ئەتتىرگۈل تارخ بلوگى

版权声明：转载时请以超链接形式标明文章原始出处和作者信息及本声明
logs/91557097.html

                        刘正演، 魏良
نەشر قىلغۇچى ئورۇن:               مىللەتلەر نەشرىياتى
نەشر قىلىنغان ۋاقتى:                    2006-يىلى 5-ئاي
ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغۇچى:             قۇربان تۇران
ئۇشبۇ ئوقۇش خۇلاسىسىنى تەييارلىغۇچى:     گۇلنار ئابلىز (مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى 2004-يىللىق ئۇيغۇر تىلى سىنىپى)
ئۇيۇشتۇرغۇچى ۋە يېتەكلىگۈچى:        دوكتور ئابدۇرەشىد جەلىل قارلۇق  

     خوجىلار جەمەتى ئالدى بىلەن بىر دىنى گورۇھتىن تەدرىجىي كۈچۈيۈپ، ئۆزى بىلەن زامانداش  بولغان ئوتتۇرا ئاسىيادىكى خانلارنىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي، كۈلتۈرەل ھاياتىغا نىسبەتەن زور تەسىر كۆرسىتىش  بىلەن بىرگە ئۆزگىرىشلەرنى پەيدا قىلىپ  ئوتتۇرا–ئاسىيا تارىخىدىكى  مۇھىم  بىر دىنى-سىياسىي كۈچكە ئايلانغان.         《خوجىلار جەمەتى ھەققىدە》 ناملىق بۇ ئەسەردە خوجىلار جەمەتىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىدىكى پەيدا بولۇش، تەرەققى قىلىش، تەسىر كۆرسىتىش ۋە زاۋاللىققا  يۈز تۇتۇش تارىخىنى تەپسىلىي ۋە ئېنىق بايان قىلغان. تۆۋەندە مەن 《خوجىلار جەمەتى ھەققىدە》 ناملىق بۇ كىتابنى ئوقۇغاندىن كىيىنكى خوجىلار جەمەتى ھەققىدە ئىگە بولغان چۈشەنچىلىرىمنى قىسقىچە سۆزلەپ ئۆتمەكچىمەن: 
      قەدىمكى مىللەتلەرنىڭ بىرى بولغان موڭغۇللار ئەسلىدە شېرۋىلارنىڭ بىر تارمىقى بولۇپ، Ⅷئەسىرنىڭ بېشىدا چۆللۈكنىڭ شىمالىدا باش كۆتۈرۈشكە باشلىدى. 1206-يىلىغا كەلگەندە موڭغۇل  قەبىلىلىرى ئونۇن دەرياسى بويىدا قۇرۇلتاي ئۆتكۈزۈپ، تېمۇچىننى بارلىق موڭغۇللارنىڭ خانى قىلىپ سايلاپ ئۇنى 《چىڭگىز خان》 دەپ ئاتىدى ۋە دۆلەت نامىنى 《يېڭى موڭغۇل ئۇلۇسى》 ( ئۇلۇغ  موڭغۇل دۆلىتى ) دەپ بىكىتتى. چىڭگىزخان موڭغۇل قەبىلىلىرىنى بىرلىككە كەلتۈرۈپ خانلىق قۇرغاندىن كېيىن سىرىتقا قارىتا كەڭ كۆلەملىك بويسۇندۇرۇش ئۇرۇشىنى باشلىۋەتتى. مانا مۇشۇنداق موڭغۇللار چۆللۈكنىڭ شىمالىدا روناق تېپىۋاتقان مەزگىللەردە غەربىي يۇرتنى ئىدارە قىلىۋاتقان  قارا قىتان خانلىقى ئىچكى ۋە تاشقى زىددىيەتلەرگە تولغان بولۇپ بۇ خىل ۋەزىيەت چىڭگىزخاننىڭ كېڭەيمىچىلىك ئۇرۇشىدا غەربىي يۇرتقا ئىچكىرىلەپ كىرىپ، ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىنىڭ موڭغۇل ھۆكۈمرانلىقى دەۋرىگە كىرىشنى ئوبېكىتىپ شەرت-شارائىتلار بىلەن تەمىنلىدى. دەسلەپكى قەدەمدە ئىدىقۇت دۆلىتى ۋە قارلۇق قەبىلىسى باش ئەگكەندىن كېيىن، موڭغۇللار داۋاملىق غەرىپكە يۈرۈش قىلىپ قاراقىتان زىمىنىغا ئاياغ باسىتى ۋە ياللۇغ تاشىن قۇرغان قاراقىتان ئىمپىرىيسىنى ھالاك قىلىپ غەرىبكە تېخىمۇ  ئىچكىرىلەپ كىردى. 1219-يىلى كۈزدىن كېيىن چىڭگىزخان قوشۇن تارتىپ ماۋارائۇننەھرگە ھۇجۇم باشلىدى ۋە خارەزىم دۆلىتىنى ناھايىتى تېزلىكتە يىمىرىپ تاشلىدى.  شۇنىڭدىن ئېتىبارەن ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخى يېڭى بىر دەۋىرگە يەنى موڭغۇل ھۆكۈمرانلىقى دەۋىرگە قەدەم قويدى.       چىڭگىزخان ۋاپات بولۇشتىن ئىلگىرى ئانا ماكانى ۋە غەرىپتىكى  بويسۇندۇرۇلغان  كەڭ زىمىنلارنى تۆت ئوغلىغا  بۆلۈپ بەردى.  بۇنىڭ ئىچىدە ئىككىنچى ئوغلى چاغاتايغا ئۇيغۇرلار زىمىنىدىن تارتىپ تاكى  ئىلى دەرياسى ئارقىلىق ماۋارائۇننەھرگىچە تۇتاشقان جايلارنى بۆلۈپ بىرىپ چاغاتاي خان ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنى يۈرگۈزدى.
    موڭغۇللارنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا ئىستىلاسى گەرچە ئىسلام مەدەنىيتىنى ئاساسي ئالاھىدىلىك قىلغان ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيتىنى بىر مەھەل ئېغىر ۋەيرانچىلىققا مۇپتىلا قىلغان بولسىمۇ. ئەمما، ئىسلام دىنىنىڭ بۇ رايۇندا  تېخىمۇ كەڭ تارقىلىش ۋە تەرەققىي قىلىشىغا  توسقۇنلۇق قىلمىدى. بۇنىڭدىكى ئاساسلىق ئامىل موڭغۇل ھۆكۈمرانلىرى گەرچە ئۆزلىرى  باشقا دىنغا ئېتىقاد  قىلغان بولسىمۇ، لېكىن خانلىق ئۆز  ھۆكۈمرانلىق قىلغان جايلاردا دىنى ئېتىقاد ئەركىنلىك  سىياسىتىنى يولغا قويدى، بۇنىڭ بىلەن  ئىسلام دىنىنىڭ تېخىمۇ كەڭ  تارقىلىشى ۋە تەرەققىي قىلىشدا  ئوبىكتىپ جەھەتتىن بەلگۈلۈك مۇھىم رول ئويناپ، ئوتتۇرا ئاسىيا  رايۇنىنىڭ تېخىمۇ بەكرەك  ئىلگىرلىگەن ھالدا ئىسلاملىشىىش  قەدىمىنى تىزلەتتى.  مانا مۇشۇنداق ئىسلام دىنى يىتەكچى ئورۇندا تۇرىدىغان ئىسلام مۇھىتى ئىچىدە ھوقۇق يۈرگۈزىۋاتقان موڭغۇل ھۆكۈمرانلىرى، ئىستىخىيلىك ھالدا ئىسلاملىشىشقا قاراپ يۈزلەندى. 1348-يىلغا كەلگەندە چاغاتاي خانلىقىنىڭ  ئىچكى قىسمىدا ھۆكۈمرانلارنىڭ  ھوقۇق تالىشىىش  سەۋەبىدىن خانلىق شەرقىي چاغاتاي خانلىقى ۋە  غەربىي چاغاتاي خانلىقى دەپ ئىككىگە بۆلۈنۈپ كەتتى.
    14-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن كىيىن شەرقىي چاغاتاي ھۆكۈمرانلىرى ئىسلام دىنىغا كىرىپ، دىنى كۈچلەردىن پايدىلىنىش ئارقىلىق سىياسى كۆرەشلەرنى  قوزغاش  قەدىمىنى باشلىدى. ئۇنداقتا چاغاتاي ھۆكۈمرانلىرى دەۋرىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئىقتىسادىي ۋە كۈلتۈرەل ھاياتىدا قانداق ئۆزگىرىشلەر بولدى؟ بۇ دەۋىردە ئۇيغۇرلارنىڭ ئىقتىسادىي تۇرمۇشى دىھقانچىلىق، چارۋىچىلىق، قول-سانائىتى ۋە قۇشۇمچە كان-مىتاللورگىيەنى ئاساس قىلغان بولۇپ ئىلگىرىكىدىن يەنە بىر قەدەم ئىلگىرلىگەن ھالدا تەرەققىي قىلدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا خانلىق ئوردىسىدا ۋە باشقا جايلاردا كۆپلىگەن سىياسىئونلار، ئىقتىسادشۇناسلار، ئەدىبلەر، مۇزىكانتلار، تەرجىمان، تارىخشۇناسلار مەيدانغا كېلىپ، خانلىق، جۈملىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ كۈلتۈرەل ھاياتىنىڭ گۈللىنىشىگە زور تۆھپىلەرنى قوشتى. بۇ دەۋردىكى ئاساسى يېزىق چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقى بولۇپ ئۇنىڭدىن باشقا ئەرەب ۋە پارس يېزىقىمۇ قوللىنىلدى ۋە كۆپلىگەن قىممەتلىك ئەدەبىي ئەسەرلەر بارلىققا كەلدى.
   مەسىلەن: ئوغۇزخان ھەققىدىكى رىۋايەت يەنىمۇ پىشىپ يېتىلىپ نەسرىي شەكىلدىكى مۇكەممەل بىر ئىپىك داستانغا ئايلاندى ۋە رەتلەپ چىقىلدى يەنە رابغۇزى، لۇتفى، نەۋائى، سەككاكىدەك ئەدىبلەر مەيدانغا كىلىپ ئۇيغۇر كلاسسك ئەدەبىيات تارىخىدىكى ئۆلمەس ئەسەرلەرنى ياراتتى. دىنىي ئىتقاد جەھەتتە، ئىسلام دىنى تىخىمۇ كەڭ ئومۇملىشىپ ئۆز تەرەققىيات قەدىمىنى تېزلەتتى. مانا بۇلار چاغاتاي ھۆكۈمرانلىقى دەۋرىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئىقتىسادىي ۋە كۈلتۈرەل ھاياتىدىكى ئۆزگىرىشلەردىن قىسقىچە ئىزاھ .
   بىز ئالدىنقى مەزمۇندا شەرقىي چاغاتاي ھۆكۈمرانلىرىنىڭ ئىسلام دىنىغا كىرىپ دىنىي كۈچلەردىن پايدىلىنىش ئارقىلىق سىياسىي كۆرەشلەرنى قوزغاش قەدىمىنى باشلىغانلىقىنى تىلغا ئىلىپ ئۆتكەن. بۇ دىنى  كۈچلەرنىڭ  شەرقىي چاغاتاي خانلىقى  ئوردىسىغا سىڭىپ  كىرىشى  ئۇۋەيىسخان دەۋرىدىن يەنى، ⅩⅣ  ئەسىردە باھاۋۇدۇن نەخشىبەندى بۇخارادا  ۋۇجۇدقا  چىقارغان نەخشىبەندىيە تەرىقىتىنىڭ سىڭىپ كىرىشىدىن باشلىنىدۇ .
    نەخشىبەندىيە تەرىقىتىنىڭ بارلىققا  كېلىشى :         سوپىزىم ئىسلام دىنىدىكى تەركى دۇنياچىلىق ۋە مىستىزىم مۇرىتلىرىنىڭ ئومومي نامى . 《سوپى》سۆزى《يىرىك يۇڭدىن توقۇلغان كىيىم》،《خام توقۇلما》دىگەن مەنىلەردە بولۇپ، بۇ  مەزھەپتىكىلەرنىڭ  نامرات، تەركىي دۇنيا  تۇرمۇش كەچۈرىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ. سوپىزىم ئىسلامىيەتنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدىكى جاپا-مۇشەققەتكە بەرداشلىق بېرىش، تەركى دۇنياچىلىق  تەلىماتىدىن  ۋۇجۇدقا چىققان ۋە پەيدىنپەي  راۋاجلانغان. ئۇنىڭ ۋەكىل خاراكتېرلىك پېشۋاسى  ئۈمەييا سۇلالىسىدىكى مەشھۇر ئىلاھىيەتچى ھەسەن بەسىر بولۇپ، ئۇ دىنى تۇرمۇش جەھەتتكى تەقۋادارلىق، جىمجىتلىق  ۋە نامراتلىققا زارلىماسلىقتەك  زاھىدلىق تەلىماتىنى، ئېلاھىيەتتە بولسا چۇڭقۇر  تەپەككۇر، ئۆ‍ز-ئۆزىدىن  ئېھتىيات قىلىش ۋە ئاللاھنىڭ ئىرادىسىگە مۇتلەق بويسۇنۇش ئارقىلىق بەندە بىلەن ئاللاھنىڭ ئىرادىسىنى ماسلاشتۇرۇش مەقسىتىگە يىتىشنى  تەشەببۇس قىلدى ۋە كېيىن بۇ  مەزھەپنىڭ  ئاساسچىسى بولۇپ قالدى .
    11- ئەسىرنىڭ  ئاخىرى 12-ئەسىرنىڭ  دەسلىپىدە،  سوپىزىم ئەنئەنىۋى  ئىتىقاد بىلەن بىرىكىش جەريانىنى  تاماملىدى.  سوپىزىمنىڭ باش كۆتۈرىشى بولسا ئىسلام  مەھەللىۋى  ئىتىقادىدىكى مۇھىم تەرەققىيات بولۇپ، ئۇ خەلق ئىچىدىكى ئىتىقادنىڭ تەشكىلىي شەكىلىنى مۇكەممەللەشتۈردى.  بۇ ئارقىلىق  ئىسلام دىنىنىڭ تارقىلىشى ۋە تەرەققىي قىلىشغا كۈچلۈك تۈرتكە بولدى. 12-13-ئەسىرلەردە، بولۇپمۇ موڭغۇل ئىستىلاسىدىن كېيىن ئەسلىدىكى كىچىك گۇرۇھلار تەدرىجىي سوپىزىمنىڭ  رەسمىي  گۇرۇھلىرى  بولۇپ  تەشكىللىنىپ، ئوتتۇرا ئاسىيا رايۇنىدا ئارقىمۇ–ئارقىدىن چوڭ تەسىرگە ئىگە سوپىستىك گۇرۇھلار بارلققا كىلىپ 14-ئەسىردە نەقىشبەندىيە تەرىقىتى ئاپىرىدە بولدى.
   نەقىشبەندىيە تەرىقىتى: نەقشىبەندىيە تەرىقىنىڭ نامى ئۇنىڭ ئىجادچىسى باھاۋۇدۇن نەقشىبەندى ( 1317-1389) نىڭ  ئىسمىدىن كەلگەن. يەنى نەقشىبەندىيەنىڭ ئەسلى ئىسمى مۇھەممەد باھاۋۇدۇن ئەل بۇخارى 《نەقشىبەندى》بولسا ئۇنىڭ لەقىمى (《سىزغۇچى》 دېگەن مەنىدە)  باھاۋۇدۇن مول بىلىمگە ئىگە  سوپىسىت  بولۇپ، ئۇنىڭ تەلىماتىدا  كۈچلۈك دىئالىكتىك  تۈس ئالغان. بۇنداق دېيىشىمىزدىكى سەۋەب، ئۇ ۋە ئۇنىڭ مۇرىتلىرى پانى دۇنيا يەنى  رېئال مەسىللەرگە بەكلا ئەھمىيەت بىرىدىغان بولۇپ، تەركى دۇنياچىلىق ۋە زاھىدلققا قارشى تۇراتتى. نەقشىبەندىيە تەرىقىتى بارلىققا كەلگەندىن كېيىن  ئوتتۇرا ئاسىيا رايۇنىدا  تېزدىن تەرەققىي قىلىشقا باشلاپ ئوتتۇرا ئاسىيا سىياسى سەھنىسىدە  ناھايىتى قۇدرەتلىك  ئىجتىمائى، سىياسى كۈچ سۈپىتىدە مەيدانغا  چىقىپ  مۇھىم روللارنى  ئوينىدى . شۇنداقلا باشقا سىياسى كۈچلەرنىڭ  ئۆزگىرىش ۋە تەرققىي قىلشىغا  تەسىرلەرنى  كۆرسەتتى، يەنى ئۇ ئۆز نۆۋىتىدە شەرقى چاغاتاي خانلىقىغىمۇ سىڭىپ كىرىپ،  شەرقى چاغاتاي خانلىقىنىڭ شەرىق-غەرىب ئىككى قسىمغا بۆلۈنۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى.
         1514-يىلىغا كەلگەندە  بۇ رايۇننىڭ غەربى قىسمىدا سەئىدخان، مىرزا ئابابەكرىنىڭ  يەركەندىكى ھۆكۈمرانلىقنى ئاغدۇرۇپ تاشلاپ، يىڭى ۋە مۇستەقىل ھاكىمىيەت يەركەن خانلىقىنى قۇرۇپ، تۇرپاننى  پايتەخت قىلىپ تۇرغان شەرقى چاغاتاي خانلىقى بىلەن  تىركەشتى.  1533-يىلى سەئىدخان ۋاپات بولۇپ  ،ئۇنىڭ چوڭ ئوغلى ئابدۇرەشىدخان تەختكە ۋارىسلىق قىلدى. 1560-يىلى ئابدۇرەشىدخاننىڭ ئوغلى  ئابدۇكېرىم خانلىق تەختىگە ۋارىسلىق قىلىپ ئۇزۇن ئۆتمەيلا مۇھەممەت ۋەلى سوپىغا مۇرىت  بولدى. ئۇ ھۆكۈمرانلىق قىلغان مەزگىلدىكى ئەڭ مۇھىم ئىش شەرقى چاغاتاي خانلىقى يەنى قۇمۇل، تۇرپان، رايۇنلىرىنى يەركەن خانلىقى تىرېتورېيسىگە قوشۇۋىلىش بولدى.  بۇنىڭ بىلەن خانلىقنىڭ زىمىنى مىسلىسىز كىڭەيدى.  ئابدۇكېرىم خان تەقۋادار مۇسۇلمان بولۇپ، ئۇ تەخىتتىكى مەزگىلدە ئسلام دىنىنىڭ كەڭ تارقىلشى  جەمئىيەتنىڭ مۇقىملىق ۋە ئىقسىاد، كۈلتۈرنىڭ  راۋاجلىنىشىغا تۈرتكە بولدى. لېكىن  ئۇۋەيىسخان دەۋىرىدە تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبى رايۇنلىرى تەدرىجى ماۋارائۇننەھر مەزھەپلىرىنىڭ تەسىرىگە  ئۇچرىغانلىقتىن، دىنى زاتلار  بۇ رايۇنلاردا كۆپلەپ دىنى  پائالىيەت بىلەن شۇغۇللانغان بولسىمۇ، ھېچقايسىسى كۆرۈنەرلىك مۇۋەپپىقىيەتكە ئىرىشەلمىدى.
     لىكىن خوجا مۇھەممەد شېرىف تارىم ئويمانلىقىنىڭ  جەنۇبىنى بازا قىلىپ تۇرۇپ، ئەرشىدىن جەمەتى  بىلەن  قارشىلاشتى. بۇ رايۇن  ئەنە شۇنداق دىنى كۈچلەرنىڭ كۆرەشلىرىگە  پېتىپ قىلىپ تىنچىماي تۇرغان پەيىتتە، ماۋارائۇننەھردىكى  نەقشىبەندىيە تەرىقىتىنىڭ بەشىنچى ئەۋلاد سەردارى مەخدۇم  ئەزەمنىڭ ئوغلى خوجا ئىسھاق ۋەلى بۇ رايۇنغا كېلىپ تېزلىكتە  يۇقىرىقى بارچە كۈچلەرنى پارچىلاپ يۇقاتتى. شۇنىڭدىن ئېتىبارەن  تەڭرىتاغنىڭ  جەنۇبىدىكى ئىسلامىيەت  تەرىقىياتى يڭى بىر باسقۇچقا يەنى نەقشىبەندىچىلەر  كونتروللۇقىدىكى دىنىي تەرەققىيات مەزگىلىگە قەدەم قويدى . 
  مەخدۇم ئەزەم: مەخدۇم ئەزەمنىڭ ئەسلى ئىسمى ئەھمەد كاسانى بولۇپ ( 1462-1543) يىللىرى ياشىغان. ئۇنىڭ ئاتا  بوۋىللىرى  مەدىنىلىك بولۇپ بوۋىسى كېيىنچە پەرغانە رايۇنىغا كىلپ ماكانلاشقان. ئۇ ئوتتۇرا ئاسىيا سوپىزىم دۇنياسىدا يۈكسەك شۆھرەتكە ئىگە شەخس. ئۇ ئابدۇرەشىدخان دەۋرىدە  قەشقەرگە  كېلىپ خانلىق ۋە يەرلىك خەلىقنىڭ  يۈكسەك ھۆرمىتىگە مۇيەسسەر بولغان ھەم شۇ يەرلىك بىر ئايالغا ئۆيلىنىپ بۇ ئايالدىن بىر ئوغۇل يەنى مەشھۇر خوجا ئىسھاق ۋەلى تۇغۇلغان .  ئۇنىڭدىن باشقا مەخدۇم ئەزەمنىڭ باشقا ئوغۇللىرىمۇ بار. ئۇ ھايات ۋاقتىدىلا،چوڭ ئوغلى مۇھەممەد ئىمىننى ( ئىشان كالان )  نەقشىبەندىيە تەرىقىتىنىڭ  باش پېقىرلىقىغا باشقا  ئوغۇللىرىنى بولسا بۇ مەزھەپنىڭ ھەرقايسى جايلاردىكى سەردارلىقىغا بەلگىلىدى. لىكىن مەخدۇم ئەزەم ئۆلۈشى بىلەنلا ئوغۇللىرى مەزھەپنىڭ ئەڭ ئالىي ھوقۇقىنى تالىشىپ كەسكىن كۆرەشلەرنى قوزغىدى.  بولۇپمۇ مۇھەممەد ئىمىن ۋە مەخدۇم ئەزەمنىڭ قەشقەرلىك ئايالىدىن تۇغۇلغان ئوغلى ئىسھاق ۋەلى ئوتتۇرىسىدىكى كۆرەش ئەڭ كەسكىن بولۇپ، نەتىجىدە ئۇلارنىڭ مۇرىتلىرىمۇ تەدرىجى ئىككى گۇرۇھقا بۆلۈنۈشكە باشلىدى.  مانا بۇ  كېيىنكى ئاق تاغلىق بىلەن قارا تاغلىق خوجىلارنىڭ مەنبەسى.  بۇ ئىككى چوڭ گۇرۇھ ئوتتۇرىسىدىكى كۆرەش  ماۋارائۇننەھر رايۇنىدىن ھالقىپ، يەركەن خانلىقى، قازاق ۋە قىرغىزلار تىررېتورىيلىرىگىچە يامرىدى.
     بۇ قارمۇ -قارشى ئىككى مەزھەپ بۇ رايۇنلاردا  كۆپلەپ مۇرىت توپلاپ تەسىرى ۋە كۈچىنى زورايىتتى. مانا مۇشۇنداق تارىخىي شارائىتتا خوجىلار غەربىي يۇرۇتقا  كىرىپ كەلدى. يەنى ئالدى بىلەن خوجا ئىسھاق ۋە ئۇنىڭ مۇرىتلىرى ھەر قايسى جايلاردىكى ھۆكۈمرانلارنىڭ تەكلىپى بىلەن سەپەرگە ئاتلاندى. ئۇنىڭ بۇ قېتىملىق سەپىرىدىكى يەتمەكچى بولغان مەنزىلى يەركەن خانلىقى بولۇپ، يەركەن خانلىقىغا كىرىشتىكى تۇنجى بېكىتىنى  ئانىسنىڭ يۇرتى قەشقەر قىلدى. ئەينى ۋاقىتتا بۇ رايۇن ئابدۇكېرەمخاننىڭ تۆتىنچى ئىنىسى سوپى سۇلتان ھۆكۈمرانلىقىدابولۇپ، ئىسھاق ۋەلى يۈكسەك ئابرويى شۇنداقلا پەۋقۇلاددە پائالىيەتچانلىقى بىلەن قەشقەردە زورتەسىر قوزغىدى. بۇنىڭ بىلەن دىنى ساھەدىكى يۇقىرى قاتلام  زاتلىرى ئۇنىڭغا مۇرىت بولدى.
   خوتەننى ئېلىپ ئېيىتساق ئۇنىڭ بۇ جايدىكى دىنىي پائالىيىتىمۇ قەشقەردىكى پائالىيىتىگە ئوخشاشلا مۇۋەپپىقىيەتلىك بولدى، ئەكسىچە يەركەن ۋە ئاقسۇلاردا بولسا سوغۇق مۇئامىلىگە ئۇچرىدى. ماھىيەت جەھەتتىن ئىلىپ ئېيىتقاندا بۇ دىنىي شەخسنىڭ پائالىيەتلىرى روشەن سىياسىۋىيلىككە ئىگە بولۇپ ئۇنىڭ مەقسىتى يەرلىك ھۆكۈمرانلارنى قۇترىتىش ئارقىلىق ئۇلارنىڭ چوڭ خانغا بولغان قارشىلىقىنى قوزغاپ ئاخىرىدا خاننىڭ ئورنىنى ئىگەللەش خالاس.  گەرچە ئىسھاق خوجا يەركەن خانلىقىدىن ھەيدەلگەن بولسىمۇ، ئەمما خاندانلىقنىڭ ھەممە يېرىدە  ئۇنىڭ قالدۇرۇپ كەتكەن خەلىپىلىرى بار بولۇپ يەنى ئۇنىڭ يىقىنى مۇھەممەد سۇلتان كېيىن قەشقەرنىڭ  نائىپى بولدى.  كېيىنكى ۋاقىتلارغا كەلگەندە يەركەن خانلىقى شەرقى چاغاتاي خانلىقىنى قوشۇۋالغاندىن كىيىن ،ئەسلىدىكى ئاقسۇ ھۆكۈمرانى مۇھەممەت سۇلتان ئابدۇكېرەمخان تەرىپىدىن  بويسۇندۇرۇلغان يېڭى رايۇنلارنىڭ ھۆكۈمرانىىقىغا تەيىنلەندى. بۇ كىشى دەل بايا بىز تىلغا ئېلىپ ئۆتكەن خوجا ئىسھاقنىڭ سادىق مۇرىتى.  ئۇنىڭدىن باشقا خوجا ئىسھاق يىراقنى كۆرەرلىكلىكى بىلەن ئۆزىنىڭ  يىقىنلىرىنى قەشقەر ۋە يەكەندىن ئىبارەت  مۇھىم ئىككى جايغا ئورۇنلاشتۇردى. ئارىدىن  ئۇزۇن ئۆتمەي ئۇ كىشى ۋاپات بولدى.
    مىلادى 1592-يىلى يەركەن خانلىقىنىڭ خانى ئابدۇكېرەمخانمۇ ئالەمدىن ئۆتتى.  ئۇنىڭ ئورنىغا بەشىنچى ئىنىسى مۇھەممەد سۇلتان تەخىتكە چىقتى.  لېكىن مۇھەممەدخان تەخىتكە چىققاندىن كېيىن  قارا تاغلىق خوجىلار مۇرىت  توپلاپ، مۇھەممەدخان ھاكىمىيتىنى پۈتكۈل كۈچى بىلەن قوللاش پەردىسى ئارقىسىدا ئۆز تەسىرىنى كېڭەيىتتى. بۇ قارا تاغلىق خوجىلار، يەركەن خانلىقىغا بولغان بىۋاستە كونتىروللۇقىنى كۈچەيتىش ئۈچۈن. ئىسھاق خوجا 1596-يىلى ئەمدىلا يەتتە يېرىم ياشقا كىرگەن ئوغلى مۇھەممەد يەھيانى يەركەنگە ئەۋەتتى. شۇنىڭدىن  ئېتىبارەن قارا تاغلىق خوجىلار  يەركەن خانلىقىنىڭ  ئوردىسىغا قەدەم باستى. خان بولسا بۇ خوجا ئەۋلادىغا  نۇرغۇن كەنت-يېزىلارنى سۇيۇرغال قىلىپ بەردى. خاننىڭ قەدەممۇ قەدەم خوجىلارنى ئۆز قوينىغا ئېلىشى <<بۆرىنى قوتانغا باشلاش>>بولۇپ ئاخىرىدا بۇ خوجىلار خاننىڭ خانلىق ھوقۇقىنى پارچىلىدى، يەنى بۇ مەزھەپ تېخىمۇ كۈچىيىپ ئىسلام دىنىدىكى  باشقا مەزھەپلەر قارشىلىششقا پىتىنالمايدىغان دەرىجىگە يېتىپ خانلىقتىكى  لەشكىرى-سىياسى ساھەدىكى مۇھىم ئىشلاردىن تۆۋەندە ئاددى پۇقرالارنىڭ تۇرمۇشىغىچە بولغان چوڭ-كىچىك ھەممە ئىشلار خوجىلارنىڭ تەسىرىگە ئۇچراشقا باشلىدى. 
    مىلادى 1610-يىلى مۇھەممەد خان ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن خانلىقتىكى ھوقۇق تالىشىش كۆرەشلەر سەۋەبىدىن، خانلىق ئاجىزلىشىپ، دۆلەت پارچىلاندى. مۇشۇ مەزگىلدە خوجا ئىسھاقنىڭ ئوغلى خوجا شادى ئۇشتۇر خەلىپە ۋە مىرزا مۇھەممەد يۈسۈپتىن ئېتىبارەن ئىككى رەقىبنى كۆزدىن يوقاتقاندىن كېيىن ئۆزىنىڭ يەركەن خانلىقىدىكى تەسىرىنى تېخىمۇ كۈچەيتىپ، چوڭ سىياسى ھوقۇقلارنى قولىغا ئېلىشقا باشلىدى. شۇنىڭدىن ئېتىبارەن خوجىلار يەركەن خانلىقىدىكى خانلىقنى قوللىغۇچىلاردىن ئاخىرى خانلىق ھوقۇقىنى يۈرگۈزگۈچىلەرگە ئايلاندى . لىكىن ئىچكى قىسىمدىكى ھوقۇق تالىشىش كۆرىشى يەنىلا بىسىقمىدى.1638-1639-يىللىرى ئابدۇللاخان قارا تاغلىق خوجىلارنىڭ قوللىشى بىلەن قەشقەرنى ئىشغال قىلىپ يەركەندە يەركەن خانلىقىنى يېڭىباشتىن بىرلىككە كەلتۈردى.   ئۇ تەخىتكە  ئولتۇرغان مەزگىلدە خوجا شادىنىڭ ئورنى تىخىمۇ مۇستەھكەملىنىپ ئىسلام  دىنىنىڭ  ئىچكى قىسمىدا يىڭى بىر كۈچنىڭ باش كۆتۈرۈپ چىقىشىغا، يەنى ئاق تاغلىق خوجىلارنىڭ  ئېزىلگەن مۇسۇلمانلارنىڭ  قوللىشى بىلەن  ناھايىتى تېز زورىيىپ قارا تاغلىقلار بىلەن ئۆزەڭگە سوقۇشتۇرالىغۇدەك بىر مۇستەقىل كۈچكە  ئايلىنىشىغا سەۋەپ بولدى.
   ئاق تاغلىق خوجىلار:     ئاق تاغلىق خوجىلارنىڭ  يەركەنگە كېلىشى مۇھەممەھ  يۈسۈپتىن باشلىنىدۇ . يەنى خوجا يۈسۈپ يەركەن خانلىقىنىڭ شەرقىدىكى قۇمۇلغا كەلگەندە، شۇ يەردىن ئۆيلىنىپ ھىدايىتۇللا ( ئافاق خوجا )  ئىسىملىك بىر ئوغۇل پەرزەنت كۆردى ھەمدە ئۇ قۇمۇل ۋە ئۇنىڭ شەرقىدىكى  خېشى كارىدۇرى  ئەتراپلىرىدا دىنى تەرغىبات بىلەن شۇغۇللىنىپ ۋە ناھايىتى تېزلا  قارا تاغلىقلارغا  نارازى بولۇۋاتقان مۇسۇلمانلارنىڭ  ھىمايىسىگە ئېرىشتى. ۋە تېز سۈرئەتتە كېڭىيىپ روناق تاپتى. نەتىجىدە ئۇلار قارا تاغلىقلار بىلەن تىركىشەلىگۈدەك دىنى كۈچ  بولۇپ شەكىللىنىپ قەشقەرنى بازا قىلىپ تۇرۇپ قارا تاغلىقلار بىلەن پۇت تىپىشىشكە  باشلىدى. بۇ ئىككى  خوجا تىركىشىۋاتقان نازۇك ھەم ھالقىلىق پەيىتتە مۇھەممەد  يۈسۈپ خوجىنىڭ  قەسىتكە  ئۇچرىشى ئىككى مەزھەپ ئوتتۇرىسىدىكى  ئۆچمەنلىك ۋە قارشىلىقنى تېخىمۇ كۈچەيتىۋەتتى. مانا مۇشۇنداق سىياسىي ۋەزىيەتتە 1638-يىلى ئابدۇللا قەشقەرگە ھۇجۇم قىلدى، بۇنىڭ بىلەن يەركەننىڭ كۆپلىگەن دىنىي باشلىقلىرى ۋە ئەمىرلىرى ئابدۇللا تەرەپكە ئۆتتى بۇ پايدىلىق شارائىتلاردا ئابدۇللا تېخىمۇ كۈچىيىپ  1639-يىلى ئابدۇللا تەخىتكە چىقتى ۋە خانلىقنىڭ شەرقىي قىسمى بىلەن غەربىي قىسمى يەنە بىرلىككە كەلدى. لىكىن خانلىقنڭ ئەمەلىي ھوقوقىمۇ پۈتۈنلەي خوجىلارنىڭ چاڭگىلىغا چۈشۈپ قالدى كېيىن ئابدۇللاخاننىڭ ئوغلى يولۋاس ئاق تاغلىق خوجىلارنىڭ قوللىشى بىلەن سىياسىي ئۆزگۈرۈش قوزغاپ يەركەن خانلىقى ۋە قارا تاغلىق خوجىلارغا زور كۈچ بىلەن ھۇجۇم قوزغىدى يولۋاس ئاق تاغلىق خوجىلاردىن ئافاق غوجا  ۋە قەشقەر ،يەركەندىكى  تۆرىلەرنىڭ قوللىشى بىلەن ئۆزىنى يەركەن خانلىقىنىڭ چوڭ خانى دەپ ئېلان قىلىپ، ئاقتۇنى مەركەز قىلغان ھالدا قارا تاغلىقلار بىلەن تىركەشتى . كېيىن ئىسمايىلخاننىڭ تەخىتنى تارتىۋىلىشى بىلەن قارا تاغلىق خوجىلار كۈچۈيىپ، ئاقتاغلىقلارنى قانلىق باستۇردى . شۇنداق قىلىپ قارا تاغلىق خوجىلار ھاكمىيەتنى يېڭى باشتىن كونتىرول قىلدى. 
    مانا مۇشۇنداق ئىككى خوجا ھاكىمىيتىنىڭ ھاكىمىيەت تالىشىش كۆرىشى مەزگىلىدە غەربىي موڭغۇللارنىڭ ئويرات قەبىللىرىدىن بولغان غالدان رەھبەرلىكىدە 1679-يىلى جۇڭغار خانلىقىنى قۇردى.  يەركەن خانلىقىنىڭ ئىچكى قىسمىدا ھوقۇق تالىشىش زىددىيتى كەسكىنلىشىۋاتقان  پەيىتتە 1660-يىللىرى ئويرات قوشۇنى جەنۇپتىكى يەركەن خانلىقىغا بېسىپ كېرىپ، توختىماي پاراكەندىچىلىك سالغان بولۇپ كېيىن ئىسمايىلخاننىڭ تەخىتكە چىقىشى بىلەن جۇڭغارلارنىڭ ھۇجۇمى بىر مەزگىل توخت؉پ روناق تاپتى. نەتىجىدە ئۇلار قارا تاغلىقلار بىلەن تىركىشەلىگۈدەك دىنى كۈچ  بولۇپ شەكىللىنىپ قەشقەرنى بازا قىلىپ تۇرۇپ قارا تاغلىقلار بىلەن پۇت تىپىشىشكە  باشل