭغا يىتىشىۋېلىشى ياكى تەڭداشلىق سەۋىيىدىن چۈشۈپ قالماسلىقى ئۈچۈن ئېلىپ بېرىلىدىغان ئاقىلانە، ھالال ۋە مەردانە تىرىشچانلىقتىن ئىبارەت. ئىقتىدار رىقابىتى مىللەتتە ئىقتىدارلىق كىشىلەرنى مىقدار جەھەتتە كۆپەيتىدىغان، سۈپەت جەھەتتە تاكاممۇلاشتۇرىدىغان، جەمئىيەت راۋاجىغا مەنپەتلىك بەيگە! ئۇ مەنىۋى قاتىللىق، روھى قاراقچىلىق ھېساپلانغان پەسكەش ھەسەت بىلەن چىقىشالمايدۇ.
نوپۇز ئىجتىمائىي ھادىسە، يالغان نوپۇز بولمىسىلا، ئەكسىيەتچى نوپۇز بولمىسىلا، ئارقىغا سۆرەيدىغان نوپۇز بولمىسىلا، ئۇ جەمئىيەتنىڭ ئەقلى، ۋىجدانى، شان-شەرىپىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان ئىپتىخار مۆجىزىسى ھېساپلىنىدۇ. ھەقىقى، ھالال ۋە ئىلغار تەپەككۇر نوپۇزى مىللەتنىڭ نۇرانە چىراغلىرى بولۇپ، ئۇنىڭ بولغانلىقى بىلەن بولمىغانلىقىنىڭ پەرقى چوڭ. ئابدۇقادىر داموللامنىڭ: سۇلتان بولمىسىمۇ دانا پىر-ئۇستاز بولسۇن، دېگىنى مۇشۇ پەرقنى چۈشەنگەنلىكىنىڭ ياڭراق نىداسى. مۇنداق روھىيەت مەشئەللىرى كۆپ بولۇشى، ئىسمى- جىسمىغا لايىق بولۇشى، ئۇ يول چىرىغى بولۇشى، گەندە قاچىسى بولۇپ قالماسلىقى لازىم، بۇنداق يول چىراغلىرىنى ئاقىللار ئاسرايدۇ. تەلۋىلەر ئۇنىڭغا تاش ئېتىپ، «جاھالەت پىرلىرى»نى چاقىرىشقا ئالدىرايدۇ.
ئەگەر زالىم، پۈچەك، ھارامخور، تەرسا بىرسى تىكلىۋالغانىكەن، ئۇنىڭ بۇ ئىللەتلىرى ئۇنى پەسلەشتۈرىدۇ، «سۇپرىسى قۇرۇق»نىڭ «ئېتى ئۇلۇغ»لىقتىن قالىدۇ. بۇنىڭغا ھېچقانداق پىتنە-ھەسەت ھاجەتسىز.
رەشك-ھەسەت مىللەتنىڭ نۇمۇسلۇق ئىللىتى، ھەرگىزمۇ «ھەقرىمانلىق روھىنىڭ پارتىلىشى» ئەمەس! تارىخ ئۆزىنىڭ ھەسرەتلىك ئۆتمۈشى بىلەن ھەسەتخورلۇقنىڭ ئەڭ ئۆتكۈر، ئەڭ باھالىق، ئەڭ قىزغىن، ئەڭ مودىلىق دەۋر تېمىلىرى، پىكىر ئېقىملىرىنى نىقاپ قىلىپ چىقىدىغانلىقىنى كۆرسەتتى. خەلق چۆچەكلەردە ئۆكۈز، يىلان، قارا مۆشۈك، قېرى تېكە، يالماۋۇز كەمپىر قىياپىتى بىلەن سورۇنغا كىرگەن ئالۋاستىلارغا قارىغاندا، پەرىزات سىياقىغا كىرىۋالغان ئالۋاستىلارنىڭ كۆپرەك، تىزرەك، ئۇزۇن مۇددەترەك، ئاۋاتراق بازارغا، خېرىدارلىققا ئىگە بولغانلىقىنى كۆرسەتتى. مىللەت تارىخىغا داغ تەككۈزگەن پۇرسەتپەرەسلەر، مىللەت يېڭى ئويغۇنىشىغا يۈزلەنگەنسېرى مىللەتنىڭ مىسلىسىز غەمگۇزارلىرى ھەتتا بۇ خىل پىكىر مەيدانىنىڭ سەرتسىز «شەيخۇل رەئىسى» بولۇۋېلىشقا كىرىشىدۇ. ئۇلار پوكۇلداپ تۇرغان خاۋاتىرلىك روھىيىتىنى ئەمىن قىلىش ئۈچۈن پاك، ھالال ئەقىل چىراغلىرىنى بىر-بىرلەپ چېقىۋېتىش كويىدا سەھنە ئارقىسىدا ھەركەتلىنىدۇ. مانا بۇ، تارىخنىڭ بۇ جەھەتتىكى ھەقىقىتى. بىر قاتار ھەسەت-پىتنە كومبىناتلىرى ئۇلارنىڭ بۇ قانۇنىيەتكە خىلاپلىق قىلمايدىغانلىقىدىن بېرىلگەن بىلىش ئۇچۇرى! ئېچىنىشلىقى شۇكى، بىرمۇنچە تتەييارلىقى ئاجىز، ھادىسىلەرگە قايمۇققۇچى تېيىز پىكىر ئىگىلىرى ئۇلارنىڭ ئۇلار تەرىپىدىن مەزھەپ مۇخلىسى قىلىۋېلىنغان بولىدۇ.
8
ئۆلگەندىن كېيىن قەدىر- ئىتىبارىنى تېپىش دېگەن نېمىنى ئۇقتۇرىدۇ؟
دەر ھەقىقەت، بىرمۇنچە كىشىلەر ئۆزى باقى ئالەمگە سەپەر قىلغاندىن كېيىن، ھەتتا بىرەر دەۋر ئۆتۈپ قەھرىمان بولىدۇ، ئۆز قەدىر قىممىتىگە ئېرىشىپ، تىللاردا داستان قىلىنىدۇ، ئەسەرلىرى تۈجۈپىلەپ بېسىلىپ، ئۇ ھەقتە ئەسلىمىلەر، رۇمانلار يېزىلىدۇ. بۇ نىمە ئۈچۈن؟
سىياسى سەۋەپلەرنى ھېساپقا ئالمىغاندا، بۇ ئەرۋاھنىڭ تەكەببۇرلىقى مەۋجۇدىيەت مۇقەددەسلىكىدىنمۇ؟ ئەجىبا، بۇ ئەرۋاھ لەھەت دەرگاھىدا ھېچقانداق يېڭى ئۇلۇغلۇق مۆجىسى يارىتىش ئىمكانىيىتىدىن مەڭگۈ مەھرۇمغۇ؟
گەپنىڭ قىسقىسى، بۇ ھەسەت خورلۇقنىڭ تولىمۇ قويۇقلىقى ۋە كۈچ- بېسىمىدىن بولغان. بۇ قويۇقلۇقنى چاڭ تۈتەككە، تەكلىماكاندىكى بوران توزانلىرىغا، بۇ كۈچ- بېسىمنى ئاتمۇسفېرا بېسىمى، دېڭىز- ئوكيانلاردىكى سۇ بېسىمىغا ئوخشىتىش مۇمكىن. ئۆلۈم ئۆلگۈچىنىڭ بۇ جەھەتتىكى توسقۇنلۇقلىرىنى تەدرىجى كېمەيتىدۇ. زامانلار ئۆتۈپ زامانداش ھەسەتخور نۇقسانچىلارمۇ تارىخ سەھنىسىدىن ئىزسىز يوقۇلىدۇ. يېڭى بوغۇن ھەسەتچى ئەرۋاھلار بىلەن «ئۇماچ» تالىشىپ ئولتۇرمايدۇ...
مۇشۇلارنى ئويلاپ، ئۆلگەندىن كېيىن ئەسلى ھۆرمىتىگە ئېرىشكەن ئۆتمۈشدارغا ئىچىم ئاغرىيدۇ. ئۇلار ھەسەتخورلارنىڭ ھەسەت چەمبىرىكىگە مەھبۇس بولغان قۇربانلار!
ئالىملار، ئىختىراچىلار، ئەدىبلەرنىڭ يېرىمىنى كېسەل ئازابى، كۆپرەكىنى ھەسەتخورلۇق ئوقۇبەتلىرى خەلقىمىزنىڭ مەرىپەت بېغىدىن ۋاقىتسىز يولۇپ كەتكەنىكەندە! كېيىنكى بۇ شۇم كېسەلگە قارشى بىرەر تىببى پەن، بىرەر تىببى ھەكىم، بىرەر شىپاخانا بارمىدۇ؟
مانا قاراڭ، ئەبۇلقاسىم فىردەۋسىنىڭ «پۈتۈن ئىران تارىخىنى قۇتقۇزىۋالغان» «يىپەك يولىدىكى ئەڭ زور ئەدەبىي ئەسەر» ھېساپلانغان 120 مىڭ مىسرالىق «شاھنامە» داستانىنى يېزىپ بولۇپ، بۇنى پۈتكۈزۈش ئۈچۈن كەتكەن 35 يىل جەريانىدا ئۇچرىغان ھەسەت زەخمەتلىرى ئۈستىدە قىلغان شىكايىتىگە:
ئۇلار روشەن دىلىمنى خەستە قىلىشتى،
ھەسەتنىڭ تىغىدا باغرىم تىلىشتى.
ئاتمىش بەش ياشتىن ھەم ئاشقاندا ئۆمرۈم،
دەرد، رەنجىدىن مۈكچەيگەن ھالىمنى كۆردۈم.
ئەمدى مەن ئۆلمەسمەن، مەڭگۈ ياشارمەن،
ھەر ئېيتقان پىكىرىمدە قايتا ياشنارمەن.
دەر ھەقىقەت، فىردەۋسىگە ھەسەت تىغى ۋە تەنە- تاپا ئىغۋاسى بىلەن يوپۇرۇلغان زامانە ئاكابىرلىرىنىڭ نام –دېرىگى قالمىدى! مانا بۇ تارىخنىڭ نۇرانىلىقنى تاللاش قانۇنىيىتى!!
گەپ بۇ يەرگە كەلگەندە، قەلەم ئەھلىنىڭ شان –شەرىپى، مەردلىك ۋە ئەركەكلىكى ھەسەتخورلۇقتىن مۇتلەق خالىي بولۇشتا دېگەن پىكرىگە كەلدىم. بۇنىڭدىكى «مۇتلەق» دېگەن ئىبارىنى مەن غايىۋى ئۈمىدىم بويىچە زورمىزور ئىشلەتتىم. بۇنىڭدا ئىككى نەرسىنى نەزەردە تۇتتۇم.
ئۇنىڭ بىرى، ھەرقانداق ئەھۋالدىمۇ بىر ساھە، بىر كەسىپتىكى ئىلىم- مەدەنىيەت ئەھلى بىرى يەنە بىرى ئۈستىدە ھەرقانداق سورۇندا ھەسەت تۈپەيلى پىتنە- ئىغۋا قىلىش سالاھىيىتىگە مۇتلەق ئىگە ئەمەسلىكىنى ئۆز –ئۆزىدىن جەزىملەشتۈرىۋېلىشى لازىم. پەۋقۇلاددە جىددىي «قانۇنى» بولمىغان ئەھۋالدا ئۆز كەسىپدىشى ئۈستىدە ۋايساش ۋايسىغۇچىنىڭ نادان، شۆھرەتسىز خۇنۈك قىياپىتىنى گەۋدىلەندۈرىدۇ، خالاس! بۇ مەسىلىدە جان چىقىش ئالدىدا ئىمان ئېيتىشقا ئالدىرىغاندەك ئۆز- ئۆزىنى پاقلاشقا ھېچقانداق تەمەنناسىز، كىبىرسىز، ئەستايىدىل ئالدىراش لازىم! مانا بۇ ئاقىلانە ۋىجداننىڭ دەۋىتى!
ئۇنىڭ ئىككىنچىسى، ھەسەتخورلۇق ئىللىتى ئېغىر كىشىلەر ۋە بۇ جەھەتتە روشەن سۆز- ھەركىتى ۋە پائالىيەت ئادىتى بار قەلەمكەشلەر يەنە بەھوزۇر ھالەتتە ھېچ نېمىنى ئۇقمىغاندەك قىياپەتكە كىۋېلىپ، ھەسەتخورلۇقنى سۆكىدىغان شېئىر ۋە غەزەل –ھىكايىلەر بىلەن كىشىلەرنى ئالداپ، ئۆز روھىنى بەزلەشكە كۈچەپ ئۇرۇنمىغىنى ياخشىراق. بولمىسا، بۇ خۇددى «ئوغرىنىڭ ساقچى فورمىسىدا كىيىنگەنلىكى»گە ئوخشاپ قالىدۇ. ھەسەتخورلۇقنى ئەمەلىيەتتە سۆكۈش، ئەمەلىيەتتە ئېرىغداش، پەزىلەت مەسىلىسىنى پەزىلەت بىلەن ھەل قىلىش لازىم. جاھالەت قاراڭغۇلىقىدا قارا لىباس، نىجادىيەت كۈندىزىدە ئاق يەكتەك كىيىۋالىدىغان كىشىلەرگە تارىخنىڭ قوينى كەڭ بولۇش بىلەن بىللە مەسخىرە شەمشىرىمۇ يېتەرلىك ئۆتكۈر.
ئەينەككە قاراش ئىككى خىل بولىدۇ: ئۇنىڭ بىرى، يۇيۇپ تارانغاندىن كېيىن، تاشقى قىياپەتنى كۆزۈتۈش ئۈچۈن قاراش. يەنە بىرى، ئەينەككە تىلىپ قاراپ، ئۆز كۆزىگە سىنچىلاپ قاراپ، ئۆزىنىڭ ئىچكى قىياپىتىنى ئۆزى كۆرۈش ئۈچۈن قاراش. نۇرغۇنلىغان كىشىلەر تاشقى قىياپىتىنى ئوبداق بىلسىمۇ، ئۆزىنىڭ كۆزىنىڭ زادى قانداقلىقىنى راسا دېگەندەك بىلمەيدۇ. ئۆز كۆزىگە «ئەۋرەتتىكىسى كۆڭۈلگە تايىن» دېگەن سەمىمىيلىك بىلەن قاراش ئاسان ئەمەس. ۋاھالەنكى، مۇنداق ئەينەككە قاراشقا جۈرئەت قىلىش ۋە مۇنداق ئەينەككە قاراشتىن تەربىيەت ئېلىشنى ئادەتكە ئايلاندۇرۇشنىڭ بولۇش- بولماسلىقىدا پەرق تولىمۇ كاتتا! ھەسەتخورلۇقتا تەلۋە- تەرسا دەرىجىگە يەتكەن بىمارلارنىڭ ئىككىچى خىل ئەينەككە قارىشى تولىمۇ، مۇشكۈل.
باشقىلارنىڭ مۇۋەپپەقيەتلىرىگە ساغلام ئىستېتىك زوقلىنىش پىسخىكىسىغا زىت ھالدا ئىللەت خاراكتېرىدىكى ھەسەتخورلۇق روھىيىتىنى ئىپادىلەيدىغان كىشىلەرنىڭ مۇنداق پاكلىنىش جەريانىنى ئۆتكۈزىشى تەۋسىيە قىلىنىدۇ. زوقلىنىش- ئۇلۇغۋار ئىنسانىي روھىيەت، ساغلام ھېسسىياتچان ھېسداشلىق قۇۋانچى! مۇشۇنداق مەنىۋى مەلەكە ۋە روھىي سائادەتتىن مەھرۇم بولۇش نېمە دېگەن شورى قۇرىغانلىق- ھە!
تىكەندىن قورۇققان ئەتىرگۈل بولماس، ئىتتىن قورۇققان جاھانكەزدى! ھەسەتكە يولۇقۇش نۇمۇس ئەمەس! ئۇ غەربى ياۋرۇپا خرىستىيان مۇئەللىپلىرى ئېيتقاندەك: تەڭرىنىڭ غايە ۋە ئىجتىھات چېنىقتۇرىدىغان، ھەسەتسىز پاك قەلب يېتىشتۈرىدىغان ئالاھىدە بىر خەيرخاھلىقى! سەئد شىرازى توغرا ئېيتىدۇ:
پارە قىلسا ئەسكى تاش زەر قەدرىنى،
زەر تۆۋەنلەپ، ئۆرلىمەس تاش قىممىتى.
مەسىلە ناھىيىتى روشەن، مىللەتنىڭ روناق تېپىشى، ھەتتا رىقابەتچان دۇنيادا ساقلىنىپ تۇرىشى ئۈچۈن ئىلىم- پەن ئارقىلىق ناندانلىقنى تازىلاش، ئىتتىپاقلىق، ئىناقلىق، ھەمجەھەتلىك ئارقىلىق ھەسەتخورلۇقنى تازىلاشتىن باشقا يول يوق! بۇ نوقتىدا ھەسەتخورلۇق مىللەتنىڭ تەقدىرىگە ئالاقىدار چوڭ مەسىلە.
ئائىلە، مەكتەپ، دوستلار تۈركىمىي (مەشرەپ) ۋە پۈتكۈل جەمئىيەتتە بۇ جەھەتتە تەربىيە ئېلىپ بېرىش مۇھىم ئەھمىيەتكە ئېگە. بۇ جەھەتتە كۆپرەك سۆزلىنىشى، يېزىلىشى، ئويلىنىشى لازىم. نەشىريات ئورۇنلىرى ئاڭلىق ئىتىبارىنى قەدىمكى ۋە ھازىرقى مىللىي ئاپتۇرلارنىڭ ئەسەلىرىنى يەردە قالدۇرماي ئاۋۋال نەشىر قىلىشقا قارتىشى، مىللىي يېڭى مەدەنىيەت قۇرۇلمىسىنى تەخىرسىز تولۇقلاشقا قارىتىشى، چەتنىڭ نەتىجىلىرى تونۇشتۇرىلىدىغان نەشىرياتچىلىق مەلۇم قىسمەنلىك سالمىقىدىن ئارتىپ كەتمەسلىكى لازىم. بۇ جەھەتتە «چەتكە ھەسەت يوق، مەرھەمەت»، «ئۆز ئىچىگە يول توسۇپ تۇرغاي ھەسەت» ياكى قارىغۇ ئۆلچەم، گاچا ئۆلچەم پۇل پەقەت» بولۇپ قالماسلىقى لازىم! نەشىريات خادىملىرى ـ ئاڭلىق ۋە ئومۇمىيلىق قارىشىدىكى نەشىريات خادىملىرى ئۈچۈن ئۆز خەلقى ياراتقان ئىلمىي ۋە بىدىئىي ئەسەرنى ئۇنىڭدا ئېلان قىلىش قىممىتى (ھەتتا كېيىنكى كاتېگورىيىلىك قىممىتى) بولسىلا، ئېلان قىلىشتىنمۇ شەرەپلىك تارىخىي ئىش يوق! قەدىمكى كىشىلەر ئەگەر دائىم، ئەدىبلىرىمىزنىڭ ئەسەرلىرىنى تولۇق، يەردە قويماي بىزگە يەتكۈزمىگەن بولسا، بىز ھېلىغىچە ئىزوپ مەسەللىرى، ئەرەپ جەڭنامىلىرى، ھىندىستان چۆچەكلىرى ۋە ياۋرۇپا لىرىكىلىرىدىن باشقا ئۆزى ھەققىدە خەۋەرسىز مىللەت بولۇپ قالماسمىدۇق؟! بۇ جەھەتتىكى ھەسەت ۋە ھەسەت گوروھۋازلىقى مىللەتنى نابۇت قىلىدۇ! كۆپلەپ ئىلمىي ئەسەر نەشىر قىلالمىغان نەشىريات يوپۇرماق چىقىرىپ مېۋە بەرمىگەن دەرەخكە ئوخشايدۇ.
تەخىرسىزلىك شۇكى، ئاپتۇرلۇق ھوقۇقى ئۈستىدىكى قىرغىنچىلىق تارىخىمىزنىڭ بەزى پەسىللىرىدىكى ئاق تېرورلۇقتىنمۇ يامان. ئانىلىرىمىز ئاق تېرورلۇقتا قامالغان، قەتلى قىلىنغان مىقداردىكى بالىلارنى قايتا تۇغۇپ نوپۇسىمىزنى تولۇقلاشقا قادىر بولسىمۇ، قىرقىلغان مەدەنىيەت گۈلزارىمىزنى، ئۇنىڭ كىتاپ كامالىتىگە يەتكەن مىۋىلىرىنى تولۇلاشقا قادىر ئەمەس. ئىككى بۈيۈك ئەسەر ــ «قۇتادغۇبىلىك» بىلەن «تۈركىي تىللار دىۋانى» قايتا-قايتا كۆچۈرۈلمىگەن بولسا، ئوتتۇرا ئەسىر تارىخىمىز چىراغسىز كېچە بولۇپ قالماسمىدى. ۋەھالەنكى، قاسساپلىق قۇشخانىغا مەرگەزلەشكەندەك، مەدەنىيەت ھەسەتچىلىكىمۇ نەشر- ئەپكار گۈلزارىدىن ئورۇن تۇتۇپ قالماسلىقى كېرەك. بۇ يۈكسەك گۈلزارنىڭ بۇلغىنىشى ئۈمىد شامىنىڭ بۆھرانىدىن دېرەك بېرىدۇ.
مەن ماقالەمنى كىشىلەر دىققەت قىلمىغان بىر شېئىرىم بىلەن ئاخىرلاشتۇرماقچىمەن. بۇ شېئىر مىللەت توغرىسىدىكى ئەندىشىلىك تەسەۋۋۇردىن تۇغۇلغانىدى:
بىر كونا گۈمبەزدە قاقىلدار قاغا،
ئېلىنى يوقاتقان شائىرغا قىياس.
ئەرۋاھتەك يېقىمسىز ئۇندىكى سادا،
ئۈستىدە ئۆمۈرلۈك ھازىردار لىباس.

ئانا ئەل ئامانسەن، ئىلكىڭدە غۇرۇر،
ھازىدار كۈنلەردىن ساقلىسۇن خۇدا.
نىزالار كۆزۈڭدىن گەر ئۆچۈرسە نۇر،
شائىرلىق-بۇ نەسەپ قاغىدۇر گويا.

ۋەيرانە ئۈستىدە قاغا مۇڭلىنار،
سەبىلەر ئاتسىمۇ ئاڭا تىنماي تاش.
ھېكمەت شۇ: ياشاشنى خالىساڭ ئەگەر،
ئىناقلىق ئىچىدىن ئىزدىگىن قاياش.

1989-يىلى، 10 ئاۋغۇست
مەنبە: «يىپەك يولىدىكى توققۇز ھېكمەت»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

ھۇما

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (12)
مائارىپ ۋە مائارىپ تارىخىمىزدىن بىر ئۇچۇر

مۇقەددىمە
«مائارىپ» ئىبارىسى يېقىنقى كۈنلەرگىچە يېڭى ئەۋلاتلارغا تەلىم بېرىش خىزمىتى، دەپ قارىلىپ كەلگنىدى. بۇگۈنكى كۈندە ياشانغانلار مائارىپى، چوڭلار مائارىپى، ئىشتىن سىرتقى مائارىپ، ھەرخىل كىتاپ- ژورنال ۋە رودىئو- تېلېۋىزىيىنى ۋاستە قىلغان مائارىپ شەكىللىرى مەيدانغا چىققاندىن كېيىن، بۇ ئىبارە ئومۇمىي خەلق بىلىم قۇرۇلمىسى ۋە ئەقلى ئىقتىدارى، ئاھالىنىڭ مەنىۋى قىياپىتىگە ئائىت ئۇلۇغ مەبلەغ سېلىش ۋە تارىخىي خاراكتېرلىك بىناكارلىق دېگەندەك كەڭ مەنىلەرگە ئىگە بولدى. بىز ئەمدىلەتىن «ئىككىنچى ئۇستاز» دەپ داڭق قازانغان ئۇلۇغ ئۇيغۇر- تۈرك ئالىمى فارابىنىڭ مائارىپ ئاددىي ئاۋامدىن سەلتەنەتلىك پادىشاھقىچە ھەممە شۇغۇللىنىدىغان كامالەتكە ئىنتىلىش پائالىيىتى دېگەن ئىدىيىسىنى بىر قەدەر ھەزىم قىلالايدىغان بولدۇق.
«مائارىپ» ئىبارىسى ئومۇمەن ئۈچ قاتلاملىق مەنىدە چۈشىنىلىپ كەلمەكتە. ئۇنىڭ بىرى، مۇئەييەن دەرىجىدە قېلىپلاشقان نوپۇزلۇق ئاڭنى، سىياسىي، ئەخلاقىي ئىدىيىنى ئۆز ئوبيېكتلىرىغا سىڭدۈرۈپ، ئۇنى ئۇلارنىڭ سوبيېكتىپ قاراشلار تىزمىسىغا ئايلاندۇرۇش. بۇ خىل مەنىدە، تەلىم مەزمۇنى قىلىنغان ئاڭ- پىكىر مۇكەممەل ئۇقۇم قۇرۇلمىسى مودىلى سۈپىتىدە، تەلىم بەرگۈچىدىن تەلىم ئالغۇچىغا كۆچۈرۈلۈش مەقسەت قىلىنغان. ئۇنىڭ يەنە بىرى، تاشقى دۇنيا ھادىسلىرى ۋە قانۇنىيەتلىرىدىن ئېلىنغان بىلىش تىزمىلىرى بولغان بىلىمنى مەلۇم جۈزئىي قىسىملار بويىچە، «بىر لوقما، بىرلوقما»دىن تەربىيەلەنگۈچىلەرگە يەتكۈزۈش، ئۇنىڭ ئەقىل غەزىنىسىنى بىلىم غەزىنىسىگە ئايلاندۇرۇش. بۇ خىل تەلىم ئۆز ئوبيېكتلىرىنى نەزىريە ۋە ئەمەلىي ماھارەتتىن ئىبارەت ئىككى جەھەتتە يېتەكلەپ، ئۆز سەۋىيىگە دەرىجىسىگە يەتكۈزۈشنى مەقسەت قىلغان. ئۇنىڭ يەنە بىرى، ئومۇمەن ئىنساننى ئويغىتىش، ئىنساندىن ئىبارەت ئۇلۇغ بىلىش ۋە پائالىيەت ئوبيېكتىنىڭ ئۆز- ئۆزىنى، ئۆزى «بىلدىم» دېگەن ئىلىملەرنى، ھازىرى ۋە ئۆتمىشىنى، دۇنيا ۋە ماھىيەتلەرنى قايتىۋاشتىن بىلىپ، باھالاشقا يېتەكلەيدىغان «ئارىف» (ئويغاق)لىققا رىغبەتلەندۈرۈشتىن ئىبارەت. بۇنداق مائارىپنىڭ مەقسىدى ئىنساننى ئۆزىنىڭ ھېس- خايىشلىرى توزىقىدىن، ئىنسان تۈركىمىنىڭ ئەنئەنىۋى ئادەت كۈچلىرى توزىقىدىن، زامان ئەپسانىلىرى ۋە ماكان چەكلىمىلىرى توزىقىدىن، ھادىسە –كۆرۈنۈش، ۋەقە – ھېكايىلەر توزىقىدىن قۇتۇلدۇرۇپ، ئىنساننى بىۋاستە ۋە روشەن ھالدا ئۆزى ئۈستىدە ئىزدىنەلەيدىغان، تاشقى ئالەم بىلەن بولغان بىلىش پائالىيىتىدە ماھىيەتلەرنى كۆرۈدىغان ۋە ئېگىلەيدىغان قىلىش. شۇ نەرسە ئايان بولسۇنكى، بۇنداق بىلىش مەدرىس پەلسەپىسى، دوگماتىزىم، سەپسەتىۋازلىق، ساختا شۆھرەتپەرەسلىك، «زاھىد»لىق بىلەن سىغىشالمايدۇ.
تەلىم- تەربىيە سېتكىلىرىنى تاماملىغان، چوڭ- كىچىك مەكتەپلەرنى كېزىپ چىققان، توم-توم كىتاپ –قامۇسلارنى ئوقۇپ چىققان كىشىلەرنىڭ ھەممىسىلا بىردەك «ئارىف» بولۇپ كەتمەيدۇ. بۇنداق بولۇشىدىكى سەۋەپ، مېنىڭچە ئۇلارنىڭ قانداق مەنىدە، قايسى دەرىجىدە تەلىم- تەربىيىگە ئېرىشكەنلىكىدە بولسا كېرەك. بۇلاردىن مۇنداق ئۈچ يەكۈن چىقىرىش مۇمكىن: بىرىنچى، تەربىيىلىنىش پۇرسىتىگە ئېرىشكەنلەرنىڭ ھەممىسى «ئارىف» بولۇپ چىقمايدۇ. ئىككىنچى، «ئارىف»لىق مائارىپنىڭ ئەڭ ئالى نىشانى ۋە مىزانى. ئۈچۈنچى، قايسى پەن ساھەسىدە بولسۇن، «ئارىف»لىق مۇتەپەككۇرانە پىكىر ئىقتىدارىنى تەلەپ قىلىدۇ. مەيلى ئۇلارنىڭ قىسمەتلىرى ئوڭۇشلۇق ياكى ئوڭۇشسىز بولسۇن، پەن تارىخى ئۇلارنىڭ ئابىدىگاھى بولۇپ قالىدۇ.
سىر
غەربى يۇرت مەدەنىيىتى ۋە يىپەك يولى مەدىنىيىتى توغرۇلۇق ئالاھىزەل 1980-يىلدىن باشلاپ ئون نەچچە يىل تىرىشاچانلىق كۆرسىتىپ، كىشىلەر ئېڭىدا ئەجداتلىرىمىز تارىختا يۈكسەك سەلتەنەت قۇرغان ۋە شەۋكەتلىك مەدەنىيەتكە ئېرىشكەن ئىكەن، دېگەن تونۇشنى تىكلىۋالدۇق. ئەمما، بۇ شەۋكەتلىك غەربى يۇرت مەدەنىيىتىنىڭ كەۋدىلىك ئىپادىسى نېمە؟ دېگەن مەسىلىسىدە قاراشلار ھەرخىل.
ـ «ناخشا ئۇسۇل!» دەيدۇ بىر قىسىم كىشىلەر. ئۇلار بۇنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن تالاي پاكىتلارنى كۆرسىتەلەيدۇ.
ـ «كېيىم- كېچەك، زىبۇ- زىننەت!» دېيىشىدۇ يەنە بىر قىسىم كىشىلەر. ئۇلار قېزىلمىلار تاش كېمىر تام رەسىملىرىدىن، 18-ئەسىردە ياشىغان ئۇيغۇر ئالىمى ئابدۇلنەپخارنىڭ «قىياپەتنامە» ناملىق ئەسىرىدىن دەلىللەرنى كۆرسىتەلەيدۇ.
ـ «سودىگەرچىلىك!» دېيىشىدۇ يەنە بىر قىسىم كىشىلەر. ئۇلار خور- ئۇيغۇر سودىگەرلىرىنىڭ خانبالىقتىن تاكى رىمغىچە بولغان ئۇزۇن لىنىيىدىكى ئىش- ئىزلىرى بىلەن غەربى يۇرت ھۈنەر- سەنئىتىنىڭ تارىخىي يالدامىلىرىدىن يېتەرلىك پاكىتلارنى تىلغا ئېلىشىپ كۆرسىتەلەيدۇ. ھەتتا تارىختا ئۇرخۇن ۋادىسىدىن مەرگىزى ئاسىياغا تۇتىشىدىغان يولنىڭ ئۇيغۇر سودىگەرلىرى سەۋەبىدىن «ئۇيغۇرىيە يولى» دەپ شۆھرەت قازانغانلىقىنى تىلغا ئېلىشىدۇ.
ـ «ۋاستىچىلىك!» دىيىشىدۇ يەنە بىر قىسىم كىشىلەر. ئۇلار غەربى يۇرتلۇقلارنىڭ غەرپ- شەرق مەدەنىيەتلىرىنى توپلاش، قوشۇش، تەجرىبە قىلىش، سۈزۈش، يەتكۈزۈشتىكى خەلقئارا مەدەنىيەتپەرۋەرلىك پائالىيەتلىرىدىن مىساللارنى كۆرسىتەلەيدۇ.
بۇ كىشىلەرنىڭ ھەممىسى توغرا ئېيتسىمۇ، بىران تولۇ ئېيتمىدى!
نىمە ئۈچۈن غەربى يۇرتتىن شەرققە كومراجىۋا، پى خۇيلان، سۇجۇپ قاتارلىق پەن ۋە سەنئەت ساھەسىدىكى مەشھۇر شەخسلەر، يۈەن سۇلالىسى زامانىسىدىكى خەنلىن ئاكادېمىيىسىنىڭ غوللۇق ئەزالىرى ھېساپلانغان مەشھۇر ئالىملار بېرىپ بۇ جايلاردا تارىخىي ئەھمىيەتلىك ئىلمىي، بەدىئىي ئىشلارنى قىلالىدى؟
نىمە ئۈچۈن غەربى يۇرتتىن غەربكە ئەل خارەزمى، ئەلفەرغانى، ئەل فارابى، ئىبىن سىنا، مەھمۇت قاشقەرى، جالالىدىن رۇمى قاتارلىق ئالىملار بېرىپ، ئۇ جايلاردا ئىلىم مەشئەلچىلىرى بولۇپ قالالىدى؟
نىمە ئۈچۈن غەربى يۇرتتىن چىققان ئەن روشەن، ئاسىناشىر ۋە يۈەن سۇلالىسى دەۋرىدىكى كېنېرال- ئادمېراللار شەرقتە، تۇلۇنخان، ئىچشىد سۇلتان قاتارلىق سەركەردىلەر غەرپتە مىسلىسىز ھەربى ھەركەتلەرگە يېتەكچىلىق قىلالىدى؟
نىمە ئۈچۈن مەھمۇد قەشقەرى «تۈركىي تىللار دىۋانى»غا سىزىپ كىرگۈزگەن خەرىتىسىدە باغداتنى ياكى مەككە –مەدىنىنى ئەمەس، بەلكى بالاساغۇن ۋە قەشقەرنى زىمىن سەتھىنىڭ مەرگىزى قىلىپ سىزدى ھەم تۈركىي تىلىنى ئۆگىنىشنى موھىم ئورۇنغا قويدى؟
نېمە ئۈچۈن غەربى يۇرتتىن ئېۋروپىدىس تراگېدىيىلىرى، «ئالۇب» «ۋاكىخ قىزلىرى»، «ئاكىستىد» درامىلىرىنىڭ سەھنە كۆرۈنۈشلىرى تەسۋىرى، ئىزوپ مەسەللىرى، قەدىمكى بىراخمان يېزىقى، «شۈەنزاڭنىڭ تەرجىمىھالى»نىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسى، كوڭ فۇزىنىڭ «موھاكىمە ۋە بايان» ناملىق ئەسىرىنىڭ ئەڭ كونا ھېساپلانغان كۆچۈرمە نۇسخىلىرى ۋە مانى سىزمىلىرى تېپىلدى؟! ئۆز يۇرتىدا كوپىيىسى بولمىغان بۇ مەدەنىيەت ئەۋرىشكىلىرىنىڭ بۇ يەردىن تېپىلىشى تاسادىپىلىقمۇ؟
بىز بۇ بىر قاتار تارىخىي سىرلاردىن چەتنەپ ئۆتەلمەيمىز، شۇنىڭدەك بىر قىسىم تەتقىقاتچىلارنىڭ: غەربى يۇرت جۇغراپىيىسىنىڭ نوقۇل «تەبىئەت ئانىسى قېلىپى» غەربى يۇرتلۇقلارنى ئەقلى- نەزىريىۋى تەپەككۇردىن تۇغما خالىي (يىراق)، مەڭگۈ ھېس- روھىيەت بويىچە ئىش تۇتىدىغان ئاھالە قىلىپ ياراتقان، دېگىنىدەك بىر تەرەپلىمە قاراشلىرىغا شۈبھىلىك نەزەر تاشلىماي تۇرالمايمىز.
ئۇچۇر
غەربى يۇرت مەدەنىيىتى ھەقىقەتەن ئۆز زامانىسىدا باشقا ئەللەرگە نىسبەتەن يۇقۇرى پەللىدە تۇرغانىدى. مەشھۇر ئالىم جەففار ئەل ئەھمەدنىڭ «ئۇيغۇرلاردا قانۇن ۋە مالىيە ئاتالمىلىرى» دېگەن ماقالىسىدا («شەرقى ئوكيان تارىخ تەتقىقاتى مەجمۇئەسى» 4-توم، 510-بەت) مۇنداق دېيىلگەن: «12- ۋە 14- ئەسىرلەردىكى بېشبالىق ئۇيغۇرلىرىنىڭ تۇرمۇشى مۇندىن 50 ــ 60 يىل ئىلگىرىكى، يەنى، مۇشۇ ئەسىرنىڭ بېشىدىكى شۇ جاينىڭ تۇرمۇشىدىن كۆپ ئۈستۈن ئىدى... ئۇلار شۇ ئەسىرلەردە غەربىي ياپرۇپا زىمىندارلىرى، رېتسارلىرى، ھەتتا ئىېرۇسالېمغا يۈرۈش قىلغان ئەھلى سەلىب ئارمىيىسىگە قاتناشقان خىرىستىيانلارغا سېلىشتۇرغاندا تېخنىكا ۋە تەربىيە كۆرۈشتە يەنىلا ئۈستۈن ئورۇندا تۇراتتى... ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيەت ئىقتىدارى ۋە تۇرمۇش سەۋىيىسىنى ئەلۋەتتە مۇئەييەنلەشتۈرۈش لازىم».
ماقالە ئاپتۇرى بېشبالىقلارنى غەربىي غەربى ياۋرۇپالىقلارغا سېلىشتۇرغان بۇ جۈملىلەرنى قۇجۇ خارابىلىرى بىلەن كۈسەن تاشكېمىرلىرىنى قىدىرغان ياۋرۇپالىق ئېكسپېدىېتسىيىچى لىكوكنىڭ ئەسەرلىرىدىن نەقىل ئالغان. بىزگە ئوتتۇرا ئەسىر ئۇيغۇرلىرىنىڭ مائارىپ سەۋىيىسىدىن روشەن دالالەت بېرىدىغان، تۇرپان رايونىدىن تېپىلغان بۇ رەسىمنىمۇ لىكوك ئېلان قىلغان.
(رەسىم ئورنى)
لىكوكمۇ خۇددى غەربى يۇرتنىڭ بىپايان قۇچىقىنى نەچچە قېتىم كېزىپ چىققان ياۋرۇپالىق ئېكسپېدىتسىيىچى ستەيندەك دەسلىپىدە، ھە دېسىلا تارىم مەدەنىيىتى ئىزلىرىنى «كرېك- رىم مەدىنىيىتىنىڭ تەقلىدى» دەپ يۈردى. بارغانسېرى ئۆزىنىڭ ئۆزگىچىلىككە باي، مۆجىزىلىك مەدەنىيەت ۋە مائارىپ قەىرىدە تۇرۇۋاتقانلىقىنى ھېس قىلىپ، بۇ يەردىكى تەڭدىشى يوق مەدەنىيەت جاۋاھىراتلىرىغا توختىماي تەسەننا ئوقۇشقا مەجبۇر بولدى.
لىكوك ئېلان قىلغان بۇ رەسىم پارچىسى پارچىسى ئالتە كىشىنىڭ يېزىق ئۈستىلىدە «تەلىم ئېلىش» ياكى ئىمتىھان بېرىشكە ۋە ياكى دىسېرتاتسىيە ياقلاشقا تەييار تۇرغان ھالىتىنى ئىپادىلەيدىغان بىر پۈتۈن تەسۋىرى رەسىمنىڭ  ساق قالغان يېرىمى بولۇپ، بۇ رەسىم «ناخشا- ئۇسۇل»، «زىبۇزىننەت» ياكى سودىگەرچىلىك»كە ئائىت رەسىم بولماستىن، بەلكى نوقۇل مائارىپقا ئائىت رەسىم ھېساپلىنىدۇ. رەسىمدە رەسمىي يوسۇندا يۇقۇرى تەلىم ئورنى پورمىسىدا كىيىنگەن، بۇرۇتى خەت تارتقان خەت تارتقان، كېلىشكەن ئۈچ ئەركەك داستىرخان- ياپقۇ سېلىنغان ۋە بىر كىشىگە خاس قىلىپ ياسالغان يېزىق شىرەسىدە يېزىشقا تەييار تۇرغان ھالەتتە تەسۋىرلەنگەن. بۇ كۆرۈنۈش شەرقتىكى بۇددا مۇخلىسلىرىنىڭ ھېكمەت ئاڭلىشى تەسۋىرلەنگەن ياكى غەرپتە سىزىلغان ئىبىن سىنانىڭ ھەمەدان شەھرىدە شاگىرتلىرىغا دەرس سۆزلەۋاتقان ھالىتى تەسۋىرلەنگەن رەسىملەردىن ئالاھىدە پەرقلىق ھالدا، ئۆزىنىڭ خاس ئالاھىدىلىكى بىلەن سېلىشتۇرما ئۈستۈنلۈك ھاسىل قىلغان. مانا بۇ، ئەينى زاماندىكى غەربىي يۇرتنىڭ مۇنتىزىم ئالىي مائارىپىدىن بىر ئۇچۇر.
مانا مۇشۇنداق بىرلەمچى پاكىتقا ئاساسەن شۇنى پەرەز قىلىش تەس ئەمەسكى، شەۋكەتلىك غەربى يۇرت مەدەنىيىتىنىڭ ئالەمشۇمۇل تەسىرىگە ئىگە بولۇشىدىكى ۋە بۈگۈنكى كۈندە ئەقلىمىزنى لال قىلىشىدىكى سىر، مېنىڭچە، دەل ئوتتۇرا ئەسىر ئۇيغۇرلىرىنىڭ تەرەققى تاپقان مائارىپىدا بولسا كېرەك. بۇ نوقتىنى بىلمەي تۇرۇپ، غەربى يۇرتنىڭ پەلسەپە، ئەخلاق، مەدەنىيەت، سەنئەت تارىخىنى ئۆز ۋاقتىدا قىياس قىلىش مۇمكىن ئەمەس. مائارىپتىن مۇستەسنا قارالغان غەربى يۇرت پەقەت «يىپەك يولى»دىكى بىر ئۆتەڭ- قونالغۇ بولۇپ قالىدۇ. شۇنداقلا بىر جۇغراپىيىلىك ماكان چۈشەنچىسى بولۇپ قالىدۇ.
خاتىمە
ئوتتۇرا ئەسىردىن بىزگە يېتىپ كەلگەن بۇ ئۇچۇرغا نەزەر تاشلىغىنىمىزدا ماددىي بايلىق ۋە مەنىۋى بايلىقنىڭ مائارىپ بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىگە ئائىت مۇھىم بىر بىزارەتكە ئىگە بولىمىز. ئۇ بولسىمۇ: «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى «ئۆگرەت ئانىڭ بىلىگىن»، «قۇت قۇلىغىن تاپىنغىل» دېگەن نەسىھەت بىلەن خەلقىمىز ئارىسىدىكى «جىن سەكرىسە سەكرىسۇن، مەن سەكرىمەي ئوقۇيمەن» دېگەن قەتئىي مائارىپ ئىدىيىسىدىن ئىبارەت.
شۇنداق، مائارىپ ئەتىۋارلىق ئورۇنغا قويۇلۇپ تېپىلغان بايلىق بىلەن مائارىپ «پەگا»غا سۈرۈپ قويۇلۇپ تېپىلغان بايلىق پەرقلىقتۇر؛ مائارىپ ئەتىۋارلىنىپ ئىستىمال قىلىنغان لەززەت بىلەن مائارىپ چەتكە قايرىپ قويۇلۇپ كۆرۈلگەن ھوزۇر- ھالاۋەت ئوخشىمايدۇ.
ئەلۋەتتە، مائارىپ بايلىق يارىتىدۇ. ئەمما، مۇنداق ئىككى خىل قاراش ئۈستۈنلىكنى ئالغان چاغدا كرزىسقا دۇچ كېلىدۇ. بىرى، يىراق كەلگۈسىدە مۇھىم ئىلمىي قىممەت يارىتىدىغان ئەمەس، بەلكى تىز ئارىدا تاۋار قىممىتى يارتىدىغان مائارىپ ئەۋجىرەپ كەتكەندە؛ يەنە بىرى، مەنىۋى بايلىق يارىتىشنى ئاساس قىلماي، ماددىي بايلىق يارىتىشنى ئاساس قىلغان مائارىپ ئۈستۈنلىكنى ئىگىلىگەن چاغدا. بىلىش لازىمكى، مائارىپ – بىر ئىككى يىل كۆڭۈل بۆلىنىدىغان «سېغىن كالا» بولماي، بىرقانچە ئەسىر نىشانلىنىدىغان ئىجتىمائىي بىناكارلىق!
مائارىپ ئاھالىنىڭ رېئال مەنىۋى قىياپىتى بولۇپ ئۆزىنى، تەبىئەتنى تىزگىنلەش ۋە تەرەققى قىلدۇرۇش ئىقتىدارى تەرىپىدىن ئۆلچىنىدۇ، مائارىپنى تار كاتاڭغا، قىسقا مۇساپىلىق يۈگۈرۈشكە، خەير- ساخاۋەت تىلەش يولىغا باشلىغان مائارىپچى تەپەككۇرانە ئاڭ- پىكىرگە ئىگە بولمىغان كالتا پەم مائارىپچىدۇر، مائارىپ سېپى ئەمدارلىق نوپۇزىنىڭ قارا سايىسىدا قالمىغان، يۈزەكى دەبدەبىلەر ئۈچۈن تارىخىي بەدەل تۆلىمەيدىغان بىردىن بىر سەپ بولۇشى كېرەك. مائارىپ مۇئەككىلىنىڭ كۆزى خىرەلەشكەندە، تىبابەت دەرگاھى پاكلىق ۋە ئالىجاناپلىق خسلىتىدىن مەھرۇم بولىدۇ. ئېنگىلىس توغرا ئېيتىدۇ: «زىمىننى سېتىش  ئىنسان بەدىنى سىرتىدىكى ئەڭ ئاخىرقى سېتىشتۇر». ئىنسان ئۆز ئىپپىتىنىمۇ ساتقاندىن ياكى بۇلغىغاندىن كېيىن كۈتۈپ تۇرغان ئىككىنچى قەدەم ئوچۇق بۇلاڭ- تالاڭدىن ئىبارەت. مانا بۇ دەھشەتلىك ھادىسىلەر بايلىق بىلەن مائارىپنىڭ مۇناسىۋىتى، مائارىپسىز بايلىقنىڭ پاجىئەلىك قىسسىسىنى ئىزاھلاپ بېرىدۇ.
مائارىپ ئۇلۇغلىنىشى ۋە يېتەرلىك كۆڭۈل بۆلۈشكە ئېرىشىشى كېرەك! ھەشەمەتلىك شەھەر- بىنالارغا، چىرايلىق كوچا –رەستىلەرگە مەبلەغ سالغاندا پايدا –زىيان، بەدەل- تاپاۋەت نوقتىسىدىن قاراش كېرەك. ئەمما، مائارىپقا مەبلەغ سالغاندا زىيان- بەدەل نوقتىسىدىن نوقتىسىدىن قارىماسلىق كېرەك. چۈنكى ئىجتىمائىي بەخت- سائادەت ۋە كىشىلىك كامالىتىنىڭ ھەقىقىي ئوق يىلتىزى، ئۇلى ۋە پىشىڭى مائارىپتۇر.
ماقالەمنى ئەلشىر ناۋائىنىڭ فانىي تەخەللۇسىدا پارسچە يازغان، تەپەككۇر ئۇلۇغلانغان «تەپەككۇر تۆھپىسى» دېگەن قەسىدىسىدىن بىرقانچە بېيىتنى نەقىل كەلتۈرۈش بىلەن ئاخىرلاشتۇرىمەن:
نۇرلى پىكرى-باغى جەننەت، ھەرگىياھنىڭ بەرگىدە،
ئەكس ئېتەر رۇخسار قوياشى بەرق ئۇرۇپ گويا چېچەك.
تەبىئىي يۈكسەك چىمەن، ھەرگۈل بەئەينى كۆڭلىكى،
كۆڭلىكىنىڭ تۈگمىسى شۆھرەتتە ئاسمانۇ-پەلەك.
چەرخ تەپەككۇر ئىلمىدىن چەتكە ئۆزىن قانداق ئالۇر،
جامى ئىچرە ھەر كۆپۈك دېڭىزغا قاپقاق بولغۇدەك،
بىلكى ھېكمەت شەمئى يوقلۇق ئۆيىدە غەمگە شىپا،
تۈندە ئۆزگەن كېمىگە ئۇ، رەھناما يۇلتۇز دېمەك.

1993-يىل 8-ئاي
مەنبە: «يىپەك يولدىكى توققۇز ھېكمەت»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

ھۇما

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (13)

كۈسەن مەدەنىيىتىنىڭ تارىخى قىممىتى

«يىپەك يولىدىكى كىشىنى ئەڭ جەلىپ قىلىدىغان شەھەر ـ كۇچا بولسا كېرەك»
                            ـــ مائىجىما شىنجى
1
بىلىش ھادىسلىرىنىڭمۇ قىزىقارلىق تەقدىر- قىسمەتلىرى بولىدۇ. پارلاق مەدەنىيەت ھەققىدىكى تارىخىي بىلىشنىڭ ئۇنتۇلۇشى بىلەن بۇ ھەقتىكى قايتا ئويغىنىش شۇنىڭ جۈملىسىدىندۇر. ياۋرۇپادىكى ئەدەبىيات ـ سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىش ھەركىتى ئۇنتۇلغان قەدىمكى كرېك- رىم مەدەنىيىتى ئۈچۈن شۇنداق تارىخىي خاراكتىرلىك قايتا ئويغىنىش بولغانىدى. تېخى يېقىندىلا ئۆتكۈزۈلگەن «كۈسەن مەدەنىيەت- سەنئەت بايرىمى» مەلۇم مەنىدە ئۇنتۇلغان قەدىمكى كۈسەن مەدەنىيىتى توغرىسىدا قايتا ئويغۇنۇشتىن تۇغۇلغان ئىپتىخارلىق ئېڭىنىڭ خاتىرىلەش پائالىيىتى شەكلىدىكى ئىپادىسىدىن ئىبارەت، خالاس.
ئۇنتۇلۇش بىلەن ئويغىنىش تارىخنىڭ چۆكۈش ۋە ئۆرلەش قانۇنىيىت ئاساسىدا يۈز بېرىدىغان ئومۇمىي ھادىسە. ئۇ سەۋەپسىز بولماستىن، ئىنسانىيەت مەدەنىيەت ئېقىملىرىنىڭ ئورۇن يۆتكىشى بىلەن بىۋاستە تۇتاشقان. ئاسىيادىن ئەڭ دەسلەپ ئات چېپىپ بارغان سىمىلىيان ۋە سىكتاي قەبىلىلىرى قەدىمكى كرېكلارنىڭ يەرلىك مەدەنىيىتىنى ئالەمشۇمۇل مەدەنىيەت تۈسىگە كىرگۈزگەنىدى، بۇ مەدەنىيەتنىڭ رىمدىكى داۋامى ئىمپېرىيە شەكلىدە ئۆركەشلىگەندە، ئاسىيادىن ئات چاپتۇرۇپ كەلگەن ھون –ئاۋارلار بىلەن يەرلىك گۇت قەبىلىلىرى ئۇنىڭغا ھالاكەت بېغىشلىدى. نەتىجىدە گرېك- رىم مەدەنىيىتى ئۇنتۇلدى. بۇ مەدەنىيەت مىڭ يىلدىن كېيىن ئەرەپ مەدەنىيىتى ۋە «يىپەك يولى» مەدەنىيىتى تەسىرىدە قايتا ئويغاندى. مانا بۇ ياۋرۇپادا ئەدەبىيات- سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىشىنىڭ ھەقىقى سىرى!
كۈسەن ــ تەكلىماكان قۇم دېڭىزى بويىدا خۇددى ئېگەي دېڭىزى قىرغىقىدىكى ئافىنا شەھىرىدەك قەدىم- قەدىم زامانلاردىكى «شەھەر –قەلئە دۆلىتى» سۈپىتىدە قەد كۆتۈرگەن بولۇپ، كۈسەننىڭ شەھەر نامى مىلادىدىن ئىككى ئەسىر ئىلگىرىكى خەن سۇلالىسى تارىخىدا، مىلادىدىن ئۈچ ئەسىر ئىلگىرىكى ھېندىستاننىڭ ئاسۇكا خانلىقى مەنبەلىرىدە مەۋجۇت ئىدى. بۇ ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىننىڭ مىلادىدىن ئىلگىرىكى 356-323- يىللاردىكى ئوتتۇرا ئاسىياغا يۈرۈش قىلغان ۋاختىدا كۈسەن دۆلىتى مەۋجۇتلىقىنى كۆرسىتىدۇ ۋە مەلۇم مەنىدە كۈسەن شەھرىنىڭ پۈتكۈل ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئەڭ قەدىمكى شەھەر- قەلئەلەردىن بىرى ئىكەنلىكىنى دەىلىللەيدۇ.
كۈسەن ئاجايىپ پارلاق ۋە مەڭگۈ ئىپتىخارلىق كۈسەن مەدەنىيىتىنىڭ ئاپىرىدىگاھى. كۈسەن- ئاجايىپ چىۋەر ۋە جۇشقۇن كۇچا ئاھالىلىرىنى يېتىشتۈرگەن مەدەنىيەت ۋە مەرىپەت بۆشىگى! مانا مۇشۇنداق قەدىمكى مەدەنىيەت ئاستانىسى «يىپەك يولى»نىڭ خاراپلىشىشى بىلەن خۇددى بۇلاق ياكى ئېقىن سۇدىن ئايرىلىپ، يامغۇر سۈيى بىلەن ئاندا- ساندا كۆكىرىپ تۇرغان توغراقتەك ئۆز ئۆتمىشىنى بىلىشكە ماجالسىز قالغاندا، «يىپەك يولى» قايتا ئېچىلدى.
2
كۈسەن مەدەنىيىتى كاتتا ئىلمىي تېما. ئۇ ھەقتە بىر قانچە كىتاپ تىزمىسىدىن ھاسىل قىلىنغان قامۇس يېزىش مۇمكىن. كۈسەننىڭ يازما تارىخىنى ئىلگىرىكى تاش قۇرال مەدەنىيىتى ۋە ئىپتىدائىي ئاڭ شەكىللىرى، كۈسەننىڭ شەھەر –قەلئە دۆلىتى بولغاندىن كېيىنكى شەھەر سېپىل- ئوردا ۋە تاشكېمىر بىناكارلىق سەنئىتى، كۈسەننىڭ كېيىنىش- مېھماندوستلۇق مەدەنىيىتى، كۈسەننىڭ بۇددا تارجىمە- تەربىيە مەدەنىيىتى، كۈسەنىڭ ھەيكەلتاراشلىق- رەسساملىق مەدەنىيىتى، كۈسەننىڭ مۇزىكا – ئۇسۇل –تىياتىر سەنئىتى، كۈسەننىڭ خەلقئارا سودا مەدەنىيىتى، كۈسەننىڭ باغۋەنچىلىك- ھۈنەرۋەنچىلىك مەدەنىيىتى قاتارلىق تېمىلار بويىچە توم-توم كىتاپلارنى يېزىپ يورۇتۇش مۇمكىن.
كۈسەن «يىپەك يولى» ئومۇمىي مەدەنىيەت قانىلىدىكى ئەڭ قىزىقارلىق شەھەر ئىدى. ئۇنىڭ دەسلىپىدە كۇشان خانلىقى، ئالدىنقى چىن، غەربى لياڭ، شىمالى ۋېي، سىمالى جۇ، شىمالى چى، سۈي ۋە تاڭ پادىشاھلىرىنى ھەيرەتتە قالدۇرغان مەدەنىيەت مۆجىزىلىرى، ئۇنىڭ ئاتام زامانلاردىلا يەرلىك مەدەنىيەت ئوچىقى كاتېگورىيىسىدىن ھالقىپ، خەلقلەر، شەھەرلەر زەنجىرىدىكى ئالتۇن ھالقىغا ئايلىنىپ قالغانلىقىنى، ئەينى زاماندا «سەرمەرقەند سەيقەلى رويى زېمىنەس» («سەمەرقەند روھىيەت دۇنياسىنىڭ ئۈزۈك كۆزى») ئەمەس بەلكى:
«كۈسەندۇر ئول زامان سۇمرۇغ ماكانى،
ئۇنىڭسىز توختىغان ئېرپان راۋانى»
بولۇپ قالغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. فېئوداللىق ئىللەت يىلتىزلىرىدىن ئۆسۈپ چىققان خەستە تۇيغۇلار تۈپەيلى، بۇ باھا بۇ باھانى «ئاشۇرۇۋەتكەنلىك» دەپ تونۇيدىغان، كۆنگەن قېلىپتىكى قاراشنىڭ ئېتىرازىغا ئۇچرىشى كۆرۈنۈپ تۇرسىمۇ، لېكىن بۇ قەدىمكى «يىپەك يولى»دا كۈسەننىڭ تۇتقان تارىخىي ئورنىنىڭ ھەقىقى يەكۈنىدىن ئىبارەت. بۇنداق نارازىلىقلارغا خاتىمە بېرىدىغان سائەت يېتىپ كەلمىگەن بولسىمۇ، دەۋران يېتىپ كەلدى! مانا بۇ «كۈسەن مەدەنىيەت- سەنئەت بايرىمى»نىڭ ئاددىي تەقلىدىيەتچىلىكتىن ۋە تېتىقسىز مەمۇرىيەتچىلىك دەبدەبىلىرىدىن ئايرىلىپ تۇرىدىغان ھەقىقىي ئەھمىيىتى.
3
كۈسەندە خانلىق سەلتەنىتىنى سۈرگەن شەھرىيارلارنىڭ تولۇق تەزكىرىسى ئىشلەنمىگەن بولسىمۇ، لېكىن دۇنياۋى ئۈچ چوڭ مەدەنىيەت تىپىگە سالماقلىق تەسىر كۆرسەتكەن پارلاق كۈسەن مەدەنىيىتىنىڭ ئالەمشۇمۇل تارىخىي قىممىتى جاھان ئەھلىگە ئايان بولۇپ تۇرماقتا. بىز گرېك- رىم مەدەنىيىتىگە كۈسەن مەدەنىيىتى كۆرىنەرلىك تەسىر كۆرسەتكەن دېيەلمەيمىز. ئەمما كۇشان –كۈسەن مەدەنىيەت تىپىگە كۈسەن مەدەنىيىتىنىڭ كۆرسەتكەن تارىخىي تەسىرىنى ئىنكار قىلىش مۇمكىن ئەمەس. بۇددىزىم بىرخىل دىنىي تەلىمات سۈپىتىدە ھىندىستاندا مەھەللىۋى ئېتىقاد بولۇپ، كېيىنچە ئاسۇكانىڭ زور كۈچ بىلەن تەرغىپ قىلىشى بىلەن كېڭەيتىلگەن بولسىمۇ، ئۇ پەقەت كۇشان خانلىقى دەۋرىدە، ئېنىقراقى كانىشكا زامانىدىلا ھىندىستان ئوتتۇرا ئاسىياغا ۋە تەدرىجىي جۇڭگۇغا تارقالغان. بۇددىزىم نوملىرى تەرجىمە- تەفسىرچىلىكى، بۇددىزىم ھەيكەلتاراشلىقى ۋە رەسساملىقى ئارقىلىق كۆپ مىللەت، كۆپ تىل ۋە خىل مەدەنىيەتلەرگە تەسىر كۆرسىتىدىغان خەلقئارا دىنىي مەدەنىيەت تىپىگە ئايلىنالىغان. بۇددىزىم سەنئىتى كۈسەندە «كۈسەن ئۇسلوبى» ھاسىل قىلغان. كۈسەنچە تەرجىمە (كومراجىۋا بۇ جەھەتتىكى نوپۇزلۇق شەخس) تىپى، كۈسەنچە بۇددىزىم مائارىپى تىپى شەكىللەندۈرگەن. كۈسەنچە بۇددا ھەيكەلتاراچلىقى ۋە رەسساملىق ئۇسلوبى قايتىپ يەنە كۇشان- قەندىھار، ھىندىستان- باميان بۇددا سەنئىتى ۋە ھەيكەلتىراشلىقىغا تەسىر كۆرسەتكەن. كۈسەندىن ھىندىستاندا نۇسخىسى بولمىغان كونا برامان يېزىقى قوليازمىلىرى بىلەن تەرجىمە قىلىنغان بۇددا دەستۇرلىرىنىڭ تېپىلىشى كۈسەن مەدەنىيىتىنىڭ كۇشان- كۈسەن مەدەنىيەت سېستىمىسىدا تۇتقان غايەت زور ئورنى ۋە تەسىرىنى كۆرسەتتى. بۇ مەنىدىن ئېيتىش مۇمكىنكى، كۈسەن بۇددا سەنئىتى يالغۇز پۈتۈن بۇددا سەنئىتىدىكى ئەڭ نەپىس نەمۇنە بولۇپ قالماستىن، يەنە ئۇ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك، كورىيە، ياپۇنىيە، كېيىنكى ھىندىستان بۇددا سەنئىتىنىڭ راۋاجلىنىشى ئۈچۈنمۇ ئىلھام ۋە بېشارەت بېغىشلىغان.
ئىنسانىيەتنىڭ خەلقئارالىق مەدەنىيەت تىپلىرىنىڭ گرېك- رىم مەدەنىيەت تىپى، كۇشان-كۈسەن مەدەنىيەت تىپىدىن كېيىنكى ئۈچىنچى چوڭ مەدەنىيەت تىپى ـ سۈي تاڭ مەدەنىيەت تىپىگە كۈسەن مەدەنىيىتى سالماقلىق تەسىر كۆرسەتكەنلىكى ئومۇم ئېتىراپ قىلغان تارىخىي پاكىت ۋە تارىخىي قىممەتتىن ئىبارەت. كۈسەن بۇددا تاشكېمىر سەنئىتى، ھەيكەلتىراشلىقى، رەسساملىقى، موزىكا –ئۇسۇل- تىياتىر سەنئىتى، قىياپەت سەنئىتى (كېيىنىش، زىبۇ- زىننەت، پەرداز قىلىش)، ئوردىلارنىڭ جاھازلىنىشلىرى بىلەن بۇددا تەرجىمە، تەفسىر ۋە مائاتىپ ئالدىنقى چىن پادىشاھى خوجيەن (365ـ385) بىلەن غەربى لياڭ پادىشاسى لۈي گۇاڭ (382ـ397)نىڭ پۈتۈن كۈچ بىلەن كۈسەنگە يۈرۈش قىلىش ھەۋىسىنى قوزغىغان. نەتىجىدە لۇي گۇاڭ كومراجىۋانى ھەم 20 مىڭ تۇياق ئات- خېچىردا كۈسەن سەنئىتى ۋە مەدەنىيەت نەمۇنىلىرىنى غەربى لىياڭنىڭ پايتەختىگە (ھازىرقى ئوۋېي) يۆتكەپ كەتكەن. بۇنىڭدىن كومراجىۋا باشلىغان يېڭىچە بۇددا تەرجىمانشۇناسلىقى، مائارىپى ۋە ماھايانا مەزھىپىدىن ئىبارەت ئۈچ خىل مەدەنىيەت ھادىسىسى، دۇنخۇاڭ بۇددا تاشكېمىر سەنئىتى، غەربى لياڭ موزىكا- ئۇسسۇل سەنئىتى شەكىللەنگەن. كېيىنچە شىمالىي ۋېي، شىمالى چىن ۋە شىمالى جۇ پادىشاھلىرى داتۇڭ، لوياڭ، چاڭئەنلەردە كۈسەنچە تاشكېمىر سەنئىتى بىناكارلىقىنى باشلىغان، مەلىكە ئاسىنا، سۇجۇپ، بەيجىتۇڭ، ئاققارى ماندا باشچىلىقىدا كۈسەن كۈيشۇنسلىق نەزىريىسى، مۇزىكا-ئۇسۇل –تىياتىرسەنئىتى، كېيىم- كېچەك، زىبۇ- زىننەت، ئات مىنىش، يىمەك- ئىچمەك مەدەنىيىتى ئىچكى ئۆلكىلەرگە ئېقىپ كىرگەن. سۇي، تاڭ سولالىرى دەۋرىدە بۇ كۈچلۈك مەدەنىيەت قىزغىنلىقى قوزغاپ دەبدەبىلىك ھالدا يېرىم ئەسىردىن ئارتۇق داۋاملاشقان، روشەنكى، جۇڭگۇ تارىخىنىڭ دۇنياغا يۈزلەنگەن ئالتۇن دەۋرى- سۈي ـ تاڭ زامانىدا كۈسەن مەدەنىيىتى نوپۇزلۇق تارىخىي قىممەت ياراتقان.
دۇنياۋى تارىخىي خاراكتىر ئالغان مەدەنىيەت كۈسەن مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرىمۇ سېزىلەرلىكتۇر. بۇ تەسىر مۇھىمى سۇجۇپنىڭ 12 تېمپېراتسىيىلىك كۈيشۇناسلىقى ئاساسىدىكى فارابىنىڭ مۇزىكا تەلىماتى، كۈسەن –ئىدىقۇت ئاھالىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان جىڭگىزخان قوشۇنلىرى ۋە باخشى- زىيالىلارنىڭ غەربى ئاسىيادىكى مەدەنىيىەت پائالىيىتى، كۈسەندىكى چالغۇلار، كۈسەنچە تۈركىي مۇزىكىلارنىڭ ئەرەپ خەلىپىلىكلىرىدىكى موزىكا ۋە موقاملارنىڭ شەكىللىنىشىدىكى ئىجابىي ئەھمىيىتى قاتارلىقلاردا نوقتۇلۇق ئىپادىلىنىدۇ. مەلۇم مەنىدە ۋاستىلىك شەكىلدە بۇ تەسىر ئەرەپ مەدەنىيەت جۇغلانمىسى ئارقىلىق ياۋرۇپا ئەدەبىيات- سەنئەت قايتا گۈللىنىش ھەركىتىنىڭ مەزمۇنىنى بېيتتى.
4
كۈسەن مەدەنىيىتىنى ئادەتتىكى يەرلىك مەدەنىيەت ھالىتىدىن خەلقئارا مەدەنىيەت تىپلىرىغا سالماقلىق تەسىر كۆرسەتكەن، ئۆز ئالدىغا ئۇسلوپ ھاسىل قىلىش سەۋىيىسىەە كۆتۈرگەن. كۈسەننى يىپەك يولىدىكى ئەڭ جەلىپكار شەھەر قىلىپ تونۇتقان نەرسە نېمە؟ مېنىڭچە ئۇ ئىككى مۆجىزىدىن ئىبارەت.
ئۇنىڭ بىرى، كۈسەن مائارىپى، كۈسەن ئەينى زاماندا بۇددا دىنىي، تىل، سەنئەت، تەبىئىي پەن، ئىجتىساد، قانۇن ۋە تىبابەتچىلىك مائارىپىدا ئالدىنقى ئورۇندا تۇرغاچقا ئۇنىڭغا توققۇز چاۋۇپ، سوغدى، كەشمىردىن ۋە جۇڭگۇدىن ئوقۇغۇچىلار، بىكسون- بىكسونى (ئەر- ئايال دىنىي كۇرسانتلار) كېلىپ ئوقۇغان، «قۇت»، «نىلىفەر»، «بۇساۋارناتخان»، «جام»، «تام»، «شىمالى تاغ»، «ئون سۇ»، «ھال (قىزىل)»، «شوركەنت» (شورچۇق)»، «يونما»، «چولتاغ (جاۋاغۇل) ناملىق بىھمارلار (ئوقۇش يۇرتلىرى) بىلەن جانبازلىقنى بىرلەشتۈرگەن «ئالىپ» (باتۇرلۇق) بىھاراسى كۈسەن دىيارىغا يۇلتۇزدەك چېچىلغان. بۇ تۇشما، باي، فاچىن، بۇيان، كومىراجىۋا، كوبىرالاربۇ، ۋاسۇ مىترا، سامگاراكا قاتارلىق مەشھۇر ئەللامىلەر بىلەن ۋىدۇساكا، سۇجۇپ ۋە ئۇنىڭ دادىلىرى بۇ يەردە تەلىم- تەربىيە بىلەن شۇغۇللانغان. كومراجىۋا لېكسىيە ئوقۇغاندا ئالتۇن شىر تەختىدە ئولتۇرىدىغانلىقى، پادىشاھ- ئەمەلدارلارنىڭمۇ دەرسكە داخىل بولىدىغانلىقى ئەينى زامادا مائارىپنىڭ نەقەدەر ئۇلۇغلانغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. بۇنداق ئەۋزەل ئورۇنغا كۆتۈرۈلگەن مائارىپ، نوقۇل دىنىي ئەپسانىۋى خانىقا مائارىپى بولغاندا ئىدى، ئەينى زامان كۈسەن ئونۋېرسال مەدەنىيىتى ۋە ئۇنىڭ خەلقئارا تەسىرىنى قىياس قىلىش مۇمكىن بولمىغان بولاتتى.
بۇ مۆجىزىنىڭ يەنە بىرى، جەلقئارا سودا- تىجارەتتىن ئىبارەت. ئېيتىش كېرەككى، كۈسەن «يىپەك يولى» گۈللەنگەن تارىخىي موھىتتا روناق تاپقان. كۈسەن ئىقتىسادىي ئادەتتىكى دېھقانچىلىق، چارۋىچىلىق، ھۈنەرۋەنلىك ۋە ئايلانما ئىچكى بازار ئىگىلىكىدىن ئاللىقاچان ھالقىپ كەتكەنىدى. ئۇنىڭ يېزا ئېگىلىكى، چارۋىچىلىقى، باغۋەنچىلىكى خەلقئارا سودا تەلەپلىرىگە ماسلاشقاندىن تاشقىرى، ئۇنىڭ ھۈنەرۋەنچىلىكى- كىمخاپ، تەتىللا، زىبۇزىننەت، كىيىم-كېچەك، ھاراق –شاراپ تاماكا، دورا ۋە دورا ماتىرياللىرى، يۇڭ- تېرە، ساراي- قونالغۇ مۇلازىمىتى قاتارلىق ئىقتىسادىي تارماقلىرىمۇ «يىپەك يولى» تۈسىنى ئالغان. كۈسەنلىكلەر كارۋان سودىسى قىلىش ۋە باج ئېلىشتىن تاشقىرى، تۈركۈم- تۈركۈم ماھىر تىجارەتچىلەرنى، بۇددا مانىي ئۆلىمالىرىنى، سەنئەتچىلەرنى ئارقا-ئارقىدىن يىراق-يىراق جايلارغا ئەۋەتىپ «يىپەك يولى» لېنىيىسىدىن نۇرغۇن ئىقتىسادىي قىممەت يىغىپ ئالاتتى. كۈسەننىڭ شۆھرىتىئاشقانسېرى، ئۇنىڭغا قىزىقىدىغانلار كۆپەيدى. شۇنىڭ بىلەن خەلقئارا سودا مەرگەزلىرىدىن بىرى بولۇپ قالماي، يەنە مائارىپ ۋە سەنئەت ئاستانىلىرىدىن بىرى سۈپىتىدىمۇ نۇرغۇن تاپاۋەتكە ئىگە بولدى. لۈي گۇاڭ، فاخۇي، شۇەنجاڭلار كۈسەن شەھەر مەدەنىيىتى، خانلىق ئوردىلىرىدىكى ئېسىل بويۇملاردىن ئۆز ھەيرانلىقىنى ئىپادىلەشكەن. مەلىكە ئاسىنامۇ توي جابدۇقلىرىنى ئاساسەن كۈسەنگە زاكاز قىلدۇرغان. شىمالىي ۋېي سۇلالىسى پەقەت بىر قانچە تاشكېمىر بىنا قىلىشتا خەزىنە قىيىنچىلىقىغا ئۇچرىغان بولسا، كۈسەندە بىرقانچە يۈزلىگەن تاشكېمىرلار ئارقا-ئارقىدىن بىنا قىلىنغان. قەدىمكى كۈسەنلىكلەر چىۋەر ۋە ئەقىللىق ئىدى. ئۇلار بىر قولدا مائارىپنى، بىر قولىدا خەلقئارا سودىنى چىڭ تۇتۇپ، بۇ ئىككى قانات بىلەن ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخىدىكى ئالتۇن سۇمۇرغاقا ئايلانغان ۋە «يىپەك يولى»دا بىر مەزگىل پەرۋاز قىلغان. ئۇلار مائارىپسىز بايلىقنىڭ ئاپەتلىكىنى، بايلىقسىز مائارىپنىڭ كۈلپەتلىكىنى چۈشەنمەيدىغان خامۇشلاردىن ئەمەس ئىدى. ئېھتىمال، ئۇلار ئۆتمۈشتىكى تارىخىي ساۋاقلار بىلەن «يىپەك يولى»دا جاھاندارچىلىق قىلىش تەجرىبىلىرىدىن مائارىپ ۋە مائارىپ ئەۋزەللىكى ئاساسىدىكى خەلقئارا ئىقتىسادتىن ئىبارەت بۇ ئىككى ئەڭگۈشتەرگە ئىگە بولغان بولۇشى مۇمكىن.
5
«يىپەك يولى»نىڭ خاراپلىشىشى كۈسەنگە تارىخىي خاراكتىرلىك پاجىئە ئېلىپ كەلدى. ئۇ راۋان خەلقئارا قاتناش ۋە سودىدىن مەھرۇم بولدى. تەبىئىي ئىگىلىك جەمبىرىكىگە چېكىنىشكە مەجبۇر بولدى. بېكىنمىچىلىككە بەنت بولدى. ئۇنىڭ مائارىپ ئورنىغا نادانلىق، مەدەنىيىتى ئورنىغا جاھىللىق دەسسىدى. ئۇ قۇم ۋە سۇ ئاپىتىدىن ئۆزىنى قۇتۇلدۇرالمايدىغان مەجرۇھقا ئايلاندى. ئۇنىڭ تاغ باغرىدىكى سەنئەت جاۋاھىراتلىرىنى يەر تەۋرەش، سۇ يالاش ۋە ئەسەبىي نادانلىق ۋەيران قىلىدى. ئۇنىڭ تەكلىماكان ياقىسىدىكى شەھىرى كېتىكتەك بىر قانچە شەھەرلەرنى كۆچمە قۇم يالماپ كەتتى. ئۇ ئۆز –ئۆزىنى تولىمۇ تەسلىكتە تەمىلەيدىغان، كۆڭۈلنى ئەلنەغمە- ئۇسۇللار بىلەن بەزلەپ تۇرىدىغان بىچارە قىياپەتكە مۇپتىلا بولدى. بۇلار يەنە ئۇنىڭ «يىپەك يولى»دىن ئايرىلىپ قالغانلىقى، مائارىپ ۋە خەلقئارا ئىقتىساد سېستىمىسىدىن تولىمۇ يىراقلاپ كەتكەنلىكىدىن بولدى. مانا بۈگۈن «يىپەك يولى» قايتا ئېچىلدى. خەلق كۆزىدىكى غەپلەت دىۋىلىرى كۆتۈرۈلدى. كۈسەنلىكلەر ئۇيقۇدىن قوپقان سۈبھىلىك ھېس- تۇيغۇلىرى بىلەن ئۆز- ئۆزىنى بىلىش، ئۆز بەخت- سائادىتىنى ئىزدەش يولىدا «كۈسەن مەدەنىيەت –سەنئەت بايرىمى»نى ئۆتكۈزۈشكە تۇتۇندى.
«كۈسەن مەدەنىيەت- سەنئەت بايرىمى» مىۋە قېقىش سەيلىسى ئەمەس، بەلكى يېڭى ئويغۇنۇش ئابىدىسى بولۇپ قالغۇسى. مائارىپ ئېڭىنىڭ ئۈستۈنلىكىنى تىكلەش يولىدىكى،  مائارىپنى ئومۇمىي خەلقنىڭ تەقدىر تارازىسى قىلىش يولىدىكى يېڭى باشلىنىش بولۇپ قالغۇسى!
1993-يىل 10- ئاي
مەنبە: «يىپەك يولىدىكى توققۇز ھېكمەت»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

ھۇما

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (14)
ئۇيغۇرلار ۋە ئۇلارنىڭ تۇرمۇش مەدەنىيىتى توغرىسىدا

ئۇيغۇرلار شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايونىدا توپلىشىپ ياشايدىغان غوللۇق، يەرلىك مىللەت ۋە ئاپتۇنۇمىيە ھوقۇقى يۈرگۈزگۈچى مىللەت، ئۇيغۇرلار پارچە ھالەتتە، جۇڭگۇنىڭ بىر قاتار چوڭ شەھەرلىرىدە خىزمەت ۋە تىجارەت قىلىدۇ. ئۇيغۇرلار جۇڭگۇدىن باشقا، قازىقىستان، تۈرۈكمەنىستان، ئەرەبىستان، تۈركىيە، ئاۋستىرالىيە، گېرمانىيە، روسىيە، ئامرېكا قاتارلىق دۆلەتلەردە كۆرۈنەرلىك نوپۇستا، مۇئەييەن جامائەت تۈركىمىي شەكلىدە ياشايدۇ.
ئۇيغۇرلار ھازىر دېھقانچىلىق، باغۋەنچىلىك، ھۈنەرۋەنچىلىك، سودا –سېتىق، مەدەنىيەت –مائارىپ قاتارلىق كەسىپلەر بىلەن شۇغۇللىنىدۇ. ئۇلار ھازىر بازار ئېگىلىگىنى مەرگەز ۋە تەڭشىگۈچ قىلغان ھازىرقى زامان ئىقتىسادىي تۇرمۇشىغا بارغانسېرى ئۆزلەشمەكتە. ئۇيغۇرلار نۆۋەتتە تارىخىي تەرەققىياتنىڭ يېڭى قاتلىمىنى ھاسىل قىلماقتا.
ئۇيغۇرلار مەرگىزىي ئاسىيا تىپىدىكى قەدىمكى قەبىلە ۋە خەلقلەردىن تەشكىل تاپقان. جۇڭگۇ ۋە چەتئەل ئالىملىرى ئۇيغۇرلارنىڭ مىللەت مەنبەسى توغرىسىدا كۆپ ئىزدەندى. ئۇلار مىلادىدىن 2000 ــ 3000 يىل ئىلگىرى شىمالىي ئالتاي دالىسىدىكى ئاندرونوۋ ـ مىنوسېنىك رايونلىرىدا ياشىغان ئارى (ئارىيان) قەبىلىلىرى، سىكتاي- ساك خەلقلىرىنى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەڭ قەدىمكى ۋە ئاسىياچە ئاق جىنىسلىق (ئاق تەنلىك) ئەجداتلىرى دەپ قاراشماقتا. قەدىمكى جەسەتلەرنىڭ باش سۆڭەك ئانالىزى، قان تىپى، قەدىمكى ئارىيان- سىكتاي- ساك ئەپسانە فولكلورى، كىيىنىش ۋە موزىكا، ئۇسسۇل، بايرام، سەيلە- مەرىكىلىرى بۇ مۇھاكىمىگە كۈچلۈك ئىسپات ھازىرلاپ بەردى. ئەينى زاماندىكى «ئات مەدەنىيىتى» بۇ كەڭ ماكاندا جۇڭگۇنىڭ رەسمىي يىلنامىلىرىدا «ئۇلۇغخور (大胡)» دەپ ئاتالغان ئارىيان ـ سىكتاي ـ ساك خەلقلىرىنىڭ زور يۇغۇرىلىشىنى مەيدانغا كەلتۈردى. ئارىيان ـ سىكتاي ـ ساك قەبىلىلىرى مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 2000- يىللاردىن تاكى 5-، 6- ئەسىرلەرگىچە غەرپ، جەنۇپ ۋە شەرىققە يۆتكىلىپ، ئىران ئېگىزلىكى، ھىندىستان زىمىنى ۋە چىلەن تاغلىرى ئەتراپىغا كېڭەيدى ۋە ئىرانى خەلقلەر، ھىندىستان ئارىيان ـ ساكلىرى، تارىم ساكلىرى ۋە تۇخار قەبىلىىرىنىڭ مىللەت تەركىبىگە سالماقلىق تەسىر كۆرسەتتى. مىلادىيىدىن ئىلگىرىلا ساكلارنىڭ ئاسىنا قەبىلىلىرى بىلەن مۇڭغۇللوئىد (مۇڭغۇل ئىرقى) تىپىدىكى ئاشىد قەبىلىلىرى ئاسىنا ئۇرۇقىنى ئاساس قىلىپ قوشۇلدى. نەتىجىدە مەرگىزىي ئاسىيا ئۇلۇغخورلىرىنىڭ 2- تۈركۈمى ـ تۈركلەر مەيدانغا چىقتى. ئۇيغۇرلار ئەنە شۇ ئارىيان ـ سىكتاي ـ ساك خەلقىنىڭ يىراق ئەۋلادى، تۈركىي تۈركىمىنىڭ يېقىن ئەۋلادى ھېساپلىنىدۇ.
جۇڭگۇ يىلنامىلىرىدە غەربى جۇ سۇلالىسى زامانىدىكى ھازىرقى گەنسۇ (كەڭساي) ۋە ئوردۇس ئوتلىقى ئەتراپىدا ياشىغان گۇيفاڭ (鬼方)، دى- زەي (狄翟) قەبىلىلىرىنى، كېيىنچە بايقال كۆلى ئەتراپىدا ياشىغان دىڭلىڭ (دەنلەن) خەلقىنى ئۇيغۇرلارنىڭ بىۋاستە مەنبەلىرىدىن بىرى دەپ قارىغۇچىلارمۇ بار. ئۇلار دىڭلارنى شەرقىي ۋە غەربى دىڭلىڭلارغا ئايرىپ، بايقالدىن يېنسەيگىچە، يىنسەيدىن يەتتە سۇ ۋە سىر دەرياسى ساھىللىرىغىچە ياشىغان دەپ قارايدۇ. يېقىنقى يىللاردىن بۇيان دىڭلىڭلاردىن باشقا، قەدىمكى تۇرپان، كىروران ئاھالىلىرى بولغان ئۇجيې (乌结)، ئۇخۇ (乌护) ۋە قوش قاڭقىل (姑师) قەبىلىلىرىنى ئۇيغۇرلارنىڭ مىللەت مەنبەسى دېگەن قاراشلارمۇ مەيدانغا چىقتى.
ئۇيغۇرلار مەركىزىي ئاسىيادىكى قەدىمكى مىللەت، ئارىيان ـ سىكتاي ـ ساك ـ تۈركىي خەلقلەر تۈركىمىدىكى مەدىنىيەتلىك خەلق. ئۇلارنىڭ جىسمانىي خۇسۇسىيىتى ۋە قان ئالاھىدىلىكى، تىل ۋە ئەدەبىيات- سەنئەت ئالاھىدىلىكى، مىللىي ئېتنوگرافىك تۇرمۇش ئادىتى ۋە تۇرمۇش ئالاھىدىلىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ناھايىتى يىراق تارىخىي قاتلاملىرىنى، تارقىلىش ماسىشتابىنى، مىللەت مەنبەسى ۋە ھەرخىل تەركىبلەرنى ئۆزلەشتۈرۈش ئىقتىدارىنى، ئەجداتلىرىنىڭ بارلىق مۇنەۋۋەر فولكلورى ۋە تۇرمۇش مەدەنىيىتىگە تولۇق ۋارىسلىق قىلىش سالاھىيىتىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ.
ئۇيغۇرلار ئوتلاق مەدەنىيىتى، ئاتلىق كۆچۈش قىسمەتلىرى، بوستان مەدەنىيىتى، يىپەك يولى ئالاقىلىرى كۆپ خىل دىنىي مەدەنىيەت باسقۇچلىرىنى باشتىن كەچۈردى.
ھازىرقى زامان ئۇيغۇرلىرى، نوقۇل ھالدا 840-يىلى ئۇرخۇن ۋادىسىدىن تارىم ۋادىسىغا كۆچكەن ۋە بۇ يەردىكى ساك، تۇخار، سوغدىلارنى ئۆزلەشتۈۈپ مەيدانغا كەلگەن دېگەندە، يەنىلا ئۇرخۇن ئۇيغۇرلىرى بىلەن تارىم ۋادىسىدىكى ساك، تۇخار، سوغدىلارنىڭ قايسى تارىخىي قاتلامدا قانداق تىلدا سۆزلەشكەنلىكىدىن قەتئىي نەزەر، ئورتاق ھالدا مەركىزىي ئاسىيا ئۇلۇغخورلىرى بولغان ئارىيان تۈركۈمى ۋە تۈركىي تۈركىمگە بولغان تېرەن يىلدىزداشلىقىنى ئالدىنقى شەرت قىلىش كېرەك. بۇ خەلقلەر كۆچمە چارۋىچىلىق ۋە «ئات مەدەنىيىتى» تۈپەيلىدىن مەركىزىي ئاسىيا رايونىغا ـ مۇھىمى تارىم ۋە سىر دەريا ۋادىلىرىغا، بايقال ۋە مۇڭغۇل ئوتلاقلىرىغا كەڭ تارقىلىپ ياشىدى. ئۇلار جۇڭگۇ ۋە ئىران (ئاخمانى) ئىمپېرىيىلىرىگە ېيقىن جايلاردا ھاكىمىيەت مەركەزلىرىنى بەرپا قىلغان ھون ۋە ساك ئەنئەنىلىرىەە دېيەرلىك ۋارىسلىق قىلدى. ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقى يىمىرىلىپ، ئۇيغۇرلار غەرپكە كۆچكەندىن كېيىنمۇ خان ئۇرۇقى بولغان ياغلاقارلار گەنجۇ ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇرغاندىن باشقا، ئادىزلار باشچىلىقىدىكى باشقا ئۇيغۇر قەبىلىلىرى قۇچۇ، كۈسەن، قەشقەر، سۇياپ ـ سىر دەرياسى ۋادىسىغا يۆتكىلىپ ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى، كۈسەن ئۇيغۇر خانلىقى ۋە قاراخانىلار ھاكىمىيەتلىرىنى بەرپا قىلدى. خوتەن ياغلاقار قالقالۇخانى داۋاملىق گەنجۇ ياغلاقار ئۇيغۇر خانلىقى بىلەن قۇدىلىق مۇناسىۋىتىنى ساقلىدى. بۇ ئۇرخۇن ۋە گەنجۇ، خوتەن ياغلىقارلىرىنىڭ قەبىلىۋى يېقىنلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ. بۇ خۇددى ئۇيغۇرلار قەدىمكى سەمەرقەنت ھاكىمى ئاپراسىياپنى ئۆزىنىڭ قەھرىمان پادىشاھى دەپ ئىزچىل ھۆرمەتلەپ كەلگىنىگە ئوخشاش ئەھۋال.
ئۇيغۇرلارنىڭ ئېتنونىمى (مىللەت نامى) قاچان كېلىپ چىققانلىقى نامەلۇم. بىرىنچىدىن، بۇ ئېتنونىمنىڭ پەيدا بولغان ۋاقتىنى ئۇيغۇرلارنىڭ دەسلەپكى ئېتنىك تۈركىمىنىڭ مەيدانغا كەلگەن ۋاقتى قىلىپ بېكىتىۋالغىلى بولمايدۇ؛ ئىككىنچىدىن، ئۇيغۇر دەپ ئاتالغان قەبىلە دەسلەپ ياغلاقار باشچىلىقىدىكى ئۇيغۇر ئىتتىپاقىغا قاتناشقان بىر قەبىلىنىڭ نامى بولۇپ، بۇ خاسىيەتلىك نام پۈتۈن ئۇيغۇر ئىتتىپاقى ۋە ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ئورتاق نامى قىلىپ قوبۇل قىلىنغان، ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقى يېمىرىلگەندىن كېيىنمۇ گەنجۇ، ئىدىقۇت، كۈسەن خانلىرى ئۆز سەلتەنەت ناملىرىغا ئۇيغۇر نامىنى قوشۇپ ئىشلەتكەن. ھازىرقى يۇگۇ ـ سېرىق ئۇيغۇرلارمۇ ئۆز نامىنى ياغلاقار ياكى باشقا قەبىلە نامىدا ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇر نامىدا ئىشلەتتى.
«ئۇيغۇر» ئىبارىسى ئومۇمىي مەنىدە «ئويۇشۇش، ئويۇشماق» دېگەن مەنىدە ئىزاھلانماقتا.
ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇش مەدەىنىيىتى ئۇلارنىڭ ئۇيغۇر نامىنى قوللىنىش ۋە سىياسى ھاكىمىيەت ئورنىتىشىدىن خېلى بۇرۇنلا تەدرىجى شەكىللەندى ۋە ئۇيغۇر ھاياتىنىڭ ھەرقايسى تارىخى قاتلاملىرىدا داۋاملىق راۋاجلىنىپ، تۇرمۇش مەدەنىيىتى ئىزچىللىقى بىلەن تارىخى قاتلاملىقى زەنجىر ھالقىسىنى ھاسىل قىلدى. بىز ھازىرقى ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇش مەدەنىيىتىگە نەزەر سالساق، ئۇيغۇرلارنىڭ مۇكەممەل ئېتنولوگىيىلىك تۇرمۇش مەدەنىيىتىگە ئىگە ئېتنىك مىللەت ئىكەنلىكىنى جەزىملەشتۈرىمىز.
ئۇيغۇر تارىخىدا جەڭگىۋار ئاياللار، ھاكىمىيەتكە قاتناشقان تۈركەن خاتۇندەك ئاياللار، شائىرە ۋە مائارىپچىلار خېلى كۆپ بولغان. تۇغۇت مۇناسىۋىتى بىلەن ئانا- بالىلار مەبۇدىسى ئۇماي ئانىغا (ئىسلامىيەتتىن كېيىن پۈۋى پاتىمەگە) سېغىنىش، بالىنىڭ قىرىق سۈيى، ئات قويۇش مۇراسىمى، بۆشۈك تويى، ئوغۇل بالا يەتتە ياشقا توشقاندا خەتنە قىلدۇرۇپ مۇراسىم ئۆتكۈزۈش، پەرزەنتلىرىنى مەكتەپكە ياكى ھۈنەرگە بېرىش ئادەتلىرى ئىزچىل ساقلىنىپ كەلدى.
ئۇيغۇرلاردا نىكاھ مۇناسىۋىتى بىلەن چاي ئىچكۈزۈش، توي ئالدىدىكى مەسلىھەت چايلىرى، نىكاھ ئوقۇپ قىز- يىگىتنىڭ رازىلىقىنى ئېلىش، توي مۇراسىمى، يىگىت – قىزلار ئولتۇرىشى، قۇدىلار چىللاقلىرى ئىزچىل ساقلىنىپ كەلدى. ئۇيغۇرلاردا دەپنە مۇراسىمى ھەرقايسى دىنىي مەدەنىيەتلەر تەسىرىدە ھەرخىل بولسىمۇ، ئەمما مېيىتنى پاكىزە يۇيۇپ كېپەنلەش، ھازىدارلار ئاق رومال سېلىپ، ئاق بەلۋاغ باغلاپ يىغا زارە قىلىش، مېيىتنىڭ نامىزىنى چۈشۈرۈش، جىنازىنى ئالمىشىپ، تالىشىپ كۆتۈرۈش قەبرىستانلىققا ئېلىپ بېرىش، لەھەتتە مېيىتنىڭ يۈزىنى قىبلە (غەرپ) تەرەپكە قىلىپ ياتقۇزۇش، ئىچ كۆرنىڭ ئاغزىنى كېسەك بىلەن ئېتىپ، تاش كۆرنى توپا بىلەن كۆمۈش، قەبرە بېشىدا مېيتنىڭ ئىجابى تەرىپىگە گۇۋاھلىق بېرىش، قەبرە تېشى- گۈمبەز ئورنىتىش، مېيىتنىڭ يەتتە، قىرىق، يىل نەزرىلىرىنى ئۆتكۈزۈش ئادەتلىرى بىردەك ئىزچىل بولۇپ كەلدى. ئۇيغۇرلار ۋە ئۇلارنىڭ ئەجداتلىرى مېيىت سۆڭىكىنى كاھىش (ساپال) ساندۇققا سېلىپ يەرلىككە قويۇش، مېيىتنى تاش كۆرگە كۆمۇش، مىيىتنى ئاستىغا ياغاچ شادا قويۇلغان گۆرگە ياتقۇزۇپ، ئۈستىگە قىزىل توپراق ۋە قۇم تۆكۈپ كۆمۈش، شام گۆرگە قويۇش، مېيىتنى كۆيدۈرۈپ كۈلىنى قۇتىغا سېلىپ بۇددا مۇنارلىرىغا تىزىپ قويۇش قاتارلىق دەپنە قىلىش ئۇسۇللىرىنىمۇ قوللاندى.
ئۇيغۇرلاردا ھېيت- ئايەملەر قەدىمكى تەقۋىم (كالىندار) قائىدىلىرى بويىچە ئۆتكۈزۈلۈپ كەلدى. «نەۋرۇز» (نورۇز) بايرىمى، «كۆك مەشرىپى»، «سۇ- مۈلەك» ئايەملىرى باھار- نورۇز بايرىمىدىن ئىبارەت بولۇپ، بۇ بايرام يىراق قەدىمكى زامانلاردىن بېرى ئۇيغۇر ۋە ئۇنىڭغا قېرىنداش مىللەتلەرنىڭ يېڭى يىل بايرىمى بولۇپ كەلدى. ئۇيغۇرلار يەنە «قىزىلگۈل سەيلىسى»، «قوغۇن سەيلىسى» قاتارلىق يازلىق –كۈزلۈك بايراملارنى ئۆتكۈزىدۇ. بۇددىزىم مەزگىلىدە بەش يىلدا بىر قېتىم ئۆتكۈزۈلىدىغان «بۇرھان (بۇت) يۆتكەش» مۇراسىملىرى بولغانىدى. ئىسلامىيەتتىن كېيىن، قۇربان ھېيىت، روزا ھېيىت ئايەملىرى نورۇز بايرىمى بىلەن قوشۇلۇپ ئۇيغۇرلارنىڭ ئاساسلىق بايراملىرى بولۇپ قالدى.
ئۇيغۇرلاردا يېقىنقى يىللارغىچە (يېزىلاردا ھېلىمۇ بار) قوۇ ئىگىلىكى ھەربىر چوڭ ئائىلىنىڭ تۇرمۇش ھۆجەيرىسى بولۇپ كەلدى. چۆللۈكلەر بىلەن قورشالغان ھەرقايسى بوستانلىقلار قويۇق دەرەخلەر، ئېقىن سۇلار، ئۆم ئولتۇراقلاشقان ئاھالىلەر بىلەن قاپلىنىپ قالماستىن، بەلكى ھەرقايسى قوقورۇلارمۇ مېۋىلىك باغ، ئۈزۈم باراڭلىرى بىلەن قاپلىنىدۇ، ئۇيغۇر قورۇلىرى نەقىشلىك دەرۋازا، پىشايۋان، ئايۋان- ساراي، ئوغۇل- قىزلار ئۆيلىرى، قازناقلار بىلەن بىر يۈرۈش قىلىنىدۇ. بەزى قورۇلار بالىخانا ئۆيلەرنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. كۆپۈنچە ئۆيلەر گەجلەنگەن ۋاسا بىلەن «ۋاساجۇپ» قىلىپ يېپىلىدۇ. ھەرخىل نەقىشلىك مېھراپ (مەرەپ) تەكچە ۋە مورىلار بىلەن بېزىلىدۇ.
ئۇيغۇرلار ناخشا- ئۇسۇل، موزىكىغا ئەزەلدىن ھېرىسمەن مىللەت. ئۇلار قەدىمكى مۇراسىملار، مىلىس- مەشرەپلەر ئاساسىدا يەرلىك خەلق مۇقام- مەشرەپ –سەنەملەرنى شەكىللەندۈردى. مىلىس- مەشرەپلەر ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئەنئەنىۋى ئېتنىگوراپىيە مەكتىپى، ئاخلاق- ئەقىل مەكتىپى، ناخشا- ئۇسۇل مەكتىپى بولۇپ كەلدى. شۇ ئاساستا ئۇيغۇر كىلاسسك موزىكىسى «ئون ئىككى موقام» شەكىللەندى.
ئۇيغۇرلار خەلق قوكلورى- ئېغىز ئەدەبىياتىغا باي خەلق. ئەڭ يىراق شامانىزىم ئەپسانىلىرىدىن بۇددىزىم دەۋرى ھېكايىلىرىگىچە، قەدىمكى قەھرىمانلىق رىۋايەتلىرى، ئەجداد سېغىنىش رىۋايەتلىرى بولغان «بۆرە ھېكايىسى»، «ئوغۇزنامە»، «ئاپراسىياپ رىۋايىتى»، «جىستانى ئىلىگبەك رىۋايىتى»، «دەدە قورقۇت»، «تۇمارىس»، «غېرىپ- سەنەم» قاتارلىقلار بىلەن مىڭلىغان تارىخىي قوشاقلار، لەتىپە ۋە ئەقلىيە سۆزلەر ئۇيغۇر خەلق ئەدەبىياتىنىڭ ئۇلىنى سالدى. ئۇيغۇرلار خەلق ئەدەبىياتى ئاساسىدا يازما ئەدەبىيات ۋە كىلاسسك ئەدەبىيات دۇردانىلىرىنى ياراتتى. ئۇنىڭ  ئەڭ بۈيۈك سەمەرىسى «قۇتادغۇبىلىك»تىن ئىبارەت. ئۇيغۇر كىلاسسك ئەدەبىياتى ئۇيغۇرلاردىكى پەلسەپىۋى، دىنىي، ئەخلاقىي، تارىخىي، ھوقۇقىي كۆز قاراشلارنى شېئىرىي تۈستە ئىپادىلەپ، ئۇيغۇر روھىيەت تارىخىي ۋە تەپەككۇر تارىخىنىڭ باي، رەڭدار خەزىنىسىنى ھاسىل قىلدى.
ئۇيغۇرلار ۋە ئۇلارنىڭ ئەجدادلىرى قەدىمكى زامانلاردىن باشلاپ تەسۋىرىي سەنئەت ھېرىسمەنلىرى ئىدى، ئۇلار قىيالارغا تۇرمۇش ئوبرازلىرىنى چېكىپ، بالباللار ۋە تاشپۈتۈك (ئابىدە)لەرنى ئورنىتىپ، ئالتۇن، مىس- كۆمۈشلەردىن زىبۇ- زىننەتلەرنى ياساپ، كاھىش، قاش (قاشتېشى)تىن گۈزەل تۇرمۇش بويۇملىرى ياساپ، تاشكېمىر سەنئىتى ـ بىناكارلىق، ھەيكەلتاراشلىق، تام رەسساملىقى، ياغاچ ئويما، تاختا سىزما، مىتال ۋە توقۇلمىلارغا رەسىم ئىشلەشتە ئالدىنقى سەۋىيىگە يەتتى. شىنجاڭدىن تېپىلغان زوروئاستېر (ئاتەشپەرەستلىك)، بۇددا ۋە مانى دىنىغا ئائىت تەسۋىرىي سەنئەت يادىكارلىقلىرىنىڭ قالدۇقلىرى ھېلىمۇ جاھان تەتقىقاتچىلىرىنى مەپتۇن قىلماقتا.
ئۇيغۇرلار قەدىمدىن تارتىپ تاماق مەدەنىيىتىدە مەركىزىي ئاسىيا خەلقلىرى ئارىسا ئالدىنقى شۆھرەتكە ئىگە. تاماق مەدەنىيىتى بىر مىللەتنىڭ تۇرمۇش مەدەنىيىتىنىڭ يىراق تارىخىي قاتلاملىرى بىلەن ئۇنىڭ ئېرىشكەن كامالەت دەرىجىسىنى كۆرسىتىدۇ. قايسى بىر تەتقىقاتچى: ئۈزۈپ تاشلاپ ياكى پىچاقتا كېسىپ ئىتىلىدىغان سۇيۇقئاش بىلەن ئىنچىكە سوزۇلغان ئەشمە (لەغمەن) ئارىسىدا بىر مىڭ يىللىق مۇساپە ياتىدۇ، دەپ توغرا ئېيتقانىدى. تونۇردا ھازىرلىنىدىغان ھەرخىل تائاملار، ئۆپكە- ھېسىپ، پېتىرمانتا ۋە مۇراببا قاتارلىق ئۇيغۇر تائاملىرىغا ئاپىرىن ئېيتمايدىغان كىشى بولمىسا كېرەك. قۇجۇ ئۇيغۇرلىرى ئىشلەپ چىقارغان ھەرخىل مەيزاپ ۋە ھاراقلار ھەتتا تاڭ تەيزوڭنىمۇ ھەيران قالدۇرغانىدى. ئۇيغۇر تائاملىرى يىپەك يولى ئوتتۇرا بەلۋىغىغا جايلاشقان ئۇيغۇر خەلقىنىڭ پىداكارانە مېھماندوستلۇق ئەنئەنىسىگە ھەسسە قوشتى. ئۇيغۇر تائاملىرى، ئۆز نۆۋىتىدە ئوزۇقلۇق ۋە تىبابەت قائىدىلىرىگە ئۇيغۇن بولۇش بىلەن يەنە شەرىق- غەرپ خەلقلىرىنىڭ ئورتاق ئىشتىھا تەلىپىگە ئۇيغۇن كەلدى.
ئۇيغۇرلارنىڭ كىيىنىش مەدەنىيىتى يىراق تارىخىي ئىزچىللىققا ئىگە بولۇپ كەلدى. بىز بازىرىق، قاراسۇق، ئەسكى قەلئە، كونا كىروران، قەدىمكى قۇمۇل قارا دۆۋە قاتارلىق قەبرىستانلىقلار بىلەن سىكتاي- ساك سىزما يادىكارلىقلىرى، بۇددا تاشكېمىرلىرىدىكى تام رەسىملىرى، ئۆتكەن ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە مۇشۇ ئەسىرنىڭ باشلىرىدا چەتئەل ئېتنوگرافلىرى سۈرەتكە ئالغان ئۇيغۇر كىشىلىرىنىڭ كىيىنىشلىرىدىن ئۇيغۇر كىيىم مەدەنىيىتىنىڭ تۇرمۇش، ئاتلىق يۈرۈش، جەڭ ئىھتىياجىغا لايىق بولۇشتىن تاشقىرى، يەنە غايەت زور ئېستتتىك ئالامەتلەرگە، ھەتتا ماننىرىزملىق (زىننەتۋازلىق) ئالاھىدىلىكلىرىگە ئىگە بولغانلىقىنى بايقايمىز. بۇ ھال مىلادىدىن ئىلگىرىكى جاۋلىن ۋاڭنىڭ، مىلادىنىڭ بېشىدىكى شەرقى خەن سولالىسىنىڭ، شىمالى سولالىلەرنىڭ، ئوتتۇرا تاڭ زامانىنىڭ «خور كىيىمى» قىزىقىش دولقۇنىنى شەكىللەندۈردى. ئۇيغۇرچە كېيىنىش، زىبۇ- زىننەت، ئاتقا مىنىش ۋە ساز- ئۇسسۇل، ھەتتا مەي مەدەنىيىتى نۇرغۇن شائىرلارنىڭ شېئىرىي مىسرالىرىغا ئىلھام بەردى.
ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇش مەدەنىيىتىدە ئويغۇر سودا- تىجارىتى كۆرىنەرلىك سالماقنى ئىگىلەيدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ ئەڭ يىراق ئەجدادلىرىدىن سىكتايلارنىڭ ئاتاقلىق- تۆگىلىك جاھانكەشتىلىك ئەنئەنىسىنى ئۆزلەشتۈردى. ئۇلار قاشتېشى ۋە ئالتۇن سودىسى، يىپەك يولى سودا تىجارىتىدە ئۆتتۇرا تۈزلەڭلىك بىلەن ئىران، ۋىزانتىيە ئارىسىدىكى سودىنى تىزگىنلىدى. مەشھۇر سودا ئاھالىسى دەپ ئاتالغان سوغدىلارنى ئۆز مىللىي تەركىپگە سىڭدۈرۈپ، ئىران سودىگەرلىرىنى سۇندۇردى ۋە سۇڭ سولالىسىنىڭ بازار سودا ۋازارىتىنى بىكار قىلىپ، ئۇيغۇر سودا سارىيى قۇرۇشقا ئىقتىسادىي جەھەتتىن بېسىم كۆرسەتتى. ئۇيغۇر سودىگەرلىرى ياسىداق سودا دۇكانلىرى، مەخانا ئېچىپ، ئۆز زىمىنىدا مال سېتىش ۋە يەرمەنكە بىلەن شۇغۇللانغۇچى «ھەتتار«لاردىن پەرقلىق ھالدا، دۆلەت، رايون ھالقىپ، يېنىك ۋە قىممەت باھالىق بويۇملارنى ئېلىپ يۈرىيدىغان خەلقئارالىق سودا كارۋانلىرى تۈزدى ۋە دۆلەت – رايۇنلار ئېتىراپ قىلغان ئالتۇن ئاقچا بىرلىكىنى ياراتتى.
ئۇيغۇر تۇرمۇش مەدەنىيىتىدە تەنتەربىيە ۋە مۇھىم ئۇرۇن تۇتىدۇ. ئوقيانى ئات ئۈستىدە ئارقىغا ئېتىپ نىشانغا تەككۈزۈش، چېلىشىش، ئات ئويۇنى، ئات توپ (چەۋكەن توپ)، ئوغلاق تارتىشىش، ساغاردى ئويناش، دارۋازلىق، سېھرىگەرلىك، موللاقچىلىق، ساقا ئويناش، شاھماتۋازلىق، گاگا- توقماق، لەگلەك ئۇچۇرۇش ۋە نۇرغۇنلىغان بالىلار ئويۇنلىرى ئۇيغۇرلارنىڭ ئىرادە چېنىقتۇرۇش، ماارەت يىتىلدۈرۈش تىپىدىكى تەنتەربىيە مەدەنىيىتى سېستىمىسىنى شەكىللەندۈردى.
ئۇيغۇرلارنىڭ بىر پۈتۈن، ھەممە شەرتلىرى مۇكەممەل ئېتنىلوگىيىلىك مىللەت ئىكەنلىكى شۈبھىسىزدۇر. ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى ۋە تۇرمۇش مەدەنىيىتى بۇ ھۆكۈمنى ھەرتەرەپلىمە ئىسپاتلايدۇ. ئۇيغۇرلار تېخى ئىجتىمائىي مىللەت ۋە سىياسى مىللەت كاتېگورىيىسىگە كۆتۈرۈلگەن ئەمەس.
ئۇيغۇر روھىيىتى ۋە ئۇنىڭ ئۆرپ- ئادەت قاتارلىق تۇرمۇش مەدەنىيىتىدىكى ئىپادىلىرى ئۇلارنىڭ ياۋرۇپا مىللەتلىرىدەك ئۆز روھىيىتىنى ئىنساننىڭ تەبىئەتكە بولغان مۇناسىۋىتىنى ئوق قىلىپ ئۇيۇشتۇرغان تەبىئەت تەقلىدچىلىكى ۋە تەبىئەت پەلسەپىسى تىپىدىكى مەدەنىيەتكە تەۋە ئەمەسلىكىنى، يىراق شەرق مىللەتلىرىدەك ئۆز روھىيىتىنى ئىسنساننىڭ پادىشاھ ۋە ھوقۇقدارغا بولغان مۇناسىۋىتىنى ئوق قىلىپ ئويۇشتۇرغان ھوقۇق مۇقەددەسلىكى ۋە ھوقۇق كىشىلىك قاراشلىرى تىپىدىكى مەدەنىيەتكىمۇ تەۋە ئەمەسلىكىنى ، ئۇيغۇرلار مەركىزىي ئاسىيا جەنۇبى سىبىريە ۋە غەربىي ئاسىيا مىللەتلىردەك ئۆز روھىيىتىنى ئىنساننىڭ ئىلاھىيەتكە، ئىنساننىڭ ئىنسانىيەتكە بولغان مۇناسىۋىتىنى ئوق قىلىپ ئويۇشتۇرغان پانتېزم- تەبىئەت- ئىلاھىيەت – ئىنسانىيەت بىردەكلىكى قاراشلىرى تىپىدىكى مەدەنىيەتكە تەۋە ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. قەدىمكى كۆك تەڭرى ئىتىقادى، شامانىزىم، ئىسلامىيەت ۋە كىلاسسك سوپىزىم قاراشلىرى ئۆزىنىڭ ئىنسان بىلەن ئىلاھىيەت مۇناسىتى تىپىدىكى ئورتاقلىقى تۈپەيلىدىن ئۇيغۇرلاردا كۈچلۈك ئىتىقاد قىزقىنلىقىغا ئېرىشتى. ئۇيغۇر روھىيىتى ئاللىقاچان ھۆكۈمران ئەقىدە نوپۇزىدىن قالغان بۇ ئىتىقاد قالدۇقلىرىنى ھېلىمۇ ئۆز قاراشلىرى ۋە تۇرمۇش ئادەتلىرىەە ئىزچىللاشتۇرۇپ كەلمەكتە. ئۇيغۇرلار ۋە ئۇلارنىڭ تۇرمۇش مەدەنىيىتى ئۈستىدە توختالغاندا، تۈرلۈك ئۆرپ- ئادەت ۋە تۇرمۇش مەدەنىيىتىنى تەتقىق قىلىش ئۇنىڭغا ھۆرمەت –ئېتىبار قىلىش دېگەن تاشقى، ھاسىسىۋى شەكىلۋازلىقتىن ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ پەلسەپىۋى مەدەنىيەت تىپىگە ھۆرمەت- ئىتىبار قىلىشقا كۆتۈرىلىشى لازىم.

1994-يىلى، ئۈرۈمچى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

ھۇما

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (15)
ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى

1
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ يىراق ئاتا- بوۋىلىرى تەڭرىتاغلىرىنىڭ جەنۇپ ۋە شىمالىدىكى بوستان ۋە يايلاقلارنى ئاساس قىلىپ، پەرغانە ۋە يەتتە سۇ، ئۇرخۇن ۋە سىلىنگا ئەتراپىدا ياشىغان. ئوغۇزخان، ئاپراسىياپ، بۆكۈخان ۋە بۇغراخان قەھرىمانلىق داستانلىرىغا ۋارىسلىق قىلىشقان خانلىق جەمەتى ياغلاقار- ياغما قەبىلىلىرىدىن تەشكىل تاپقان. ئون ئۇيغۇر، شەرقى ئۇيغۇر قەبىلىلىرى تەشكىل قىلغان ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقى غۇلاپ، ياغلىقارلار گەنجۇ سېرىق ئۇيغۇرلىرىغا ئايلانغاندىن باشقا، ئادىز، ياغما قەبىلىلىرى خانلىق جەمەتىنى تەشكىل قىلغان توققۇز ئۇيغۇر ــ غەربى ئۇيغۇرلار بېشبالىق – ئىدىقۇت ئارسلانخانلىقى، قەشقەر- قۇزئوردا بۇغرا قاراخانلىقى بىلەن ئۇنىڭغا تەۋە ئوتتۇرا ئاسىيا ئىلىكخانلىقىنى تەشكىل قىلىپ شەرق بىلەن غەرپ ئارىسىدىكى مەشھۇر يىپەل يولى ئالاقىلىرى بىلەن ئالەمشۇمۇل تارىخىي شۆھرەتكە ئىگە بولغان ئىسلام مەدەنىيىتىگە كۆرىنەرلىك تۆھپە قوشقان.
ئۇيغۇرلارنىڭ ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا مىللەتلىرى ئارىسىدا ياشىغان تېرتورىيىلىرىنىڭ كەڭلىكى، ئولتۇراقلىشىش ۋە تېرىقچىلىققا ئەڭ دەسلەپ قويغانلىقى، كۆكتۈرك قاغانلىقىنىڭ دېھقانچىلىق چۋە ھۈنەرسازلىق ئىشلىرى ئۇيغۇرلارنى جەلىپ قىلىش ئاساسىدا مەيدانغا كەلگەنلىكى، شەھەر- قەلئە ھاياتى ۋە مالىيە سودىغا بولغان ماھارىتى، يېزىق ۋە ئەدەبىي تىل جەھەتتە ئالدىنقى ئورۇندا تۇرغانلىقى، ئىپتىدائىي ئانامىزم- توتېمىزم ۋە شامان ئەقىدىلىرىدىن ئاللابۇرۇن ئالاقىنى ئۈزۈپ، ئاتەشپەرەسلىك، مانىي ھەم بۇددىزم مەدەنىيىتى بىلەن تونۇشقانلىقى، ئۆز تارىخىدا بىر قاتار شەھەر- قەلئە مەملىكەتلىرى ۋە بىرقانچە خاقانلىقلار بەرپا قىلغان كۈچلۈك سىياسىي تىپىك گەۋدە ھاسىل قىلغانلىقى، مەشھۇر سىياسىي ئەرباپلار، سەركەردىلەر، مۇتەپەككۇر ئالىم – شائىرلار، تەرجىمەشۇناسلار ۋە كۆرۈنگەن سودا –ئىقتىساد خوجىدارلىرىنىڭ يېتىشىپ چىققانلىقى بۇ مىللەتنىڭ مەدەنىيەت قاتلىمىنىڭ بايلىقى، ئەۋزەللىكى ۋە ئۆزىگە خاس تەرەققىپەرۋەر خاسىيەتلىرىنى شەكىللەندۈرگەن. خۇددى قەدىمكى سۈرىيىلىكلەر ئۆزىگە خاس مىللىي مەدەنىيەتلىرى بىلەن ئۆزلىرىنىڭ مەدەنىيەت قاتلىمىنى بېيتقاندەك، ئۇيغۇر مىللىتىمۇ ئۆزىگە خاس مەھەللى مەدەنىيەتتىن تاشقىرى، ئوتتۇرا دىيار، گرېك-رىم، ئەرەپ –ئەجەم ۋە ھىندى مەدەنىيىتى تەسىرى بىلەن ئۆزىنىڭ مەدەنىيەت خەزىنىسىنى بېيتقان ۋە يۈكسەلدۈرگەن. بۇ ھال ئۇيغۇر خەلقىنى پۈتكۈل ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا مىللەتلىرى ئارىسىدا ئەڭ مەدەنىيەتلىك مىللەتلىك سھلاھىيىتىگە مۇيەسسەر قىلدى.
ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلىشى نوقۇل ئىسلام ئېتىقادى ۋە كالامىزىم چۈشەنچىلىرىنى قوبۇل قىلغانلىقى بىلەن چەكلەنمەستىن، بەلكى پۈتكۈل بىر پۈتۈن دۇنياۋى مەدەنىيەت تىپىنى- ئىسلام مەدەنىيىتىنى قوبۇل قىلغانلىقى بىلەن خاراكتىرلەنگەن. بۇ ئىككى نوقتىنى، يەنى ئۇيغۇرلارنىڭ مۇنداق بىرقەدەر يۇقۇرى مەدەنىيەت تىپىنى شەكلەن ئەمەس، بەلكى پائال ئۆزلەشتۈرۈش پەللىسىدە تۇرغان، مەدەنىيەت ئىقتىدارىنى، شۇنىڭدەك ئىسلام مەدەنىيىتىنىڭ ئۆزىدىن ئىلگىرىكى مەدەنىيەت تىپلىرىدىن يۇقۇرىراق سېنكىرىتىك قاتلامدىكى دىنىي مەدەنىيەت شەكلى ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلىشى ئىران- تاجىك تىپىدىكى سامانىلار سولالىسىنى ھېساپقا ئالمىغاندا تۈركىي خەلقلەرنىڭ بۇ دىننى قوبۇل قىلىشىنىڭ مۇقەددىمىسى ۋە ئۆلگىسىنى تىكلىدى. باشقا تۈركىي خەلقلەر بىلەن تۈركلەشكەن مۇڭغۇل قەبىلىلىرى ئۇيغۇرلار ئارقىلىق ئىسلامىيەتنى قوبۇل قىلغان.
ئىسلامىيەت- دىنىي شەكىلدە مەيدانغا كەلگەن ۋە راۋاجلانغان مەدەنىيەت ھادىسىسىدىن ئىبارەت. ئىنسانىيەتنىڭ بىلىش ۋە تەپەككۇر تارىخىنى، تۇرمۇش ۋە مەدەنىيەت تارىخىنى دىن ۋە دىنىي مەدەنىيەت تارىخىدىن ئايرىۋېتىدىغان، دىنىي مەدەنىيەت تارىخىنى ياكى مەدەنىيەتنىڭ دىنىي تىپىنى قانداقتۇر غەيرى تارىخى، غەيرىي مەدەنىي ھادىسە سۈپۈتىدە ئىزاھلايدىغان قاراش ۋە ئۇسلوب ئىلىمغا زىت. تارىخى ھەقىقەتكە زىت قاراش ۋە ئۇسلوب. تارىخ ئىسپاتلىدىكى، دىن تارىخىنى چۈشەنمەي تۇرۇپ، دىنىي شەكىلدىكى مەدەنىيەت تارىخىنى چۈشەنمەي تۇرۇپ ئىنسانىيەت روھىنىڭ تارىخىنى ۋە روھىيەتتىكى ئىنسانىيەت تارىخىنى تولۇق چۈشنىش مۇمكىن ئەمەس. بۇنداق تارىخ ئاخىرلاشقىنى يوق. ئۇ تىزدىن ئۇ تىزدىن تامامەن ئاخىرلىشىشى مۇمكىن ئەمەس. ھەقىقىي تارىخ خۇددى گرېك ئەپسانىلىرى گرېك سەنئىتىنىڭ ئاپىرىدەگاھى (ماكرس) بولغىنىغا ئوخشاش، دىنىي مەدەنىيەتنىڭ ئىلىم-پەن مەدەنىيىتىنىڭ مۇنبەت تۇپرىقى، رىقابەتكار ئىلھامچىسى ۋە ئەڭ ئاخىرىدا بىر-بىرىنى تولۇقلىغۇچىسى بولۇشلىقىنى ئىسپاتلىماقتا. ھازىرقى ئېنفورماتسىيە ۋە يېڭىچە ئاڭ تەپەككۇر ئىزدىنىشى بىزدىن «دەھرىلىككە قارشى» ياكى «ئىلاھىيەتچىلىككە قارشى» جەڭگاھنى  كۈچەيتىشنى ئەمەس بەلكى مىللەتنى كۈللەندۈرۈش ۋە ئىنسانىيەت ھەمكارلىقىنى كۈچەيتىش يولىدا، ھەقىقەت، ئىنسانىيەت ۋە بەخت- سائادەت ئۈچۈن بولغان كۆرەشتە ئۆزئارا گارمونىلىشىشنى تەلەپ قىلماقتا.

2
ئىسلام دىنىي دۇنياۋى دىنلار ئىچىدىكى ئەڭ كېيىنكىدىن، ياش دىن، ئەگەر بۇددىزم، خراستىئار دىنلىرى قۇل ئىگىلىكى دەرۋى مەدەنىيىتىنىڭ خاس شەكلى سۈپىتىدە شەكىللەنگەن ۋە ئوتتۇرا ئەسىر شارائىتى تەلەپلىرىگە ئۇيغۇنلاشقان بولسا، ئىسلام دىنى ئوتتۇرا ئەسىر مەدەنىيىتىنىڭ ئورىگىنال بىر تۈرى سۈپىتىدە مەيدانغا كەلگەن ۋە راۋاجلانغان. ئەگەر بۇددىزم ۋە خرستىيان دىنلىرى ئۆزىدىن ئىلگىرىكى دىن ۋە مەدەنىيەت قۇرۇلمىلىرى ئاساسىدا مەيدانغا كېلىپ بىر يۈرۈش بۇددىزملىق ۋە خرستىيانچىلىق مەدەنىيەت شەكىللىرىنى بەرپا قىلغان بولسا، ئىسلام دىنى ئۆزگىچە بولغان دىن ۋە مەدەنىيەت سەمەرىلىرىنىڭ ئىسلامغا مۇۋاپىق ئامىللىرىدىن پايدىلىنىپ بىر پۈتۈن ئىسلام دىنى تەلىماتى، تۇرمۇش شەكلى ۋە مەدەنىيەت تىپىنى روياپقا چىقارغان. ئىسلام مەدەنىيىتى ياۋرۇپا مەدەنىيەت ئويغىنىشىنىڭ ئۇرۇقىنى تېرىغانلىقى ئەمدى ھېچقانداق سىرئەمس.
ئىسلام دىنى گەرچە باشتىلا بىرخىل مەدەنىيەت شەكلى سۈپىتىدە مەيدانغا كېلىشكە باشلىغان بولسىمۇ، ئابباسىيە خەلىپىلىكى دەۋرىدە يۈز بەرگەن «شەرق مەدەنىيەت ئويغىنىشى» ئارقىلىق 9 ـ 12- ئەسىرلەر ئىچىدە يىپيېڭى بىرخىل دۇنياۋى تارىخىي خاراكتېرلىك مەدەنىيەت تىپىنى «ئىسلام مەدەنىيىتى»نى شەكىللەندۈرۈپ چىقتى. بۇنداق مەدەنىيەت نوقۇل ئىسلام ئىتىقادچىلىقى مەزمۇن قىلىنغان دىنىي مەدەنىيەتتىن تاشقىرى، يەنە ئىسلام قانۇنچىلىقى، ئىسلام ئەدەپ- ئەخلاقى، ئىسلام بىناكارلىقى، ئىسلام ئەدەبىياتى، ئەرەپ يېزىقى ۋە خەتتاتلىقى، ئىسلام مەدەنىيىتى تەركىبىدىكى پەلسەپە، تىبابەتچىلىك ۋە تەبىئەت ئىلىملىرى، كالىندارچىلىق قاتارلىق ساھەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان كەڭ ئىجتىمائىي مەدەنىيەت سىستېمىسىدىن ئىبارەت بولدى. ئىسلام مەدەنىيىتى ئۆزىگە خاس دىنىي ياكى تارىخىي ئالاھىدىلىكلەردىن تاشقىرى ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىنىڭ ئەينى زاماندىكى ئومۇمىي مۇۋەپپەقيەتلىرى سەۋىيىسىگە ۋەكىللىك قىلىپ دۇنياۋى قىممەت ياراتتى. ئەگەر بۇنداق بولمىغاندا ئىدى ئىسلام مەدەنىيىتى مىڭ يىللاردىن بېرى مىلياردلىغان كىشى قەلبىنى، تۇرمۇش يوسۇنلىرىنى ئۆزىگە مۇنداق جەلىپ قىلمىغان بولاتتى.
ئىسلام دىنى ئۆمەرىيە سۇلالىسى (661- 750) دەۋرىدە ئوتتۇرا ئاسىياغا تەسىر كۆرسىتىشكە باشلىدى. خەلىپە ۋەلىد (705- 715) ۋاقتىدا سەركەردە قۇتايبە ئىبىن مۇسلىم باشچىلىقىدىكى ئەرەپ مۇسۇلمان قوشۇنلىرى ئوتتۇرا ئاسىيانى ئىشغال قىلىش يۈرىشىنى باشلاپ كۆپ يىللىق جىددىي جەڭلەردىن كېيىن 712-يىلى بۇ ئىشنى مۇۋەپپەقيەتلىك ئاخىرلاشتۇردى. شۇنىڭدىن باشلاپ پەرغانە ۋە قەشقەر ۋادىسى، تالاس-يەتتەسۇ بوستانلىقلىرى ھەتتا بېشبالىقتا ئىسلام مۇخلىسلىرى پەيدا بولۇشقا باشلىغان بولسىمۇ، سامانىيلار بىلەن قاراخانىلار ئارىسىدىكى كەسكىن ھەربىي زىددىيەتلەر تۈپەيلى ئىسلام دىنى توققۇز ئۇيغۇر قەبىلىلىرى ئارىسىدا قاتتىق تەقىپ قىلىندى، پەقەت سۇلتان ساتۇق بۇغراخان 935-يىلى ئاتۇشتا ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلىپ قاراخانىلار ھاكىمىيىتىنى ئېگىلىگەندىن كېيىنلا ئىسلامىيەت قاراخانىلار ھۆكۈمرانلىقى يەتكەن ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئىجتىمائىي تۇرمۇش ۋە ئىدېئولوگىيىلىك مەدەنىيەتنىڭ ئۇيغۇرچە مىللىي تۈسكە كىرگەن ئالاھىدە ئېتنىك شەكلى بولپ قالدى. ئۇيغۇرلارنىڭ سوغدى قاتارلىق ئوتتۇرا ئاسىيا مىللەتلىرىنى ئەڭ ئاخىرقى قېتىم ئۆزلەشتۈرىشى، ئوتتۇرا ئاسىياغا بايقال، ئېرتىش ۋادىسىدىكى باشقا تۈركىي خەلقلەرنىڭ ئەرەپ خەلىپىلىكىدە تۇقان ئورنىنىڭ بارغانسېرى كۈچىيىپ بېرىشىغا ئەگىشىپ ئوتتۇرا ئاسىيا رايۇنلىرىدا ئۇيغۇر تۈركىي شەكىلدىكى ئىسلام مەدەنىيىتى ئالامەتلىرى شەكىللىنىپ چىقتى. بۇ ئەھۋال ئەنئەنىۋى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ ئىسلامىيەت شەكلىدە يەنىمۇ راۋاجلىنىشىغا ۋە دۇنياغا يۈزلىنىشىگە ئېلىپ كەلدى. ئىسلامىيەت مەدەنىيىتى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى بېيىتتى. ئۇيغۇر مەدەنىيىتىمۇ ئىسلام مەدەنىيىتىگە توھپە قوشقان باشقا مىللەتلەر مەدەنىيىتىدەك ئىسلام مەدەنىيىتىنى ئۆچمەس تۆھپىلىرى بىلەن بېيتتى.

3
ئالەم ۋە ئۇنىڭ مەنبەسى، ئادەم ۋە ئۇنىڭ تەڭرى ئالدىدىكى مەجبۇرىيەتلىرى توغرىسىدىكى شامانىئېزملىق، ئاتەشپەرەسلىك، بۇددىزملىق ۋە مانىزملىق دىنىي تەسەۋۋۇر ۋە ئەقىدىلەر ئورنىغا «ئاللانىڭ بىرلىكى» ۋە ئۇنىڭ سۈپەتلىرى، ئادەمنىڭ يارىتىلغانلىقى ۋە مۇسۇلمانچىلىق مەجبۇرىيەتلىرى توغرىسىدىكى يېڭى ئەقىدە ۋە قاراشلار ئورۇن ئالماشتۇردى. ئىسلام دىنى تەشەببۇس قىلغان مۇسۇلمانچىلىق پەرھىزلىرى – ئىمان، ناماز، روزا، ئۆشرە- زاكات، ھەج قىلىش شەرتلىرى ئۇيغۇر روھىيىتى ۋە ئىتىقاد تۇرمۇشىنىڭ ھەممە تەرەپلىرىگە تىرەن ئورنىشىپ غايەت زور ۋە دائىمىي ئېتنىك دىنىي پائالىيەت تۈسىنى ئالدى.
ئىسلامىيەتنىڭ ئەخلاق ۋە قانۇن (شەرىئەت) قاراشلىرى ئىلگىرىكى ئىجابىي، ئەنئەنىۋى قاراشلار بىلەن قوشۇلۇپ تەڭرىگە ۋە ئىنسانغا ھالال مۇناسىۋەتتە بولۇشنىڭ يېڭى ئۆلچەملىرىنى شەكىللەندۈردى. ۋىجدان نازارىتىدىن تاشقىرى پەزىلەت كۆزەتكۈچى، ياخشى –يامانلارنى ھېساپلاپ تۇرغۇچى غايىپ پەرىشتىلەر، نازارىتى ئىسلاملاشقان ئۇيغۇرلارنىڭ نىيەت ۋە پائالىيەتلىرىنى تىزگىنلەيدىغان بولدى. ئىسلام قانۇنى جازالىرى، جامائەت پىكىر ئەيىبلەشلىرى، ۋىجدان ئازاپ ئۈستىگە يەنە قىيامەت سورۇقى بىلەن دوزاخ ئازابى تەشۋىشلىرى قوشۇلۇپ شەخسنىڭ ئۆز- ئۆزىنى تىزگىنلەش مەسئۇلىيىتى ۋە تەسەۋۋۇرىنى كۈچەيتتى.
ئۇيغۇرلاردا مەخسۇس دىنىي تەبىقە- شەيخۇلئىسلام، ھەردەرجىلىك قازى ۋە مۇپتىلار، ھەردەرجىلىك جامە –مەسچت ئىماملىرى، مەزنلەر، مازار- ماشايىق شەيخلىرى، دىنىي مەدرىس- مەكتەپ مۇددەرىس- ئۆلىمالىرى، دىنىي ئىلىم بويىچە ھەردەرجىلىك ئالىملىق مەرتىۋىلىرى مەيدانغا كەلدى.
ئىسلام مەدەنىيىتى ئائىلە، يۇرت- مەھەللە، شەھەر قۇرۇلۇشلىرىدىن ئۇيغۇر جەمئىيىتىگە خاس بىناكارلىق ئۇسلوبى شەكىللەندۈردى. ئوردا- قەسىر، جامە- مەسچىت، مەقبەرە، قەبرە- گۈمبەزلىرىنىڭ ياسىلىشى ئىسلام بىناكارلىقىنىڭ ئەڭ نەپىس شەكلى ۋە نۇسخىلىرىنى قوبۇل قىلدى. بۇ ئەسلىدىمۇ ئىسلامىيەتكە ئۇيۇشقان ياكى تەسىر كۆرسەتكەن ھەرقايسى ئەللەر ۋە خەلقلەر بىناكارلىق تەجرىبىلىرىدىن جەۋھەرلەنگەنىدى. ئەرەپ يېزىقى تەدرىجى ئۇيغۇر يېزىقى شەكلى بولۇپ قالدى. بۇنىڭغا ئاساس بولغان نەرسە مەيلى ئۇرخۇن دەۋرىدىكى «رونىك» شەكلىدىكى يېزىق بولسۇن، مەيلى سوغدى يېزىقى ئاساسىدىكى كونا ئۇيغۇر يېزىقى بولسۇن، يالغۇز ھەرپنى ئاساس  قىلغان سېمىت يېزىقى سىستېمىسىغا تەۋە يېزىق بولغاچقا ئالماشتۇرۇش ئاسان ئىدى. ئەرەپ يېزىقى كۆپ قېتىم ئىسلاھ قىلىنىپ ئۆيغۇر تىلى ئىملا قانۇنىيىتىگە ئۇيغۇنلاشتۇرۇلدى. ئەرەپ يېزىقى بىلەن بىللە بىر قىسىم ئەرەپچە سۆزلۈكلەر بىلەن مەلۇم سالماقتا پارس سۆزلۈكلىرى ئۇيغۇر تىلى لۇغەت تەركىبىگە كىرىپ كەلدى. ئاتالمىش «چاغاتاي» تىلى ئۇنىڭ تىپىك ئىپادىسى بولدى. ئەرەپ يېزىقى شەكلىدە ئۆزگەرتىلگەن ئۇيغۇر يېزىقى خەتتاتلىق سەنئىتىنى يېڭىچە شەكىل ۋە نۇسخىلار بويىچە ئۆزگەرتتى.
ئىسلام مەدەنىيىتىدىن ئىلگىرىلا ئۇيغۇرلار باي ئېغىز ئەدەبىياتى ۋە تەرجىمە ئەدەبىياتى ئەنئەنىسىگە ئىگە ئىدى. يىپەك يولى مەدىنىي ئالاقىسى ئۇيغۇرلارنى خەلقئارا سودىگەر ۋە تەرجىمان مىللەت قىلىپ قويغانىدى. كلاسسىك ئەدەبىياتى پۈتكۈل تۈركىي خەلقلەر ئارىسىدا ئۇيغۇرلاردا بىخلىنىشقا باشلىغان بولسىمۇ، ئىسلامىيەتتىن كېيىن ئۇيغۇر ئەدەبىياتى نادىر كلاسسىك شېئىرىيىتىدىكى باشقا ئارۇز شېئىرىيىتىنىڭ يېڭى نەۋائىلىرىنى شەكىللەندۈردى. ئىستېداتلىق ئۇيغۇر شائىرلىرى بۇ خىل بەھىر شەكىللەر ئارقىلىق ئارۇز شېئىرىيىتى ۋە شەرق كلاسسىك ئەدەبىياتىغا يېڭى تېماتىك مەزمۇنلار ۋە بەدىئىي ئوبرازلار بېغىشلىدى.
ئەرەپ خەلىپىلىكلىرى توپلىغان كالېندارچىلىق، ماتېماتىكا ۋە تىبابەتچىلىك ئۇتۇقلىرى ئۇيغۇر مەدەنىيىتى، مائارىپى ۋە ئىلىم- پېنىنى يېڭى ئۇچۇر ۋە سەۋىيە بىلەن بېزەندۈردى. ئۇيغۇرلار ئەرەپ مەدەنىيىتى ئارقىلىق كرېك-رىم، ئىسكەندىرىيە ۋە مىسىر، سۈرىيە، ئىران ۋە ھىندىستان ئىلىم- پەن نەتىجىلىرى بىلەن قايتا تونۇشتى. قەمەرىيە كالېندارى، ھەندەسە ۋە ئالجېبىر (گېئومېتىرىيە ۋە ئالگېبرا) ماتېماتىكىلىرى، خارس ئىبىن كەلىدا، ئەبۇبەكرى مۇھەممەد زەكارىيە ئەررازى قاتارلىق ئاپتۇرلارنىڭ تىبابەتچىلىكى ئۇيغۇر جەمئىيىتى ۋە ئوقۇتۇش ئىشلىرىغا تەسىر كۆرسەتتى. ئۇيغۇرلار ئەرەپ مەدەنىيىتى ئارقىلىق يەنە بىر قېتىم ئارىستوتىل، ئەپىلاتۇن، بەقرات، ئوقدىلۇس قاتارلىق قەدىمكى كرېك مۇئەللىپلىرى بىلەن تونۇشتى. ئۇيغۇرلار ئىسكەندەرنىڭ شەرققە يۈرۈشى ۋە كرېك باكتىرېيە دۆلىتى داۋام قىلغان قەدىمكى زامانلاردىلا كرېك ئاپتۇرلىرى بىلەن تۇنجى قېتىم تونۇشقانىدى.
ئىسلامىيەت مەدەنىي مۇناسىۋەتلىرىگە ئەگىشىپ ئەرەپ ساياھەتچىلىرىنىڭ توققۇز ئۇيغۇرلار ھاياتى توغرىسىدىكى يازما خاتىرلىرى ئۇيغۇر تارىخىنى تەتقىق قىلىشقا مەنپەئەتلىك مەنبە بولدى.

4
ئۇيغۇرلار ئىسلام مەدەنىيىتىگىمۇ كۆرىنەرلىك تەسىر كۆرسەتكەن. بۇ ئەرەپ مەدەنىيىتىگە تەسىر كۆرسەتكەن. ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيىتى ئارقىلىقمۇ، بىۋاستە ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئارقىلىقمۇ ئەمەلگە ئاشقان.
جۇڭگۇ مەدەنىيىتىنىڭ ئۇتۇقى ھېساپلانغان قەغەزچىلىك ۋە يىپەكچىلىك تېخنىكىسى ئۇيغۇر زىمىنلىرى ئارقىلق ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئابباسىيە خەلىپىلىكىگە تارقالغان. جۇڭگۇ تىبەتچىلىكى بىلەن ئەرەپ ۋە كرېك تىبابەتچىلىكىنىڭ ئۇتۇقلىرى ئۇيغۇر ئارقىلىق ئىبىن سىنا ئەسەرلىرىگە ۋە ئەرەپ تىبابەتىچىلىكىنىڭ داۋاملىق راۋاجلىنىشىغا ئۆز تەسىرىنى كۆرسەتكەن. پورۇخنىڭ ئەرەپ دۇنياسىدا كەڭ كۆلۈمدە ئىشلىتىلىشى ئاقساق تۆمۈردىن باشلانغانىدى. ئىسلامىيەت دۇنياسىدا توققۇز ئۇيغۇر پەيلاسوپى ۋە ئالىمىي ئەبۇ نەسىر فارابى ناتۇرال پانتېزىملىق پەلسەپىۋى سىستېمىسىغا ئاساس سېلىپ ئارىستوتىلدىن كېيىنكى «ئىككىنچى ئۇستاز» دەپ شۆھرەت قازانغان، فارابى ئەرەپ پەلسەپىسىگە ئەرەپلەرگە گرېك پەلسەپىسىنى تونۇشتۇرۇشقا، ئەرەپ پەلسەپىسىدىكى ئىلمىي ئاتالغۇلارنى قېلىپلاشتۇرۇشقا، ئەرەپ ماتېماتىكىسىغا، ئەرەپ موزىكىسىغا ئۆچمەس تۆھپىلەرنى قوشقان. ئەبۇ ئەلى ئىبىن سىنا فرابى قاراشلىرى، بولۇپمۇ فارابىنىڭ «تۆت زات» قاراشلىرىدا چىڭ تۇرۇپ ئۆزىنىڭ «تۆت تادۇ»، «تۆت ئاناسىر» ئاساسىدىكى تىبابەتچىلىك قاراشلىرىنى پۈتكۈل ئىسلام شەرقىگە، ھەتتا غەربىي ياۋرۇپاغا تارقاتقانىدى.
مەھمۇد قەشقەرى ئۆزىنىڭ «دىۋانۇ لوغەتىت تۈرك» ناملىق مەشھۇر ئەسىرىنى تەقدىم قىلىپ ئەرەپ- ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ ئالمىشىشىغا ھەسسە قوشقان. يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ «قۇتادغۇبىلىك» ناملىق چوڭ تىپتىكى ئەسىرى ئىسلام شەرقىدە خەلىپە ھارۇن رەشد ۋە خەلىپە مەمۇنىدىن باشلانغان مەدەنىيەت ئويغۇنىشى يېڭى باسقۇچىنىڭ مۇقەددىمىسىنى ئېچىپ، ئەينى زامان تەپەككۇر مۇنبىرىدە يېڭى بىر ئېگىزلىك پەيدا قىلدى. ئەخمەد ئىبىن تولۇد ۋە ئۇنىڭ ئوغلى خۇمارابا قاتارلىق توققۇز ئوغۇز سىياسىيۇنلىرى مىسىردا قۇرغان تۇلۇن خانلىقى (868- 905) مىسىر ئەرەپ مەدەنىيىتى ۋە خەلق ئىگىلىكى تەرەققىياتىغا كۆرىنەرلىك تۆھپە قوشۇش بىلەن ھەربى فىلوت تەشكىللەپ ئاكا دېڭىز بازىسىنى بەرپا قىلغانىدى. غۇجا ئەھمەد يەسەۋى ۋە باھائىددىن نەقشىبەندى مۇخلىسلىرىدىن مەۋلانە سەدىدىن قەشقەرى (ئابدۇراخمان جامىنىڭ ئۇستازى) ئىسلام تەسەۋۋۇپچىلىقىنىڭ خىلمۇخىللىقىنى بېيتتى. يۈسۈپ خاس ھاجىپ ۋە ئەلشىر ناۋائى ۋەكىللىگىدىكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى روھىيەت ئالاھىدىلىكلىرى تۈپەيلى ئىسلامىيەتنىڭ تۈركىي تۈردىكى كلاسسىك ئەدەبىياتىنى بېيتتى. قارابى مۇزىكا نەزىريىسى ۋە مۇزىكاشۇناسلىق پائالىيىتى ئىسلام موزىكا مەدەنىيىتى تەرەققىياتىغا نەزىريىۋى جەھەتتە كۆرىنەرلىك تۆھپە قوشتى.
مىڭ يىللاپ داۋام قىلغان شەرق مۇزىكا سەنئىتى ئاجايىپ كاتتا بايلىق «ئون ئىككى مۇقام» ئوتتۇرا ئاسىيا تۈركىي خەلقلىرى سالجۇقلارنىڭ غەرپكە كۆچۈشى ۋە تۆمۈرلەڭ ھەربى يۈرۈشلىرى ئارقىلىق ئوتتۇرا – يېقىن شەرقتە 14- ئەسىردىن كېيىنكى پەيدا بولغان «ماقام»، «مۇقام» ھاسىسىگە كۆرىنەرلىك تەسىر كۆرسەتتى.

5
ئىسلام مەدەنىيىتى ئوتتۇرا ئەسىر شەرقىدىكى ئالەمشۇمۇل تارىخىي مەدەنىيەت تىپى سۈپىتىدە ئىسپانىيە (ئاندالوسىيە)دىن جۇڭگۇغىچە، ئەزەربەيجاندىن سىمالى ئافرىقىغىچە كەڭ تېتورىيەدە كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن. بۇ ئالەمشۇمۇل مەدەنىيەت ياۋرۇپا مەدەنىيەت ئويغۇنىشى (رېنسانىس) ئۈچۈن مۇھىم ئاساس سالدى.
ئۇيغۇرلار ئىسلامىيەتنى قوبۇل قىلغاندىن بۇيان ئون ئەسىردىن كۆپراق ئۆتتى. ھازىرقى كۈندە ئىسلام مەدەنىيىتى پەن- تېخنىكا ۋە سانائەتنىڭ ھەممە ساھەلىرىدە ئۆزىنى زامانىۋىلاشتۇرۇپ ئۆزىگە خاس ئىسلام دۇنياسى ھازىرقى زامان مەدەنىيىتىنى شەكىللەندۈرمەكتە. مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ «ئىلىم چىندە بولسىمۇ ئۇنى ئىگىلەش لازىم»، «ئالىملارنىڭ سەھىپە بەتلىرىگە يازغان سىياھى سېھىدلارنىڭ قەبرە تاشلىرىغا ئويۇلغان يېزىقلار بىلەن ئوخشاشلا قەدىرلىنىدۇ»، «مۇسۇلمانلار مەدەنىيەت ۋە تۇرمۇشتا باشقا خەلقلەردىن ئارقىدا قالماسلىقى كېرەك» دېگەن سۆزلىرى ھېلىمۇ مىللەتنى گۈللەندۈرۈشتە يېڭىچە ئاڭ –پىكىر، ئىلىم- پەن ۋە مەدەنىيەتنىڭ قانچىلىك مۇھىملىقىنى تەكىتلەشتە ئىلھامبەخس كۈچىنى يوقاتقىنى يوق.

1989-يىلى 20-فېۋرال
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

ھۇما

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (16)
ئوتتۇرا ئاسىيادا قەدىمكى دىنلار

1
ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرىنىڭ ئانېمىزملىق دۇنيا قارىشى ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا جەمئىيىتىدە شامان ئىتىقادى شەكلىدە تولىمۇ ئۇزاق ساقلاندى.
شامان دىنىنىڭ قاچان باشلانغانلىقى مەلۇم ئەمەس، ئەمما ئۇنىڭ ئۇرۇقداشلىق تۈزۈمى شارائىتىدا، ئانېمىزمنىڭ ياخشى –يامان روھلار توغرىسىدىكى قارىشىدىن ئۆسۈپ چىققانلىقى، ئۇنىڭ بۇددىزم ۋە مانىزم ئۈستۈنلۈك قازانغانغا قەدەر ئاتەشپەرەسلىك دىنى بىلەن بىللە ھۆكۈمران ئورۇندا تۇرۇپ كەلگەنلىكى ئۇنىڭ ساقىندىلىرىنىڭ ھەتتا يېقىنقى زامانغىچە ساقلانغانلىقى ئېنىق. شامان ئىتىقادىغا ئاساسلانغاندا، ئىنسان مەركەز قىلىنغان ھالدا ئالەم ئۈچ قاتلامدىن ئىبارەت بولۇپ، ئاسمان- تەڭرىلەر، ياخشىلىق، ساخاۋەت مۇئەككەللىرى ھېساپلىناتتى؛ ئۇ سېغىنىش، مەدھىيىلەش ۋە تالاۋەت ئوبيېكتى ئىدى. يەر- ئىنسانىيەت ماكانى بولۇپ، يەر ئاستى- جىن-ئالۋاستىلار دۇنياسى دېيىلەتتى؛ ئۇ، قارغىش، دۇئايى بەد، ئەپسۇن ئوبيېكتى ئىدى. شامان ئىتىقادىدا، ياخشىلىق، ساخاۋەت ۋە تەڭرى- ئىنسان قىياپەتلىك قىلىپ تەسۋىرلەنگەن. كېيىنچە ئۇلارنىڭ ۋە تۈرلۈك ھۆر –پەرىلەرنىڭ ئوبرازىدا كۆپلىگەن گۈزەل ئەپسانىلەر مەيدانغا كەلگەن.
شامان ئېتىقادى ئانا ئۇرۇقى ئاخىرلاشقاندىن باشلاپ تېخىمۇ تاكاممۇللاشتى. ئۇنىڭ ئاساسلىق ئالامەتلىرى مۇنداق بولغان:
1.ئالەمنى يۇقىرىدا ئېيتىلغان ئۈچ قاتلامغا بۆلۈپ، ھەممىنى سىرلىق قىياپەتتە ئىزاھلاش.
2.ئىنساننىڭ خاتىرەملىكى، سالامەتلىكى ۋە مەنپەئەتلىرىنى كۆزلەپ، ئۇنىڭغا ھامىيلىق قىلىپ، يۇقۇرىدا نۇرانە تەڭرىلەر بىلەن، تۆۋەندە جىن –ئالۋاستىلار بىلەن ئالاقە قىلىدىغان ۋاستىچىلار- شامان (قامان) باخشىلىرىنىڭ مەيدانغا كېلىشى.
3.شامان باخشىلىرىنىڭ ئادەملەر بىلەن جىن –ئالۋاستىلار ئارىسىدا پائالىيەت ئېلىپ بېرىشى. مەسىلەن: باخشىلارنىڭ كېسەلگە قايسى جىن- ئالۋاستى ياكى يامان ئەرۋاھنىڭ چېپىلغانلىقىنى سۈرۈشتۈرىشى، ئۇنى قارغىشى، قۇدرەتلىك نۇرانە روھىي كۈچلەرنى ياردەمگە چاقىرىپ، جاھىل جىن- ئالۋاستى ياكى يامان ئەرۋاھلارغا قارشى ئەپسۇن ئوقۇپ، قۇرال كۆتۈرۈپ، ئوت چېچىپ سېھىرگەرلىك قىلىشى؛ تۇغۇت ۋە گۈزەللىك نۇمۇس تەڭرىسى «ئابزىت»قا دۇئا ئوقۇپ، تۇغۇتنى يەڭگىللەشتۈرىشى؛ باشقا كېسەلدىن كېلىپ چىققان چاپلىشىۋالغان يامان روھلارنى ئىگىسىگە ھەيدەشى، ئۇزاققىچە روھلار دۇنياسىغا قايتمىغان ئەرۋاھلارنى قايتۇرىشى... قاتارلىقلار.
4.شامان باخشىلىرىنىڭ بىرقاتار سېھىرلىك، دراماتىك، ناخشا- ئۇسۇللۇق، ئەم- ئىرىملىق، قائىدە- مۇراسىملىق پائالىيەتلىرى ۋە باشقىلار.
شامان دىنىدىكى باخشىلىق، پېرىخونلۇق، ئەم (داۋا) ئۇسۇللىرى قەدىمكى ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا خەلقلىرى سەنئىتى ۋە تىبابەتچىلىكنى ئىلگىرى سۈردى. ئوت، ئىسرىق، ھورداش، گۈڭگۈرتتە ئەملەش، داغلاش، ئەتىر ئىشلىتىش، قان چېكىش، تېرىگە ئېلىش، تەرلىتىش، ئۇچۇغلاش، پىر ئوينىتىش، ئىچىنى سۈردۈرۈش، كىچىك ئوپراتسىيە قاتارلىقلار شامان دىنى نىقابىدا ئېلىپ بېرىلغان تىبابەت ئەمەلىيىتى بولۇپ قالغان.
شامان دىنى يەنە قۇربانلىق ۋە ئىستىقامەت، ھېيت- ئايەم، يۇلتۇزغا بېقىش، پال ئېچىش، چۈشكە تەبىر بېرىش ۋە باشقىلار ئۆز تەسىرىنى سىڭدۈرۈپ، پۈتكۈل ئېتنىك تۇرمۇشنىڭ كۆپ قاتلاملىق قۇرۇلمىسىنى ھاسىل قىلغان. مۇنداق ئىدېئولوگىيىلىك قۇرۇلما يېقىنقى زامانلارغىچە باشقا ھەرقايسى ئېتىقاد شەكىللىرى بىلەن بىللە ياكى ئۇلارنى يېپىنچا قىلغان ھالدا قىسمەن ساقلاندى.

2
ئاتەشپەرەسلىك دىنى ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا خەلقلىرى مەدەنىيىتى تارىخىدا سالماق ئورۇن تۇتقان يەنە بىر موھىم دىنىي ئىتىقاد ھېساپلىنىدۇ.
شۇنى ئىزاھلاش زۆرۈركى، ئاتەشپەرەسلىك دىنى مەيدانغا كېلىشتىن ئىلگىرىلا ئوتتۇرا ئاسىيادا «تۆت زات»نى ئاساس بىلىش، ئوتقا، قوياشقا چوقۇنۇش ئەنئەنىسى بولغان. ھىرودوتس ماسساگىتلار ھەققىدە توختالغاندا، ئۇلارنىڭ گۈلخان يېقىپ، ئوتنى چۆرىدەپ ئولتۇرۇپ، ئوتقا مېۋە تاشلاپ، مېۋە پۇراقلىرىدىن مەست بولۇپ، ناخشا ئوقۇپ، ئۇسسۇل ئوينايدىغانلىقىنى يازغان. بەزى مەلۇماتلاردا ماسساگىتلارنىڭ قوياشنى تەڭرى بىلىپ ئىتىقاد قىلىدىغانلىقى، ئۇنىڭغا ئاتاپ ئاتلارنى قۇربانلىق قىلىدىغانلىقى ئېيتىلغان.
ئوت- قۇياش، يەر- سۇ ــ ماسساگىتلار (ساكلار)نىڭ سېغىنىش ئوبيېكتلىرى ھېساپلىناتتى. بۇ ئەسلىدە شامانىزىم ئەنئەنىسىمۇ ئىدى. ئوتنى ئۇلۇغلاش، ئىسرىق تاشلاش، ياغ پۇرىتىش، قاپاق كۆيدۈرۈش، يېڭى كېلىننى ئوتتىن سەكرىتىش، يېڭى قەبرىگە چىراغ يېقىش قاتارلىق ئادەتلەر ئارىيانلارنىڭ بىر قىسمى شىمالىي ھىندىستانغا كۆچكەن چاغلاردا ساقلانغان بولۇپ، ئۇلارنىڭ «رىگاۋىدا» ناملىق قەدىمكى دەستۇرىدا ئىپادىلەنگەن. ئۇنىڭدا يەنە، سۇ يار ئېلىپ توختىمىسا ئادەم قۇربالىق قىلىش، مۈشۈك يۈزىنى يۇسا، سېغىزخان سايرىسا ئۇنىڭ بىشارىتىنى جوراش قاتارلىق ئادەتلەر ئۇچرايدۇ. بۇ خىل ئەھۋال ئۇيغۇرلار ئارىسىدىمۇ ساقىندى سۈپىتىدە مەۋجۇت.
ئاتەشپەرەسلىكنىڭ ئەنئنىۋى ئوتقا سېغىنىش پائالىيىتىدىن خاس دىنىي ئىتىقاد ئۆزگىرىشى ــ بۇ دىننىڭ ئىجاتچىسى زارا ئاستېرا ۋە بۇ دىننىڭ مۇقەددەس كىتابى «ئاۋېستا» بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
زارا ئاسترىزمنىڭ ئەسلى ماكانى ئوتتۇرا ئاسىيا بولۇپ، ئۇنىڭ ئىدىيىۋى بۇلىقى ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرىنىڭ ئوت بىلەن قوياشقا بولغان سېھىرلىك قاراشلىرى ئىدى.
تەبەرىنىڭ پىكرىچە، زارا ئاسترا گرېك بولۇپ، «زەردۇشت بىننى يۇنان» دەپ ئاتالغان. ئۇ، ئىختىلاپ تۈپەيلىدىن ھىندىستانغا كېلىپ، بىر غاردا «ئاۋېستا»نى يازغان. برونى ئۇنى ئەزەربەيجانلىق سەفىد تۇمان دېگەن كىشىنىڭ ئوغلى ئىدى، دەپ قارايدۇ. ياكسۇن قاتارلىق ئالىملار ئۇنى مىدىيىلىك ئىدى. دەيدۇ. مېيىر، گېگېر، گېلدنېر، خۇئارت قاتارلىق ئالىملار، جۈملىدىن «ئوتتۇرا ئاسىيادىكى قەدىمكى دۆلەتلەر» ناملىق كىتابنىڭ مۇئەللىپى ۋىليام مىككوۋرېن: ئاتەشپەرەسلىك دىنىي- ئوتتۇرا ئاسىيادا، يەنى خارەزىم ياكى باكتېرىيەدە مەيدانغا كەلگەن، دەپ قارايدۇ. ئۇلار بۇ خىل قاراشنى «ئاۋېستا»نىڭ تىلى ۋە ئۇنىڭدىكى جۇغراپىيىلىك، ئېتنولوگىيە مەزمۇنلار ئارقلىق ئىزاھلايدۇ. ۋىليام مىكگۇۋرېن بۇ ھەقتە توختۇلۇپ: « ‹ئاۋېستا› كۆپ جەھەتتىن قەدىمكى پىرىسىيە تىلىغا ئوخشىمايدىغان... قەدىمكى باكتىرىيە تىلىدا يېزىلغان»، «ھەقىقەتەن ‹ئاۋېستا›دا غەربىي ئىران ئىنتايىن ئاز تىلغا ئېلىنغان، شەرقتىكى دەريا ۋە جايلار بولسا، كۆپرەك تىلغا ئېلىنغان» دەپ يازغان. «ئاۋېستا»دا زارا ئاسترا تۇغۇلغان جاي مۇنداق تەسۋىرلەنگەن: «ئۇ، شۇنداق مەملىكەتكى، ئۇ يەردە بىھىساپ لەشكەرلەرگە باھادىر سەركەردىلەر باشچىلىق قىلىدۇ، ئۇ يەردىكى يايلاقلار ۋە ئېگىز تاغلار چارۋىنىڭ ھەممە لازىملىقلىرىنى تەمىن قىلىدۇ. ئۇ يەردە سۇلۇق، تېرەن كۆللەر بار، ئۇ يەرنىڭ كېمە قاتنايدىغان دولقۇنلۇق، دەريالىرى ئارقىلىق ئىسكەت، پوئورۇت، مائۇرا (مەرۋە) خارېۋا (ئارىيە)، گەد، سوغدىيە، خارەزم ئەللىرىگە قاتنىغىلى بولىدۇ.»
زارا ئاسترا قاچان ياشىغانلىقى ۋە «ئاۋىستا» قاچان يېزىلغانلىقى ھەققىدىكى كۆزقاراشلار ھەرخىل. ياكسۇن: زارا ئاسترا مىلادىدىن ئىلگىرىكى 660- 583- يىللىرى ئاخمانىلار سۇلالىسىنىڭ باشلىرىدا ياشىغان دېسە، ھېرز فېلد ئۇنى مىلادىدىن ئىلگىرىكى 570- يىللىرىدا ياشىغان دەيدۇ. مېيېر، كېنىت، تېلې قاتارلىقلار بولسا مىلادىدىن ئىلگىرىكى 900- يىللىرى ياشىغان دەيدۇ. بۇ ئاخمانىلار سۇلالىسىدىن خېلى ئىلگىرىكى دەۋرلەرنى كۆرسىتىدۇ. تەبەرى ئۇنى ئاپراسىياپنىڭ ئورنىغا چىققان تۇران قاغانى ئەرجاسىپ بىلەن جەڭ قىلغان ئىران شاھى گۇشتاسىپ زامانىدا ياشىغان، گۇشتاسىپ زارا ئاسترا بىلەن ئۇچرىشىپ، بۇ دىننى قوبۇل قىلغان ۋە نەۋرىسى ئىسپەندىيار ئارقىلىق ئىران، ھىندى، قىپچاق ئەللىرىدە تارقاتقان دېگەن پىكىرنى ئىلگىرى سۈرىدۇ. بەزى تارىخچىلار ئىسپەندىيارنى دارابىر دەپ قىياس قىلىشىدۇ. برونىنىڭ خەۋەر بېرىشىچە، زارائاسترا «ئاۋستا»نى 12 مىڭ مال تېرىسىگە يېزىپ چىققان. تارىخىي مەنبەلەردە «ئاۋستا»نىڭ ئەسلى ئۈچ پارچە نۇسخىسى بولۇپ، بىرىنى ئىسكەندەر زۇلقەرنەين كۆيدۈرۈپ تاشلىغانلىقى، پەقەت ئۇنىڭ تىبابەتچىلىك، ئاسترونومىيىگە ئائىت قىسمىنىلا ساقلاپ قالغانلىقى، يەنە بىر نۇسخسىنى گرېتسىيىگە ئەۋەتكەنلىكى، ئاخىرقى بىر نۇسخىسىنى بولسا، بۇ دىنغا سادىق مەجۈسىلەر ساقلاپ قالغانلىقى تىلغا ئېلىنغان. كېيىنچە ساسانىلار ھۆكۈمرانلىق قىلغان 3- ئەسىرلەردە زارائاسترا دىنى رەسمىي ئىتىقاد سۈپۈتىدە ئېتىراپ قىلىنىپ، «ئاۋېستا» قايتا ئىشلەنگەن ۋە ھازىرقىدەك ئىخچام ھالەتكە ــ «زەند ئاۋېستا» شەكلىگە كەلگەن.
«ئاۋېستا» ــ ئۈچ قىسىمدىن ئىبارەت بولۇپ، بىرىنچى قىسمى، ئەڭ قەدىمكى باكتىرىيە (باختەر) تىلىدا يېزىلغان. ئۇ زارا ئاسترا تەرىپىدىن توپلانغان شېئىرىيەت نەمۇنىلىرى بولىشى ئېھتىمال. ئۇنىڭ ئىككىنچى، ئۈچىنچى قىسىملىرى نەسرىي ئەسەر بولۇپ، ئاخمانىلارنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدە، فارفىيە ـ ئارشاك سولالىسى دەۋردە ۋە ساسانىلار دەۋرلىرىدە بىر- بىرلەپ تۈزۈلگەن بولىشى مۇمكىن.
ئاتەش پەرەسلىك دىنىنىڭ ئاساسىي قائىدىلىرى مۇنداق: دۇنيا بىر-بىرى بىلەن ھەم قوشگېزەك ئاكا- ئۇكا، ھەم بىر-بىرىگە زىت بولغان ئىككى قۇتۇپنىڭ كۈرىشىدىن تەشكىل تاپقان. ئۇ ئىككى قۇتۇپ ـ يورۇقلۇق ۋە ياخشىلىق بىلەن، قاراڭغۇلۇق ۋە يامانلىقتىن ئىبارەت؛ ئۇنىڭ نامايەندىسى ئىككى ئىلاھىي كۈچ- يورۇقلۇق تەڭرىسى ئاخۇرا مازدا بىلەن زۇلمەت تەڭرىسى ئانگىرىمانيودىن ئىبارەت؛ ئالەم بۇ ئىككى ئىلاھىي كۈچنىڭ زىددىيىتى ۋە كۆرۈشى بىلەن تولغان، ئەلمنىڭ تەرەققىياتى يورۇقلۇق بىلەن ياخشىلىقنىڭ قاراڭغۇلۇق بىلەن يامانلىق ئۈستىدىن ئۆزلۈكسىز غەلىبە قىلىش جەريانىدۇر ۋە باشقىلار.
ئاخمانىلار يازما ھۆججەتلىرى مۇتەخەسسىسى ۋ.ۋ.بىتروۋىينىڭ كۆرسىتىشىچە، ئاخمانىلار زارائاسترىزمنى قاتتىق تەقىپ قىلغان. ئۇلار «ۋىسا- باگا» (ئاتا- بوۋا) ئېتىقادىغا، كېيىنچە «شەئاشىئەندە» ناملىق نىجاتلىق ئىلاھىغا چوقۇنغان.
ئاتەشپەرەسلىك دىنىنىڭ شەكىللىنىشى ـ ئوتتۇرا ئاسىيادا ياۋايىلىق دەۋردىن مەدەنىيەت دەۋرىگە ـ سىۋىلىزتسىيە دەۋرىگە قەدەم قويغانلىقىنىڭ، دەسلەپكى بوستان مەملىكەتلىرى شەكىللىنىشىنىڭ ۋە دەسلەپكى سىنىپىي، ئىجتىمائىي ئازادلىق ئىستەكلىرىنىڭ بارلىققا كەلگەنلىكىنىڭ ئىپادىسى ئىدى. «ئاۋېستا»دا «تېرىلغۇ يەر» ۋە «چارۋا پادىلىرى» دېگەن ئىككى ئىقتىسادىي كاتېگورىيە بويىچە ئولتۇراق ئاھالىلەر «ياخشىلىقلار خانلىقى»، دەشت ئاھالىلىرى «يامانلىقلار خانلىقى» دەپ ئىزاھلانغان. باش تەڭرى ــ ئاخۇرا مازدا چۆلنى تېرىلغۇ يەرگە ئايلاندۇرۇشنى تۆھپە ۋە پەزىلەت دېگەن. بۇ ئارىيانلارنىڭ كىتابى «رىگاۋىدا»دىكى: «يەر تەڭرىسىنىڭ مەدەتكارلىقىدا يەر تېرىڭلار، بۇقۇسا تۇتۇپ يەر ھەيدەڭلار، تەييارلانغان يەرگە دان چېچىڭلار» دېگەن سۆزلەر بىلەن ئاھاڭداشتۇر. «ئاۋېستا»دا يەنە بۇغداي، ئارپا، ئۈزۈم ھارىقى، ئولتۇراق ئۆي ۋە بوز ئۆي؛ كىگىز ئىشلەش، ئاياغ كىيىم تىكىش ۋە كىيىش، زىننەت بويۇملىرى تاقاش؛ ئاتقا مىنىش، ھارۋىغا ئات قوشۇش، ئوتتۇرا ئاسىياغا خاس قوش ئۆركەشلىك (لوككىلىق) تۇران تۆگىسى قاتارلىقلار تىلغا ئېلىنغان. ئېيتىلىشىچە، زارائاسترا تۆگىچى بولۇپ، «ئاسترا» دېگەن سۆز «تۆگۈچى» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدىكەن. ئۇلار تەرىپىدىن تەۋسىيە قىلىنغان: كالا سۈيدۈكى بىلەن ناپاكلىقنى تازىلاش؛ كېسەلنى ئوت- چۆپ دورىلار بىلەن ئەملەپ ـ ئوقۇپ ئىرىم قىلىش، يېرىپ ۋە تېڭىپ داۋالاش؛ ئۆلۈكنى مۇقەددەس يەرگە كۆممەسلىك، سۇغا تاشلىماسلىق، ئوتتا كۆيدۈرمەسلىك، پەقەت ئېگىز ۋە يىراق دەشتلەرگە قويۇپ، قۇشلارغا يەم قىلىپ بېرىش دېگەنگە ئوخشاش ئادەتلەر تۆت زات قارىشى ۋە شامان ئەقىدىلىرى بىلەن بىردەك بولۇپ، بۇ، ئىران ۋە ھىندىستاندا كۆرۈلمىگەنىدى.
ئاتەشپەرەسلىك ــ بۇددىزم ۋە ئىسلامىيەتنىڭ دەسلەپكى دەۋرلىرىدە ئوتتۇرا ئاسىيادا ساقلاندى. ئىپتالىتلار 5- ئەسىردىن ئىلگىرىلا بۇ دىننى قوبۇل قىلغانىدى. «ۋېينامە»دە كۆرسىتىلىشىچە، ئاتەشپەرەسلىك ــ قەشقەر، خوتەن، قاراشەھەر، قۇجۇ، ئىۋىرغۇلدا ساقلانغان. شەنجۇاڭ 628- يىلى سەمەرقەند ئەتراپىغا كەلگەندە بۇ دىننىڭ بۇددىزمدىن كۈچلۈك ئىكەنلىكىنى بايقىغان. ئۇنىڭدىن بىر ئەسىر كېيىن ئۆتكەن ساياھەتچى خۇيچاۋ بۇ ئەھۋالدىن تەكرار خەۋەر بەرگەن. بۇ دىننىڭ ئەقىدىلىرى كۆپلىگەن خەلق رىۋايەتلىرىدە ۋە ھېكايە – چۆچەكلىرىدە ئىپادىلەندى، ھەتتا ئەلشىر نەۋائى ئەسەرلىرىدىمۇ تىلغا ئېلىندى. ئاتاقلىق نىمىس شائىرى گيوتى «فائۇست» داستانىدا زارائاسترا قاراشلىرىدىن ئىلھاملانغانىدى.

3
مانى دىنىغا كەلسەك، ئۇ، بىر تەرەپتىن، ئوتتۇرا ئاسىيا ئاتەشپەرەسلىك دىنىي قائىدىلىرىدىن ئوزۇقلانغان بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن، ئوتتۇرا ئاسىيانى ئاساسلىق بازا قىلغان بولۇپ، ئۇنىڭدا ئوتتۇرا ئاسىيا ئىدېئولوگىيىسىنىڭ تامغىسى بېسىلغانلىقى روشەن ئىدى.
مانىزىم ـ ساسانىلارنىڭ دەسلەپكى دەۋرىدە ياشىغان مانى تەرىپىدىن ئىجاد قىلىنغان بولۇپ، ئۇ، قەدىمكى بابىلىيە دىنى زىرىۋان ئېتىقادى بىلەن ئاتەشپەرەسلىك دىنى ئاساسىدا بارلىققا كەلگەن. ئۇنىڭدا بۇددىزمنىڭ ۋە دەسلەپكى خىراستىيانچىلىقنىڭ مەلۇم تەسىرى بولغان. بۇ دىن تەخمىنەن خۇسراۋ نۇشرىۋان زامانىدا ساسانىلار تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنغان بولسىمۇ، ئانچە كۆپ ئۆتمەي رەت قىلىنىپ، 275- يىلى مانى ئۆلتۈرۈلگەن ۋە كىتاپلىرى كۆيدۈرۈلگەن.
مانىزم 270- يىللىرىنىڭ ئالدى –كەينىدە، بولۇپمۇ مانى پاجىئەسىدىن كېيىن قېچىپ كەلگەن مانىزىمچىلار ئارقىلىق ئوتتۇرا ئاسىياغا تارقالغان. بۇ چاغدا بۇددىزم ئامۇ دەريانىڭ شىمالىغا ئەمدىلەتىن تارقالغانىدى.
مانى دىنى شىنجاڭنىڭ لوپنۇر كۆلى ساھىلىغا تەخمىنەن 6-ئەسىر ئەتراپىدا سوغدى سودىگەرلىرى ئارقىلىق تارقىلىپ كىردى. تارىخىي مەنبەلەردە بايان قىلىنىشىچە ئۇرخۇن ئۇيغۇر دۆلىتىنىڭ ئۈچىنچى قاغانى ئىدىگەن (تەڭرى قاغان) 763-يىلى مانى ئۆلىماسى بىلەن قارا بالغاسۇن شەھىرىدە ئىككى كۈن سۆھبەتلىشىپ، بۇ دىننى قوبۇل قىلغان. ل.ن گومىلىيىۋ «قەدىمكى تۈركلەر» ناملىق كىتابىدا بۇنى مەملىكەتنى مۇستەھكەملەش يولىدا ئېلىپ بېرىلغان دىنىي ئىسلاھات ئىدى، دەپ كۆرسەتكەن.
مانىزم دەستۇرلىرى گەرچە ئىراندا كۆيدۈرۈلگەن بولسىمۇ، ئۇنىڭ يەتتە دەستۇرىدىن بىرى بولغان «يارالمىش نومى» شىنجاڭدىن تېپىغان. تۇرپان كېمىر سەنئىتىدە ئىدىقۇت دەۋرىەگ ئائىت مانىزملىق تام سۆرەتلىرى ساقلانغان. مانىزم يەتتە سۇ ۋە سىر دەريا ۋادىلىرىدىكى ئۇيغۇرلار ئارىسىدا تاكى 893- يىلى باھاردا ئىسمائىل سامانىنىڭ تالاس- بالاساغۇن رايونىغا كەڭ كۆلەمدە ھوجۇم قىلىپ بۇ جايلارنى ئىسلاملاشتۇرۇشىغىچە، تۇرپان- ئىدىقۇتتا جۈۋەينى زامانىلىرىغىچە داۋاملاشتى.

4
ئوتتۇرا ئاسىيا قەدىمكى دىنلىرى ئىچىدە بۇددىزم ئالاھىدە ئورۇن تۇتىدۇ. ئۇ، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 560 ــ 480- يىللىرى ياشىغان سىددخارتخا ئېتنىك جەھەتتىن ئارىيان- ساك ئىدى. ئۇ «ساك يامۇنى» (ساكلارنىڭ دانىشمىنى) دەپ ئاتالغان.
بۇددىزمنىڭ تۈپ ئەقىدىسى مۇنداق ئاساسقا، يەنى دۇنيانى «چەكسىز ئازاپ» دەپ قاراپ، ئۇنىڭدىن قۇتۇلۇش يولىنى ئىزدەش ئاساسىغا قۇرۇلغان. ئۇ، «تۆت ھەقىقەت» ئەقىدىسىنى تەلىمات قىلغان بولۇپ، ئۇلار: رېئال دۇنيانىڭ ئازاپلىق ئىكەنلىكىنى؛ ئازاپنىڭ 12 خىل سەۋەپتىن (بىلمەسلىك، بىلىپ قېلىش، روھىيەت، جىسمانى بەدەن، سەزگۈ، تەسىرلىنىش، مۇھەببەت، ئىنتىلمەك، مۇھىت ۋە تۇغۇلماق، ئاغرىماق، قېرىماق، ئۆلمەكتىن) بولىدىغانلىقى؛ نىجاتلىقنىڭ نىۋانا دۇنياسىدا مەۋجۇتلۇقى؛ ئۇنىڭغا ئېرىشىش يوللىرى ۋە ۋاستىلىرىنىڭ ھەقىقەت ئىكەنلىكىدىن ئىبارەت.
بۇددىزم دەسلىپىدە مەھەللىي دىن ئىدى. مىلادىدىن ئىلگىرى 3- ئەسرنىڭ ئالدى- كەينىدە خوتەنگە تارقالغان. ياپۇنىيە ئالىمى يۈيجى لياۋتى بۇ ھەقتە «غەربى دىياردا بۇددىزم» دېگەن كىتابىدا: مىلادىدىن ئىلگىرىكى 242-يىلى كەشمىرلىك ۋىرۇجىنا بۇددىزمنى خوتەندە تارقالغان دەپ كۆرسەتكەن. بۇددىزمنىڭ («غەربى دىياردا بۇددىزم» يۇيجى لياۋتى ‹ياپۇنىيە›، 1956-يىل، خەنزۇچە نەشرى، 188-، 202- بەتلەر.) ئوتتۇرا ئاسىيادا تارقىلىشىدا تۈرك ياۋچىلىرى قۇرغان كۇشان خانلىقىنىڭ مەشھۇر ئىمپېراتۇرى كانىشكا بۇددا ئالىمى ئاسۋاگۇشانىڭ قاتنىشىشى بىلەن  1- ئەسىردە كەشمىردە ئاچقان تۆتىنچى قېتىملىق بۇددا قۇرۇلتىيى ئاساسلىق رول ئوينىغان. بۇ قۇرۇلتاي ماھايانا مەزھىپىنى ئۈستۈن ئورۇنغا ئىگە قىلدى ۋە بۇددىزمنى غەيرى خەلقلەر ئارىسىدا ئوبرازلاشتۇرۇپ تەشۋىق قىلىشنىڭ ئىمكانىيىتىنى ياراتتى. بۇ ھال مەشھۇر كۇشان- كۈسەن بۇددا سەنئىتىنىڭ شەكىللىنىشىنى ئىلگىرى سۈردى ۋە شىنجاڭدا خوتەن، قەشقەر، كۈسەن، قارا شەھەر ۋە قۇجۇ قاتارلىق بىر قاتار دىن ۋە سەنئەت بازىلىرىنى بارلىققا كەلتۈردى.

مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما

ھۇما

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (17)

تەپەككۇر ئىقتىدارى ۋە تەپەككۇر قىممىتى

تەپەككۇر تۈپەيلىدىن سىرىن ياپالماس ئالەم،
پەرقلەنگەن تەپەككۇر سەۋەپلىك ھايۋان، ئادەم.
ئەمما شۇ تەپەككۇرنىڭ سۈپەت، قىممىتى ھەرخىل،
قانداقمۇ بىرخىل بولسۇن دەججال، سۇلايمان، ھاتەم.

دەرۋەقە ئىنسان تەپەككۇر ئىقتىدارى تۈپەيلى ھايۋانات تۈركۈملىرىدىن پەرقلەنگەن. ئىنسان تەپەككۇر تۈپەيلى مەدەنىيەت تارىخى دەرياسىنى قازغان. ئالەم ئىنسان تۈپەيلى ئۆز- ئۆزىنى ئىزاھلاشقا مۇيەسسەر بولغان. يەنە شۇ ئالەم ئىنسان تۈپەيلى تەبىئىي گۈزەللىكتىن تاشقىرى ئىجادىي گۈزەللىك مۇمكىنلىكلىرىگە ئېرىشكەن.
ئەمما، تەپەككۇر ھەممە كىشىدە بىردەك ئېچىلغان، جارى قىلىنغان، تۆھپىكارلىق ماقامىغا كۆتۈرۈلگەن ئەمەس؛ تەپەككۇرنىڭ مىقدار ۋە سۈپەتلىرى، مۇددىئا ۋە ئاقىۋەتلىرى، شەكىل ۋە ئۇسۇللىرى ھەممە كىشىدە بىردەك ئەمەس، كىشىلىك دۇنياسى ھاڭقاي- دەلدۈستىن، ھاڭۋاقتى – خامۇشتىن تاكى ئەقىلدان- زەكى، دانا- مۇتەپەككۇرگىچە؛ تەرسا- جاھىلدىن، تەنتەك- ھاماقەتتىن تاكى ئارىف- فازىل، تەقۋا- مۇرشىدغىچە؛ ھىيىلىگەر- مۇغەمبەردىن، خەسس- ئاچ كۆزدىن تاكى ھالال كۆڭۈل، ھىممەتكار- ساھىبگىچە؛ تۇترۇقسىز پىكىردىن، مەنتىق- ناتىققىچە ھەرخىل تەپەككۇر ئىگىلىرىنى كۆرۈپ كەلمەكتە. جانلىق ھايات قاينىمىدا كۆزىنى ئوتتەك قىلىپ پارقىرىتىپ تۇرىدىغان جازانىخور- جەزىخولار، كۆزىنى مۆشۈكتەك يۇمىۋالىدىغان مۇغەمبەر- كاززاپلار، ھاكاۋۇرلۇق دىمىغىنى قىرىپ يۈرىيدىغان كالتە پەملەر، قۇللارچە خوشامەت ۋە تىز پۈكمىكەشلىككە ھېرىسمەن روھى گادايلار، پىداكار ۋە سېخىي زاتلار، تەۋەككۇل ياكى ئىنچىكە ھېساپ بىلەن ئىش تۇتىدىغان كىشىلەر، شەپقەتلىك غەمخورلار، باشقىلارنىڭ ئازابىدىن ئىپتىخارلىنىدىغان نائەھلىلەر، ھوقۇق تاماخورلىرى، بىكار تەلەپ ياسانچۇقلار، لاپ بىلەن ئالدىغۇچى قىزى كۆزلەر، مۇشتۇم ياكى تىل- ھاقارەت زوراۋانلىرى، قاتىل ياكى جان ساتقۇچىلار، قىسقىسى سان ساناقسىز پىكىر ئىگىلىرىنى ئۇچرىتىمىز. «ئىنجىل»، «قۇرئان»، «مىڭ بىر كېچە»، «كەلىلە ۋە دېمىنە»، «بۇددىھا تەزكىرىسى»، «يارالمىش ھېكايىلىرى»، «تەڭرى كومېدىيىسى»، «ئون كۈنلۈك سۆھبەت»، «چاھار دەرۋىش» ۋە بالزاك، سېكىسپىر، تولىستوي ئەسەرلىرىدە تەسۋىرلەنگەن ئىنسانىيەت دۇنياسىدىكى ئاجايىپ- غارايىباتلارنى جانلىق تۇرمۇشتا مىڭ ھەسسە ئارتۇق يولۇقتۇرغاندىن كېيىن، «تەڭرى قىيامەت – قاينىمىدا بۇ شەخسلەرنى قانداق سوراقلاپ تۈگىتەر؟» دەپ قالىسەن. مانا بۇلارنىڭ قايسىبىرى تەپەككۇردىن خالىي سادىر بولغان؟!
ئۆتمۈشتىكى دانالار مەدھىيىلىگەن تەپەككۇر قابىلىيىتىنىڭ سۆكۈدىغان تەرەپلىرىنى ئويلىغاندىن كېيىن، كونكېرتلىق مۇقامىغا دەسسەپ تۇرۇپ، قايتىۋاشتىن تەپەككۇرغا زەڭ سالغۇم بار!
تەپەككۇر ئۇلۇغ ئىقتىدار، ئۇنىڭ ئۇلۇغلىقى ئۇنىڭ قىممىتىدە.
روشەنكى، ئوغرىمۇ توغرىمۇ، زالىممۇ ئالىممۇ، جاھىلمۇ ئادىلمۇ، خارامۇشمۇ دانامۇ، پاسىقمۇ، ئارىفمۇ تەپەككۇر قىلىدۇ. تەپەككۇر كىشىلىك مەدەنىيىتىنى ياراتقان، ئۇنى يەنە راۋاجلاندۇرۇشمۇ، خانىۋەيران قىلىشىمۇ مۇمكىن.
ئېيتىش كېرەككى، ھايۋانات ۋە تەبىئەت دۇنياسىغا نىسبەتەن ئىنسان تەپەككۇر ئىقتىدارى بىلەن پەرقلەنگەن. ئىنسان تۈركۈمى ئىچىدىكى ھەركىم تەپەككۇر قىممىتى تۈپەيلى بىر-بىرىدىن پەرقلىنىدۇ. ئىزگۈ ۋە قاباھەت، يۈكسەكلىك ۋە پەسكەشلىك، ھۆرلۈك ۋە قۇللۇق، ئۆتكۈرلۈك ۋە گاللىق، ھەتتا نۇرغۇن جەھەتلەردە غالىپلىق ۋە مەغلۇپلۇق، پايدا (تاپاۋەت) ۋە زىيان تەپەككۇر قىممىتىگە باغلىق. ئەگەر مىسال قىلىش لازىم بولسا تەپەككۇر ئىقتىدارىنى تاش جىنسىگە ئوخشاتساق، تەپەككۇر قىممىتى بۇ تاشلارنىڭ ئادەتتىكى شېخىل تاشتىن ياكى ئالماس- برىليارتقىچە بولغان كۆپ دەجىلىك قىممىتىگە ئۆخشىتىش مۇمكىن. ۋاھالەنكى، كىشىلىك ئەقىل- پاراسىتىگە بۇ پەرقلىق قىممەتلەر جايلاشقان.
شەكلەن ئالغاندا بىز مەنتىقى تەپەككۇر، ماتېماتىكىلىق تەپەككۇر، ئوبرازلىق تەپەككۇر،  تەسەۋۋۇرچان تەپەككۇر، ئەسلىمىچان تەپەككۇر، تەتۈر تەپەككۇر، قايتا تەپەككۇر، تەنقىدىي تەپەككۇر، قۇللۇق تەپەككۇرى، ھىيلە تەپەككۇرى (مەسىلەن، جۇڭگۇنىڭ مەشھۇر 36 تەدبىرى)، ھەربى (ئىستراتېگيىلىك) تەپەككۇر، ئالدىن كۆرۈش تەپەككۇرى، مۇستەقىل تەپەككۇر، نەزىريىۋى تەپەككۇر، سودا- تىجارەت تەپەككۇرى، دپلوماتىيە تەپەككۇرى، دىئالېكتىك تەپەككۇر، كومپلېكىس تەپەككۇر، بالىلارچە تەپەككۇر، سوپىستېكىلىق (سەپسەتىۋازلىق) تەپەككۇر قاتارلىقلارنى بىلىمىز. ئومۇمەن ئالغاندا بۇ خىل تەپەككۇر شەكىللىرىنىڭ كەڭلىك ۋە تىرەنلىكى، دەللىك ۋە ماھىيەتلىكلىكى، ئىزگۈ ۋە ئىجابىيلىقى ھەرخىل.
ئىلىم- پەندىكى ھەرخىل ئېقىم ۋە ئىلمىي گۇرۇھلار، بەدىئىي ئىجادىيەتتىكى ھەرخىل ئۇسلۇب ۋە ئېقىملار، دىندىكى ھەرخىل سۈلۈك ۋە مەزھەپلەر، سىيسىي- ھەربى، كەسپىي ۋە تۇرمۇش جەھەتلىرىدىكى ھەرخىل تەشەببۇس تۈركۈملىرى تەپەككۇر ئوقىنى ئۇل قىلغان. تەپەككۇر تۈپەيلى سوقرات، ئېيسا پەيغەمبەر، مانى، مەنسۇرى ھەللاج، برونى، بائوئېر، بابارەھىم مەشرەپ دارغا مىخلاندى، ئۆتتا ئۆرتەندى. تەپەككۇر تۈپەيلى گالىلى، نيوتون، ئېينىشتېيىن پەن تارىخىدىن ئورۇن ئالدى. تەپەككۇر تۈپەيلى ئىركىن قاغان، بۇسات قاغان، تۈمەن قاغانلاردىن باشلانغان ۋە تەڭرى قاغان، مۇيۇنچۇر قاغان دەۋرىدە گۈللەنگەن ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقى (745 ــ 840) زىرقاراقۇۋ بىلەن سانغۇن گۈللۈك باغا ئوتتۇرىسىدىكى ھەسەت تۈپەيلى قىرغىز خانى ئاجۇسقا يەم بولدى. بۇ ئىش قارلۇقلارنىڭ قاراقىتان خانى گۆرخاننى قاراخانىلارغا (840 ــ 1123) سېلىشى، ھىدايىتۇللا ئاپاق خوجىنىڭ يەركەن خانلىقى (1510 ــ 1678) ئۈستىگە جۇڭغار قوشۇنلىرىنى باشلاپ كېلىپ مۇنقەرز قىلىشىدا قايتا تەكرارلاندى. ئەيتاۋۇر، تەپەككۇرسىز كىشىلىك دۇنياسىدا «قىل تەۋرىمەيدۇ»!
مەسىلە شۇقەدەر روشەنكى، مىللەتنىڭ روھىنى ساغلاملاشتۇرۇش، خەلقنى پاسىقلىقتىن ئارىفلىققا، زالالەتتىن سائادەتكە يېتەكلەيدىغان تەلىم- تەربىيىنىڭ ئاساسىي خىزمىتى ئەۋلاتلارنىڭ تەپەككۇر قىياپىتىنى، شۇ ئارقىلىق روھىي مەلىكىسىنى يۈكسەلدۈرۈشتىن ئىبارەت. بىلىش كېرەككى، بەخت- سائادەتنىڭ ئەنقا قۇشى ــ يۈكسەك تەپەككۇر جىنارىغا قونىدۇ!
ف، ئېنگىلىس: «بىرەر مىللەت دۇنيادا ئالدىنقى ئورۇنغا چىقىمەن دېسە، نەزىريىۋى تەپەككۇردىن بىر مىنۇتمۇ خالىي بولالمايدۇ» دېگەنىدى. ئالدىنقى قاتاردا ئەمەس ھەتتا نۇسرەتلىك مىللەتلەر قاتارىدا ياشىماق ئۈچۈنمۇ يېتەرلىك ساغلام، ئۆتكۈر، مۇستەقىل تەپەككۇر قىممىتىگە ۋە قىياپىتىگە ئىگە بولۇش لازىم. بۇنداق تەپەككۇرسىز «ئەرشكە» چىققان بىلەن دىققەت نەزىرى زېمىندىكى «كەشى»دىن يىراقلىمايدۇ. «سەۋرى» دەرىخىگە چىقىپ «سەۋزى ئورىكى»گە دومىلاپ كېتىدۇ. ئاتىلار توغرا ئېيتقان: «قۇت يىلتىزى ـ قۇتلۇق ئۇگ»! «ئۆكىن، ئۆكىن، ئۆكسىزلىكىڭگە»!!
مەختۇم ئەزەم ئەۋلاتلىرىدىن ئىلگىرى باشلانغان غەرپتىن پىرى- مۇرشىد، ئىمام- ئىشان ئىزدەش ھاۋاسى ۋە ئىزىدىكى تەپەككۇر نامايەندىلىرىنى ئاسىي نامىدا ھالاك قىلىش تەلۋىلىكى بىلەن «باشسىز چەۋەنداز» بولۇپ قالغان ئۇشبۇ خەلق مۇستەقىل تەپەككۇر قىلىش ئورنىغا بۇزۇلغان روھ، قۇللاشقان ئىرادە، تەلۋىلەشكەن تەپەككۇردىن باشقا يەنە نېمە قىلىشى مۇمكىن؟! ئۇلار ئۇ يەردە «پالان تۆرەم» بۇ يەردە «پۇستان خوجام» كەينىدە مەھەللىۋى شەيخ –ئىشان، ئەپەندى- موللاملارنىڭ تار قەپىسىگە كىرىۋېلىپ، خۇددى «ھاممام ئالدىدىكى ھور چىقىپ تۇرغان كۈلگە مىلىنىپ ياتقان بالىلار» دەك روھى ئەمىنلىك بىلەن كۈن ئۆتكۈزىدۇ. ئۇلارنى مەزھەپ، يۇرت ۋە ئادەت رىشاتكىلىرىدىن قۇتۇلدۇرۇپ، بىر پۈتۈن زامانىۋى تەپەككۇرغا ئۇيۇشتۇرىدىغان كۈچنى ئۇلار  ھېس قىلالارمۇ؟... ئۇلار كۆزىنى ئاچقان ھامان ھېلىقى ئىشان- موللىلار ئۇلارنىڭ كۆزىگە كۈل چاچىدۇ. مەخۇسۇس كۆز ئېچىشنى پاراڭ تېمىسى قىلىپ تون كېيىپ، سەللە ئورايدىغان روھىيەت سودىگەرلىرى بىلەن تەپەككۇر جەزىخورلىرىمۇ بىر ئېقىم سۈپىتىدە خېچىر مىنىپ يۈرىشىدۇ. ئۇلار كامىران بولۇپ كەلگەن، كۆز ئاچقانلار پەرىشان بولۇپ كەلگەن چىنلىقنى قايسىبىر قەلەم تىترىمەي يازالىغان! مانا بۇ «ئۆز – ئۆزىگە ئاڭ» ۋە «ئۆز- ئۆزىگە تەپەككۇر»ى بولمىغان خەلقنىڭ مەنىۋىيەت ئاسمىنىدىكى قارا تۈتەك!
بىر قاراشتىلا سەللە- كۇلا، كەپكە- شىلەپە قاتارلىق غەرپتىن كەلگەن باش كىيىملىرىنى كېيىۋالغان خالايىققا يېنىشلاپ قاراڭچۇ: ئۇلارنىڭ بېشى «سۈرەت» كۆرۈنىشىدە ئۇلارنىڭ گەۋدىسى بىلەن بويۇن ئارقىلىق تۇتاشقان، بىر زامانلاردا تەسۋى ئېسىلغان بۇ بويۇنلارغا گالىستۇك تاقالغان بولسىمۇ، ئەمما، ئۇلارنىڭ بىچارە ماھىيىتى كىشىنىڭ ئىچىنى ئاغرىتىدۇ، ئۇلارنىڭ مېڭىسىدە «ئىمپورت قىلىنغان» تەپەككۇر قۇشى چىكىلداپ تۇرۇپتۇ. بۇ تەپەككۇرلار بىر-بىرىدىن قانچە پەرقلىق، ھەتتا بىربىرىگە مۇخالىپ بولۇشىغا قارىماي پىكىر تەختىنىڭ ئىككى چېتىدىن ئەمەس، بەلكى دەل شۇ تەختنىڭ ئۆزىدىن ئورۇن تۇتقان. قۇلچىلىق، سېتىلىشقا ھازىر- نازىرلىق، خوشامەتكويلۇق، «بىر بۇغدايغا سەمرىپ، بىر بۇغدايغا ئورۇقلاش» ئۇنىڭ دائىمىي ھاۋا رايى، ئۇلار تۇرمۇشنىڭ «ئازاپ دېڭىزى»دىن ئۆتۈش ئۈچۈن خۇددى نوھنىڭ  كېمىسىنى چۇۋىغاندەك «چوڭ كۆلۈنگو» (ماھايانا) ھارۋىسىنى پاچاقلاپ ھەربىرى بىر تاختايغا چىقىۋېلىپ، ئۆزلىرىگە «كىچىك كۆلۈنگو» (ھىنايانا) ھارۋىسى ياسىۋېلىشقا ئالدىرىشىدۇ. ئۇلار تۇرمۇش كەلكۈنىدە نوھنىڭ ياكى ئۇنىڭ كېمىسىنىڭ  قەدرىنى چۈشىنىشكە ئاجىز. بۇ پىتراقچىلىقنىڭ ئۆزىمۇ بىر تەپەككۇر ھودۇقۇشىدىن ئىبارەت.
تەپەككۇر ئىقتىدارى ھەممىگە تەئەللۇق، ئەمما تەپەككۇر قىممىتى ھەر كاللىدا ھەرخىل. ئۆز- ئۆزىگە تەپەككۇر مۇجەسسىمى بولمىغان مىللەت ئۆز- ئۆزىگە ئىگە بولمىغان مىللەتتۇر.
بەخت- سائادەتنى دەسلەپ ئەلگە تىلە،
بەخت ئەمەس ئالتۇن بولسا يالغۇز تەڭلە.
تەپەككۇرسىز سائادەتتىن ئۈمىد كۈتمە،
ئۆز- ئۆزىگە تەپەككۇرسىز ئىنسان –تەلۋە.

1993-يىل 11-ئاينىڭ 14- كۈنى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: ھۇما