ئەتتىرگۈل تارخ بلوگى

版权声明：转载时请以超链接形式标明文章原始出处和作者信息及本声明
logs/90522567.html

شەھەرلىشىش كۆپ خىللىق ۋە رەڭگارەڭلىكىنى تەقەززا قىلىۋاتقانلىقى ئۈچۈن ئورتاق قىممەت قارىشى تىكلىمەك تەس. ئۇنىڭ ئۈستىگە شەھەرلەردە پۇل ۋە باشقا كاپتاللار ھەممە نەرسىنىڭ ئۆلچىمى بوپقالىدۇ. گېرمانىيەنىڭ ئاتاقلىق جەمئىيەتشۇناسى گېئورگې زىممېل(George Simmel,1918-1858)ئۆزىنىڭ« مەدەنىيەت ھەققىدە»ناملىق كىتابىغا كىرگۈزۈلگەن«شەھەرلەر ۋە مەنىۋى ھايات»ناملىق ماقالىسىدە زامانىۋىلىشىش داۋامىدىكى شەھەر ھاياتىنىڭ ئادەملەرنى ياتلىشىش خەۋپىگە دۇچار قىلىدىغانلىقىنى قەيت قىلىدۇ ۋە شەھەر ھاياتىنىڭ باشقا ئالاھىدىلىكلىرى ئۈستىدىمۇ مولاھىزە يۈرگۈزىدۇ. گېئورگې زىممېلنىڭ قارىشىچە، «چوڭ شەھەرلەردە بىز ھەمىشە دېگۈدەك ئۇچۇرلارنىڭ تاجاۋۇز قىلىشىغا ئۇچرايمىز، نېرۋا-ئەسەبلىرىمىز ھەمىشە دېگۈدەك غېدىقلىنىش ھالىتىدە تۇرىدۇ. . . ئادەملەرنىڭ خىرىسلىق ئىجتىمائىي ئېلمېنىتلارنىڭ قورشاۋىدا خاسلىقنى قانداق ساقلاپ قېلىشى زامانىۋى شەھەرلەردىكى ئەڭ چوڭ مەسىللەرنىڭ بىرى»(1998:174). ئۇيغۇرلارنىڭ شەھەرلىشىش قەدىمى1978-يىلدىن كىيىن، بولۇپمۇ، 1990-يىللارنىڭ بېشىدا باشلانغان بازار ئىگلىكى ئىسلاھاتى داۋامىدا تېزلەشتى. ئادەملەر ئۈرۈمچى قاتارلىق شەھەرلەردە ئەنئەنىۋى يېزا تۇرمۇشىنىڭكىدىن كەسكىن پەرقلىندىغان ياشاش شەكلىگە، رىتىمى تېز ھاياتقا ۋە يەنە ئۇيغۇر قىممەت قارىشى بىلەن تۇقۇنىشىدىغان ئىماگلارغا، سىمۋوللارغا، ئۇچۇرلارغا ۋە خىرىسلارغا دۇچ كەلدى. كۈندە دېگۈدەك ئېلان-ئۇچۇرلار، تەشۋىقات قورشاۋىدا يۈرۈش ئۆزلۈك تۇيغۇسىغا، خاسلىقىغا تەسىر كۆرسەتمەي قالمىدى، مەنىۋىيتىگەئارامچىلىق بەرمىدى. ئىجتىمائىي ئالاقىدە پۇل ھەر ۋاقىت ئۆز كۈچىنى كۆرسىتىپ، خاسلىق ۋە مېھىر-مۇھەببەتنىڭ ئورنىنى خېلى زور كۆپ قىسىم دائىرىدە ئەمەلىيەتچانلىق ۋە مېھىرسىزلىك ئىگىلىدى. شەھەرلەردىكى خېلى زور كۆپ قىسىم ئۇيغۇرلارنىڭ ئېڭى ماددىيلىشىپ، پۇل، تاۋارغا چوقۇنۇش خاھىشى ئەدەپ كەتتى. پاكت تەھلىلىدە تىلغا ئېلىنغان رېستۇرانغا كەلگەن مېھمانغا چاي قۇيماي تۇرۇپ پۇل يىغىش ئادىتى زامانىۋىلىشىش، شەھەرلىشىش مۇساپىلىرىنىڭ ئاشۇ خىلدىكى ئەكس تۇغۇندىلىرىدىن بىرى. بۇ يەردە دېيلىۋاتقان ئاڭنىڭ ماددىيلىشىشى دېگەن ھادىسە ھەققىدە ماركسىزمچى مۇتەپەككۇر، تۆتىنچى، فرانكفورتچىلار پىكىر ئىقىمىنىڭ بىرىنچى ئەۋلاد ۋەكىلى، ئاۋسترىيە جەمئىيەتشۇناسى گېئورگې لۇكاس(Georg Lukasc,1975-1885)ئۆزىنىڭ جەمئىيەتشۇناسلىق ساھەسىدە زور تەسىرگە ئىگە«تارىخ ۋە سىنىپىي ئاڭ»ناملىق ئەسىرىدە كارل ماركسنىڭ بازاردا، پۇل ئوبوروتىدا ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتنىڭ تاۋارلىشىدىغانلىقى ھەققىدىكى نەزەرىيەسى بىلەن ماكس ۋېبىرنىڭ زامانىۋى جەمئىيەتنىڭ بۇلۇپ-پۇچقاقلىرىغىچە ئەقلىيلىشىش ئىلمېنىتلىرىنىڭ تارايدىغانلىقى ھەققىدىكى قاراشلىرىدا مۇئەييەن بىر باغلىنىش بارلىقىنى ھېس قىلىپ، ئۇ ئىككى مۇتەپەككۇرنىڭ ئىدىيەلىرىنى بىرلەشتۈرۈشكە تىرىشتى ۋە كارل ماركسنىڭ« تاۋارغا چۇقۇنۇش»(Fetishism of Commodity,拜物教)ئۇقۇمىنى يۇغۇرۇپ، ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتنىڭ تاۋارغا ئايلىنىش جەريانىنى ماددىيلىشىش(Reification,物化)دەپ ئاتىدى. گېئورگې لۇكاس ئاڭ ماددىيلاشقان جەمئىيەت ھەققىدە مۇنداق يازىدۇ:«ئەنئەنىۋى جەمئىيەتلەرنىڭ ئۆزگىرىشىگە ئەگىشىپ ئەخلاقىي مىزانلار تاشلىۋېتىلدۇ؛ئىجتىمائىي ئۇيۇشۇشچانلىقنىڭ ئورنىغا چۇۋالچاقلىق پەيدا بولىدۇ؛پۇلنىڭ، بازارنىڭ كۈچى زورىيدۇ.  بۇنىڭ نەتىجىسىدە ئەقلىيلەشكەن كىشىلەر ھېساب-كىتاب قىلىشقا ئۇستا، شەخسىيەتچى بوپكېتىدۇ. ئىجتىمائىي مۇناسىۋەت قىممەت ئالماشتۇرۇشنىڭ تەسىرىگە ئۇچراپ ماددىغا ئايلىندۇ»(گېئورگې لۇكاس، 1968). گېئورگې لۇكاسنىڭ قاراشلىرى ئۇيغۇر شەھەر جەمئىيتىدە تاۋارغا، ماددىغا مۇناسىۋەتلىك چاكىنىلىقلارنىڭ نېمە سەۋەپتىن پەيدا بولغانلىقى ۋە قانداق جەمئىيەتلەشكەنلىكىنى چۈشىنىشىمىزگە ياردەم بېرىدۇ. ئىجتىمائىي كونترول، ئاممىۋى مىدىيەلەر ۋەزامانىۋىلىشىش، شەھەرلىشىش مۇساپىسىنىڭ نەتىجىسىدە بىر بۆلۈك ئۇيغۇر ئارىسىدا ئۆزىگە خاس پىسخىكىلىق ئالاھىدىلىكلەر ۋە پوزىتسىيلەر يېتىلدى. كىشىلەر ئارىسىدا ئەنئەنىۋى ئۇيغۇر جەمئىيتىدىكى رىشتە ۋە ئۇيۇشۇشچانلىق ئاجىزلىدى. ئۆزلۈكى يىمىرىلگەن، ئەقىدىسىزلىك كىرىزىسى، كىملىك كىرىزىسى ۋە زىددىيەتلىك كىملىك ئىسكەنجىسىگە پاتقان، ياتلاشقان بىر توپ كىشى پەيدا بولدى. ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئەنئەنىسىدە ئىزچىللىقىنى ساقلاپ كەلگەن ھايا قارىشى، ئەخلاقىي ئۆلچەملەر، مۇقەددەس سىمۋوللار دەپسەندە قىلىندى؛ئۇيغۇرلارنىڭ قىممەت قارىشى قاشاسىز تامغا ئوخشاپ قالدى؛ئەڭ يامان بولغىنى، كاززاپلىق، ئىمان-ئىتقادسىزلىق ، جاھانسازلىق بازار تېپىپ، ئۇيغۇرلارنىڭ قىممەت قارىشىنى قوغداشنى بۇرچى دەپ بىلىدىغان كىشىلەر، ھالال ئەقىدىسى بار كىشىلەر چەتكە چىقىپ قالدى. ئاۋام ئارىسىدا ئۇيۇشۇشچانلىق ئاجىزلاپ، ئىدېئولوگىيەلىك بۈلۈنۈش ئېغىرلاشتى.  ئەمەلىيەتتە، ئۇيغۇرلارنىڭ بۈگۈنگىچە ھەرخىل بوران-چاپقۇندا ئۆز مەۋجۇدلۇقىنى ساقلىيالىشى، مەدەنىيەت گېنىدىكى ئىممۇنت كۈچىنىڭ يۇقىرىلىقى ۋە بۇ مىللەتنىڭ پەرقلىق، ئۆزىگە خاس قىممەت قارىشى ۋە ئەقىدە يېتىلدۈرگەنلىكىدىن بولغانىدى. ئەنگلىيەلىك مەشھۇر پەيلاسوپ بېرتراند رۇسسېل( Bertrand Russel,1970):«بەزىلەر ئۆلۈپ كېتىشكە رازىكى، ھەرگىزمۇ پىكىر قىلىشنى خالىمايدۇ»دەپ يازىدۇ. ئەللامە زمەخشەرىي بولسا:«دۇنيا ئىبرەت بىلەن تولغان، شۇنداقلا ئىبرەت ئالمىغۇچىلارنىڭ كۆز ياشلىرى بىلەنمۇ تولغان»دەيدۇ. ئۇيغۇر جەمئىيتىدە ئاڭلىق ۋە ئاڭسىز يۇسۇندا چاكىنىلىقلارنى ئومۇملاشتۇرۋاتقان ئاشۇ بىر بۆلۈك كىشى دەل ئەنە شۇنداق پىكىر قىلمايدىغان، نېمە قىلىۋاتقىنىنىمۇ تۇيمايدىغان ھەم تارىخىي ۋە مەۋجۇد ساۋاقلاردىن ئىبرەت ئالمايدىغان كىشىلەردۇر. ئۇيغۇرلارنىڭ قىممەت قارىشىنى كۆز قارىچۇقىدەك ئاسرايدىغانلار جەمئىيەتلىشۋاتقان چاكىنىلىقلارغا ئىنكاس قايتۇرۇشى ۋە ئىجتىمائىي بىنورماللىقلارنى ئومۇملاشتۇرۋاتقانلارغا «بەس»دېيىشى لازىم. بولمىسا، تېز سۈرئەتتە جەمئىيەتلىشۋاتقان ھەرخىل چاكىنىلىقنىڭ ئاقىۋىتىنى تەسەۋۋۇرمۇ قىلغىلى بولمايدۇ ھەمدە ياخشىلارمۇ چاكىنىلار بىلەن بىر سەپتە تۇرغان بوپقالىدۇ. ماقالىمىزدە«بىز ئۈزلۈكسىز تەرزدە چاكىنىلىشىش خەۋپىگە دۇچ كېلىمىز»دېگەن قاراشنىڭ سۈرۈلۈشى دەل مۇشۇ سەۋەبتىن.  تۈگەنچە بىز تارىخنىڭ ھەر قانداق ۋاقتىدىكىدىن بەكرەك چىن ئۆزلۈكىمىزنى ئىزدەش ۋەزىپىسىگە دۇچ كېلىۋاتمىز.  -ئانتونىي گىددېنىس:«زامانىۋىلىق ۋە ئۆزلۈك»ناملىق ئەسىرىدىن بۇ ماقالىدە ئۇيغۇر جەمئىيتىدە ئومۇملىشۋاتقان بىر قىسىم چاكىنىلىقنىڭ ئىپادىلىرى، سەۋەبلىرى، جەريانلىرى ۋە ئاقىۋەتلىرى جەمئىيەتشۇناسلىق نۇقتىسىدىن مۇھاكىمە قىلىندى. جەمئىيەتلەشكەن چاكىنىلىق-بىر ئىجتىمائىي توپنىڭ ئەسلىدە ھىمايە قىلىندىغان، ئورتاقلىق تۇيغۇسى ۋە مەنسۇبىيەت ئېڭى پەيدا قىلىدىغان قاراشلىرى، ئىجتىمائىي مىزانلىرىغا خىلاپ ھالدا ئومۇملاشقان، ئەمما ئەخلاقسىزلىق ھېسابلانمايدىغان ھەم جىنايەت ئۆلچىمىگە توشمايدىغان، ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن شۇ ئىجتىمائىي توپ ئەزالىرى ئارىسىدا ھەيرانلىق ھېس قىلىنمايدىغان ئىجتىمائىي بىنورماللىقتۇر. ئادەتتە جەمئىيەتلەشكەن چاكىنىلىق«تاپتىن چىققۇچىلار جەمئىيەتشۇناسلىقى»(Sociology of Deviance,越轨行为社会学)دائىرىسىدە تەتقىق قىلىندۇ. ئۇيغۇر جەمئىيتىدە جەمئىيەتلىشۋاتقان چاكىنىلىقلار ئۆزىدە يوق كىملىكىنى بېزەپ كۆرسىتىش، ماددىيلىق ۋەسۋەسىسىگە باش ئېگىش، كوللېكتىپ ۋىجدانغا ئاسىيلىق قىلىش، مۇقەددەس سىمۋوللىرىمىزغا بىھۆرمەتلىك قىلىش، جاھانسازلىق كويىغا كىرىش شەكلىدە ئىپادىلىنىدۇ. چاكىنىلىق جەمئىيەتلەشكەندە، شۇ جەمئىيەتتە ياشاۋاتقان ھەر بىر ئادەم پۇچەكلىك قورشاۋىدا قالىدۇ؛ئادىمىيلىكى سوئالغا دۇچ كېلىدۇ؛ئومۇمنىڭ قىممەت قارىشى دەپسەندە قىلىندۇ. كىملىك كىرىزىسى، ئەقىدە كىرىزىسى ۋە زىددىيەتلىك كىملىك ئىسكەنجىسىگە پاتقان بىر توپ پەيدا بولىدۇ. بۇ ھال بىر ئىجتىمائىي توپنىڭ مەۋجۇدلۇقى ۋە مىللىي روھ ئۈچۈن پايدىسىز.



جەمئىيەتلىشۋاتقان چاكىنىلىققا دىياگنوز قۇيۇشتىكى ئۆلچەم نېمە؟بىز قانداق چاكىنىلىشىمىز؟بۇ ھادىسىگە دىياگنوز قۇيۇشتىكى ئۆلچەم «بىز كىم؟كىمنىڭ پۇشتى؟قىممەت قارىشىمىز نېمە؟»دەپ سوئال قۇيۇشتۇر. باشقىچە قىلىپ ئېيتقاندا، جەمئىيەتلىشۋاتقان چاكىنىلىق ھەققىدىكى ئويلىنىش كىملىكىمىز ۋە قىممەت قارىشىمىز ھەققىدىكى قايتا ئويلىنىشتۇر.  كىملىكىمىز ۋە قىممەت قارىشىمىز ھەققىدىكى ئويلىنىش بولسا ئۆزىمىزدىن ۋە ياشاش ئۇسۇلىمىزدىن گۇمانلىنىشنى تەلەپ قىلىدۇ.  يېشىندا، بوران-چاپقۇندا قەد كۆتۈرۈپ تۇرغان ئىمارەتكە ئوخشاتساق، قىممەت قارىشى ئاشۇ ئىمارەتنىڭ ئۇلىدۇر؛كىملىك ئاشۇ ئىمارەتنىڭ قاشاسىدۇر. قاشاسىنى ياخشى قوغدىيالمىغان ئىجتىمائىي توپ ئاشۇ ئىمارەت ئۇلىنىڭ لېڭشىپ قېلىشىغا سەۋەبكار بولغان توپتۇر. بىز ھازىر ئۆزىنى ياخشى دەۋاتقانلار ئۆزلىرىدىن گۇمانلانمىسا، ئۆزىگە جەڭ ئېلان قىلمىسا بولمايدىغان، ئەتراپىمىزدىكى نورمال بىلىنىپ كەتكەن نەرسىلەر ۋە ياشاش شەكىللىرىگە سوئال قويمىساق بولمايدىغان بىر دەۋرگە كىرىۋاتىمىز. چۈنكى بىز چاكىنىلىقنى ئىجتىمائىيلىشىش ئارقىلىق يۇقتۇرىمىز ۋە دوراش، سۈكۈت قىلىش يولى بىلەن بارا-بارا جەمئىيەتلەشكەن چاكىنىلىقلارغا كۆنۈپ كىتىمىز؛ئەسلىي ئۆزلۈكىمىزدىن يىراقلىشىپ، ئىجتىمائىي بىمارلارغا ئايلىنىش ئېھتىماللىقىغا دۇچ كېلىمىز؛ئىجتىمائىي ئىنكاس قايتۇرۇش ئىقتىدارىمىزمۇ شۇنىڭغا ئەگىشىپ ئۆلىدۇ. چاكىنىلىق جەمئىيەتلىشۋاتقان ئىجتىمائىي مۇھىتتىكى ئادەم ئۆزىگە ئىجتىمائىي ئاغرىق دەپ مۇئامىلە قىلغاندا، ئاندىن ئۆزىدىكى چاكىنىلىشىش يۇقۇندىلىرىنى ھېس قىلالايدۇ. ئۆزىگە سوئال قۇيۇشنى ئۆگەنگەندە، ئاندىن نەچچە ۋاقىتتىن بېرى ئۆزىگە نورمال بىلىنىپ كەتكەن ياشاش ئۇسۇللىرىنىڭ گۇمانلىنىش ئوبيېكتى ئىكەنلىكىنى تونۇپ يېتىدۇ.



چاكىنىلىق قورشاۋىدا تۇرغان بىر ئادەم ئۆزىگە«مەن كىم؟» دەپ سوئال قۇيۇشتىن باشقا يەنە ھەققە يېقىنلىشىش ئارقىلىق، ئۆز مەدەنىيتى ۋە تارىخىنى قېتىرقىنىپ ئۆگىنىش ئارقىلىق، توختاۋسىز پىكىر قىلىش، ئىزدىنىش ۋە ئۆزىگە جەڭ ئېلان قىلىش ئارقىلىقمۇ ئۆزلۈك ئىزدەش سەپىرىگە ئاتلىنالايدۇ. بۇ، ئىنسان ھاياتىغا مەنە ئاتا قىلالايدىغان ئەھمىيەتلىك روھ سەپىرىدۇر.



ئىزاھلار:

[1] بۇ نەقىل ئۇيغۇر ئالىمى ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئمىننىڭ«ئۈزۈڭنى تۇنۇ»ناملىق ئەسىرىدىن ئېلىندى.
[2] ئىممەنيۇل كانت(Immanuel Kant)-غەرب پەلسەپە تارىخىدا ئىنتايىن مۇھىم ئورۇن تۇتىدىغان گېرمانىيەلىك مەشھۇر پەيلاسوپ. ئۇنىڭ ئەخلاق پەلسەپەسى باشقا كۈچلۈك پەلسەپە سىستېمىلىرىغا ئوخشاشلا غەرب پەلسەپە تارىخىدا چوڭقۇر تەسىرگە ئىگە. ئاساسلىق ئەسەرلىرىدىن«نوقۇل ئەقىلگە تەنقىد»قاتارلىقلار بار. بۇ نەقىل روبېرت سولومون ۋە كەسېلېن خىگىنىس بىرلىشىپ يازغان«پەلسەپىنىڭ قىسقىچە تارىخى»ناملىق كىتابتىكى كانتقا ئاتاپ يېزىلغان بابتىن ئېلىندى. ئوكسفورد:ئوكسفورد ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 1996-يىل، 112-بەت.
[3] ئېمىل دۇركايىم(Emile Durkheim)-فىرانسىيەلىك مەشھۇر جەمئىيەتشۇناس، جەمئىيەتشۇناسلىق ئىلمىنىڭ ئاساسچىلىرىدىن بىرى. بۇ نەقىل ئۇنىڭ«دىنىي ھاياتنىڭ دەسلەپكى شەكىللىرى»ناملىق ئەسىرىدىن ئېلىندى.
[4] «كىملىك كىرىزىسى»ھادىسىسىنى چۈشىنىش ئۈچۈن ئاپتورنىڭ«شىنجاڭ مەدەنىيتى»ژۇرنىلىنىڭ 2008-يىل3-سانىغا بېسىلغان«شەھەرلىشىش ۋە كىملىك كىرىزىسى»ناملىق ماقالىسىگە، «زىددىيەتلىك كىملىك» ھادىسىسىنى چۈشىنىش ئۈچۈن ئاپتورنىڭ«شىنجاڭ مەدەنىيتى»ژۇرنىلىنىڭ2009 -يىل6-سانىغا بېسىلغان«مۈجمەل ئادەم ۋە زىددىيەتلىك كىملىك»ناملىق ماقالىسىگە قارالسۇن.
[5] بۇ كىتابنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىدە«كىملىك»سۆزى«سالاھىيەت»دەپ ئېلىنىپ قالغان. ئەسلىي تېكىستتىن بىۋاستە نەقىل ئېلىندى ۋە ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىدىكى بەت نومۇرىمۇ قۇشۇپ قويۇلدى.
[6]بۇ مىسالنى ئېلىشىم مېنىڭ ئابدۇكېرىم ئابلىزنى تەنقىد قىلغانلىقىمدىن ياكى چۆكۈرگەنلىكىمدىن، ئىتوت ژانىرىنى ئىنكار قىلىدىغانلىقىمدىن دېرەك بەرمەيدۇ. بۇ ماقالىدە ئۇنىڭ ئىتوتلىرىدىكى ئايرىم سۆزلەرنىڭ كۈتمىگەن ئاقىۋىتى تەھلىل قىلىندۇ. ئابدۇكېرىم ئابلىز ئىتوتلىرىغا باھا بېرىش بۇ ماقالىنىڭ مەقسىتى ئەمەس.
[7] كانتنىڭ بۇ قارىشى1-ئىزاھاتتىكى كىتابنىڭ 213-بېتىدىن ئېلىندى.
[8]بۇ نەقىل ئەنگلىيەلىك مەشھۇر جەمئىيەتشۇناس ئانتونىي گىددېنىس(Anthony Giddens,1938)نىڭ« زامانىۋىلىق ۋە ئۆزلۈك»ناملىق مەشھۇر كىتابىدىن ئېلىندى. گىددېنىس ئىلگىرى كامبرچ ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پىروفېسسورى، لوندون ئىقساد ئىنستىتۇتىنىڭ مۇدىرى ۋە ئەنگلىيە باش ۋەزىرى تونىي بلايرنىڭ مەسلىھەتچىسى بولغان.



ئاپتور: ئامېرىكا ھاۋاي ئۇنىۋېرسىتېتى جەمئىيەتشۇناسلىق ئىنستىتۇتىنىڭ دوكتور ئاسپىرانتى
مەنبە:شىنجاڭ مەدەنىيتى 2010-يىللىق5-سانىدىن ئېلىندى.