خەنجەر: مېنىڭ ماقالىلىرىم

شەپقەت ھەمشىرىسىنىڭ ھېكايىسى
−ئابدۇراھمان قاھارنىڭ «توزۇماس گۈل» ناملىق رومانى ھەققىدە
ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
تارىخىي ۋە ئىجتىمائىي تېمىدىكى بىر قاتار ئىجادىي ئەمگەكلىرى بىلەن زامانىمىز ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا بەلگىلىك نوپۇز ۋە تەسىرگە ئىگە پېشقەدەم يازغۇچى ئابدۇراھمان قاھار 60 يىللىق ئىجادىيەت ھاياتىدا ئەدەبىياتىمىزنىڭ شېئىر، ھېكايە، پوۋېست، رومان ۋە ئەدەبىي خاتىرە ژانىرلىرىدا ئىزچىل تۈردە قەلەم تەۋرىتىپ، بۇ ژانىرلاردا بەلگىلىك ئۇتۇقلارنى قولغا كەلتۈردى. بولۇپمۇ ئۇنىڭ پىروزا ئىجادىيىتىدىكى تۆھپىسىنى ئەڭ گەۋدىلىك ئورۇندا تۇرىدۇ، دېيىشكە بولىدۇ. ئۇنىڭ ھازىرغىچە «ۋاپا» (ھېكايىلەر توپلىمى)، «ئاھ، ياشلىقىم» (پوۋېستلار توپلىمى)، «كەچۈر مېنى نازاكەت» (پوۋېستلار توپلىمى)، «ئىلى دولقۇنلىرى» (ئىككى قىسىملىق تارىخىي رومان)، «ھايات سىرى»، «كۆڭۈل»، «ئاۋات شەھەرنىڭ يېڭى پۇقراسى»، «توزۇماس گۈل» قاتارلىق رومانلىرى بولۇپ جەمئىي يىگىرمە پارچىغا يېقىن كىتابى ئارقا-ئارقىدىن نەشر قىلىنىپ، ئوقۇرمەنلەر ئارىسىدا بەلگىلىك تەسىر قوزغىدى. يازغۇچىنىڭ تارىخىي تېمىدا يازغان ئىككى توملۇق رومانى «ئىلى دولقۇنلىرى» بىلەن ئىجتىمائىي تېمىدا يازغان «ئاۋات شەھەرنىڭ يېڭى پۇقراسى» ناملىق رومانى ھەمدە «كەچۈر مېنى نازاكەت» ناملىق پوۋېستى ئۇنىڭ ۋەكىل خاراكتېرلىك ئەسەرلىرى بولۇپ، بۇ ئەسەرلەر يازغۇچىنىڭ پىروزا ئىجادىيىتىدىكى پەۋقۇلئاددە تالانتىنى ۋە مۇئەييەن خاسلىقىنى ھەقىقىي نامايان قىلدى. يازغۇچى «ئىلى دولقۇنلىرى» ناملىق رومانى ئارقىلىق ئوقۇرمەنلەرنى جۇڭگو دېموكراتىك ئىنقىلابىنىڭ بىر قىسمى بولغان ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىنىڭ ئالدى-كەينىدىكى تارىخىي رېئاللىق ھەققىدە بەلگىلىك چۈشەنچىگە ئىگە قىلسا، «ئاۋات شەھەرنىڭ يېڭى پۇقراسى» ناملىق رومانى ئارقىلىق ئوقۇرمەنلەرنى ئىجتىمائىي رېئاللىقتىكى نازۇك ۋە مۇرەككەپ كىشىلىك مۇناسىۋەت، سىرلىق ۋە ئەگرى-توقاي تۇرمۇش كارتىنىسى ھەققىدە بەلگىلىك تونۇشقا ئىگە قىلدى.
يازغۇچىنىڭ «توزۇماس گۈل» (شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2005-يىل نەشرى) ناملىق تارىخىي رومانى خەلقىمىزنىڭ سۆيۈملۈك قەھرىمان قىزى رىزۋانگۈل (1925-1945) گە بېغىشلانغان بولۇپ، روماندا ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىنىڭ دەۋر ئارقا كۆرۈنۈشى ئاساسىي مەزمۇن قىلىنىپ، بۇ شانلىق ئىنقىلاب قوينىدا ئۆسۈپ-يېتىلگەن، تاۋلانغان، شۇنداقلا ئىنقىلاب غەلىبە قىلماي تۇرۇپلا قەھرىمانلارچە قۇربان بولغان باتۇر ئۇيغۇر قىزى رىزۋانگۈلنىڭ ئىش-ئىزلىرى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. بىز ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى ھەمدە رىزۋانگۈلنىڭ قەھرىمانلىقلىرى ھەققىدە كۆپ ئاڭلىغان بولساقمۇ، لېكىن رىزۋانگۈلنىڭ ئۆسۈپ-يېتىلىش جەريانى ھەققىدىكى قىزىقارلىق ۋە تەسىرلىك ئىش-ۋەقەلەر ھەققىدە كۆپ نەرسىنى بىلمەسلىكىمىز مۇمكىن. يازغۇچى ئابدۇراھمان قاھار «توزۇماس گۈل» ناملىق تارىخىي رومانى ئارقىلىق بىزنى بۇ ھەقتە چوڭقۇر بىلىمگە ۋە چۈشەنچىگە ئىگە قىلىپ، بىزنىڭ بۇ ھەقتىكى بوشلۇقىمىزنى تولدۇردى. بىز مەزكۇر روماننىڭ مۇنداق ئىككى مۇھىم ئەھمىيىتى بار، دەپ قارايمىز
بىرىنچى، تارىخىي ئەھمىيىتى. تارىخىي رومانلاردا بەلگىلىك بىر تارىخىي دەۋرنىڭ تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈشى ۋە شۇ تارىخىي دەۋردە ياشىغان تارىخىي شەخسلەر تارىخىي چىنلىق بىلەن بەدىئىي چىنلىقنىڭ ئورگانىك بىرلىكىدە ئەكس ئەتتۈرۈلىدۇ. «توزۇماس گۈل» تۈپ نېگىزدىن ئالغاندا تارىخىي رومان. گەرچە ئۇنىڭدا رىزۋانگۈلنىڭ ئۆسۈپ-يېتىلىش جەريانىنى تەسۋىرلەش ئاساسىي ئورۇندا تۇرغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭدا يەنە ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈش قىلىنىپ، ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىنىڭ ئالدى-كەينىدىكى بىر قاتار تارىخىي ئۆزگىرىشلەر، داۋالغۇپ تۇرۇۋاتقان ئىجتىمائىي، سىياسىي ۋەزىيەت، جەمئىيەتنىڭ ئومۇمىي ھالىتى ۋە كىشىلەرنىڭ تۇرمۇش شەكلىمۇ بەلگىلىك نىسبەتتە ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. بىز بۇ رومان ئارقىلىق ئىنقىلابنىڭ پارتلاش سەۋەبلىرى، ئىنقىلابقا قاتناشقان ھەر مىللەت خەلقى ۋە ئۇلارنىڭ باتۇرانە كۈرەشلىرى، بولۇپمۇ جەڭلەردە ئىشلىتىلگەن قوراللار، ئېتىلغان زەمبىرەكلەر، گومىنداڭ ئايروپىلانلىرىنىڭ غۇلجا ئاسمىنىدا قاغىدەك ئۇچۇشلىرى، ئۆيلەرنى، ئادەملەرنى بومباردىمان قىلىشلىرى، پاراشوت ئارقىلىق غۇلجىدىكى قىسىملىرىغا ئوق-دورا، يېمەكلىك تاشلاشلىرى، باتۇر، قورقماس خەلق ئىنقىلابچىلىرىنىڭ يامغۇردەك يېغىۋاتقان ئوقلارغا، زېمىننى تىترەتكۈدەك پارتلاشلارغا قارىماي «ھۇررا» توۋلاپ جەڭگە ئاتلىنىشلىرى، رىزۋانگۈلگە ئوخشاش شەپقەت ھەمشىرىلىرىنىڭ يارىدارلارنى ئوت دېڭىزدىن قۇتۇلدۇرۇپ چىقىپ داۋالاش ئېلىپ بېرىشلىرى، خەلق ئاممىسىنىڭ ئىنقىلابچىلارنى قوللىشى، يېمەكلىك ۋە تۇرالغۇ بىلەن تەمىنلەشلىرى ھەققىدە چوڭقۇر تارىخىي ساۋاتقا ئىگە بولىمىز ھەمدە روماندىكى ئوبرازلىق تەسۋىرلەر ئارقىلىق شۇ دەۋرنى باشتىن كەچۈرۈۋاتقاندەك ھېس-تۇيغۇغا ئىگە بولىمىز. بولۇپمۇ رىزۋانگۈلدەك باتۇر، قورقماس شەپقەت ھەمشىرىلىرىنىڭ ۋەتەنپەرۋەر، خەلقپەرۋەر روھى، ئېگىلمەس-سۇنماس ئىرادىسى، باتۇر ۋە زېرەكلىكى بىزنى چوڭقۇر تەسىراتقا ئىگە قىلىدۇ. مانا بۇلار «توزۇماس گۈل» نىڭ تارىخىي ئەھمىيىتى.
ئىككىنچى، تەربىيەۋى ئەھمىيىتى. ھەرقانداق بىر تارىخىي روماننىڭ ھەم بەلگلىك تارىخىي قىممىتى، ھەمدە مۇئەييەن دەرىجىدە تەربىيەۋى قىممىتى بولىدۇ. مۇشۇ نۇقتىدىن ئالغاندا، «توزۇماس گۈل» ناملىق روماننى ئىككىلا جەھەتتىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە دەپ قاراشقا بولىدۇ. بولۇپمۇ روماننىڭ تەبىيەۋى ئەھمىيىتى تېخىمۇ يۈكسەكلىككە ئىگە قىلىنغان. چۈنكى روماندا تەسۋىرلەنگەن رىزۋانگۈل كىچىكىدىن باشلاپ ئۆزىگە قاتتىق تەلەپ قويۇپ ئۆسۈپ يېتىلگەن قەيسەر، پەزىلەتلىك قىز. ئۇ ئاشۇ رەھىمسىز، شەپقەتسىز دەۋردىمۇ ئۆزىگە قاتتىق تەلەپ قويۇپ ئۆگىنىدۇ، ئۆزىگە بەلگىلىك غايە-نىشان تىكلەيدۇ، كۈچلۈك رىقابەت ئېڭىنى يېتىلدۈرىدۇ. ئۇ باتۇر، قەيسەر، قورقماس، ئەدەپلىك، ئەخلاقلىق، ھايالىق، چېچەن، تىرىشچان، كۆيۈمچان بولۇپلا قالماي، يەنە ئوغۇللاردەك جاسارەتلىك ھەم تەۋەككۈلچى. بىز ئۇنىڭ پەزىلەتلىرىنى بۈگۈنكى ياشلىرىمىز ئۈچۈن قىممەتلىك ئۆگىنىش دەستۇرى بولالايدۇ، دەپ قارايمىز. 1) رىزۋانگۈل خاراكتېرى كۈچلۈك قىز. ئۇ ئۆزىنى ھەمىشە ئوغۇللار بىلەن سېلىشتۇرىدۇ، ئوغۇللار قىلالىغان ئىشلارنى قىلىشقا جۈرئەت قىلىدۇ ھەمدە ئىنتىلىدۇ، قىلىمەن دېگەن ئىشنى چوقۇم قىلماي قويمايدۇ، ھەتتا ئوغۇللاردىنمۇ ئاشۇرۇپ قىلالايدۇ. بولۇپمۇ ئۇ رىقابەت ئېڭى ئىنتايىن كۈچلۈك قىز. بىلىمگە، يېڭىلىققا ئىنتىلىدۇ، باشقىلار بىلەن بەسلىشىشنى ياخشى كۆرىدۇ. ئۇنىڭ ئۆگىنىشتىكى، رىقابەتتىكى بۇ خىل «جاھىللىقى» بۈگۈنكى دەۋردىكى رىقابەت ئېڭى تۆۋەن، بوشاڭ، خېنىم مىجەز، چۈشكۈن ياشلىرىمىزغا ئۈلگىلىك دەرس بولالايدۇ. 2) رىزۋانگۈل گەرچە قاباھەتلىك يىللاردا، ئىنقىلاپ بورانلىرىدا ئۆسۈپ چوڭ بولغان بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭدىكى ئادىمىيلىك پەزىلەت، مېھرىبانلىق، كۆيۈمچانلىق، خالىس نىيەت-ئىقبالى، كەلگۈسىگە بولغان يۈكسەك ئۈمىدۋارلىق روھى بۈگۈنكى ياشلىرىمىزغا ئۈلگە بولالايدۇ. چۈنكى ھازىرقى بىر قىسىم ياشلىىرىمىزدا ئېنىق بىر نىشان ياكى مەلۇم بىر ئىشنى قىلىش ئۈچۈن تۈزۈلگەن كونكرېت پىلان مەۋجۇت بولمىغاننىڭ ئۈستىگە كەلگۈسىگە ئۈمىد-ئىشەنچ بىلەن قارايدىغان جاسارەتمۇ كەمچىل. دەۋردىن، زاماندىن قاخشاش خاھىشى ئېغىر، مېھرىبانلىق ۋە بېغىشلاش تۇيغۇسى ئاجىز. 3) روماندا تەسۋىرلەنگەن رىزۋانگۈلنىڭ گەرچە يېشى كىچىك بولسىمۇ، ئەمما ئۇ ئەقىل-ئىدراكتا خېلى ئەتراپلىق يېتىلگەن قىز. ۋەتەن ۋە خەلقنىڭ بېشىغا كۈلپەت ياغقاندا، ئۇ قىلچە ئىككىلەنمەستىن ئۆزىنى ئىنقىلاب قوينىغا ئاتىدۇ. ۋەتەن-خەلق مەنپەئىتى ئالدىدا شەخسىي مەنپەئەت بىلەن ھېسابلىشىپ ئولتۇرمايدۇ. ئىنقىلاب باشلانغاندا، ئۇنىڭ پوچتىخانىدىكى خىزمىتىنى تاشلاپ ئىنقىلاب قوينىغا ئۆزىنى ئېتىشى ئۇنىڭدىكى قەتئىي مەيداننى، ھەققانىي تاللاشنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ. مانا بۇنداق مىننەتسىز بېغىشلاش روھى بۈگۈنكى ياشلىرىمىزغا ھەقىقىي ئۈلگە بولالايدۇ، ئەلۋەتتە. 4) رىزۋانگۈل ئىنقىلاب بىلەن مۇھەببەت ئالدىدا ئۆزىنى توختاتقان، دۆلەت ۋە خەلق مەنپەئىتىنى ھەممىدىن ئەلا بىلىدىغان، ئۆزىنىڭ ئەمەس، باشقىلارنىڭ غېمىنى بەكرەك يەيدىغان پەزىلەتلىك قىز. ئۇنىڭ پاراسلاپ ئېتىلىۋاتقان ئوقلارغا قارىماي يارىدارلارنى قۇتۇلدۇرۇپ چىقىشى، تاماق يېيىشنىمۇ ئۇنتۇپ ئۇلارنى داۋالىشى، باشقىلارنىڭ تۇرمۇشىغا ھەر تەرەپتىن كۆڭۈل بۆلۈشلىرى بۈگۈنكى دەۋرىمىزدىكى بىر قىسىم ئۆزىدىن باشقا ھېچكىمنى ئويلىمايدىغان، شەخسىيەتچى، مەنپەئەتپەرەس ياشلىرىمىزغا ھەقىقىي ئۈلگە بولالايدۇ. دېمەك، رىزۋانگۈلنىڭ يۇقىرىقىدەك پەزىلەتلىرى بۈگۈنكىدەك ئەۋزەل شارائىتنىڭ قەدرىگە يەتمەي، ئويۇن-تاماشىغا بېرىلىپ كېتىۋاتقان، ئىرادىسى ئاجىز، نىشانسىز، غايىسىز بىر قىسىم ياشلىرىمىزغا ئۆگىنىش يولىنى كۆرسىتىپ بېرەلەيدۇ ھەمدە ئۇلارغا ئۆزلىرىنى بىلىش ۋە چۈشىنىش پۇرسىتى يارىتىپ بېرەلەيدۇ.
رىزۋانگۈل خەلقىمىزنىڭ سۆيۈملۈك قەھرىمان قىزى. ئۇنىڭ ئىنقىلابتىكى تارىخىي تۆھپىسىلا ئەمەس، بەلكى ئادىمىيلىك پەزىلىتى، ھەققانىي قاراشلىرى، كەلگۈسىگە بولغان ئۈمىد-ئىشەنچىسى بىزنىڭ ئۆگىنىشىمىزگە ئەرزىيدۇ. مۇشۇ جەھەتتىن ئالغاندا، «توزۇماس گۈل» ناملىق روماننى ياشلىرىمىزنىڭ قىممەتلىك ئۆگىنىش ماتېرىيالى، بالىلار ئەدەبىياتىمىزدىكى ھەقىقىي بىر «توزۇماس گۈل» دېيىشكە بولىدۇ. چۈنكى روماندا رىزۋانگۈلنىڭ ئىنقىلاب ھاياتىغا قارىغاندا بالىلىق ۋە ئۆسمۈرلۈك ھاياتى بەكرەك كۈچەپ يېزىلغان، بۇ نۇقتا مەزكۇر روماننى بالىلارغا بەكرەك يېقىنلاشتۇرغان. رومان تىلىمۇ بالىلار تىلىغا لايىقلاشتۇرۇلغان.
روماندا مۇھىت تەسۋىرى (تەبىئىي ۋە ئىجتىمائىي مۇھىت تەسۋىرى) بىلەن پېرسوناژ تەسۋىرى روماننىڭ ئىدىيىۋى مەزمۇنىغا تولۇق ماس كەلگەن بولۇپ، ئاپتورنىڭ يۇقىرى قەلەم ماھارىتىنى ۋە ئۆزگىچە يېزىش ئۇسلۇبىنى ھەقىقىي نامايان قىلىپ بېرەلىگەن. بولۇپمۇ ئاپتور رىزۋانگۈلنىڭ يېڭىلىققا ئىنتىلىدىغان، ئۇلۇغ ۋە چوڭ ئىشلارنى قىلىشقا ھەرىكەت قىلىدىغان، ئوغۇللار بىلەن بەسلىشىشكە ئامراق، قىيىن سوئاللارنى سوراشقا ماھىر خاراكتېر-پەزىلەتلىرىنى تىل ۋە پسىخىك تەسۋىرى ئارقىلىق ئىپادىلەپ، ئۇنىڭ غايىسى، ئېتىقادى، ئىرادىسى، تەۋرەنمەس مەيدانى ھەققىدە ئوقۇرمەننى تىپىك مۇھىت بىلەن تەمىن ئەتكەن. ئاپتور يەنە ھەرخىل خەلق ماقال-تەمسىللىرىنى ئىنتايىن جايىدا ئىشلىتىپ روماننىڭ ئوقۇشچانلىقىنى ئاشۇرغان. ئوخشىتىش، جانلاندۇرۇش، مۇبالىغە، سىمۋول قاتارلىق ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلەر ئارقىلىق روماننىڭ بەدىئىي سۈلكىتىنى بىر بالداق يۇقىرى كۆتۈرگەن. بۇ جەھەتتىن كۆزەتكەندە مەزكۇر روماننى مۇۋەپپەقىيەتلىك يېزىپ چىقىلغان، دەپ قاراشقا بولىدۇ. ئەمما مەلىكىنىڭ مەڭزىدىمۇ داغ-سەپكۈن بولغىنىدەك «توزۇماس گۈل» مۇ بەزىبىر «داغ-سەپكۈنلەر» دىن خالىي بولالمىغان. بۇلارنى بىر قانچە نۇقتىغا يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ: بىرى، رومان گەرچە باتۇر ئۇيغۇر قىزى رىزۋانگۈلنىڭ ئۆسۈپ-يېتىلىش جەريانىغا ئاتاپ يېزىلغان بولسىمۇ، ئەمما روماندا رىزۋانگۈلنىڭ تۇغۇلغان، ۋاپات بولغان ۋاقتى ھەققىدە ئېنىق ئۇچۇر بېرىلمىگەن. ئەمەلىيەتتە، بۇ نۇقتىلارنى يېزىشقا تامامەن ئىمكانىيەت بار ئىدى. چۈنكى رىزۋانگۈل يېقىنقى زاماندا ياشاپ ئۆتكەن ئاۋامغا تونۇشلۇق قەھرىمان قىز ئىدى. ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك نۇرغۇن ئۇچۇرلار، يىلنامىلەر، ئادەملەر ئىزدەنسىلا تېپىلاتتى. يەنە بىرى، روماندا ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈش قىلىنغان. شۇنداق بولغانىكەن، ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىنىڭ پارتلاش سەۋەبلىرىدىن ئوقۇرمەننى بىرقەدەر ئەتراپلىق خەۋەردار قىلىش زۆرۈر ئىدى. ئەمما روماندا بۇ توغرىلىق ھېچقانداق ئۇچۇر بېرىلمەي، پەقەت ئىنقىلابنىڭ شىددەتلىك بورانلىرى، رىزۋانگۈلنىڭ قەھرىمانلىقلىرىلا كۈچەپ تەسۋىرلەنگەن. مۇتەپپەككۇر لېسسىن: «تارىخىي تېمىدا يېزىلغان رومان، چىن مەنىسىدىن ئېيتقاندا، ھەم ھەقىقىي تارىخ، ھەم بەدىئي ئەسەر بولۇشى، يەنى تارىخشۇناسلىق بىلەن رومانچىلىق سەنئىتىنىڭ جانلىق بىرىكمىسى بولالىشى، ھەممىدىن ئاۋۋال تارىخىي چىنلىقنى ئاساس ۋە ئالدىنقى شەرت قىلىشى لازىم. مۇنداق ئەسەر مۇئەللىپتىن تارىخ ئىچىگە چوڭقۇرلاپ كىرىشنى ۋە تارىخ ئىچىدىن يۇلقۇنۇپ چىقىش ماھارىتىنى بىلىشنى تەلەپ قىلىدۇ» دەپ تەلىم بېرىدۇ. مۇشۇ نۇقتىدىن قارىغاندا، «توزۇماس گۈل» ناملىق روماننى تارىخشۇناسلىق بىلەن رومانچىلىق سەنئىتىنىڭ جانلىق بىرىكمىسى دېيىشكە تىلىمىز ئاجىزلىق قىلىدۇ. ئاپتور تارىخ ئىچىدىن يۇلقۇنۇپ چىقىپ كېتىشنى تىرىشىپ ئەمەلگە ئاشۇرغان بولسىمۇ، تارىخ ئىچىگە چوڭقۇرلاپ كىرىشنى دېگەندەك ئەمەلگە ئاشۇرالمىغان.
مەيلى قانداقلا بولمىسۇن، بىز «توزۇماس گۈل» ئارقىلىق خەلقىمىزنىڭ قەھرىمان قىزى رىزۋانگۈلنىڭ ئۆسۈپ-يېتىلىش جەريانى ھەققىدە بىرقەدەر ئەتراپلىق چۈشەنچىگە ئىگە بولدۇق. قىسقىسى، رىزۋانگۈلنى تېخىمۇ تولۇق چۈشەندۇق ھەمدە ئاپتورنىڭ ئۆزگىچە يېزىقچىلىق ماھارىتىدىن لەززەتلەندۇق، تىنىمسىز ئىزدىنىش روھىدىن سۆيۈندۇق. مانا بۇ مەزكۇر روماننىڭ ئومۇمىي ئۇتۇقى، ئەلۋەتتە.

ئەدەبىياتىمىزدا شەھەردىكى غېرىبلىق مەسىلىسى
ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
قارىغۇلارچە «چوڭ شەھەر بەرپا قىلىش» قىزغىنلىقى خەلقئارالىق ھادىسە بولۇپ، تېگى-تەكتىدىن ئېيتقاندا، دۆلەت بىلەن دۆلەت، شەھەر بىلەن شەھەر ئوتتۇرىسىدىكى ئىقتىسادىي رىقابەتنى، كۈچ سېلىشتۇرمىسىنى كۆرسىتىدۇ. شەھەرلىشىش قەدىمىنى توسۇپ قالغىلى بولمايدۇ، ئەمما ئۇنىڭغا بەلگىلىك دەرىجىدە چەك قويغىلى بولىدۇ. مەسىلىنىڭ ئالدى-كەينىنى ئويلاشمايلا «خەلقئارالىق چوڭ شەھەر بەرپا قىلىش» ماھىيەتتە نۇرغۇن مەسىلىلەرنى پايدا قىلىدۇ. بۇ يەردىكى ئەڭ ھالقىلىق مەسىلە شۇكى، چوڭ شەھەرلەرنىڭ كۆپلەپ مەيدانغا كېلىشى بىلەن بىر قاتار تەبىئىي ۋە ئىجتىمائىي مەسىلىلەر تەڭ سۆرۈلۈپ چىقىپ، جەمئىيەت تەرەققىياتىنى بەلگىلىك نىسبەتتە تەسىرگە ئۇچرىتىدۇ. مەملىكەتلىك خەلق قۇرۇلتىيىنىڭ ۋەكىلى، خەينەن ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ مۇدىرى لى جەنباۋ بۇ مەسىلىگە نىسبەتەن مۇنداق ئىنكاس قايتۇرىدۇ: «‹قارىغۇلارچە خەلقئارالىق چوڭ شەھەر بەرپا قىلىش قىزغىنلىقى›بەزى مەسىلىلەرنى سادىر قىلىدۇ، مەسىلەن، تېرىلغۇ يەرلەرنى ئىگىلىۋېلىش، ھەشەمەتچىلىك قىلىپ قەرزگە بوغۇلۇش، قانۇنسىز قۇرۇلۇش قىلىش... دېگەندەك»①. لى مۇدىرنىڭ ئىنكاسىدىن مۇنداق خۇلاسىگە كېلىشكە بولىدۇ: زىيادە چوڭ شەھەر بەرپا قىلىش قىزغىنلىقى جەمئىيەتتە ئىشسىزلارنىڭ نىسبىتىنى زور دەرىجىدە ئاشۇرۇۋېتىدۇ. نۇرغۇن تېرىلغۇ يەرلەر ئىگىلىۋېلىنىش سەۋەبىدىن كۆپلىگەن دېھقان يەرسىز قالىدۇ-دە، جەمئىيەتتە نامراتلىق، ئاچارچىلىق، ئىشسىزلىق نىسبىتى يۇقىرى كۆتۈرۈلىدۇ، تېرىلغۇ يەرلەرنىڭ كۆپلەپ بۇزۇلۇشىدىن تەبىئىي ئېكولوگىيەمۇ ئېغىر دەرىجىدە بۇزۇلىدۇ. چوڭ شەھەرلەردە ياشاشقا ئىنتىلىدىغان ياكى بىنا ئۆيلەردە ئولتۇرۇش ئارزۇسىدا بولۇۋاتقان نۇرغۇن كىشىلەر بەس-بەس بىلەن قەرز ئېلىپ ئۆي سېتىۋېلىشقا ئۇرۇنىدۇ، نەتىجىدە ئۆيلەرنىڭ باھاسى شىددەت بىلەن ئۆرلەيدۇ. مۇقىم مۇئاشقا تايىنىپ تۇرمۇش كەچۈرىدىغان كۆپ قىسىم شەھەر ئاھالىلىرى قاتمۇ قات قەرزگە بوغۇلۇپ، كۈنلىرىنى ئۆمۈر بويى قەرز تۆلەش بىلەن ئۆتكۈزىدۇ، قەددى يادەك پۈكۈلىدۇ، چاچلىرى تۇشتەك ئاقىرىدۇ. ئەڭ دەھشەتلىكى شۇكى، بەزى كىشىلەر قەرز قايتۇرۇش ئۈچۈن تۈرلۈك تۇيۇق يوللاردا مېڭىشقا مەجبۇر بولىدۇ. بىر قىسىم ئۆي-زېمىن سودىگەرلىرىىنىڭ قانۇنسىز قۇرۇلۇش ئېلىپ بېرىشى تۈپەيلىدىن چېقىلىشقا تېگىشلىك بولمىغان بىر قىسىم تۇرالغۇ ئۆيلەر چېقىلىپ، قۇرۇلۇش قىلىشقا بولمايدىغان بىر بۆلۈك مۇنبەت تېرىلغۇ يەرلەر ئىگىلىۋېلىنىپ، جەمئىيەتتە ناھايىتى مۇرەككەپ ۋە چىگىش ئىجتىمائىي مەسىلىلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. مۇشۇ سەۋەبتىن، چوڭ شەھەرلەردە بىر تۈركۈم نامرات ئاققۇنلار، تۆۋەن تۇرمۇش كاپالىتىگە تايىنىپ ياشايدىغان بىر تۈركۈم ئاجىز-مىسكىنلەر توپىنى، ئوقۇش يېشىدا تۇرۇپ ئوقۇشتىن مەھرۇم قالىدىغان، باشقىلارغا ياللىنىپ تۇرمۇش قامدايدىغان بالا ئىشچىلار توپىنى، ئاچلىق، يېتىملىك، ئۆي-ماكانسىز قېلىش سەۋەبىدىن جىسمى پۈكۈلگەن، روھى سۇنغان بىچارە، ئاجىز سەرگەندارلار توپىنى مەيدانغا كەلتۈرىدۇ. شىنجاڭ مائارىپ ئىنىستىتۇتىنىڭ دوتسېنتى، شائىر ۋە يازغۇچى ئابدۇلئەھەد ئابدۇرەشىد بەرقىي بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ: «بىر جەمئىيەتتە، ئۆز ھوقۇقىنى ئۈنۈملۈك قوغدىيالمايدىغان ئادەملەر توپىدىن تارتىپ جەمئىيەتنىڭ فونكىسىيەسىنى مەلۇم سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن چۈشەنمەيدىغان، ئۆزى ياشاۋاتقان جەمئىيەتتە ئۆزى ئۈستىگە ئالىدىغان مەسئۇلىيەتتىن تارتىپ جەمئىيەتنىڭ ئۆزى ھەققىدە ئۈستىگە ئېلىشقا تېگىشلىك مەسئۇلىيەت ۋە بۇرچلىرىنى چۈشەنمەي ياكى چالا چۈشىنىپ ياشايدىغان، ئۆزىنىڭ ھوقۇقى، بولۇپمۇ ھاياتلىق ۋە مەۋجۇتلۇق ھوقۇقى ئۈچۈن كۈرەش قىلىش ھەققىدە يېتەرلىك ساۋاتقا ئىگە بولمىغان، جەمئىيەتنىڭ قاراڭغۇ تەرىپىدىن كەلگەن دولقۇنلارغا ئاسانلا غەرق بولۇپ كېتىدىغان ئادەملەر توپى ئاجىزلار توپىغا كىرىدۇ. تۇل ئاياللار، يېتىم-سەرگەردان بالىلار، زەھەر چەككۈچىلەر، ئەيدىز قاتارلىق ساقايماس كېسەللەرگە گىرىپتار بولغۇچىلار، مېيىپ-ئاجىزلارنىڭ ھەممىسى ئاجىزلار توپىغا كىرىدۇ.»② دېمەك، مۇشۇنداق ئىجتىمائىي مەسىلىلەرنى ئاتالمىش «خەلقئارالىق چوڭ شەھەر بەرپا قىلىش قىزغىنلىقى» كەلتۈرۈپ چىقارغان، دېيىشكە بولىدۇ.
«خەلقئارالىق چوڭ شەھەر بەرپا قىلىش» قىزغىنىلىقىنىڭ باش كۆتۈرۈشى، ئەمەلىيەتتە، دۆلەت بىلەن دۆلەت ياكى شەھەر بىلەن شەھەر ئوتتۇرىسىدىكى رىقابەتنى كەسكىنلەشتۈرىدۇ. شەھەرلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئۈزەڭگە سوقۇشتۇرۇش شەھەرلەردە باي-كەمبەغەللىك نىسبىتىنى زورايتىپ، جەمئىيەتنىڭ تەڭپۇڭسىزلىقىنى مەيدانغا كەلتۈرىدۇ. مەملىكەتلىك سىياسىي كېڭەشنىڭ ۋەكىلى ليەن جېدې بۇ ھەقتە توختىلىپ مۇنداق دەيدۇ: «قاتناش قىستاڭچىلىقى، مۇھىت بۇلغىنىش، ھۆلچىلىك ئاپىتى، ئۆي باھاسى ئۆرلەش... ماھىيەتتە ‹خەلقئارالىق چوڭ شەھەر كېسىلى» نىڭ ئاشكارا ئىپادىسىدۇر»③ قاتناش قىستاڭچىلىقى، ئۆي باھاسىنىڭ شىددەت بىلەن ئۆرلىشى مەملىكىتىمىزنىڭ ھەممە چوڭ-كىچىك شەھەرلىرىدە يۈز بېرىۋاتقان ئىجتىمائىي ھادىسە. شەھەرلىشىشنىڭ كۆلەملىشىشى ۋە تېز سۈرئەت بىلەن كېڭيىشى نۆۋەتتە ئاپتونوم رايونىمىزدىمۇ بىر قاتار ئىجتىمائىي مەسىلىلەرنى پەيدا قىلىۋاتىدۇ، بولۇپمۇ مەركىزىي شەھەر ئۈرۈمچىدە نوپۇسنىڭ كۆپىيىشى، ئۆي باھاسىنىڭ ئۆرلىشى، قاتناش قىستاڭچىلىقى، ئىشسىزلىق نىسبىتىنىڭ ئېشىشى تۈپەيلىدىن شەھەرنىڭ تەبىئىي ۋە ئىجتىمائىي ئېكولوگىيەسىدە نۇرغۇن ئېگىز-پەسلىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. رېئال تۇرمۇشىمىزدا يۈز بېرىۋاتقان مۇشۇنداق بىر قاتار تەبىئىي ۋە ئىجتىمائىي مەسىلىلەر ئەدەبىياتىمىزدا ئەكس ئەتتۈرۈلدىمۇ-يوق؟ خەنزۇ ئەدەبىياتىدا شەھەردىكى كەسكىن رىقابەت، ئىشسىزلىق، دېڭىزغا سەكرەش، ئاققۇن نوپۇسلارنىڭ سەزگۈرەشتىلىرى، ئىشلەمچىلەرنىڭ رىقابەت ۋە خىرىس ئالدىدىكى بىچارىلىقلىرى، تېڭىرقاشلىرى، ئاجىزلىقلىرى، ئامالسىزلىقلىرى، غېرىب-مىسكىنلىكى ۋە تۈرلۈك بېسىم ئالدىدىكى كۈلپەتلىك تەقدىرى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن نورغۇن رومانلار، ھېكايە-پوۋېستلار، ئەدەبىي ئاخباراتلار يېزىلدى، نۇرغۇن كىنو ۋە تېلېۋىزىيە تىياتىرلىرىمۇ ئىشلەندى. ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا بۇ خىل مەسىلىلەرنى ئەكس ئەتتۈرۈش گەرچە خەنزۇ ئەدەبىياتىدىكىدەك مۇئەييەن كۆلەم ھاسىل قىلالمىغان بولسىمۇ، ئەمما بىر قىسىم يازغۇچىلىرىمىز مۇشۇ مەسىلىلەر ھەققىدە بەزى ئەسەرلەرنى يازدى ياكى قىسمەن ئەسەرلىرىدە بۇ مەسىلىلەر ھەققىدە پىكىر يۈرگۈزدى. ئەخەت تۇردىنىڭ «سەرسان روھ»، «يىراقتا قالغان مۇھەببەت»، ھاجى مىرزاھىت كېرىمىنىڭ «جۇدالىق»، مۇھەممەت سالىھ مەتروزىنىڭ «مەن بۇ شەھەردە مۇھەببەت ئۈچۈنلا ياشاپ قالدىم»، ماھىنۇر ئابدىلىمنىڭ «تۇمان تارىغان سەھەر»، تۇرسۇن مۇسانىڭ «كېچە قىيانى» قاتارلىق ئەسەرلىرىدە شەھەرگە ئىنتىلىش بىلەن شەھەردىكى غېرىبلىق مەسىلىسى خېلى ياخشى ئەكس ئەتتۈرۈلدى. مەسىلەن، يازغۇچى ئەخەت تۇردىنىڭ «سەرسان روھ» ناملىق رومانىدا يات ئەللەردىكى چوڭ شەھەرلەردە تۇرۇپ يۇرتىنى سېغىنغان، تەنھالىق، غېرىبلىق تۇيغۇسىدا قەلبى ئازابلانغان كىشىلەرنىڭ غېرىب، مىسكىن روھىي دۇنياسى ئەكس ئەتتۈرۈلدى. شەھەردىكى غېرىبلىق مەسىلىسى غەرب ئەدەبىياتىدا ئاللىقاچان مۇئەييەن كۆلەم ھاسىل قىلغان بولۇپ، بۇ ھەقتە نۇرغۇن دۇنياۋى ئەسەرلەر ئارقا-ئارقىدىن مەيدانغا كەلگەن. مەسىلەن، ئاۋسترىيەلىك يازغۇچى فرانىز كافكا (1883-1924) نىڭ «ئامېرىكا»، «ئاچلىق سەنئەتكارى»، «ھۆكۈم»، «قەلئە»، «ئايىنىش»، «چېلەككە مىنىپ كەلگەن ئادەم» قاتارلىق ئەسەرلىرىدە بىمەنىلىك، سىمۋول ۋە رېئاللىقنىڭ بىرىكىشى ئارقىلىق كىشىلەر ئوتتۇرىسدىكى، جۈملىدىن ئادەم بىلەن ئادەم، ئادەم بىلەن تەبىئەت ئوتتۇرىسىدىكى ياتلىشىش ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. بولۇپمۇ ئۇنىڭ «ئايىنىش» ناملىق ئەسىرىدە ئادەمنىڭ قوڭغۇزغا ئايلىنىپ قېلىشى ئادەم بىلەن ئادەم، ئادەم بىلەن دۇنيا، ئادەم بىلەن تەبىئەت، ئادەم بىلەن تەڭرى ۋە ئادەمنىڭ ئۆزى بىلەن ئۆزى ئوتتۇرىسىدىكى چوڭقۇر ياتلىشىشقا سىمۋول قىلىنغان. ئۇنىڭ «چېلەككە مىنىپ كەلگەن ئادەم» ناملىق ھېكايىسىدىكى «مەن» نىڭ زىمىستان سوغۇقتا بىر چېلەك كۆمۈرگە مۇھتاج بولۇشى، ئەر-خوتۇن كۆمۈر خوجايىنلىرىنىڭ مۇزدەك رەھىمسىزلىكى تەسۋىرلىنىش ئارقىلىق جەمئىيەتنىڭ قاراڭغۇلۇقى، رەھىمسىزلىكىنىلا ئەمەس، بەلكى ئەڭ مۇھىمى ئادەملەر ئوتتۇرىسىدىكى ياتلىشىشنى كۆرسىتىپ بەرگەن. تېگى-تەكتىدىن ئېيتقاندا، شەھەردىكى غېرىبلىق مەسىلىسىنى مۇنداق ئىككى نۇقتىغا بۆلۈشكە بولىدۇ: بىرى، ماددىي غېرىبلىق، يەنە بىرى، مەنىۋى غېرىبلىق.
ھەممىمىزگە ئايان، شەھەر ماددىيلاشقان گەۋدە. بۇ يەردە ئالماشتۇرۇش ۋە ئوبروت تېز سۈرئەتتە ئايلىنىدۇ. ماددىي بايلىق ۋە پۇل كىشىلەرنىڭ شەھەردە پۇت تىرەپ تۇرۇش ياكى ھالاك بولۇشىنى بەلگىلەيدۇ. مۇشۇنداق ئۈستقۇرۇلمىغا ئىگە ماددىي مۇھىتتا كىشىلەر پۇل ئۈچۈن تىنىمسىز كۈرەش قىلىدۇ. ھەتتا بەزىلەر پۇل ئۈچۈن ھەرقانداق نەرسىسىدىن كېچىدۇ. ئۆي غېمى، قورساق غېمى بەزى شەھەر ئاھالىلىرىنى توختىماي ئىشلەشكە، تىنىمسىز كۈرەش قىلىشقا، بېرىلىپ تەتقىق قىلىشقا ئۈنىدىسە، بەزى شەھەر ئاھالىلىرىنى مىسكىنلىك، غېرىبلىق يولىغا ئىتتىرىدۇ. ھەتتا بەزى شەھەر ئاھالىلىرى ئوتتۇرىسىدا ئۆزئارا تىركىشىش، بىر-بىرىگە ئورا كولاش، يوشۇرۇن قەست قىلىش، زەھەر سودىسى قىلىش، ئىپپەت-نومۇسىنى سېتىش... قاتارلىق ئىجتىمائىي ۋە جىنايى ھادىسىلەر يۈز بېرىپ، شەھەردىن ئىبارەت بۇ ماددىي گەۋدىنى تېخىمۇ سوغۇق، تېخىمۇ يېقىمسىز ھالەتگە كەلتۈرۈپ قويىدۇ. دېمەك، ماددىي غېرىبلىق مەنىۋى غېرىبلىقنىڭ شەكىللىنىشىگە سەۋەبچى بولىدۇ. شەھەردىكى كەسكىن رىقابەت، پۇل، ماددىي پاراغەت كىشىلەرنى ئىنتايىن ئالدىراش قىلىپ قويىدۇ. بۇ ئالدىراشچىلىق ئىچىگە بەزىدە شەخسىيەتچىلىك ۋە ياتلىشىشتەك مەنىۋى ئىللەتلەرمۇ يوشۇرۇنغان بولىدۇ. شەخسىيەتچىلىك، ياتلىشىش باش كۆتۈرسە، ئەلۋەتتە، مېھرىبانلىق، كۆيۈمچانلىق ئاجىزلايدۇ. تەنھالىق تۇيغۇسىنىڭ شەكىللىنىشى غېرىبلىقنىڭ دەسلەپكى ئىنكاسى بولۇپ، مىللىي ئەنئەنىمىزنىڭ بارغانسېرى سۇسلاپ بېرىشى غېرىبلىقنىڭ شەكىللىنىشىگە ئاساس بولىدۇ. مەنىۋى غېرىبلىق كىشىلەرنى شەھەرنى تەرك ئېتىشكە، ھەتتا ھالاكەت يولىغا قىستايدۇ. بۇ خىل ئىجتىمائىي غېرىبلىق ھادىسىسى ئەدەبىياتىمىزدا تېخىمۇ مۇئەييەن كۆلەمگە ئىگە بولمىدى.
بەزى شەھەر ئاھالىلىرى يوقىلىۋاتقان ئۆرپ-ئادەتلىرىمىزگە، سۇسلىشىۋاتقان ئادىمىگەرچىلىككە، يۈز بېرىۋاتقان رەزىللىكلەرگە چىدىماي چوڭ شەھەرلەرنى تاشلاپ كەتكۈسى كېلىدۇ-يۇ، ئەمما خىزمەت، تىجارەت، ئائىلە ۋە باشقا ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلەر تۈپەيلىدىن ياشاشقا مەجبۇر بولىدۇ؛ يەنە بەزى شەھەر ئاھالىلىرى مۇھىت بۇلغىنىشى، قاتناش قىستاڭچىلىقى، ئۆي باھاسىنىڭ ئۆرلىشىدىن سەسكىنىپ يىراق سەھرالارغا كېتىشنى ئويلايدۇ-يۇ، ئەمما خىزمەت، ئائىلە ئۈچۈن ياشاشقا مەجبۇر بولىدۇ. دېمەك، شەھەر ئاھالىلىرىنىڭ شەھەردىكى ئوي-خىياللىرى ناھايىتى چىگىش ۋە مۇرەككەپ بولۇپ، شەھەردىكى غېرىبلىق ھادىسىسىنى مەيدانغا كەلتۈرگەن. ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى شەھەر تۇرمۇشىغا بېغىشلانغان كۆپلىگەن ئەسەرلەردە شەھەردىن قاخشاش، شەھەر بىلەن يېزىنى، شەھەرلىك بىلەن يېزىلىقنى سېلىشتۇرۇش، شەھەردىكى ئۆرپ-ئادەت ۋە مەدەنىيەتنىڭ سۇسلىشىنى ئەكس ئەتتۈرۈشكە بەكرەك ئەھمىيەت بېرىلىپ، شەھەردىكى غېرىبلىق مەسىلىسىگە نەزەر ئاغدۇرۇش تازا يېتەرلىك بولمايۋاتىدۇ. چوڭ شەھەرلىرىمىزدە زىمىستان قىشنىڭ ئاچچىق سوغۇقىدا بىر تال كۆمۈرگە، بىر توغرام نانغا زار بولۇۋاتقان تالاي سارغايغان چىرايلار، ئوقۇش يېشىدا تۇرۇپ ئوقۇيالمايۋاتقان تالاي مەسۈمەلەر ناھايىتى نۇرغۇن. ئۇلارنىڭ چوڭ شەھەرلەردىكى تۇرمۇشى، بولۇپمۇ روھىي غېرىبلىقى ئىنتايىن ئېچىنىشلىق. ئادەمنى چوڭقۇر ئويغا سالىدۇ. ئۇلارنىڭ ئوي-خىيال، تەپەككۇر ۋە تۇرمۇش سەرگۈزەشتىلىرى ھەققىدە قەلەم تەۋرىتىش شائىر-يازغۇچىلىرىمىزنىڭ مۇھىم بۇرچى بولالىدىمۇ يوق؟ دېگەن مەسىلە ھەققىدە باش قاتۇرۇش بىزدە زادى قانچىلىك دەرىجىدە مۇھىم ئورۇنغا قويۇلدى؟ قايسى يازغۇچى، قايسى شائىر بۇ ھەقتە قەلەم تەۋرەتتى ياكى تەۋرىتىۋاتىدۇ؟ بۇ مەسىلىلەر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا كەسكىن مۇنازىرە قوزغىشى كېرەك. شەھەردىكى غېرىبلىق مەسىلىسىنى تۈپ نېگىزىدىن قېزىپ چىقىش بىر-ئىككى يازغۇچىنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىپ، بىر-ئىككى پارچە ئەسەر يېزىش بىلەنلا ھەل بولىدىغان ئىش ئەمەس. بۇنىڭ ئۈچۈن شائىر-يازغۇچىلىرىمىزنىڭ شەھەر كىشىلىرىنىڭ ماددىي ۋە مەنىۋى ئاتموسفىراسىنى ھەر تەرەپتىن ئەستايىدىل كۆزىتىش ۋە چوڭقۇر تەتقىق قىلىشىغا، ئىزچىللىقنى ئەمەلگە ئاشۇرۇپ، كۆلەملىشىشنى مەيدانغا كەلتۈرۈشى زۆرۈر، ئەلۋەتتە.

پايدىلانمىلار:
① شىنخۇا ئاگېنتلىقى: «‹چوڭ شەھەر كېسىلى›نىڭ رېتسېپى قەيەردە؟»، «ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى»، 2013-يىل 20-ئاپرېلدىكى سانى
② ئابدۇلئەھەد ئابدۇرەشىد بەرقىي: «تراگېدىيەنىڭ مەنبەسى نەدە؟»، «شىنجاڭ ياشلىرى»، 2013-يىل، 4-سان
③ شىنخۇا ئاگېنتلىقى: «‹چوڭ شەھەر كېسىلى›نىڭ رېتسېپى قەيەردە؟»، «ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى»، 2013-يىل 20-ئاپرېلدىكى سانى


تۇرمۇشتىن چىنلىق قېزىش
−ياسىنجان سادىق چوغلاننىڭ «شەرەنداز ئايال» رومانى ھەققىدە ئويلىغانلىرىم
ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
ياسىنجان سادىق چوغلان بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر ياش يازغۇچىلىرى ئىچىدە ئۆزىنىڭ تىرىشچان، ئىزدىنىشچان، كەمتەر خاراكتېرى ۋە بەلگىلىك ئىجادىي ئەمگەكلىرى بىلەن يول ئېچىپ ئىلگىرىلەۋاتقان، پروزا ئىجادىيىتىدە بەلگىلىك ئۇتۇقلارنى قولغا كەلتۈرگەن ئوت يۈرەك يازغۇچى. ئۇنىڭ ھازىرغىچە «يۈرىكىم يىغلايدۇ»، «سۈكۈتتىكى زېمىن»، «ئاي مۆككەن كېچە»، «كاككۇك بالىسى»، «جانانغا يېزىلغان خەتلەر»، «‹دىۋان مەشرەپ›كە تۆكۈلگەن قان» ناملىق ھېكايە، پوۋېست، نەسىرلەر توپلىمى، «داۋان»، «جاللات خېنىم»، «نازىنىن قىزلار»، «شەرەنداز ئايال»، «باھادىرنامە» (ئالتە قىسىم) قاتارلىق رومانلىرى نەشر قىلىنىپ، ئوقۇرمەنلەر ئارىسىدا بەلگىلىك تەسىر قوزغىدى. ئۇنىڭ ھەممە ئەسەرلىرىگە دېگۈدەك ئوبزور ۋە تەسىراتلار يېزىلىپ، ئۇنىڭ ئىجادىيەت قىزغىنلىقى ۋە ئىجادىيەت ئۇتۇقلىرىغا يۈكسەك باھا بېرىلدى. بىر يازغۇچىغا نىسبەتەن ئېيتقاندا، كەڭ ئوقۇرمەنلەرنىڭ ياخشى باھاسىغا ۋە مۇئەييەنلەشتۈرۈشىگە ئېرىشىشتىنمۇ ئارتۇق ئالىي مۇكاپات بولمىسا كېرەك. تەبرىكلەشكە تېگىشلىك يەنە بىر خاسىيەتلىك ئىش شۇكى، ئاپتونوم رايونلۇق يازغۇچىلار جەمىئىيىتى ئۇنىڭغا «توختاملىق يازغۇچى» دېگەن شەرەپلىك نامنى بېرىپ، ئۇنى ماددىي ۋە مەنىۋى جەھەتتىن تېخىمۇ قوللاپ قۇۋۋەتلىدى. ئىجادىيەتتە ئىزچىللىقنى، خاراكتېردە كەمتەرلىكنى ئۆزىگە مەڭگۈلۈك يار قىلغان بۇ تىرىشچان يازغۇچىنىڭ 2008-يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان «شەرەنداز ئايال» ناملىق ناملىق رومانىدا ئىسلاھات ۋە ئېچىۋېتىش يولغا قويۇلغاندىن كېيىنكى شەھەر-يېزىلاردا مەيدانغا كەلگەن زور ئۆزگىرىش ۋە تەرەققىياتلار، كىشىلەرنىڭ قىممەت قاراىشى، دۇنيا قارىشىدىكى پەرق ۋە ئۆزگىرىشلەر، كىشىلەردىكى ئىلغارلىق، يېڭىلىق، تەرەققىياتقا بولغان ئىنتىلىشلەر، مەدەنىيەت ۋە ئۆرپ-ئادەت جەھەتتىكى توقۇنۇشلار ئۆزگىچە بەدىئىي مۇھىتتا تەسۋىرلەنگەن بولۇپ، زامان تەرەققىياتى بىلەن بىرگە مەيدانغا چىققان بىر قىسىم ئاتالمىش زامانىۋى ئادەت-يوسۇنلار ۋە بىر قىسىم كونا، قالاق قائىدە-يوسۇنلار قاتتىق قامچىلانغان. زامانىۋى دەۋرنىڭ ئادەملەرگە يۈكلىگەن ھەرخىل تەلەپ-ئېھتىياجلىرىنى، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، زامان تەرەققىياتىنىڭ ئادەملەر خاراكتېرىگە كۆرسىتىۋاتقان خىلمۇ خىل ئۆزگىرىشلىرىنى يۈكسەك بەدىئىي ماھارەت ۋە كۆركەم ئەدەبىي تىل بىلەن جانلىق، ئوبرازلىق ئەكس ئەتتۈرۈپ بەرگەن.
مەزكۇر روماندا قادىر ئەپەندى، زۆھرە خانىم ۋە ئۇلارنىڭ پەرىدە، پەزىلەت، پەخرىدىن، پەخرىئاي قاتارلىق تۆت پەرزەنتىدىن تەركىب تاپقان بىر ئائىلە كىشىلىرىنىڭ تۇرمۇش سەرگۈزەشتىلىرى جانلىق، ئوبرازلىق ۋە قايىل قىلارلىق ھالدا تەسۋىرلىنىپ، بۈگۈنكى زامان كىشىلىرىنىڭ ئائىلە، نىكاھ مۇناسىۋەتلىرى، ئەدەپ-ئەخلاق، قائىدە-يوسۇنلىرى، كىشىلىك مۇناسىۋەت مىزانلىرى، يەرلىك فولكلور ئادەتلىرى، تەرەققىياتقا ئەگىشىپ مەيدانغا چىقىۋاتقان خىلمۇ خىل تۇرمۇش-نىكاھ شەكىللىرى، كىشىلەرنىڭ نىكاھ، تۇرمۇش، ئائىلىگە نىسبەتەن ئوخشاش بولمىغان قاراشلىرى بىرقەدەر مۇرەككەپ تىپىك مۇھىت ئىچىدە ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. ئاپتور روماندا باش پېرسوناژ زۆھرە خانىمنىڭ خاراكتېرىدىكى خاسلىق ۋە ئورتاقلىقنى قېزىشقا بەكرەك ئەھمىيەت بەرگەن بولۇپ، بۇ ئارقىلىق بۈگۈنكى دەۋردىكى شەھەر ئاياللىرىنىڭ ئائىلە، نىكاھ، تۇرمۇش قاراشلىرىدىن تارتىپ تاكى ياشلىق ۋە گۈزەللىككە ئىنتىلىشلىرىنى، ئاللىقاچان رېستۇرانلىشىپ كەتكەن قاتار چاي، ئولتۇرۇشلىرىنى، گەپ-سۆز، ئىش-ھەرىكەتلىرىنى تىپىكلەشتۈرۈپ تەسۋىرلەپ بەرگەن. روماندا تەسۋىرلەنگەن زۆھرە خانىم مودىغا، ياسىنىشقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بىلەن قارىسىمۇ، لېكىن ئۇ تۇرمۇشتا ئىقتىسادچىل، گەپ-سۆزدە ئوڭلۇق ئايال. گەرچە ئۇنىڭ خاراكتېرىدىن شەھەرلىك ئاياللاردا ئومۇملاشقان گۈزەللىك قوغلىشىش، ياشلىققا ئىنتىلىش ۋە رېستورانلىشىشتەك ئورتاق ئالاھىدىلىكنى قېزىپ چىقالىساقمۇ، لېكىن ئۇنىڭ گەپ-سۆزلىرى ياكى ئىش-ھەرىكەتلىرىدىن ھاياسىزلىق، بولۇمسىزلىق ئىللەتلىرىنى زىنھار تاپالمايمىز. ئۇ شۇنداق بىر ئايالكى، تاشقى قىياپىتى گۈزەل ھەم لاتاپەتلىك، گەرچە يېشى ئەللىكلەرگە بېرىپ قالغان ھەمدە تۆت بالىنىڭ ئانىسى بولسىمۇ، ئۇ يەنىلا شۇنچىلىك سېھىرلىك ۋە جەزبىدار. ئىچكى ماھىيەت ۋە ئىچكى گۈزەللىك جەھەتتە، ئۇ يەنىلا شۇنچە سۆيۈملۈك، ئېرى ۋە بالىلىرىغا ۋاپادار ئايال. دوستلىرىنىڭ چەكتىن ئاشقان، ھاياسىز چاقچاقلىرى ئالدىدا ئۇ شۇنداق خىجىلچان. مۇنۇ تەسۋىرلەر بۇ قارىشىمىزنىڭ روشەن دەلىلى:
«-كەيپىياتىڭ ئەجەپ ناچارغۇ، خېنىم. بۈگۈن ئېرىڭ نېسىۋەڭنى بەرمىگەن ئوخشىمامدۇ؟
- ئوھۇش، خېنىم، سەت چاقچاق قىلمىغىنا، قېرىغاندا كىمگە خۇشياقىدۇ. نەگە ئاپارسا ئاپارسۇن ئۇ نېسىۋىسىنى...» (رومان، 3-بەت)
ئاپتور روماننىڭ بېشىدىلا باش پېرسوناژ زۆھرە خانىمنىڭ رېستوراندا بولىدىغان قاتار چايغا بېرىش ئۈچۈن پەرداز ئۈستىلى ئالدىدا ئولتۇرۇپ خىيالغا پېتىشلىرىنى، بارغانسېرى قېرىپ كېتىۋاتقانلىقىغا بولغان ھەسرەتلىك تىنىشلىرىنى، باشقىلار بىلەن ئۆزىنى سېلىشتۇرۇشلىرىنى، ھەتتا تېلېۋىزورلاردا ئېلان قىلىنىۋاتقان جۇڭگو ۋە چەت ئەللەرنىڭ ھەرخىل گېرىم بويۇملىرى ئېلانلىرىدىكى قىزىقتۇرۇش-جەلپ قىلىشلار ھەققىدىكى قاراشلىرىنى، كىملەرگە ماس كەلگەن-كەلمىگەنلىكى ھەققىدىكى چۈشەندۈرۈش ۋە مۇلاھىزىلىرىنى، كۆڭلىدىن كەچكەنلىرىنى شۇنداق تەپسىلىي تەسۋىرلەش ئارقىلىق بىزنى باش پېرسوناژ زۆھرە خانىم ھەققىدە دەسلەپكى تەسىراتقا ئىگە قىلىدۇ. ئۇنىڭ ئوي-خىياللىرىدىن بىز دەسلەپتە ئۇنىڭغا ياسانچۇق، بەتخەج، دېگەن تامغىنى باسىمىز-يۇ، ئەسەرنى باشتىن-ئاخىر تەپسىلىي ئوقۇپ چىققاندىن كېيىن بولسا، ئۇنىڭدا شەھەرلىك ئاياللاردىكى گۈزەللىككە ئىنتىلىشتەك ئورتاق ئالاھىدىلىكنىڭ مەۋجۇت ئىكەنلىكىنى، ئەمما بەتخەجلىك ئىللىتىنىڭ مەۋجۇت ئەمەسلىكىنى ھېس قىلالايمىز. ئۇ كۆز ئالدىمىزدا ئائىلىسىنى، بالىلىرىنى ئويلايدىغان، بالىلىرىنىڭ بەختى ئۈچۈن خۇشال بولىدىغان، يىغلايدىغان مېھرىبان، ئاقكۆڭۈل ئانا بولۇپ مەيدانغا چىقىدۇ. تەكىتلەپ ئۆتۈشكە تېگىشلىك بىر نۇقتا شۇكى، روماننىڭ بېشى زۆھرە خانىمنىڭ رېستورانغا بېرىش ئۈچۈن پەرداز ئۈستىلى ئالدىدا ئولتۇرۇپ بارغانسېرى قېرىلىققا يۈزلىنىۋاتقان چىرايىغا قاراپ ھەسرەتلىك ئۇھ تارتىشلىرى بىلەن باشلانغان بولسا، روماننىڭ ئاخىرى ئۇنىڭ رېستوراندىكى خۇشاللىقلىرى، كۈلكىلىرى، ھاياجانلىق پاراڭلىرى بىلەن ئاخىرلىشىدۇ.
«زۆھرە خانىم ئالدىراش پەرداز ئۈستىلىنىڭ ئالدىغا كەلدى. ئەينەكتىكى چىرايىغا قاراپ ھەسرەتلىك ئۇھ تارتتى. ئۇ ھەر كۈنى ئەتىگىنى پەرداز ئۈستىلىنىڭ ئالدىدا ئولتۇرۇپ ئەينەكتىكى چىرايىغا قاراپ ھەسرەت چېكەتتى. ئۇنىڭغا كۆزىنىڭ ئەتراپىدىكى قورۇقلار، چېچىدىكى ئاقلار كۆپىيىپ قالغاندەك تۇيۇلۇپ كۆڭلى غەش بولاتتى.» (رومان، 1-بەت)
«بۈگۈن زۆھرە خانىم ئادەتتىكىدىن تاشقىرى روھلۇق ئىدى، ھېچكىمگە گەپ بەرمەيتتى، ھەممە پاراڭغا تەڭ قوشۇق سالاتتى.» (رومان، 422-بەت)
زۆھرە خانىم ئەسەرنىڭ بېشىدا بارغانسېرى قېرىلىق يەتكەن چىرايىغا قاراپ ھەسرەت چەككەن، ئاھ ئۇرغان بولسا، ئەسەرنىڭ ئاخىرىدا ئائىلىسى ۋە بالىلىرىنىڭ بەختى ئۈچۈن كۈلىدۇ، خۇشال بولىدۇ. بىز روماندىن زۆھرە خانىمنىڭ مودىغا، ياسىنىشقا بەكرەك ئەھمىيەت بەرسىمۇ، يەنە ئۇنىڭ ئەنئەنىگە مايىل خاراكتېرىنى، ئائىلىدە ئۆزىنىڭكىنىلا راست دەپ تۇرۇۋالىدىغان جاھىل مىجەزىنى، ئۇنىڭدىن باشقا ئەپۇچان، سەمىمىي، كەڭ قورساق خاراكتېرىنىمۇ كۆرۈپ يېتەلەيمىز. مانا بۇلار باش پېرسوناژ زۆھرە خانىم خاراكتېرىدە تېپىلىدىغان مۇھىم ئېلېمېنتلار ھېسابلىنىدۇ.
مەزكۇر رومان توغرىسىدا ھازىرغىچە ئوخشىمىغان كۆز قاراش ۋە باھالار مەيدانغا چىقتى. بەزىلەر «بۇ روماندىكى پېرسوناژلار خاسلىققا ئىگە قىلىنغان بولۇپ، بۈگۈنكى دەۋردىكى شەھەر كىشىلىرىنىڭ ئۆزىگە خاس خاراكتېرى خېلى ياخشى ئېچىپ بېرىلگەن، ئەسەردىكى ‹شەرەنداز ئايال› زۆھرە خانىم بىر قەدەر جاھىل، قىلىمەن دېگەن ئىشنى قىلمىغۇچە بولدى قىلمايدىغان، خاراكتېرىدە شەخسىيەتچىلىك بىلەن كەڭ قورساقلىق، ئەپۇچانلىق بىلەن قاتتىق قوللۇق، داغۋازلىق بىلەن ئەنئەنىگە ۋارىسلىق قىلىش ئىدىيىسى بار» دېسە، يەنە بەزىلەر «بۇ روماندىكى پېرسوناژلار خاسلىققا ئىگە قىلىنمىغان، ھەتتا ‹شەرەنداز ئايال› دەپ ئاتالغان زۆھرە خانىم ئوبرازىمۇ خاسلىقتىن مۇستەسنا ھالدا يارىتىلغان. زۆھرە خانىم ۋۇجۇدىدىن، ئىش-ھەرىكىتىدىن شەرەنداز ئاياللاردا بولۇشقا تېگىشلىك ئېلېمېنتلارنى ئۇچراتقىلى بولمايدۇ. ئۇ پەقەت گەپ-سۆزى ئوڭلۇق، ئىقتىسادچىل، ئېھتىياتچان ئايال سۈپىتىدە كۆز ئالدىمىزدا نامايان بولىدۇ. ئۇ سۆلەتۋازمۇ ئەمەس، داغۋازمۇ ئەمەس، ئەكسىچە ئەنئەنىگە مايىل ئايال» دەپ باھا بېرىشتى. مەيلى قانداقلا بولمىسۇن، مەلۇم بىر ئەسەر ھەققىدە ئوخشىمىغان كۆز قاراش ۋە پىكىرلەرنىڭ بولغىنى ئەۋزەل. چۈنكى بىر پارچە ئەسەرنىڭ ئوقۇرمەنلەرگە بېرىدىغان تەسىرىمۇ ئوخشاش بولمايدۇ. ئەدەبىياتتا مۇنازىرە بولۇپ تۇرسا، ئەدەبىي ئەسەرلەرنىڭ سۈپىتىگىمۇ ئىجابىي تەسىرى بولىدۇ. مۇنازىرە قوزغىغان ئەسەرلەردە زور بايقاشلار يوشۇرۇنۇپ ياتقان بولىدۇ. يا ئېچىشتۇرغۇدەك، يا قىچىشتۇرغۇدەك يېرى بولمىغان ئەسەرنى يازغاندىن يازمايلا قويغان تۈزۈك. لۇشۈن ئەپەندىنىڭ «ئاＱنىڭ رەسمىي تەرجىمىھالى» ناملىق پوۋېستى نېمە ئۈچۈن ئۆز ۋاقتىدا كەسكىن مۇنازىرە قوزغايدۇ؟ ئەھەد تۇردىنىڭ «خەير-خوش، توققۇز كۈنلۈك ماكان»، «سىناق مەيدانىدىكى لەتىپە» ناملىق ھېكايىلىرى، مەمتىمىن ھوشۇرنىڭ «بۇرۇت ماجىراسى»، «ئالتۇن چىشلىق ئىت» ناملىق ھېكايىلىرى نېمە ئۈچۈن جەمئىيەتتە بىر مەيدان كەسكىن مۇنازىرىگە سەۋەبچى بولىدۇ؟ چۈنكى ئۇ ئەسەرلەردە ھەم «ئېچىشتۇرغۇدەك»، ھەم «قىچىشتۇرغۇدەك» نەرسىلەرنىڭ يېزىلغانلىقىدا. «شەرەنداز ئايال» رومانىنىڭ مۇشۇنداق مۇنازىرە قوزغىيالىشى دەل ئۇنىڭ مۇۋەپپەقىيىتى. روماندىكى باش پېرسوناژ زۆھرە خانىم تىپ دەرىجىسىگە كۆتۈرۈلگەن تىپىك پېرسوناژ. بەدىئىي تىپنىڭ خاسلىق بىلەن ئورتاقلىنىڭ مۇكەممەل بىرلىكىدىن تەشكىل تاپىدىغانلىقىنى ھەممىمىز بىلىمىز. ئەگەر بۇلاردىن بىرى كەم بولىدىكەن ياكى ئاجىز يارىتىلىدىكەن، ئۇ ھالدا مەزكۇر پېرسوناژ تىپىك پېرسوناژلىق سالاھىيىتىگە ئىگە بولالمايدۇ. زۆھرە خانىمنى ئالساق، بىز ئۇنىڭ ۋۇجۇدىدىن ھەم شەھەر قوينىدا ياشاۋاتقان، مۇقىم خىزمىتى بار نۇرغۇن ئاياللاردا بولۇشقا تېگىشلىك ئالاھىدىلىكلەر−مودا قوغلىشىش، ياسىنىشقا ئەھمىيەت بېرىش، گۈزەلىككە ئىنتىلىش، قېرىلىقتىن زارلىنىش، رېستورانلىشىش قاتارلىق ئورتاقلىقلارنى بايقىيالايمىز، ھەم ئۆزىگە خاس روشەن ئالاھىدىلىكلەر ھېسابلانغان−گەپ-سۆز، ئىما-ئىشارەت، قاش-كىرپىك، بوي-تۇرق، ئىش-ھەرىكەتلەرنى ھېس  قىلالايمىز. مانا بۇلاردىن بىز زۆھرە خانىمنى خاسلىققا ئىگە قىلىنغان ھەم خاسلىق ئىچىدە ئۆز لاتاپىتىنى جەۋلان قىلغان پېرسوناژ، دەپ كېسىپ ئېيتالايمىز.
تۆۋەندىكى بىرقانچە نۇقتىدىن مەزكۇر روماننى مۇۋەپپەقىيەتلىك يېزىلغان، دەپ مۇئەييەنلەشتۈرۈشكە بولىدۇ.
بىرىنچى، روماندا بۈگۈنكى دەۋردىكى مۇرەككەپ شەھەر تۇرمۇشى ۋە شەھەر قوينىدا ياشاۋاتقان كىشىلەرنىڭ مۇرەككەپ، رەڭدار تۇرمۇشى خاس بەدىئىي ئۇسلۇب بىلەن تەسۋىرلىنىپ، شەھەرلىشىشنىڭ  كىشىلەرنىڭ ئىدىيىسىگە، روھىغا، قىياپىتىگە ۋە پسىخىكىسىغا كۆرسىتىۋاتقان تەسىرى، زامانىۋى مەدەنىيەت بىلەن مىللىي ئەنئەنە، مىللىي ئۆرپ-ئادەتلەرنىڭ كەسكىن توقۇنۇشلىرى، كىشىلەرنىڭ قىممەت قاراش، دۇنيا قاراشلىرى بىرقەدەر مۇپەسسەل ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. ئاپتور شەھەر كىشىلىرىنى زامانىۋى مەدەنىيەتنىڭ ئىلغار تەرەپلىرىنى قوبۇل قىلىپ، ناچار تەرەپلىرىنى كەسكىن شاللىۋېتىشكە، مىللىي ئۆرپ-ئادەت، مىللىي ئەنئەنىلەرگە داۋاملىق ۋارىسلىق قىلىشقا تەۋسىيە قىلغان. مىللىيلىكتىن ياتلاشقان ئەبجەش، خۇنۇك مەدەنىيەتنى ھەم بۇنداق مەدەنىيەت ئۈندۈرمىلىرىنى يۇقتۇرۇۋالغانلارنى قاتتىق تەنقىد ئاستىغا ئالغان. روماندا يەنە، ئاتا-ئانىلار بىلەن پەرزەنتلەر، ئەر-خوتۇنلار، قولۇم-قوشنىلار ۋە دوست-بۇرادەرلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئەدەپ-ئەخلاق، پەدىشەپ، ھايا كۈچەپ تەكىتلىنىپ، بۇلارنى تەرك ئەتكەنلەر ئاچچىق قامچا ئاستىغا ئېلىنغان. بولۇپمۇ مەزكۇر رومان بۈگۈنكى دەۋر شەھەر ئاياللىرىنىڭ مۇرەككەپ تۇرمۇش قاينىمىدىكى مۇرەككەپ خاراكتېرىنى بىر قەدەر مۇۋەپپەقىيەتلىك يورۇتۇپ بەرگەن ھەمدە گۈللىنىۋاتقان شەھەر ئەدەبىياتىغا تېگىشلىك تۆھپە قوشقان. مانا بۇ تەرەپلەردىن بۇ روماننى ئۇتۇقلۇق چىققان، دەپ مۇئەييەنلەشتۈرۈشكە بولىدۇ.
ئىككىنچى، روماندا ئاپتور پېرسوناژلارنىڭ ئۆزىگە خاس خاراكتېرىنى گەۋدىلەندۈرۈشكە، ئۇلارنىڭ پسىخىك كەچۈرمىشلىرىنى تەسۋىرلەشكە، گەپ-سۆزلىرىنى چوڭقۇر ھەم جانلىق ئىپادىلەشكە ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەن. بولۇپمۇ باش پېرسوناژ زۆھرە خانىم ئوبرازىنى گەۋدىلەندۈرۈشكە پەۋقۇلئاددە كۈچ سەرپ قىلغان. ئۇنىڭ گۈزەللىك قاراشلىرى، باشقىلار بىلەن ئۆزىنى سېلىشتۇرۇشلىرى ھەققىدىكى پسىخىك كەچۈرمىش كىشىگە چىنلىق تۇيغۇسى ئاتا قىلىدۇ. بەزىلەر «شەرەنداز» دېگەن سۈپەت روماندىكى زۆھرە خانىمغا قىلچە ماس كەلمىگەن، دەپ قاراشتى. ئۇلارنىڭ دېيىشىچە، «شەرەنداز» دېگەن سۆز «كۆڭلىنىڭ سۈيى بار» دېگەن مەنىگە ئىگىمىش. روماندىكى زۆھرە خانىمنىڭ «كۆڭلىدە سۈيى» بولمىغاچقا بۇ نام ئۇنىڭغا ماس كەلمەيدىكەن. نېمىشقا ماس كەلمىگۈدەك؟ «شەرەنداز» دېگەن سۆزنى يەنە «سۆلەتۋاز» دەپ چۈشىنىشكىمۇ بولىدۇغۇ؟ زۆھرە خانىمنىڭ ۋۇجۇدىدىن سۆلەتۋاز ئاياللاردا بولۇشقا تېگىشلىك ئېلېمېنتلارنى تاپقىلى بولىدۇغۇ؟ سۆلەتۋاز ئاياللارنىڭ ھەممىسىلا «كۆڭلىدە سۈيى بار» بولمايدۇ-دە! شەھەرلىكلەر ئارىسىدا زۆھرە خانىمغا ئوخشاش شۈكرى-قانائەت قىلىشنى بىلىدىغان، ئائىلىسىنى، بالىلىرىنى ئويلايدىغان، ئېرىگە ۋاپادار نۇرغۇن ئاياللار بارغۇ؟ ئەگەر سۆلەتۋاز ئاياللارنىڭ ھەممىسىلا «كۆڭلىدە سۈيى بار، ئېغىزىدىنمۇ، قولىدىنمۇ ئىش كېلىدىغان» لار بولىدىغان بولسا، بىز شەھەردە ياشىمىساقمۇ بولىدۇ. ئۇ چاغدا، بىزنىڭ «شەھەر مەدەنىيىتى» ياكى «شەھەر ئەدەبىياتى» دەپ ئولتۇرۇشىمىزنىڭ قىلچە ھاجىتى قالمايدۇ.
ئۈچىنچى، روماننىڭ تىلى ئاددىي ھەم چۈشىنىشلىك بولۇپ، ھەرقايسى قاتلام ئوقۇرمەنلىرىنىڭ ئوقۇپ چۈشىنىشىگە ۋە بەلگىلىك دەرىجىدە بەدىئىي لەززەت ئېلىشىغا تولۇق ماس كەلگەن. روماندا ئاپتور يەرلىك شىۋىلەردىن ۋە ماقال-تەمسىللەردىن ئۇستىلىق بىلەن پايدىلىنىپ روماننىڭ ئوقۇشچانلىقىنى ئاشۇرغان. بىز روماندىكى ئىخچام، جانلىق دىئالوگلاردىن يەرلىك پۇراقنى، شۇنداقلا شەھەرلىك ئاياللاردىكى سۆزلەش ئادىتىنى ھېس قىلىمىز. تىلغا ئېلىشقا ئەرزىيدىغان بىر ئالاھىدىلىك شۇكى، ئاپتور پېرسوناژلار ئوتتۇرىسىدىكى ئىخچام دىئالوگ ئارىسىدا چوڭقۇر مەنالارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ماقال-تەمسىللەرنى قوللىنىپ، پىكىرنىڭ جانلىق، ئۆتكۈر ھەم قايىل قىلارلىق ئېچىپ بېرىلىشىگە ئاساس سالغان. مىسال ئۈچۈن تۆۋەندىكى دىئالوگقا قاراپ باقايلى:
«- ئىختىيارىڭ، ئىشقىلىپ مەن دەپ قويدۇم. ھاڭگا ئېشەكنىڭ تۇمشۇقى، ئەر خەقنىڭ كۆزى قېرىمايدۇ، دەيدىغان گەپ بار. قىز-چوكانلارنى كۆرگەندە سۇيۇلۇپلا كېتىدۇ ئۇلار. سېنىڭ ئېرىڭغۇ ئىشەنچلىك، شۇنداقتىمۇ ئېرىڭگە ئىشەنگۈچە، ئۆيۈڭنىڭ بوسۇغۇسىغا ئىشەن، دەيدىغان گەپ بار ئەمەسمۇ؟» (رومان، 4-بەت)
ئۇنىڭدىن باشقا، رومان ئىسمىنىڭ جەلپكار قويۇلىشىمۇ مەزكۇر رومانغا بەلگىلىك دەرىجىدە سۈلكەت ئاتا قىلغان ھەمدە روماننىڭ بازارلىق كىتاب بولۇپ قېلىشىنىڭ خېلى مۇھىم ئاساسى بولۇپ قالغان.
ھەممىلا ئەسەردە تۇرمۇشنىڭ قاراڭغۇ، خۇنۇك تەرەپلىرى تەسۋىرلىنىۋەرمەيدۇ. تۇرمۇشتا بىر ئۆمۈر بەختلىك ياشايدىغانلارمۇ ناھايىتى كۆپ ئۇچرايدۇ. شۇڭا بەزىلەرنىڭ «روماندا ئائىلە، نىكاھ ئىشلىرى بەك ئوڭۇشلۇق يېزىلىپتۇ، بەزى پېرسوناژلار ئوڭۇشسىز يارىتىلسا ياخشى بولاتتى» دېيىشىنىڭ قىلچە ئاساسى يوق. ئەگەر يازغۇچى، شائىرلارنىڭ ھەممە يازمىلىرىدا تۇرمۇش قاراڭغۇ، ئادەملەر يىغلاڭغۇ يارىتىلسا، كىتابخانلارغا ئاتا قىلىدىغان ئېستېتىك لەززەتتىن، ئۈمىدۋارلىق روھتىن ئېغىز ئاچمىساقمۇ بولىدۇ. ئۇ چاغدا، بىز تۇرمۇشنى سۈنئىي، ساختا تەسۋىرلەپ قويۇپ، ھەقىقىي گۈزەللىكتىن ئايرىلىپ قالىمىز. قايسى بىر دانا: «چىنلىقتىن ئايرىلىپ قالساڭ گۈزەللىكتىنمۇ ئايرىلىپ قالىسەن» دەپ توغرا ئېيتقان. تۇرمۇشتا ئەسلىدە بار گۈزەل نەرسىلەرنى زورلاپ خۇنۇكلەشتۈرۈپ يېزىشنىڭ يەنە نېمە ھاجىتى؟ مەيلى قانداقلا بولمىسۇن ياسىنجان سادىق چوغلان «شەرەنداز ئايال» رومانىدا تۇرمۇشتىكى خۇنۇك ھادىسىلەر ئىچىدىن گۈزەل ئېلېمېنتلارنى قېزىپ چىقىش ئارقىلىق ئوقۇرمەنلەرگە نېمىنىڭ ھەقىقىي گۈزەللىك، نېمىنىڭ خۇنۇكلۇك ئىكەنلىكىنى ھېس قىلدۇرۇپ بەردى. بۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندىمۇ بۇ روماننى ئۇتۇقلۇق چىققان، دېيىشكە بولىدۇ.
ئادەم مۇكەممەللىكنى قوغلىشىپ ياشايدۇ. لېكىن مۇكەممەللىككە يېتەلمەي ھاياتىدىن ئايرىلىدۇ. دۇنيادا مۇكەممەل نەرسىمۇ مەۋجۇد ئەمەس، شۇنىڭدەك مۇكەممەل، نۇقسانسىز يېزىلغان ئەسەرمۇ مەۋجۇد ئەمەس. «شەرەنداز ئايال» رومانىدا تىلغا ئېلىشقا تېگىشلىك كىچىككىنە بىر يېتەرسىزلىك بار. ئۇ بولسىمۇ، ئاپتور باش پېرسوناژ زۆھرە خانىم ئوبرازىنى گەۋدىلەندۈرۈشكە بەك كۈچەپ كېتىپ، روماندىكى باشقا پېرسوناژلار خاراكتېرىنى گەۋدىلەندۈرۈشكە سەل قارىغان. روماندا يەنە قادىر ئەپەندى، پەرىدە، پەزىلەت، پەخرىدىن، پەخرىئاي، يەنە نۇرغۇن قوشۇمچە پېرسوناژلارغا لايىقىدا ئورۇن بېرىلگەن بولسىمۇ، ئەمما ئاپتور «شەرەنداز ئايال» زۆھرە خانىم ئوبرازىنى گەۋدىلەندۈرۈشكە بەكرەك ئەھمىيەت بېرىپ، بۇ ئوبرازلارغا «سول كۆزى» دە قارىغان. شۇڭا روماننى ئوقۇپ بولغاندىن كېيىن بۇ پېرسوناژلار ھەققىدە ئېسىمىزدە ھېچنېمە قالمايدۇ. گەرچە بۇ كىچىككىنە يېتەرسىزلىك روماننىڭ ئومۇمىي مەزمۇنىغا چوڭ تەسىر يەتكۈزمىگەن بولسىمۇ، لېكىن روماننىڭ بەدىئىي ئۈنۈمىگە قىسمەن دەرىجىدە نۇقسان يەتكۈزۈپ قويغان.
ئومۇمەن قىلىپ ئېيتقاندا، ياش يازغۇچى ياسىنجان سادىق چوغلان «شەرەنداز ئايال» ناملىق بۇ رومانى ئارقىلىق ئوقۇرمەنلەر ئارىسىدا «نازىنىن قىزلار» رومانى ياراتقان رومان ئوقۇش قىزغىنلىقىنى يەنە بىر قېتىم يۇقىرى پەللىگە كۆتۈرۈپ، ئۆزىنىڭ رومان ئىجادىيىتىدە بارغانسېرى پىشىپ يېتىلىۋاتقانلىقىنى ئىسپاتلىدى. بىز ئۇنىڭ كېيىنكى ئىجادىيەتلىرىدە تېخىمۇ يۇقىرى پەللە يارىتالايدىغانلىقىغا ئىشىنىمىز.


نەسىر−سېھىرلەنگەن مۇزىكا
−«ئەپيۈنگۈل» ۋە «گۈلتاشتىكى مەخپىيەت» ناملىق كىتابلار ھەققىدە
ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
نەسىر−سۆيۈلۈشتىن قۇۋۋەت تاپىدىغان، سۆيۈشتىن لەززەت ئالىدىغان سۆيگۈ ئىلاھى. ئۇنىڭ ئۈنسىز تىۋىشلىرى ئىنساننىڭ قەلب تارىغا زەخمەك ئۇرۇپ، بىردە قاقاقلىتىپ كۈلدۈرسە، بىردە زار-زار يىغلىتىدۇ؛ بىردە چوڭقۇر ئۆيغا چۆكتۈرسە، بىردە ئۈنسىز سۆيدۈرىدۇ. ئۇ ئادەمنى كېچە-كۈندۈز ئۇخلاتمايدىغان، ئازابلىق سېغىندۇرىدىغان، ھەتتا كىشىنىڭ ئەقلىنى لال قىلىدىغان پەرىشتىگە ئوخشايدۇ. ئۇنىڭغا ئاشىق بولغان كىشى ئۇنىڭدىن مەڭگۈ مېھرىنى ئۈزەلمەيدۇ. «ئەپيۈنگۈل» (شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1999-يىلى نەشرى) دىن باشلانغان ئاشىق رىۋايىتى يازغۇچى ئوسمان قاۋۇلنى بۇ سۆيگۈ ئىلاھىنىڭ يالقۇنلۇق ئوچاقلىرىدا تاۋلىدى، پىشۇردى. ئۇ ئۇزاق يىللىق نەسىر ئىجادىيىتىدە ئۆزىنى ئۈزلۈكسىز يېڭىلاپ، نەسىرنىڭ رەڭدار شەكىللىرى ئۈستىدە تىنىمسىز ئىزدەندى، تالاي قېتىملاپ سىناق ئېلىپ باردى. «گۈلتاشتىكى مەخپىيەت» (شىنجاڭ ياشلار-ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى، 2012-يىل نەشرى) تە، ئۇنىڭ ئۇيغۇر نەسىرچىلىكىنى راۋاجلاندۇرۇش، يېڭىلاش، بەدىئىي ۋە پەلسەپىۋى پەللىسىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش يولىدا كۆرسەتكەن تىرىشچانلىقلىرى مەنىۋى ئۈنۈمگە ئىگە بولدى. ئۇنىڭ نەسىرلىرى تىل جەھەتتىن ئويناق، ۋەزىن جەھەتتىن يەڭگىل، ھەجىم جەھەتتىن ئىخچام بولۇشتەك ئالاھىدىلىكلىرى بىلەن، شۇنداقلا يەنە ھەم لىرىكىلىق، ھەم ئېپىكىلىق، ھەم رېئالىستىك، ھەم رومانتىكىلىق ئامىللارغا ئىگە بولۇشتەك بىرقاتار ئۆزگىچىلىكلىرى بىلەن ئەخمەت ئىمىن، نۇرمۇھەممەت توختى، ھاجى ئەھمەت كۆلتېگىن، بەگمەت يۈسۈپ، ئەنۋەر تاشتۆمۈر قاتارلىق يازغۇچىلارنىڭ نەسىرلىرىدىن روشەن پەرقلىنىدۇ.
نەسىردە تىرەن پىكىر، چوڭقۇر مەزمۇن ئويناق ۋە گۈزەل تىل ئىبارىلىرى ئارقىلىق ئوقۇرمەن قەلبىگە ئىختىيارسىز بۆسۈپ كىرىدۇ. ئۇ قانداقتۇر سۆز ئوينىتىش ياكى گەپ سېتىش ۋاستىسى ئەمەس، بەلكى مول تەسەۋۋۇر، گۈزەل تىل، چوڭقۇر تەپەككۇر ئارقىلىق ئوقۇرمەننى تۇرمۇش سەھنىسىدە بەلگىلىك ئويغا سالىدىغان، ئوقۇرمەنگە تۇرمۇشنىڭ لەززىتىنى، ياشاشنىڭ قىممىتىنى، ئادىمىيلىكنىڭ ئەھمىيىتىنى ھېس قىلدۇرىدىغان مەنىۋى سەھنە. نەسىر گېزى كەلگەندە «خەنجەرمۇ، تاپانچىمۇ بولالايدۇ، جەمئىيەت ئەھۋالىدىن مەلۇمات بېرىدىغان ئەپچىل ئۆرپ-ئادەت خەرىتىسىمۇ بولالايدۇ. كىشىگە خۇشاللىق ۋە ئارام بېغىشلايدىغان مۇزىكىمۇ بولالايدۇ» (كې لىڭ). ئوسمان قاۋۇل نەسىرلىرى جەمئىيەت ئەھۋالىدىن مەلۇمات بېرىدىغان ئېسىل ئۆرپ-ئادەت خەرىتىسى بولۇپلا قالماي، يەنە كىشىگە ئىبرەتلىك ساۋاق بېرىدىغان خەنجەر ھەم تاپانچىمۇ بولالايدۇ. ئۇنىڭ نەسىرلىرىدىكى تىرەن پىكىر، ھەم پەلسەپىۋى، ھەم لىرىك مۇھاكىمىلەر، گۈزەل ۋە ئويناق تىل، ئاجايىپ جايىغا چۈشكەن بەدىئىي ۋاسىتىلەر، مول تەسەۋۋۇر كەڭلىكى ئوقۇرمەن ۋۇجۇدىنى ئىختىيارسىز لەرزىگە كەلتۈرۈپ، كىشىگە خۇشاللىق، ئۈمىد، ئىشەنچ ۋە ئارام ئاتا قىلىدىغان لىرىك مۇزىكىنى ئاپىرىدە قىلغان. ئۇنىڭ نەسىرلىرىدىن گاھ پىئانىنونىڭ مۇڭلۇق كۈيلىرىنى ئاڭلىساق، گاھ دولان راۋابىنىڭ جەڭگىۋار ساداسىنى ئاڭلىيالايمىز؛ بىردە بىتخوۋېن، موزارت، چايكوۋېسكىينىڭ لىرىك سىمفونىيىلىرىدىن ھوزۇرلىنىۋاتقاندەك تۇيغۇغا ئىگە بولساق، بىردە قەشقەر سەنىمى، تۇرپان سەنىمى، غۇلجا سەنىمىگە جۆر بولۇۋاتقاندەك تۇيغۇغا ئىگە بولىمىز. ئۇنىڭ نەسىرلىرىدە ئادەمگە ھوزۇر ئاتا قىلىدىغان تەرەپلەرمۇ، ئادەمگە ئىبرەتلىك ساۋاق بېرىدىغان تەرەپلەرمۇ دەل جايىدا ئەكس ئەتتۈرۈلگەن بولۇپ، ئوقۇغان كىشىنىڭ روھىنى ئۇرغۇتۇپ، ئۈمىدۋارلىق تۇيغۇسى ئاتا قىلىدۇ، كىشىنى ئىبرەتلىك ساۋاققا ئىگە قىلىپ، ئادىمىيلىك يولىغا باشلايدۇ. دېمەك، ئۇنىڭ نەسىرلىرىدە بىردە دەۋردىن ھالقىغان ئوتلۇق تەلپۈنۈشلەر تاغ سۇلىرىدەك ئىنتايىن سۈزۈك ئەكس ئەتسە، بىردە دەۋرىمىزدىكى ئەقىدە ئېتىقاد، ئۆرپ-ئادەت، ئەنئەنە، ئەدەپ-ئەخلاق، شەرم-ھايا، ئىمان-ئېتىقاد، ۋىجدان-غۇرۇر ۋە ئادىمىيلىك مىزانلىرى پەلسەپىۋى يۈكسەكلىككە كۆتۈرۈلۈپ ئەكس ئېتىدۇ.
كىشىنىڭ يۈرەك تارىنى چېكىدىغان بىر تەرىپى شۇكى، ئۇنىڭ نەسىرلىرىدە مىللىي ئاڭ، مىللىي روھ، مىللىي قىياپەت ئەڭ روشەن ئەكس ئېتىدۇ. شۇڭا ئۇنىڭ نەسىرلىرىنى ئوقۇساق، ساپ ئۇيغۇرچە تەپەككۇردىن، ئۇيغۇرچە پىكىر قىلىش يولىدىن دىلىمىز يورۇيدۇ، قەلبىمىز شادلىق تۇيغۇسىغا چۆمۈلىدۇ. مىللىيلىك ئەكس ئەتمىگەن ھەرقانداق بىر ئەسەر ئۆزىنىڭ قىممىتىنى يوقاتقان بولىدۇ. چۈنكى مىللىيلىك بىر مىللەت ئەدەبىياتىنىڭ جان تومۇرى ۋە سىمۋوللۇق بەلگىسى. ئوسمان قاۋۇل نەسىرلىرىدە بۇ نۇقتىغا ئەھمىيەت بېرىش گەۋدىلىك سالماقنى ئىگىلىگەن بولۇپ، ئۇنىڭدىن ئەجدادلىرىمىزنىڭ تۇرمۇش، ئىشلەپچىقىرىش ۋە كۈرەشلىرى بىلەن چەمبەرچاس بىرىكىپ كەتكەن مىللىي ئەنئەنە، مىللىي ئۆرپ-ئادەت، مىللىي كىيىم-كېچەك، تىل-يېزىق ۋە ئاتالغۇلارنىڭ دەل جايىدا ئەكس ئەتتۈرۈلگەنلىكىنى روشەن ھېس قىلىۋالغىلى بولىدۇ. بۇ جەھەتتىن ئېيتقاندا، ئۇنىڭ نەسىرلىرىنى ئەنئەنە، تىل-يېزىق ۋە ئاتالغۇلار لۇغىتى دېيىشكىمۇ بولىدۇ. بولۇپمۇ ئۇنىڭ نەسىرلىرىدىكى يەر-جاي ناملىرى ۋە ئاتالغۇلارنىڭ ئېتىمولوگىيەلىك جەھەتتىن ئېنىق چۈشەندۈرۈلۈشى، ئەسلىدىكى شەكلى بىلەن ئوتتۇرىغا چىقىشى ئادەمنى قايىل قىلىدۇ.
نەسىر ئىنسان قەلبىدىكى ئىزگۈ تىلەكلەرنى ئاجايىپ ئويناق تىل تىۋىشلىرى ئارقىلىق ئاۋامنىڭ روھىغا باشلاپ كىرگۈچى مەيىن شامالدۇر. ئۇنىڭ مەيىن ئاۋازى ئاۋام قەلبىنى گاھ شادلاندۇرسا، گاھ چوڭقۇر ئويغا سالىدۇ. نەسىر بايان شەكلى ۋە ئىپادىلەش ئۇسۇلى جەھەتتىن بارلىق ئەدەبىي شەكىللەر ئىچىدىكى ئەڭ ئەركىن، ئەڭ ئاز چەكلىمىگە ئۇچرايدىغان ژانىر ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ تەييار قېلىپى بولمايدۇ، شۇڭا شەكىل جەھەتتىن رەڭدارلىققا ئىگە قىلىنىدۇ. مەزمۇن جەھەتتىن ئىخچام ۋە چوڭقۇرلۇقنى تەلەپ قىلغاچقا، تاللانغان، شېئىرىي تۈسكە ئىگە تىللارنى ئىشلىتىش تەلەپ قىلىنىدۇ. شۇڭا نەسىرچىنىڭ قورالى نەسىردە ئىپادىلەنگەن گۈزەل ۋە ئوبرازلىق تىلدا ئۆز جەزبىدارلىقىنى نامايان قىلىدۇ. نەسىر رەڭدارلىقنى تەلەپ قىلىدىغان ئەركىن ژانىر. يازغۇچى ئوسمان قاۋۇل نەسىرنىڭ مەلۇم بىرخىل شەكلىگە ئېسىلىۋېلىشنى ياكى نەسىرلىرىنى مەلۇم بىر خىل قېلىپقا سېلىۋېلىشنى ئەزەلدىن ياقتۇرمايدىغان يازغۇچى. ئۇنىڭ نەسىرلىرىنىڭ تېما دائىرىسى كەڭ، مەزمۇنى چوڭقۇر بولغاننىڭ ئۈستىگە، نەسىرلىرىنىڭ شەكلىمۇ رەڭدارلىققا ئىگە قىلىنغان. «ئەپيۇنگۈل»، «گۈلتاشتىكى مەخپىيەت» قاتارلىق كىتابلىرىدا بۇ خىل ئالاھىدىلىك تېخىمۇ يارقىن ئەكس ئەتكەن. يولداش چېن مو: «ياخشى نەسىرنىڭ بەزىسى كىشىگە ۋال-ۋۇل قىلىپ يالتىراپ تۇرىدىغان خەنجەرنى، بەزىسى ئاۋازى ئۈزۈلمەي ئاڭلىنىپ تۇرىدىغان مۇڭلۇق بامبۇك نەينى ئەسلىتىدۇ؛ بەزىلىرى بىغۇبار سۈزۈك كىرىستالغا ئوخشىسا، بەزىلىرى چاقناپ تۇرىدىغان نۇرلۇق كەھرىۋاغا ئوخشايدۇ. نەسىرنىڭ خىلمۇ خىل شەكلىنى قوبۇل قىلىش كېرەك، ھەرخىل شەكىللەر مۇمكىنقەدەر خىلمۇ خىل مەزمۇندا بولۇشى كېرەك» دەپ ئېيتقان. مۇشۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندا، ئوسمان قاۋۇل نەسىرلىرى مۇشۇ خىل ئالاھىدىلىكنى ئۆزىدە تولۇق ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىش ئىمكانىيىتىنى ھازىرلىغان. ئۇنىڭ نەسىرلىرى بىردە لىرىكىلىققا تويۇنغان ھالەتتە ئوتتۇرىغا چىقسا، بىردە ئېپىكىلىققا تويۇنغان ھالەتتە زاھىر بولىدۇ؛ بىردە ھەم لىرىكىلىق، ھەم ئېپىكىلىق ھالەتتە گەۋدىلەنسە، بىردە پەلسەپىۋى مۇھاكىمىگە لىق تويۇنغان ھالەتتە قەلبىمىزنى لال قىلىدۇ. ئۇ نەسىرلىرىدە ئەزەلدىن شەكىل قوغلاشمايدۇ، ئەكسىچە، ئۆز مۇددىئاسىغا ماس كېلىدىغان قانداق شەكىل بولسا، شۇ خىل شەكىلنى ئىشلىتىۋېرىدۇ. ھەتتا بىرنەچچە خىل شەكىلنىڭ ئورگانىك بىرلىكى ئارقىلىقمۇ كۆڭلىدىكى ھېس-تۇيغۇلىرىنى بىمالال ئىپادىلەپ كېتىۋېرىدۇ. مۇشۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندا، ئۇنى نەسىرچىلىكتە ئۆزىگە خاس يول تۇتقان يازغۇچى، دېيىشكە بولىدۇ.
مەشھۇر يازغۇچى گومورو: «ئەدەبىيات تىل سەنئىتى، شۇنىڭ ئۈچۈن تىل مۇھىم قورال. سەن تىلنى خۇددى ھەيكالتىراشنىڭ قولىدىكى يۇمشاق لايدەك، رەسسامنىڭ قولىدىكى بوياقتەك ئەركىن ئىشلىتەلىسەڭ ئاندىن مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشەلەيسەن» دەپ ناھايىتى توغرا ئېيتقانىدى. ئوسمان قاۋۇل نەسىرلىرىنىڭ تېماتىك ئالاھىدىلىكى يارقىن بولۇشتىن تاشقىرى، ئۇنىڭ نەسىرلىرىدە ئاجايىپ ئويناق، پاساھەتلىك، ئوبرازلىق تىل مەۋايىتتەك جۇلالايدۇ. ئۇ تىل ئىشلىتىشكە، سۆز ياساشقا ماھىر يازغۇچى بولۇپ، ئۇنى بۇ خىل ئالاھىدىلىكى بىلەن خاسلىق شەكىللەندۈرگەن، دېيىشكە بولىدۇ. تىل بارلىق ئەدەبىي ئەسەرلەرنىڭ گۈزەل ياكى خۇنۈك بولۇشىنى بەلگىلەيدىغان مۇھىم ئامىل. بولۇپمۇ نەسىرلەرنىڭ تىلغا قويۇلىدىغان تەلىپى تېخىمۇ كۈچلۈك بولىدۇ. ئوسمان قاۋۇل شېئىرىيەت، پىروزا ۋە نەسىرچىلىكتە تەڭ قەلەم تەۋرىتىپ كېلىۋاتقان كۆپ قىرلىق ئەدىب. ئۇنىڭ نەسىرلىرىدە ھەم شېئىرىي تىل، ھەم نەسرىي تىل ئورگانىك بىرلىشىپ، ئۇنىڭ نەسىرلىرىگە قويۇق شېئىرىي مۇھىت ئاتا قىلغان. بولۇپمۇ ئۇنىڭ نەسىرلىرىدىكى گىرەلەشكەن ئويناق شېئىرىي مىسرالار ئۇنىڭ نەسىرلىرىنى بەلگىلىك دەرىجىدىكى خاسلىققا ئىگە قىلغان. مەسىلەن:
«نىگارىم، نۇرلۇق سىياھىڭ قەلب ئەينىكىمدە ئاجايىپ جەزىبە بىلەن نامايان بولاتتى. ھەئە، سەن قەلبىمدىكى ئەڭ بۈيۈك ئىنسان ئىدىڭ، مېھرىڭ گويا دانكونىڭ يالقۇنلۇق يۈرىكىدەك دىلىمنى، ياق، پۈتكۈل قاراڭغۇلۇقنى يورۇتقاندەك بولاتتى، سەدەپتەك لەۋلىرىڭنى قىمىرلىتىپ ئەقىلنى لال قىلغۇچى تەبەسسۇمىڭ بىلەن قىيا بېقىشىڭ ئارامىمنى بۇزاتتى...»
−«ئەپيۈنگۈل» (چاڭقاق تۇيغۇلار) دىن
«كېتىپ بارىمەن چەكسىزلىكلىرىڭدە، ئالدىمدا ئاۋۇن، باغرىمدا تۈتۈن، ھەم نەپسىمدىن گۈرگىنىپ تىترەيدۇ گۇگۇم... ئايلانمىسۇن دىللار چەرخى بەك، تېۋىنىشتا چاك بولمىسۇن بۇ ئاجىز يۈرەك!...»
                       −«گۈلتاشتىكى مەخپىيەت» (تېۋىنىش بايانى) دىن
ئەنگلىيەلىك مەشھۇر شائىر شېللېر: «كىشىلەرگە تونۇش بولغان تىلنى قوللىنىشىمىز كېرەك. بۇ، يازغۇچى مەنسۇپ بولغان مەلۇم ئالاھىدە سىنىپنىڭ تىلى بولماستىن، بەلكى جەزمەن ئادەتتىكى خەلقنىڭ تىلى بولۇشى كېرەك.» دەپ تەلىم بەرگەن. مۇشۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندىمۇ، يازغۇچى ئوسمان قاۋۇل نەسىرلىرى قوپال ھەم چۈشىنىكسىز تىللاردىن ياكى دەبدەبىلىك، ئابىستراكىت تىللاردىن تامام مۇستەسنا بولۇپ، ئاۋام خەلقنىڭ ئاددىي، يېقىملىق، لەزىز تىلىغا يېقىنلىشتۇرۇلغان. ئۇ بۇ نۇقتىغا ئىزچىل ئەھمىيەت بەردى ھەمدە ئىجادىيىتىدە بۇ خىل ئىزچىللىقنى ئۆزىگە باشتىن-ئاخىر ھەمراھ قىلدى.
نەسىرنى كۆڭۈل بېغىغا خۇشپۇراق گۈللەرنى ئېچىلدۇرىدىغان گۈزەل باغقا ئوخشاتساق، نەسىرچىنى شۇ گۈزەل باغنى پەرۋىش قىلغۇچى باغۋەنگە ئوخشىتىشقا بولىدۇ. باغنى خۇشپۇراق لالىزارلىققا ئىگە قىلش ياكى گىياھسىز چۆلگە ئايلاندۇرۇش ئاشۇ باغۋەننىڭ تىنىمسىز ئەجرىگە، ھالال مېھنىتىگە باغلىق بولغىنىدەك، نەسىرنى ئاۋام سۆيۈپ ئوقۇغۇدەك يېزىش نەسىرچىنىڭ تالانتىغا، تىرىشچانلىقىغان باغلىق بولىدۇ. يازغۇچى ئوسمان قاۋۇل نەسىردىن ئىبارەت بۇ لالىزار باغچىدا تىنىمسىز ئەجىر قىلدى، ھالال ئەجرىگە تايىنىپ، ھەربىر كۆچەتلىرىنى كۆڭۈل قويۇپ پەرۋىش قىلدى. نەتىجىدە ئۇنىڭ كۆچەتلىرى مېۋىگە كىرىپ، تالاي چاڭقىغان دىللارغا ئاراملىق ئېلىپ كەلدى. «نەسىر مىللەتنىڭ روھىدىكى ئۇلۇغۋار تەلپۈنۈشلەرنى تىل تىۋىشلىرى بىلەن كۆرسىتىپ بېرەلىگەن مۇھەببەتلىك تەلقىنلەرنىڭ يازما ئىزنالىرىدۇر. ياخشى نەسىردىن زوق ئېلىش، ئۇنىڭ ئىچكى قاتلاملىرىغا بۆسۈپ كىرىش بىزنى مىللىي روھ قاتلىمىدىكى پۈتكۈل ئىنسانىيەتكە ئورتاق بولغان ھەقىقەتنى چۈشىنىش، ئىنسانىي مېھىر-مۇھەببەتنى چىن مەنىسى بىلەن قەدىرلەش، گۈزەللىككە، غايىگە ئىنتىلىشتەك يۈكسەك قىممەتكە ئىگە قىلىدۇ. ئىنساننىڭ ئاداققى قىممىتىنى ئىزدەش دەل نەسىرچىنىڭ مۇقەددەس بۇرچى.» دەيدۇ ئاپتور نەسىرنىڭ قىممىتى ۋە نەسىرچىنىڭ بۇرچى ھەققىدە توختىلىپ. شۇنداق، ئۆزىنىڭ بۇرچىنى چۈشەنمىگەن، ئادا قىلالمىغان يازغۇچىدىن ياخشى ئەسەر چىقمايدۇ. ئۇنداق يازغۇچى ئەدەبىياتنىڭ قىممىتىنىمۇ چۈشەنمەيدۇ. ئوسمان قاۋۇل بۇ جەھەتتە ئۆزىگە قاتتىق تەلەپ قويغان يازغۇچى بولۇپ، ئۇنىڭ ئۇيغۇر نەسىرچىلىكىنى جانلاندۇرۇش ئۈچۈن سوققان يۈرىكى، تىنىمسىز ئىزدىنىشى بۇ قارىشىمىزنى دەلىللەيدۇ. «تۇيغۇمىزدىكى ئالەم بىلەن شۇنداق دەقىقىدە يۈزلىنىپ تۇرىمىزكى، ئۇ ئالدىمىزدا تۈرلۈك-تۈمەن سېھرىي-ھېكمەتلەر شەكلىدە زاھىر بولىدۇ، ئۇنىڭدىكى ھەربىر ئۆزگىرىش، ھەر زەررە گويا ساماۋى پەرىشتىنىڭ مەستخۇشلۇق ئىچىدىكى تەبەسسۇمىدەك بىزنى ئۈزلۈكسىز جەلپ قىلىپ، يەنىمۇ مۇكەممەللىك ئۈچۈن توختاۋسىز ئىزدىنىشكە چاقىرىدۇ... شۇنداق، مۇكەممەللىك ئۈچۈن سۈمۈرۈلگەن ھەر نەپەس توختاپ قالغان ئەمەس، ئۇ مەڭگۈ توختىمايدۇ!...» دەپ جاراڭلىق خىتاب قىلىدۇ ئاپتور ئالەم، ئادەم ۋە مۇكەممەللىك ھەققىدە توختىلىپ. شۇنداق، ئۇ دېگەنلىرىگە ئەمەل قىلدى ۋە بۇ يولدا يېڭى ئىزلارنى قالدۇرۇش ئۈچۈن تىنىمسىز ئىلگىرىلىدى. بىز ئۇنىڭ بۇ جاپالىق ھەم بۈيۈك يولدىكى يېڭى ئىزلىرىنىڭ پورەكلەپ چېچەك ئاچىدىغانلىقىغا ئىشىنىمىز.

ئەسكەرتىش: يۇقىرىقى ئەسەرلەر "ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى" دە 2013-يىلى ئېلان قىلىندى

مەن «سۆيگۈ مەنزىلى» گە قانداق يەتتىم
−رىزۋانگۈل يۈسۈپنىڭ «سۆيگۈ مەنزىلى» ناملىق رومانى ھەققىدە
ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
رىزۋانگۈل يۈسۈپ بۈگۈنكى دەۋر ئۇيغۇر ئايال يازغۇچىلىرى ئىچىدە ئۆزىنىڭ پروزا ئىجادىيىتى جەھەتتىكى خاسلىقى ۋە پەۋقۇلئاددە يېزىقچىلىق تالانتى بىلەن ئوقۇرمەنلىرىمىزنىڭ بىردەك ئېتىراپ قىلىشىغا ئېرىشكەن يازغۇچى. ئۇنىڭ «قىزارغان سەھرا»، «يېشىل ئارمان»، «سۆيگۈ مەنزىلى» قاتارلىق ئەسەرلىرى ئىدىيىۋى مەزمۇنىنىڭ چوڭقۇرلۇقى، بەدىئىيلىكىنىڭ يۇقىرىلىقى بىلەن قەلبىمىزنى لال قىلىدۇ. ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە يىراق سەھرالاردىكى ئاددىي ۋە جاپاكەش ئاياللارنىڭ تۇرمۇش سەرگۈزەشتىلىرى، مۇھەببەت، ئائىلە-نىكاھ قاراشلىرى تولىمۇ سەمىمىيلىك بىلەن ئەكس ئەتتۈرۈلىدۇ. بولۇپمۇ ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدىكى ئاجايىپ ئويناق تەسۋىرلەر، ئوبرازلىق مۇھاكىمىلەر، ئاددىي ۋە جانلىق تىللار ئوقۇرمەن قەلبىدە ئۆزگىچە ھاياجان پەيدا قىلىدۇ. يازغۇچى قەلىمىدىكى بۇ خىل ئالاھىدىلىك ئۇنىڭ «سۆيگۈ مەنزىلى» (شىنجاڭ ياشلار-ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى، 2008-يىل نەشرى) ناملىق رومانىدا تېخىمۇ روشەن ئەكس ئېتىدۇ.
«سۆيگۈ مەنزىلى» دە، سەرۋى ۋە زۇمرەتتىن ئىبارەت بىر قورساق ھەمشىرىلەرنىڭ ئانىسىدىن يېتىم قالغاندىن كېيىنكى ئەگرى-توقاي ۋە مۇشەققەتلىك سەرگۈزەشتىلىرى ئىنتايىن تەسىرلىك ئەكس ئەتتۈرۈلىدۇ. ئاپتور تۇرمۇشنىڭ تۆۋەن قاتلىمىدا ياشاۋاتقان قىز-ئاياللار ئوبرازى ئارقىلىق بىر تەرەپتىن، بۈگۈنكى دەۋردىكى بىر قىسىم قىز-ئاياللىرىمىز دۇچ كېلىۋاتقان ئىجتىمائىي رېئاللىق ھەققىدە بىزنى چوڭقۇر چۈشەنچىگە ئىگە قىلسا، يەنە بىر تەرەپتىن، قىز-ئاياللىرىمىزنىڭ نۆۋەتتىكى ئىجتىمائىي ئورنى، ئۇلار دۇچ كېلىۋاتقان تۈرلۈك دىشۋارچىلىقلار ھەققىدە بىزنى قايتا ئويلىنىشقا ئۈندەيدۇ. روماندا، باياشات ۋە تەقۋادار ئائىلىدە ئۆسۈپ يېتىلگەن مەستۇرە خېنىمنىڭ مۇھەببەت ئۈچۈن تۆلىگەن بەدەللىرى، مەزگىلسىز ئۆلۈمى، ئىككى قىزىنىڭ ئوخشاش بولمىغان مۇھىتتا ئۆسۈپ چوڭ بولۇشى ھەمدە ئۇلارنىڭ ئۆز يېشىدىن ھالقىغان تۇرمۇش سەرگۈزەشتىلىرى ئىختىيارسىز ئۆپكىمىزنى ئۆرۈپ كۆزىمىزنى ياشلايدۇ. دولقۇن ۋە زەينۇرەلەردەك ئۆز مەقسىتى ۋە ئارزۇ-ھەۋىسى ئۈچۈن ھەرقانداق رەزىللىكلەرنى قىلىشقا تەييار تۇرىدىغان كىشىلەر ۋە ئۇلارنىڭ ئىش-ھەرىكەتلىرى قەلبىمىزدە تەسۋىرلىگۈسىز نەپرەت قوزغايدۇ. رومان گەرچە مۇھەببەتنى ئاساس قىلىپ يېزىلغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭدا يەنە خەلقىمىزنىڭ بىر قىسىم ئىجابىي ۋە سەلبىي قاراش ئادەتلىرى ئوخشىمىغان نۇقتىلاردىن ئەكس ئەتتۈرۈلۈپ، ئوقۇرمەنلەرنى بەلگىلىك دەرىجىدە بىلىمگە ئىگە قىلىدۇ.
بىرىنچى، روماندا خەلقىمىزنىڭ سىمۋوللۇق رەڭ چۈشەنچىلىرى ۋە ئەقىدە-ئېتىقاد ئادەتلىرى مەلۇم دەرىجىدە ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. مەلۇم مەنىدىن ئېيتقاندا، ئۇيغۇرلارنىڭ ئەقىدە-ئېتىقادلىرىنى ۋە سىمۋوللۇق رەڭ چۈشەنچىلىرىنى ئۇلار ياشىغان جۇغراپىيەلىك مۇھىت ۋە ئۇلارنىڭ پسىخىك كەچۈرمىشلىرى بىلەن زىچ باغلىنىشلىق، دەپ ئېيتىشقا بولىدۇ. «ئەقىدە-ئېتىقاد كىشىلەرنىڭ مەنىۋى دۇنياسىدا شەكىللەنگەن بىر خىل مەدەنىيەت ھادىسىسى بولۇپ، ئۇنىڭ دائىرىسى ئىنتايىن كەڭ بولىدۇ. ئۇلارنىڭ بەزىلىرى دىنىي تۈستە ئىپادىلەنسە، بەزىلىرى خوراپاتلىق تۈستە ئىپادىلىنىدۇ، يەنە بەزىلىرى بولسا تۇرمۇش ئادەتلىرى سۈپىتىدە ئىپادىلىنىدۇ. ئىپتىدائىي ئەقىدە-ئېتىقادنىڭ كېلىپ-چىقىشىدىكى سەۋەب-ئامىللارنىڭ ئورتاقلىقى ئىنسانلار ئەجدادىدىكى ئەقىدە-ئېتىقادنىڭ ئورتاقلىقىنى بەلگىلىگەن. بۇ خىل ئورتاقلىق ئىنسانلاردىكى تەبىئەتكە چوقۇنۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. تەبىئەتكە چوقۇنۇش−ئاسمان جىسىملىرى، تاغ، دەريا، دەل-دەرەخ، ھايۋانات ۋە ئۇچار قۇشلارغا چوقۇنۇشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ» («ئۇيغۇر ئۆرپ-ئادەتلىرى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2001-يىل نەشرى). مۇشۇ مەنىدىن ئېيتقاندا، ئۇيغۇرلارنىڭ بوستانلىق مەدەنىيىتى، توپلىشىپ ياشاش ئادىتى، ئوۋچىلىق، چارۋىچىلىق تۇرمۇش شەكىللىرى ئۇلاردا تەبىئىي ھالدا تەبىئەتنى ئۇلۇغلاش، ھايۋاناتلارغا ئېتىقاد قىلىشتىن ئىبارەت چوقۇنۇش ۋە ئېتىقاد شەكىللىرىنى بارلىققا كەلتۈرگەن. «سۆيگۈ مەنزىلى» دە، بىر تەرەپتىن، ئاپتورنىڭ تەبىئەت گۈزەللىكىگە بولغان زوقلىنىش ھېسسىياتى ئەكس ئەتسە، يەنە بىر تەرەپتىن، ئەجدادلىرىمىزنىڭ تاغلارغا، يېشىللىققا، كۆككە (ئاسمانغا) بولغان ئېتىقاد-چوقۇنۇشلىرى ئەكس ئېتىدۇ. «بىر كۈنى تاغ چوققىسىدىكى بوشلۇقتا سوزۇلۇپ ياتاتتىم، كۆك ئاسمان ئۈستۈمدىلا يېيىلىپ تۇراتتى. ھاۋا ياخشى بولغاچ ئاسمان بېتى شۇنچىلىك سۈزۈك ئىدى. مەن كۆك رەڭنى ياخشى كۆرەتتىم. ھەمىشە كەلگۈسىدىكى بالىلىرىمنىڭ كۆزلىرىنى ئاسمان بېتىدەك تىنىق كۆك ھالەتتە تەسەۋۋۇر قىلاتتىم.» (رومان، 13-بەت) ئۇيغۇرلارنىڭ ئەقىدە-ئېتىقاد ئادەتلىرى ئىچىدە كۆككە (ئاسمانغا)، تاغقا، يېشىللىققا (دەل-دەرەخلەرگە) چوقۇنۇش بىرقەدەر كۆپرەك سالماقنى ئىگىلەيدۇ. مۇنداقچە ئېيتقاندا، كۆك (ئاسمان)، تاغ، يېشىللىق (دەل-دەرەخ) نىڭ ئۇلۇغلىنىشى ئەمەلىيەتتە، خەلقىمىزنىڭ تەبىئەت ئېتىقادچىلىقى بىلەن بىۋاستە مۇناسىۋەتلىك. كۆك رەڭ ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ياخشىلىق، بەخت-سائادەت، خۇشاللىققا سىمۋول قىلىنىپ ئۇلۇغلىنىپ كەلگەن. «ئوغۇزنامە» ئېپوسىدا، ئوغۇزخاننىڭ ئۆڭىنىڭ (چىرايى) كۆك بولۇشى، ئۇ تەڭرىگە سېغىنىۋاتقاندا ئاسماندىن بىر كۆك نۇرنىڭ چۈشۈشى، ئۇنىڭ ئىچىدىن كۆزلىرى كۆك گۈزەل بىر قىزنىڭ پەيدا بولۇشى، كۆك تۈكلۈك، كۆك ياللىق بىر ئەركەك بۆرىنىڭ ئوغۇزخانغا يول باشلىشى... قاتارلىقلار ئۇيغۇرلار ئارىسىدا كۆك رەڭنىڭ قەدىمدىن تارتىپ ئۇلۇغلىنىپ كېلىۋاتقانلىقىنىڭ روشەن دەلىلى ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، «ئوغۇزنامە» ئېپوسىدا يەنە، ئوغۇزخاننىڭ ئوغۇللىرىغا كۈن، ئاي، يۇلتۇز، كۆك (ئاسمان)، تاغ، دېڭىز... قاتارلىق ئىسىملارنى قويۇشىمۇ ئەجدادلىرىمىزنىڭ ئاسمان جىسىملىرى ۋە تەبىئەت ھادىسىلىرىگە بولغان ئېتىقاد ۋە چوقۇنۇشلىرىنىڭ ئەمەلىي پاكىتلىرىدۇر. مۇشۇ مەنىدىن ئېيتقاندا، «سۆيگۈ مەنزىلى» دە، ئاپتور خەلقىمىزنىڭ ئەقىدە-ئېتىقادلىرىنى، سىمۋوللۇق رەڭ چۈشەنچىلىرىنى مەلۇم رەۋىشتە ئەكس ئەتتۈرگەن، دېيىشكە بولىدۇ.
ئىككىنچى، روماندا ئاپتور ئەرلەرنى تاغقا ئوخشىتىپ، ئۇلارنىڭ تاغلاردەك قەيسەر، تاغلاردەك تېز پۈكمەس، تاغلاردەك زەبەردەس بولۇشىنى ئۈمىد قىلىدۇ. ئەمەلىيەتتە، بۇ نۇقتىمۇ خەلقىمىزنىڭ تاغ-دەريالارنى ئۇلۇغلاشتەك ئېتىقاد ئادەتلىرى بىلەن چەمبەرچاس بېرىكىپ كېتىدۇ. خەلقىمىز ئارىسىدا تاغ−يىل بويى قەد كۆتۈرۈپ تۇرىدىغان، يىللارنىڭ رەھىمسىز بوران-چاپقۇنلىرىغا قەتئىي باش ئەگمەيدىغان باتۇر، قەيسەر، قورقماس كىشىلەرگە سىمۋول قىلىنىدۇ. «سۆيگۈ مەنزىلى» دە، ئاپتور تۇرمۇشتىكى تۈرلۈك قىيىنچىلىقلار ئالدىدا ھەسرەتلىك ياش تۆكۈۋاتقان قىز-ئاياللارغا باشپاناھ بولىدىغان تاغ سۈپەت ئەرلەرنىڭ بولۇشىنى ئۈمىد قىلىدۇ. ئەرلەرنى تاغلاردەك قەيسەر، باتۇر، قورقماس بولۇشقا، ئەل-يۇرتنى، قىز-ئاياللارنى جان تىكىپ قوغداشقا چاقىرىق قىلىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ ئەرلەرگە قويىدىغان تەلىپى ھەقىقەتەن يۇقىرى، دېيىشكە بولىدۇ. ئۇيغۇرلار ئەرلەرنى باتۇر، قەيسەر، چىدامچان، تىرىشچان، ئىشچان، قاۋۇل، زەبەردەس، قورقماس بولۇشقا ئۈندىگەندىن سىرت، يەنە ئۇلارنى رايىش، سەمىمىي، ئاق كۆڭۈل، باغرى يۇمشاق، ئەقىل-پاراسەتلىك بولۇشقىمۇ ئۈندەيدۇ. «تاغلار گىگانت ئەردەك شۇقەدەر ھەيۋەت بىلەن چوقچىيىپ تۇراتتى.» (رومان، 9-بەت) ئاپتور بۇ جۈملىدە بۈيۈكلۈك ۋە قەيسەرلىك تەختىدە قەد كۆتۈرۈپ تۇرغان تاغلارنى باتۇر، قەيسەر ئەرلەرگە ئوخشىتىپ، بىر تەرەپتىن، خەلقىمىزنىڭ تەبىئەت ئېتىقادچىلىقىنى ئىپادىلىسە، يەنە بىر تەرەپتىن، ئەرلەرنى ئەنە شۇنداق تاغلاردەك خىسلەتكە ئىگە بولۇشقا چاقىرىق قىلىدۇ. «تاغ مېنىڭ نەزىرىمدە شۇنچىلىك رايىش بىر ئەرگە ئوخشىشىپ قالاتتى.» (رومان، 11-بەت) مانا بۇ جۈملىدە ئاپتور ھەيۋەتلىك تاغنى رايىش ئەرگە ئوخشىتىش ئارقىلىق ئەرلەرنى سەمىمىي، ئاق كۆڭۈل، سەۋرچان، رايش بولۇشقا، قىز-ئاياللارنى ئاسىراشقا، قوغداشقا، ئۇلارنى خارلىماسلىققا، ئازابلىماسلىققا دەۋەت قىلىدۇ. مانا بۇ تەرەپ روماننىڭ بىزنى سۆيۈندۈرىدىغان يەنە بىر تەرىپى.
ئۈچىنچى، روماندا يەنە ئۆلۈم بىلەن ھاياتلىق ھەققىدىكى بىر قىسىم قاراشلارمۇ بەلگىلىك نىسبەتتە ئىپادىلىنىپ، ئوقۇرمەننى ھاياتنىڭ قىممىتى ۋە ئۆلۈمنىڭ ھېكمىتى ھەققىدە چوڭقۇر ئويغا سالىدۇ. دەرھەقىقەت، ئۆلۈم قورقونچلۇق نەرسە. ئۆلۈمدىن قورقمايدىغان بىرمۇ ئىنسان بولمىسا كېرەك. ئادەم ھامان ئۆلۈپ كېتىدۇ، بىراق ئۆلۈمنىڭ قىممىتى ئۆخشاش بولمايدۇ. خۇددى ماۋزېدۇڭ ئېيتقاندەك كىشىلىك تۇرمۇشتا «بەزىلەرنىڭ ئۆلۈمى تەيشەن تېغىدەك ھەيۋەتلىك، بەزىلەرنىڭ ئۆلۈمى ھاڭگىرت پېيىدەك قەدىرسىز» بولىدۇ. ھاياتلىقىدا ياخشى ئىش، ياخشى ھەرىكەتلەردە بولغانلار، قىممەتلىك ھاياتىنى ئەل-يۇرت ۋە مىللەتنىڭ گۈزەل كېلەچىكى ئۈچۈن بېغىشلىغانلارنىڭ ئۆلۈمى ئەھمىيەتلىك بولىدۇ، ئەلۋەتتە. «سۆيگۈ مەنزىلى» دە، ئۆلۈم بىلەن ھاياتلىق مۇنداق مۇنازىرىگە چۈشىدۇ: «ئۇ ئىختىيارسىز پالچى خوتۇننىڭ شۇ گېپىگە ئىشىنىپ ھاياتىدىن ئۈمىدىنى ئۈزگەنىدى. ئوپېراتسىيە ئۈستىلىدە ھەم سىناق جەريانىدا ئۆلۈپ كەتكەن كېسەللەر ئۇنى ئۆلۈم گىردابىغا سۆرەۋاتقاندەك قىلاتتى. ئۆلۈمنى ئويلىسىلا تېنى شۈركۈنەتتى. ئۇ ئۆلۈمدىن شۇنچىلىك قورقاتتى، ئۆلۈم ئۇنىڭ نەزىرىدە ئىنتايىن قورقونچلۇق ئىدى. ئۇ بىردىنلا مۆجىزە يۈر بېرىپ ئۆزىنىڭ ئۆلۈم ئېغىزىدىن قۇتۇلۇپ چىقىشىنى خالايتتى ھەم كىملەردىندۇر ئۈمىد كۈتەتتى...» (رومان، 268-بەت) دېمەك، روماندا ئۆلۈمدىن ئىبارەت بۇ قورقونچلۇق نەرسە ئەجىلى توشمىغان نۇرغۇن ئادەمنىڭ بىمەزگىل ئۆلۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان تاھىرنىمۇ ماغدۇرسىز، روھسىز قىلىۋېتىدۇ.
تۆتىنچى، روماندا ئاپتور بىر قىسىم ئاز ساندىكى ئاچ كۆز، تەمەخور موللىلارنىڭ دىنىي تونغا ئورىنىۋېلىپ قىلىۋاتقان نەپسانىيەتچىلىكلىرىنى مەلۇم نىسبەتتە ئوتتۇرىغا تاشلاپ، ئوقۇرمەنلەرگە ئىبرەتلىك ساۋاق بېرىدۇ. ئىسلامىيەتتىن كېيىن، ئاتا-بوۋىلىرىمىز قارىي-موللىلارنى دىنىي ئۆلىما سۈپىتىدە ھۆرمەتلەپ كەلگەن. ئەمما ئاز ساندىكى بىر قىسىم ئاتالمىش «قارىي-موللىلار» دىنىي تونغا ئورنىۋېلىپ نەپسانىيەتچىلىك قىلىدىغان، ساددا، ئاق كۆڭۈل كىشىلەرنى ئالداپ، ئۇلارنىڭ يىلىكىنى شىلىۋالىدىغان رەزىللىكلەر تا ھازىرغىچە مەۋجۇت بولۇپ كەلدى. ئۇلار قورسىقىدا ھەقىقىي بىلىمى بار كۆپ سانلىق قارىي-موللىلارنىڭ ئوبرازىنى ئېغىر دەرىجىدە خۇنۇكلەشتۈرۈپ، كىشىلەر ئارىسىدا قارىي-موللىلار كەمسىتىلىدىغان ناچار كەيپىياتنى بارلىققا كەلتۈرۈپ قويدى. شۇڭا خەلق ئىچىدە «موللام تامادا، قۇشقاچ كامادا»، «ھەممە ئىشنى موللا بىلەر، موللا قوپۇپ كۆلگە سىيەر»، «موللامنىڭ دېگىنىنى قىل، قىلغىنىنى قىلما»... دېگەندەك ماقال-تەمسىللەرمۇ بارلىققا كەلدى. «قۇشناچىمنىڭ ئاۋازى ۋەزمىن ھەم جاراڭلىق ئىدى. چىرايىغا ئاجايىپ بىر تۈس بېرىپ مۇناجات ئوقۇيتتى. شۇ تۇرقىدا ئاللانىڭ ئەمرىنى يەتكۈزۈۋاتقان مالائىكلارغا ئوخشىشىپ قالاتتى. ئەمما، مەن بۇ ئايالنىڭ كۆزلىرىدىكى ئاچكۆزلۈكنى بايقاپ قالغانىدىم. بۇ ئايال تاماققا قورسىقى تويسىمۇ كۆزى تويمايدىغانلاردىن ئىدى...» (رومان، 12-، 13-بەتلەر) دېمەك، ئاپتور بۇ كىچىككىنە تۇرمۇش تەسۋىرى ئارقىلىق ئەڭ ئاز ساندىكى بىر قىسىم ئاتالمىش «بۈۋىم، قارىي، موللا» لارنىڭ ئەپتى-بەشىرىسىنى ئېچىپ تاشلايدۇ.
بەشىنچى، روماندا ئاپتور كىشىنى چوڭقۇر ئويغا سالىدىغان بىر قىسىم خوراپىي قاراشلارنى پېرسوناژلار خاراكتېرىگە باغلاپ ئەكس ئەتتۈرۈپ، ئاشۇنداق خوراپىي قاراشلارنىڭ قۇربانىغا ئايلىنىپ كېتىۋاتقان، بەختسىزلىك، نامراتلىق، نادانلىق تۈپەيلىدىن ئىشتىنى تىزىدىن ئاشمايۋاتقان، ئەقلىي تەپەككۇرى ئويغانمايۋاتقان بىر قىسىم قىز-ئاياللارنىڭ پاجىئەلىك تەقدىرى ئارقىلىق ئوقۇرمەنلەرنى بەلگىلىك بىلىم، مۇئەييەن ئەقلىي تەپەككۇر ۋە ئويغىنىش ھەققىدە چوڭقۇر خىيالغا باشلاپ كىرىدۇ. ئەمەلىيەتتە، ئېڭىمىزغا سىڭىپ كەتكەن، پىكىر يولىمىزنى توسۇپ تۇرۇۋاتقان خوراپىي قاراشلار ئۇزاق ئەسىرلىك ئەقىدە-ئېتىقادچىلىقىمىزدا شەكىللەنگەن بولۇپ، ئۇنىڭ ھەر تەرەپلىمە تەسىرى تا بۈگۈنگىچە داۋاملىشىپ كەلمەكتە. ئوت كۆچۈرۈش، قان قىلىش، باخشى-داخانلار (دۇئاخان) غا ئوقۇتۇپ، ئۇلارنىڭ دېگەنلىرى بويىچە كېسەللەرگە شىپالىق ئىزدەش ۋە ھەرخىل كېسەللىكلەرگە قارىتا يوشۇرۇن بېشارەت بېرىش... قاتارلىقلار خەلقىمىزنىڭ ئىپتىدائىي ئېڭىغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن ساددا قاراشلىرى بولۇپ، بۇ خىل ئىپتىدائىي قاراشلار مەزكۇر روماندا بەلگىلىك نىسبەتتە ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان. «ناسىر چوڭنىڭ دېيىشىچە، ئانام بىر ھەپتىنىڭ ئالدىدا ھېلىقى بۈۋىمنىڭ يېنىغا بارغانىكەن، ئۇ بۈۋىم قانداقتۇر بىرەر يامانلىقتىن بېشارەت بەرگەن بولسا كېرەك، ئانام چارشەنبە كۈنى چىلتەنگە كىرىپ بىر خورازنى قان قىلىپ چىققانىكەن، ئەگەر بىر قوي ياكى موزاي قان قىلغان بولساق، ئانام بەلكىم بالا-قازادىن خالاس بولۇپ ھايات قالاتتىكەن...» (رومان، 17-بەت) ئوت كۆچۈرۈش شامانىزم (زەردوشت دىنى) دىنىنىڭ بىزگە قالغان تەسىرى بولۇپ، ئوت كۆچۈرۈش ئارقىلىق كىچىك بالىلارغا چاپلاشقان ھەرخىل كېسەللىكلەرنى، ئۇلارغا تەگكەن يامان كۆزلەرنى باشقا ياققا كۆچۈرۈۋېتىش (قوغلىۋېتىش) كە قارىتا ئېيتىلغان. ئاتەشپەرەسلىك دىنىنىڭ بۇ خىل تەسىرى خەلقىمىز ئارىسىدا ھېلىھەم مەۋجۇت. قان قىلىش يولى ئارقىلىق ئۆزلىرىگە، بالىلىرىغا، تۇغقانلىرىغا شىپالىق تىلەش، ھاياتلىق ئىلتىجا قىلىش ئادەتلىرىمۇ ئەجدادلىرىمىزنىڭ ھايۋانلارغا بولغان چوقۇنۇش-ئېتىقادچىلىقىنىڭ روشەن دەلىلى ھېسابلىنىدۇ. مەسىلەن، قوي، كالا، ئات، تۆگە، كەپتەر، خوراز قاتارلىقلارنى ئۇيغۇرلار ئۇلۇغلىغان، ئەتىۋارلىغان، ھەتتا چوقۇنغان. دېمەك، ئەجدادلىرىمىز مۇشۇ ھايۋانلارنى قان قىلىش يولى ئارقىلىق ئۆزلىرىگە مەنىۋى كۈچ، بەخت-سائادەت، ئامان-ئېسەنلىك تىلىگەن. بۇ خىل ئادەتمۇ تا بۈگۈنگىچە داۋاملىشىپ كەلمەكتە.
ئالتىنچى، روماندا ئاپتور يەنە ئۆزلىرىنىڭ چېكىدىن ئاشقان ئارزۇ-ھەۋىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن خىلمۇ خىل رەزىللىكلەرنى قىلىۋاتقان بىر قىسىم زىيالىيلارغا ئاچچىق قامچا ياغدۇرىدۇ. ئۇلارنىڭ يىرگىنىشلىق قىياپىتىنى ئۈزۈل-كېسىل ئېچىپ تاشلايدۇ. روماندا تەسۋىرلەنگەن دولقۇن مېدىتسىنا ئىلىمىدە يېتىشكەن زىيالى. ئۇ ئۆزىنىڭ داۋالاش تېخنىكىسىنىڭ يۇقىرىلىقى بىلەن تاھىرنىڭ قەلبىدىن يۈكسەك ئورۇن ئالىدۇ. ئەمما ئۇ ئۇچىغا چىققان شۆھرەتپەرەس، غايىپەرەس، مەنمەنچى ئادەم. ئۇ ئۆزىنىڭ تەتقىقاتى ئارقىلىق تېببىي ئىلىم ساھەسىدە بىردىنلا مۆجىزە يارىتىشنى ئارمان قىلىدۇ. ئۇنىڭ بۇنداق ئارمىنى ئىجابىي ئارمان بولسىمۇ، لېكىن ئۇ بۇ ئارمىنىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن ھېچقانداق ۋاستە تاللاپ ئولتۇرمايدۇ، ئەكسىچە تاھىرنىڭ قولى ئارقىلىق بىر مەزگىل ياشاشقا، ھايات كەچۈرۈشكە تېگىشلىك نۇرغۇن ئادەمنىڭ بىمەزگىل ئۆلۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. «تاھىرنىڭ تەتقىقاتىنىڭ نەتىجىسى تازا كۆڭۈلدىكىدەك بولمايۋاتاتتى، ئۇلار توپتوغرا ئۈچ قېتىم سىناق قىلدى، ئەمما ھەممىسىدە مەغلۇب بولدى. تەجرىبە ئوبيېكتى قىلغان بىمارلارنىڭ ئۆلۈمى ئەلۋەتتە ھېچكىمنىڭ گۇمانىنى قوزغىمايتتى. شۇنىڭ ئۈچۈنمىكىن، دولقۇن پەرۋاسىز ئىدى. ئۇ شۇنچىلىك پەخىرلەنگەن ھالدا: ‹ئۇلار ساقايماس كېسەلگە گىرىپتار بولغانلارغۇ، ھامان ئۆلۈپ كېتىدۇ، بۇ پەقەت ئىلگىرى-كېيىنلىك مەسىلىسى، خالاس. بىز بۇلارنى ساقايتىش نىيىتىدە بۇ ۋىرۇسنى ئىشلەتتۇق. ئەمما، تەجرىبىمىز مۇۋەپپەقىيەتلىك بولماي ئۇلارنىڭ ئۆلۈمىنى سەللا ئىلگىرى سۈرۈپ قويدۇق شۇ. بۇنداق بولسا نېمە بوپتۇ؟ بۇ بەلكىم ئۇلارنىڭ ئۆزى ئۈچۈن پايدىلىق بولۇشى مۇمكىن...› دەپ ئۆزىنى ئاقلايتتى» (رومان، 123-بەت) تېببىي ئىلىمدە كۆرۈلگەن ھەرقانداق ساختىلىق، ئالدامچىلىق، رەزىللىك، كۆز بويامچىلىق ھەرقانداق كىشىنى قاتتىق يىرگەندۈرىدۇ. بۇ بىر ئەخلاقسىز قىلمىشلا بولۇپ قالماي، بەلكى يەنە جىنايى قىلمىش بولۇپمۇ ھېسابلىنىدۇ. روماندىكى دولقۇن بىلەن تاھىرنىڭ قىلغىنى ئەمەلىيەتتە قاتىللىقتىن باشقا نەرسە ئەمەس. دېمەك، ئاپتور روماندا بىر تەرەپتىن، تېببىي ساھەدىكى مانا مۇشۇنداق يىرگىنىشلىك ھادىسىلەر ئارقىلىق ئوقۇرمەنلەرنى قاتتىق ئاگاھلاندۇرسا، يەنە بىر تەرەپتىن، «ئاق خالاتلىق پەرىشتە» لەرنى كەسپىي ئەخلاققا رىئايە قىلىشقا، ئادىمىيلىككە ھۆرمەت قىلىشقا چاقىرىق قىلىدۇ.
مەن «سۆيگۈ مەنزىلى» نىڭ مەزمۇن جەھەتتىن ئاتا قىلغان يۇقىرىقىدەك مەزمۇن چوڭقۇرلۇقلىرىدىن تەگسىز ئويلارغا چۆمۈلدۈم ھەمدە مەزكۇر روماننىڭ بەدىئىيلىك جەھەتتىن قولغا كەلتۈرگەن ئۇتۇقلىرىدىن ئالەمچە شادلاندىم. ئاپتورنىڭ بەدىئىيلىك جەھەتتىن قولغا كەلتۈرگەن ئۇتۇقلىرىنى تۆۋەندىكى بىرنەچچە نۇقتىغا يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ:
بىرىنچى، ئاپتور روماننى 1-شەخس تىلى بىلەن باشلاپ، 3-شەخس تىلى بىلەن راۋاجلاندۇرغان ۋە ئاخىرلاشتۇرغان. بايان قىلىش جەريانىدا 1-شەخس تىلى بىلەن 3-شەخس تىلىنى گىرەلشتۈرۈپ (كېسىشتۈرۈپ) ئىپادىلەشتەك ئۆزگىچە بايان قىلىش ئۇسۇلىنى تاللىغان. بۇ خىل بايان قىلىش خەلق ئېغىز ئەدەبياتىنىڭ ئاساسلىق بايان قىلىش شەكلى بولۇپ، ئوقۇرمەنلەرنى ئەسەر مەزمۇنىغا بىۋاستە باشلاپ كىرىشتە ۋە ئۇلارنىڭ قەلبىدە كۈچلۈك ھاياجان پەيدا قىلىشتا ناھايىتى مۇھىم رول ئوينايدۇ. بىز روماننىڭ بۇ خىل بايان قىلىش شەكلىدىن بىردە سەرۋىنىڭ ئازابلىق كەچۈرمىشىلىرىنى ئاڭلىساق، بىردە زۇمرەتنىڭ تۈرمە تاملىرىدىن ھالقىغان ئىزتىراپلىق نىدالىرىنى ئاڭلايمىز.
ئىككىنچى، ئاپتور رومان تىلىغا ئالاھىدە قاتتىق تەلەپ قويغان بولۇپ، يېنىك، جانلىق، ئوبرازلىق، ئاددىي تىللار ئارقىلىق رومان تىلىنى خەلق تىلىغا يېقىنلاشتۇرغان. خەلق قوشاقلىرى نېمىشقا شۇنچە يېقىشلىق؟ خەلق چۆچەكلىرىنى نېمىشقا ئوقۇساق-ئوقۇساق زېرىكمەيمىز؟ نېمىشقا ئوڭاي ئېسىمىزدە قالىدۇ؟ بۇنىڭدىكى بىر سەۋەب دەل ئۇلاردىكى ئاددىي، ئەمما جانلىق تىلدۇر. روماندىكى ئاجايىپ ئويناق تەسۋىرلەر، ئوبرازلىق مۇھاكىمىلەر ۋە ھەرخىل بەدىئىي ۋاستىلەر رومانغا ئاجايىپ زور بەدىئىي سۈلكەت ئاتا قىلغان. مەسىلەن، «كۈز ئايلىرىدا ھەممىلا جايدا تولغان چوكانلاردەك ۋايىغا يەتكەن بىر گۈزەللىك بالقىپ تۇرىدۇ. بۈككىدە يوپۇرماقلار ئارىسىدىن جاراقلاپ تۆكۈلۈۋاتقان قۇياش نۇرى گويا سۇباتلىق ئەرنىڭ مېھىرلىك قولىدەك چاچلىرىمنى، مەڭزىمنى، يەلكىلىرىمنى مېھىر بىلەن سىيپاپ ئۆتىدۇ.» (ئوخشىتىش، سۈپەتلەش، جانلاندۇرۇش)، «مەكتەپنىڭ شەرق تەرىپىدىكى كۆل سۈيى قىزلارنىڭ كۆزىدەك تىنىق ئىدى.» (ئوخشىتىش)، «مۇقەددەس ئۇچىسىدىكى پادىچىلار شىمىغا ماسلاشتۇرۇپ ئاق كوپتا كىيىۋالغانىدى. قىز شۇ تۇرقىدا ئاق ئېچىلغان ئەتىرگۈلگىلا ئوخشايتتى.» (ئوخشىتىش)...
ئۈچىنچى، روماندا لىرىك تەسۋىر بىلەن لىرىك مۇھاكىمە ئورگانىك بىرلىشىپ كەتكەن بولۇپ، ئوقۇرمەنلەرگە ئۆزگىچە لەززەت ئاتا قىلىدۇ. مەسىلەن، «ياخشى كۆرۈشنىڭ ھېچقانداق سەۋەبى بولمايدۇ، ئەمما ياخشى كۆرمەسلىكنىڭ نۇرغۇن باھانە-سەۋەبلىرى بولىدۇ.»... مانا مۇشۇنداق ئوبرازلىق مۇھاكىمىلەر لىرىك تەسۋىر بىلەن بىرلىشىپ بىزنى مۇھەببەت، كىشىلىك تۇرمۇش، ئائىلە ۋە نىكاھ ھەققىدە تەگسىز خىياللارغا چۆمدۈرىدۇ.
دېمەك، روماننىڭ يۇقىرىقىدەك بىر قاتار ئۇتۇقلىرى قەلبىمدە ئۆزگىچە ھاياجان پەيدا قىلدى. شۇنداقتىمۇ مەزكۇر روماندا كۆڭلۈمنى سەل «غەش» قىلىپ قويىدىغان قىسمەن مەسىلىلەرمۇ يوق ئەمەس. بۇ مەسىلىلەر گەرچە روماننىڭ بىر پۈتۈن مەزمۇن قۇرۇلمىسىغا، بەدىئىيلىكىگە ئانچە چوڭ تەسىر كۆرسىتەلمىگەن بولسىمۇ، لېكىن روماننى ئوقۇش جەريانىدا قانداقتۇر بىر بوشلۇق باردەك ھېس قىلدىم. بۇ نۇقتىلارنى تۆۋەندىكىدەك يىغىنچاقلاپ چىقتىم:
بىرىنچى، روماننىڭ ئالتىنچى بابى «دولقۇن بىلەن مۇقەددەس» ماڭا ئارتۇقچىدەك تۇيغۇ بەردى. پۈتۈن ئەسەرنىڭ مەزمۇنىدىن قارىغاندا، مۇقەددەسنىڭ ئەسەر مەزمۇنى بىلەن ھېچقانداق مەزمۇن باغلىنىشى يوق. دولقۇننىڭ تاھىرنىڭ جىنايەت ئۆتكۈزۈپ چۈشكۈنلىشىشىگە، ئاندىن زەھەر چېكىپ زەئىپلىشىشىگە قىسمەن دەرىجىدە تەسىر كۆرسەتكىنىنى ھېسابقا ئالمىغاندا، ئۇنىڭمۇ پۈتۈن ئەسەر مەزمۇنى بىلەن ئانچە مۇھىم مەزمۇن باغلىنىشى يوق. ئالىي مەكتەپتە ئۇنىڭ مۇقەددەسنى قوغلىشىشلىرى تېخىمۇ ئارتۇقچە.
ئىككىنچى، ئاپتور روماننىڭ 239-بېتىدە ئۈرۈمچى شەھىرىدىكى «南门» نى خەنزۇ تىلىنىڭ ئەينەن تەرجىمىسى بويىچە «جەنۇبىي دەرۋازا» دەپ ئالغان. ئەمەلىيەتتە، بۇ سۆز خەلقىمىز ئارىسىدا ھېلىھەم «جەنۇبىي قوۋۇق» دەپ ئاتىلىپ كېلىۋاتىدۇ.
ئۈچىنچى، ئاپتور روماننىڭ 271-بېتىدە تاھىرنى «ئۇ ئاخىر خۇماردىن ئۈزۈل-كېسىل قۇتۇلدى» دەپ يازىدۇ. خىروئىنغا خېلى مەھكەم خۇمار بولۇپ قالغان تاھىرغۇ روماندا «خۇماردىن ئۈزۈل-كېسىل قۇتۇلدى»، ئەمدى رېئال تۇرمۇشتىچۇ؟ رېئال تۇرمۇشتا خىروئىنغا خۇمار بولۇپ قالغانلار راستىنلا ئۇنىڭدىن ئۈزۈل-كېسىل قۇتۇلۇپ كېتەلەمدۇ؟ بۇ ئاپتورنىڭ ئۈمىدۋارلىق روھىمۇ ياكى ئاكتىپ ئىدىيەسىمۇ؟ مانا بۇ نۇقتا قەلبىمدە يېشىلمەس تۈگۈن پەيدا قىلىپ قويدى.
مەيلى قانداق بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، بۇ كىچىككىنە مەسىلىلەر ئاپتورنىڭ «سۆيگۈ مەنزىلى» گە يېتىش سەپىرىگە ھېچقانداق توسقۇنلۇق قىلالمىغان. «سۆيگۈ مەنزىلى» ئۆزىنىڭ ئاجايىپ سېھرىي كارامەتلىرى بىلەن بىزنى ئۆزىگە جەلپ قىلىدۇ.

مەنبە: «كروران» ژۇرنىلىنىڭ 2013-يىللىق 1-سانى

دەز كەتكەن «مۇھەببەت»
−ئەركىن مۇھەممەت كامالىنىڭ «ئۈششۈك تەگكەن مۇھەببەت» ناملىق رومانى ھەققىدە مۇلاھىزە
ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
«ئىزلىرىم» ناملىق شېئىرلار توپلىمى (شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2004-يىل نەشرى) ئارقىلىق ئوقۇرمەنلەر قەلبىدە مۇئەييەن تەسىرگە ئىگە بولغان ياش شائىر ئەركىن مۇھەممەت كامالىنىڭ يېقىندا «ئۈششۈك تەگكەن مۇھەببەت» (شىنجاڭ ياشلار-ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى، 2012-يىل نەشرى) ناملىق توققۇز بابلىق رومانى نەشر قىلىنىپ ئوقۇرمەنلەر ئارىسىدا بەلگىلىك تەسىر قوزغىدى. روماندا ئاپتور گۈزەل نېفىت شەھىرى قارامايدا ئۆسۈپ يېتىلگەن بىر جۈپ ياشنىڭ ساۋاقداشلىق ۋە ئەر-ئاياللىق مۇناسىۋىتىنى ھەمدە بۇ جەرياندا باشتىن كەچۈرگەن مۇرەككەپ ۋە ئەگرى-توقاي تۇرمۇش كارتىنىسىنى تەسۋىرلەش ئارقىلىق بۈگۈنكى شەھەر مۇھىتىدا ياشاۋاتقان كىشىلەر دۇچ كېلىۋاتقان ئىجتىمائىي ھادىسىلەرنى ئوبرازلىق يورۇتۇپ بەرگەن. بولۇپمۇ مۇھەببەت بىلەن دوستلۇققا، ئائىلە بىلەن نىكاھقا توغرا قارىيالمايۋاتقان، دەۋر سىناقلىرىغا بەرداشلىق بېرەلمەي، بىردەملىك ھېسسىياتنىڭ قۇربانىغا ئايلىنىپ كېتىۋاتقان، ئائىلە، جەمئىيەت ۋە ئاتا-ئانىلار ئالدىدا ئۆتەشكە تېگىشلىك مەجبۇرىيەتلىرىنى ئۆتىيەلمەيۋاتقان، قىممەت قارىشى ۋە دۇنيا قارىشى ئوخشاش بولمىغان بىر قىسىم ياشلارنىڭ تۇرمۇش سەرگۈزەشتىلىرى ۋە روشەن خاراكتېرى ئىنتايىن جانلىق ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. روماندا ئالىم، سانىيە، پەرھات ۋە گۈلشەن قاتارلىق ياشلار ئوتتۇرىسىدىكى دوستلۇق، ساۋاقداشلىق، ئەر-خوتۇنلۇق ۋە ئاشنىدارچىلىق مۇناسىۋىتىنىڭ شەكىللىنىش سەۋەبلىرى، بۇ جەرياندىكى نازۇك ۋە مۇرەككەپ مەسىلىلەر پەردازسىز ھالدا تەسۋىرلىنىش ئارقىلىق بۈگۈنكى دەۋر ياشلىرى دۇچ كېلىۋاتقان ئائىلە، نىكاھ، مۇھەببەت كىرىزىسى خېلى قايىل قىلارلىق دەرىجىدە ئېچىپ بېرىلگەن. ھىيلە-مىكىر، ئالدامچىلىق، قويمىچىلىق، ساختىپەزلىك، ئاشنىدارچىلىق، ۋاپاسىزلىق ئىللەتلىرى قامچىلىنىپ، تۇرمۇشتا خاتا بېسىلغان بىر قەدەمنىڭ ئادەمگە ھەرگىز ياخشى ئاقىۋەت ئېلىپ كەلمەيدىغانلىقىدەك ئوبيېكتىپ ھەقىقەتنى ئالىم، گۈلشەن، زۇبەيدە ئوبرازلىرى ئارقىلىق يورۇتۇپ بەرگەن.
روماننىڭ ئىدىيىۋى يۆنىلىشى توغرا، بەدىئىي پەللىسىمۇ خېلى جايىدا ئىپادىلەنگەن بولۇپ، ئوقۇرمەنلەرگە شەھەر تۇرمۇشىنىڭ نازۇك ۋە مۇرەككەپلىكىنى ھېس قىلدۇرغان. بولۇپمۇ ھەرقايسى بابلاردىكى تەبىئىي ۋە ئىجتىمائىي مۇھىت تەسۋىرلىرى پېرسوناژلارنىڭ تىل، ھەرىكەت، قىياپەت ۋە پسىخىك تەسۋىرلىرى بىلەن ئورگانىك بىرىكىپ، ئەسەر مەزمۇنىنى تەبىئىيلىككە، پېرسوناژلار خاراكتېرىنى ئىندىۋىدۇئاللىققا ئىگە قىلغان. روماندا ئاپتور ھەر خىل ماقال-تەمسىل، ئىدىيوم ئارقىلىق ئەسەر تىلىنىڭ خەلق تىلىغا يېقىن بولۇشىنى، قويۇق مىللىي پۇراققا ئىگە بولۇشىنى ئاساسىي جەھەتتىن ئەمەلگە ئاشۇرۇغان. بولۇپمۇ ئاپتورنىڭ ۋەقەلىكلەرنى باغلاش ۋە تۇتاشتۇرۇش، باش-ئاخىرىنى ماسلاشتۇرۇش، رومان تىلىنى ئىمكانىيەتنىڭ بارىچە شېئىرىي تىلغا ئىگە قىلىش جەھەتتە كۆرسەتكەن تىرىشچانلىقى ئادەمنىڭ قايىللىقىنى قوزغايدۇ. مەزكۇر رومان ئىجتىمائىي تېمىدا يېزىلغان بولۇپ، مۇھەببەتنى ئاساسلىق ئەكس ئەتتۈرۈش ئوبيېكتى قىلىپ تاللىغان، بۈگۈنكى شەھەر تۇرمۇشى خېلى ياخشى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. ئەمما روماندا ئەسەرنىڭ مەزمۇنىغا ۋە بەدىئىيلىكىگە تەسىر يەتكۈزىدىغان بىر قاتار مۇجىمەللىكلەر ۋە يېتەرسىزلىكلەرمۇ مۇئەييەن دەرىجىدە ساقلانغان. بۇلارنى تۆۋەندىكى نۇقتىلارغا يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ:
بىرىنچى، ئاپتور بەزى ئايرىم ھادىسىلەر ئۈستىدىن قارىغۇلارچە ھۆكۈم چىقىرىپ، ئۇنى بىراقلا ئومۇمىيلىق دەرىجىسىگە كۆتۈرۈۋەتكەن. «-ئۇ چاغدىكى ئادەملەر ساددا بولغىنى بىلەن ناھايىتى چىداملىق، تىرىشچان، ئىرادىلىك ئىدى. ھازىرقى ئادەملەرچۇ؟ ھازىرقى ئادەملەر ئىلگىرىكىدىن بوشاڭ، غايىسىز، ھورۇن، مۇنداقچە دېگەندىچۇ، ھازىرقى ئادەملەر بارغانچە لاتىلىشىپ كېتىۋاتىدۇ، لاتىلىشىپ!-دېدى توختاخۇن ئاكا قوللىرىنى ھاۋادا پۇلاڭلىتىپ.» (رومان، 51-بەت). دېمەك، يۇقىرىقى سېلىشتۇرۇشتا ئاپتور قارىغۇلارچە ھۆكۈم چىقىرىش، ھەددىدىن ئاشۇرۇۋېتىش، ئايرىم ھادىسىلەرنى ئومىيلىققا كۆتۈرۈشتەك بىرتەرەپلىمىكتىن خالىي بولالمىغان. بۈگۈنكى ئادەملىرىمىزنىڭ ھەممىسىنىڭلا «لاتا» بولۇپ كېتىشى ئادەمنى چوڭقۇر ئويغا سالىدۇ. بۇ بۈگۈنكى رېئاللىققا كۆز يۇمغانلىقمۇ ياكى قارىغۇلارچە يەكۈن چىقىرىشمۇ؟ توغرا، جەمئىيىتىمىزدە ئۆزىنىڭ ئەركەكلىك بۇرچىنى تولۇق ئادا قىلالمايۋاتقان، ئاتا-ئانىسىغا، ئائىلىگە، جەمئىيەتكە يۈك بولۇۋاتقان بىر قىسىم بوشاڭ، ئىرادىسىز، چۈشكۈن ئەرلەر ھەقىقەتەن مەۋجۇت. بىراق بۇلار بىر پۈتۈن جەمئىيەتكە نىسبەتەن ئاز نىسبەتنى ئىگىلەيدۇ. ئۇلار ھەرگىزمۇ ئومۇمىيلىققا ۋەكىللىك قىلالمايدۇ. جەمئىيىتمىزدە ئۆزىنىڭ ئەركەكلىك ۋىجدانىي بۇرچىنى تونۇپ يېتىپ، ئۆزىگە، ئائىلىسىگە، ئاتا-ئانىسىغا، جەمئىيەتكە، جۈملىدىن مىللەتكە، دۆلەتكە يۈز كېلەلىگۈدەك ئىشلارنى قىلىۋاتقان، ھەرقايسى سەپ، ھەرقايسى كەسىپلەردە ياخشى نەتىجىلەرنى قولغا كەلتۈرۈۋاتقان ۋىجدانلىق، غۇرۇرلۇق، ساپالىق ئەركەكلىرىمىز ناھايىتى نۇرغۇن. بۇلارنى نەزەردىن ساقىت قىلىۋېتىش رېئاللىققا توغرا باھا بەرمىگەنلىك بولامدۇ قانداق؟
ئىككىنچى، ئاپتور بەزى تۇرمۇش ھادىسىلىرىنى ئادەمنىڭ ئىدىيىسى سىغمىغۇدەك دەرىجىدە كۆپتۈرۈپ تەسۋىرلەپ، رومان مەزمۇنىنى سەل پۇچەكلەشتۈرۈپ قويغان. «ئۇنىڭ شۇ تاپتا ‹بولدى قىلىڭلار، مەن سىلەر بىلەن ئارىلاشمايمەن، قولۇمدىن كەلمەيدىغان ئىشقا مېنى زورلىماڭلار›دېيىشى نەچچە تاغنىڭ كەينىدىكى ئىش ئىدى. ئەگەر ئۇ راستىنلا شۇنداق دەيدىغان بولسا، بۇ تەلۋىلەر ھەش-پەش دېگۈچە ئۇنىڭ ئىككى پۇتىنى بىر ئۆتۈككە تىقىۋېتىشى ئېنىق ئىدى. ئېغىرراق قىلىپ ئېيتقاندا، ھاياتىنىمۇ ساقلاپ قالالمايدىغانلىقى كۆزىگە كۆرۈنۈپلا تۇراتتى.» (رومان، 57-بەت). بىز بۇ بايانلاردىن پەرھاتنىڭ «بۇلاڭچىلىق قىلمايمەن» دېگىنى ئۈچۈن تاياق يېيىشىنى ئەقلىمىزگە سىغدۇرالىساقمۇ، «ھاياتىنىمۇ ساقلاپ قالالمايدىغانلىقى» نى ئىدىيىمىزگە قەتئىي سىغدۇرالمايمىز. پەرھات ئۇلارنىڭ تاپقان پۇلىنى تەڭ خەجلىگىنى ئۈچۈن بۇلاڭچىلىق قىلىشقا مەجبۇرلاندى، ئەمما ئۇ رەت قىلغىنى ئۈچۈن «ھاياتىنى ساقلاپ» قالالمىسا، بۇنى بەك چەكتىن ئاشۇرۇۋەتكەنلىك دەيمىزمۇ قانداق؟ توۋا دەيمەن، روماننىڭ 57-بېتىگىچە پەرھات تېخى «ئىككى پۇتى بىر ئۆتۈككە تىقىلغۇدەك»، «ھاياتىنى ساقلاپ قالالمىغۇدەك» دەرىجىدە بىرەر چوڭ ۋەقە سادىر قىلمىغان تۇرسا، شۇنچىلىك ئىشقا «ياق» دېگىنى ئۈچۈن لۈكچەكلەر تەرىپىدىن «ئۆلۈمگە مەھكۇم» قىلىنسا، بۇ جەمئىيەت قارا جەمئىيەتكە، قانۇنسىز جەمئىيەتكە ئايلىنىپ قالمامدۇ؟ «-يارايسەن پەرھات!-دېدى مۇختەر ياتاققا كېتىۋېتىپ،-قانداقلا بولمىسۇن تۇنجى قەدەمنى ناھايىتى ئوڭۇشلۇق باستىڭ. پەرھات ھېچقانداق ئىپادە بىلدۈرمەي مىيىقىدا كۈلۈپلا قويدى.» (رومان، 62-بەت). توۋا دېگۈم كېلىدۇ، تېخى ئوتتۇرا مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان بىر ئوقۇغۇچىنىڭ تۇنجى قېتىم قانۇنسىز ئىش قىلىپ قويۇپمۇ قورقۇپ كەتمەسلىكى، چىرايىنىڭ ئازراق بولسىمۇ ئۆزگەرمەسلىكى، ئەكسىچە «ھېچقانداق ئىپادە بىلدۈرمەي مىيىقىدا كۈلۈپ قويۇشى» ئادەمنىڭ ئەقلىگە قانداقمۇ سىغسۇن؟ بۇنى يەنە قانداق مەنتىقە دەيمىز؟ «-نېمە ئۇ قۇشقاچ دېگىنىڭ؟-سورىدى ئالىم ئۇنىڭ نېمە دەۋاتقىنىنى تازا ئاڭقىرالماي. دېمىسىمۇ ئالىم مەيلى خىزمەتكە چىققاندىن بۇيان بولسۇن ياكى تۇرمۇشلۇق بولغاندىن بۇيان بولسۇن، ئۆي بىلەن ئىدارىنىڭ ئارىلىقىدىلا قاتىراپ يۈرۈپ جەمئىيەتتىن ئانچە دېگۈدەك خەۋىرى يوق ئىدى. توي-تۆكۈنلەرگە تولاراق سانىيەم بارىدىغان بولۇپ، ئۇ ئۆزى بارغان تەقدىردىمۇ ئۆتەيدىغان رەسمىيەتلەرنى ئۆتۈۋېتىپلا قايتىپ كېلەتتى. ئۇ باشقىلاردىن ‹رەڭلىك ئولتۇرۇش›دەپ ئانچە-مۇنچە مىش-مىش پاراڭلارنى ئاڭلاپ قالغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ قانداق ئولتۇرۇش ئىكەنلىكى توغرىسىدا سوراپمۇ باقمىغانىدى.» (رومان، 131-بەت). بۇ بايانلاردىن كاللىمىزدا «ئالىم بەك سۈنئىي يارىتىلغان ئوبرازمۇ نېمە؟» دېگەن سوئال ئەكس سادا پەيدا قىلىدۇ. ئۇنىڭ جەمئىيەتتە خېلى زور غولغۇلا پەيدا قىلىپ زەھەرلىك ئۆسمىگە ئايلىنىپ قېلىۋاتقان «رەڭلىك ئولتۇرۇش» ھەققىدە ھېچنېمە بىلمەسلىكى، ھەتتا باشقىلاردىن سوراپمۇ باقماسلىقى ئادەمنىڭ گۇمانىنى قوزغايدۇ. ئالىمنى «نورمال ئەمەسمۇ نېمە؟» دېگىمىز كېلىدۇ. «ئىشخانىغا كىرىپلا سولغا قايرىلغاندا يەنە بىر ئېغىز ئۆي بار بولۇپ، بۇ زۇبەيدە خانىمنىڭ ئارام ئېلىش ئۆيى ئىدى. ئارام ئېلىش ئۆيىگە قوش كىشىلىك كارىۋات، كارىۋاتنىڭ باش تەرىپىگە ھاراق ئىشكاپى، ئاياغ تەرىپىگە نېپىز ئېكرانلىق تېلېۋىزور، يېزىق ئۈستىلى، تېلېفون قاتارلىقلار ئورۇنلاشقانىدى. ھاجەتخانا ئىچىگە ھورداق ئۆي، مۇنچا قاتارلىقلارمۇ شۇنداق جايىدا ئورۇنلاشتۇرۇلغان بولۇپ، بەش يۇلتۇزلۇق مېھمانسارايلاردىنمۇ ئېسىل ئىدى.» (رومان، 283-بەت). تىجارەت دائىرىسىنى ئۆزبېكىستان، قازاقىستان، قىرغىزىستانلارغىچە كېڭەيتەلىگەن، قېرىنداش قوشنا ئەللەرنىڭ مەدەنىيىتى بىلەن خېلى قويۇق ئۇچراشقان، يەنە كېلىپ «ئىشخانىسىنىڭ پۈتۈن بىر تېمىنى كىتاب ئىشكاپى» قىلىپ ياسىتىۋالغان، غازى ئەھمەتنىڭ «مۇقام» ناملىق رەسىمىنى جازىغا ئېلىپ ساقلىغان، ئۇيغۇر مۇھىتىدا ئۆسۈپ يېتىلگەن، ئۇيغۇر مەدەنىيىتى بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيىتىنى خېلى ئوبدان چۈشەنگەن زۇبەيدە خانىمنىڭ كارىۋاتنىڭ باش تەرىپىگە ھاراق ئىشكاپى ئورۇنلاشتۇرۇشى ئەقىلگە سىغارمۇ؟ بۇنى يەنە قانداق مەنتىقە دېسەك بولار؟ «زۇبەيدە خانىم ئارام ئېلىش ئۆيىدىكى ھاراق ئىشكاپىدىن غاز بويۇنلۇق ھاراق رۇمكىسىغا فرانسىيەنىڭ ئالىي دەرىجىلىك قىزىل ھارىقىدىن قۇيۇپ چىقتى:
-قېنى، ئىككىمىزنىڭ تەقدىرنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى بىلەن تاسادىپىي تونۇشۇپ قالغىنىمىزنىڭ ھۆرمىتى ئۈچۈن بىر قەدەھتىن ئىچىپ قويايلى،-دېدى زۇبەيدە خانىم ھاراق رومكىسىنى پەرھاتقا تەڭلەپ تۇرۇپ.» (رومان، 286-بەت). بۇ تەسۋىرلەردىن بىز ئۇيغۇر ئايال زۇبەيدەنى ئەمەس، غەرب ئەللىرىدىكى كۆك كۆزلۈك، سېرىق چاچلىق «زۇبەيدە» لەرنى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرىمىز. ھەرقانچە «كاللىسى ئېچىلىپ، ئىدىيىسى ئازاد بولۇپ» كەتكەن تەقدىردىمۇ ئۇيغۇر مەدەنىيىتى بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئىسلام ئەللىرىنىڭ مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان زۇبەيدە خانىمنىڭ بۇ خىل خاراكتېرىنى ھەرگىز قوبۇل قىلالمايمىز. ئۇنىڭ ئۈستىگە، «يولدىشىدىن ئاجرىشىپ كەتكەن ئون يىلغا يېقىن ۋاقىتتىن بۇيان كىشىلىك ئەخلاق مىزانىغا ئەمەل قىلىپ كەلگەن» زۇبەيدە خانىمنىڭ تۇنجى قېتىم كۆرۈشكەن يات بىر ئەر كىشى بىلەن ھېچ قورۇنمايلا تەشەببۇسكارلىق بىلەن ھاراق تۇتۇپ رومكا سوقۇشتۇرۇشى ئادەمنى ھەيران قالدۇرىدۇ. «ئۇيغۇر تۇمۇشى بەك ‹غەربلىشىپ› كېتىۋاتامدۇ قانداق؟» دېگىمىز كېلىدۇ. ئاپتور روماندا ئالىمنى «رەڭلىك ئولتۇرۇش» لارنىمۇ چۈشەنمەيدىغان، «توي-تۆكۈنلەرگە بارسا رەسمىيەتلەرنى ئۆتۈۋېتىپلا قايتىپ كېلىدىغان» قالتىس ئالىيجاناپ، ئەخلاقلىق، ھۇش-كاللىسى جايىدا تەسۋىرلەيدۇ-يۇ، ئارقىدىنلا «ئۇنىڭ كاللىسىدا گۈلشەندىن باشقا ھېچكىم يوق بولۇپ، ئاپىسى بىلەن دادىسىنىڭ قىلىۋاتقان گەپ سۆزلىرى ئۇنىڭ قۇلىقىغا كىرىدىغاندەك ئەمەس ئىدى.» (رومان، 269-بەت) دەپ تەسۋىرلەپ «مانتا كۆرمىگەن قەلەندەر قاسقانغا دۈم چۈشۈپتۇ» دېگەندەك، ئۇنىڭ ئىدىيىسىنى بىردىنلا ئۈچ يۈز ئاتمىش گىرادۇس ئۆزگەرتىپ، ئاتا-ئانىسىنىڭ يىغلاپ تۇرۇپ قىلىۋاتقان نەسىھەتلىرىگىمۇ قۇلاق سالغۇزمايدۇ. ھۇش-كاللىسى جايىدا، ئەقىللىق، جەمئىيەتتە بەلگىلىك ئىناۋىتى بار بىر يىگىتنىڭ ئاتا-ئانىسىنىڭ پەند-نەسىھەتلىرى ئالدىدا يەنىلا ئاشنىسىنى ئويلىشى بەك چەكتىن ئېشىپ كەتكەنلىكمۇ قانداق؟ ئادەمنىڭ ئىدىيىسىگە سىغمايدىغان مانا مۇشۇنداق تۇترۇقسىز، سۈنئىي بايانلار روماننىڭ مەزمۇنىغا خېلى زور تەسىر يەتكۈزگەن.
ئۈچىنچى، ھەممەيلەنگە ئايان، خەلق ئەقىل-پاراسىتىنىڭ جەۋھىرى بولمىش ماقال-تەمسىل، ئىدىيوم ۋە ھېكمەتلىك سۆزلەرنى خالىغانچە ئۆزگەرتىشكە بولمايدۇ. شۇڭا ئۇلارنى تۇراقلىق تەركىبلەر ياكى تۇراقلىق ئىبارىلەر دەپ ئاتايمىز. ئاپتور روماندا بىر قىسىم ماقال-تەمسىل ۋە ئىدىيوملارنى توغرا ۋە ئۆز پېتى ئىشلەتكەن بولسىمۇ، ئەمما يەنە بىر قىسىم ماقال-تەمسىللەر تەركىبىدىكى سۆزلەرنى خالىغانچە ئۆزگەرتىۋەتكەن. «‹چىرايلىق چىرايلىق ئەمەس، كۆيگەن چىرايلىق›دېگەن شۇ ئىكەن-دە؟-دېدى مۇختەر ئۆزىنىڭ ئاجايىپ تەمسىلدىن بىرنى دەۋەتكىنىدىن پەخىرلەنگەندەك مەغرۇر ھالدا ھەممەيلەنگە تەكشى قاراپ» (رومان، 27-بەت). ئاپتور تىلىدىن بېرىلگەن «تەمسىل» ئەمەلىيەتتە ماقال بولۇپ، ئاپتور ماقال بىلەن تەمسىلنىڭ ئورنىنى ئالماشتۇرۇپ قويغان. ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ ماقال تەركىبىدىكى بەزى سۆزلەرمۇ ئالمىشىپ قالغان. ئەسلىدە بۇ «چىرايلىق چىرايلىق ئەمەس، سۆيگەن چىرايلىق» دەپ ئېلىنىشى كېرەك ئىدى. ئاپتور روماننىڭ 119-بېتىدا «باشتا كەلمىگەن تەلەيدە ئاناڭنىڭ ھەققى بارمۇ؟» دەپ ئىشلەتكەن. ئەسلىدە بۇنى «كەلمىگەن تەلەيدە ئاناڭنىڭ ھەققى بارمۇ» دەپ يېزىش كېرەك ئىدى. چۈنكى ماقال-تەمسىل، ئىدىيوم ۋە ھېكمەتلىك سۆزلەرنىڭ تەركىبىدىكى سۆزلەرنى ئۆزگەرتىشكە ياكى باشقا سۆزلەرنى قوشۇشقا بولمايدۇ. روماننىڭ 137-بېتىدە ئاپتور «ئات ئايلىخانغا، يول سارىخانغا» دېگەن تەمسىلنى ئۆزگەرتىپ «ئات ئايلىخانغا، يول سايلىخانغا» دەپ ئىشلەتكەن. ئۇنىڭدىن باشقا «ئاغزىدىن كىرىپ بۇرنىدىن چىقىش» دېگەن تەمسىلنى ئۆزگەرتىپ «ئاغزىدىن كىرىپ قۇلىقىدىن چىقىش» دەپ ئىشلەتكەن. خەلق ماقال-تەمسىل ۋە ھېكمەتلىرى خەلقىمىزنىڭ يۈكسەك دەرىجىدىكى ئەقىل-پاراسىتىنىڭ جەۋھىرى، ئۇلار ئەلمىساقتىن بېرى ئۆزگەرمەي، تۇراقلىشىپ، قېلىپلىشىپ ئاجىرالماس بىر پۈتۈنلۈككە ئىگە قىلىنغان. ئۇلارنى خالىغانچە ئۆزگەرتىشكە قەتئىي بولمايدۇ.
تۆتىنچى، روماندا يەنە بىر قىسىم مەنتىقىلىق خاتالىق پەيدا قىلىدىغان جۈملىلەرمۇ، ئۆزئارا پىكىر زىتلىقى پەيدا قىلىدىغان جۈملىلەرمۇ روشەن ھالدا كۆزگە چېلىقىدۇ. بۇلار روماننىڭ مەزمۇنىغىلا ئەمەس، بەلكى تىلىدىكى راۋانلىقىغىمۇ بەلگىلىك دەرىجىدە تەسىر كۆرسەتكەن. «-كەلدى،-دېدى ئەزىمەت يىراقتىن ۋېلىسىپتلىك ئۇلار تەرەپكە قاراپ كېلىۋاتقان ئايالنى كۆرۈپ» (رومان، 61-بەت). بۇ جۈملىدە مەنتىقىلىق خاتالىق كۆرۈلۈپ، رومان تىلىنىڭ راۋانلىقىنى تەسىرگە ئۇچراتقان. ئەسلىدە بۇ جۈملە «يىراقتىن ئۇلار تەرەپكە قاراپ كېلىۋاتقان ۋېلىسىپىتلىك ئايالنى كۆرۈپ» دەپ يېزىلسا جۈملىنىڭ راۋانلىقى تولۇق ئىشقا ئاشقان بولاتتى. «توي-تۆكۈنلەرگە تولاراق سانىيەم بارىدىغان بولۇپ، ئۆزى بارغان تەقدىردىمۇ ئۆتەيدىغان رەسمىيەتلەرنى ئۆتۈۋېتىپلا قايتىپ كېلەتتى.» (رومان 131-بەت). بۇ جۈملىدە پىكىر زىتلىقى كۆرۈلگەن. «توي-تۆكۈنلەرگە تولاراق سانىيەم بارىدۇ» دەپ بولۇپ، يەنە «ئۆزى بارغان تەقدىردىمۇ» دېيىشنىڭ ئۆزى نېمە گەپ ئەمدى؟ بۇ خۇددى «ھەممەيلەن ئۇيقۇغا غەرق بولدى، پەقەت ھاشىملا ئۇخلىمىغانىدى» دېگەندەك پەلىپەتىش گەپ بولمامدۇ؟ ئەگەر بۇ جۈملىنى «توي-تۆكۈنلەرگە تولاراق سانىيەم باراتتى، ئەگەر ئۇ ئۆزى بېرىپ قالسا، ئۆتەيدىغان رەسمىيەتلەرنى ئۆتۈۋېتىپلا قايتىپ كېلەتتى.» دەپ ئىشلەتكەن بولسا، پىكىر زىتلىقىدىن خالىي بولۇپ، جۈملىنىڭ راۋانلىقىغا كاپالەتلىك قىلالىغان بولاتتى. «جىن باش دىرېكتورنىڭ مىجەزى چۇس، كەسكىن ئەدەم بولۇپ، ئۆزى توغرا دەپ قارىغان ھەرقانداق ئىشنى باشقىلارغا مەسلىھەت سالمايمۇ قىلىۋېرەتتى. لېكىن ئۇ يەنىلا ئالىمغا ئالدىن ئېيتىپ قويۇشنى ئۇنتۇپ قالمايتتى.» (رومان، 164-بەت). ئەزەلدىن «ئۆزى توغرا دەپ قارىغان ئىشنى باشقىلارغا مەسلىھەت سالمايدىغان ئادەم» يەنىلا «ئالىمغا ئېيتىپ قويۇشنى » ئۇنتۇپ قالمىدى دېگەننى قانداق چۈشىنىش كېرەك. بۇ جۈملىدە ئالدىنقى ھۆكۈمنى كېيىنكى ھۆكۈم كەسكىن رەت قىلغان. دېمەك، ئىككى جۈملە ئوتتۇرىسىدا پىكىر زىتلىقى كۆرۈلگەن. ئۇنىڭدىن باشقا، «خىزمەتكە چىققاندىن بۇيان بولسۇن ياكى تۇرمۇشلۇق بولغاندىن بۇيان بولسۇن» دېگەن جۈملىدىكى «بۇيان» دېگەن رەۋىشنىڭ ئورنىغا «كېيىن» دېگەن رەۋىشنى ئالماشتۇرساق، جۈملە تېخىمۇ راۋانلىشاتتى. مەسىلەن: «خىزمەتكە چىققاندىن كېيىن بولسۇن ياكى تۇرمۇشلۇق بولغاندىن كېيىن بولسۇن» دېگەندەك...
دېمەك، «ئۈششۈك تەگكەن مۇھەببەت» ناملىق روماندا يۇقىرىقىدەك «ئۈششۈك تەگكەن» كېسەل جۈملىلەر، ئەسلىنى يوقىتىپ «بىتاپ بولغان» ماقال-تەمسىللىرىمىز، تۇرمۇش چىنلىقىدىن ئايرىلغان بىر قىسىم ساختا، كۆپتۈرۈلمە تۇرمۇش كۆرۈنۈشلىرى ئادەمنىڭ كۆڭلىنى غەش قىلىدۇ.
رومان «شەھۋانىي كۆڭۈلنىڭ كەينىگە كىرىپ ئۆز بەختىنى، ئىستىقبالىنى، باھاردەك ئىللىق ئائىلىسىنى، كۆز قارىچۇقىدەك ئىككى بالىسىنى يېتىم قىلغىلى تاس قالغان» ئالىمنىڭ سانىيەگە يازغان خېتى ئارقىلىق تۈگەللىنىدۇ. شۇنىڭ بىلەن ئوقۇرمەن كاللىسىنى چىرماپ ياتقان تۈرلۈك سوئاللارنىڭ جاۋابى بىراقلا ئاشكارا بولىدۇ: ئۇچىغا چىققان ئاداۋەتخور، شەخسىيەتچى، ھىيلىگەر، رەھىمسىز قاتىل پەرھات قولغا ئېلىنىدۇ. ئالدانغان، باشقىلارنىڭ كۆڭۈل ئېچىش ۋە ئۆچ ئېلىش قورالىغا ئايلىنىپ قالغان گۈلشەن ئۆزىنى ئۆلتۈرۈۋالىدۇ. ئۆزىنى «ۋىجدانسىز، ۋاپاسىز» دەپ قارىغان ئالىممۇ دوختۇرخانىدىن چىقىپ كېتىدۇ. دېمەك، بىر ئوبدان بەختلىك ياشاۋاتقان بىر ئائىلىنىڭ خۇشاللىقىغا دەز كېتىدۇ، بىر جۈپ ياشنىڭ ئوتلۇق مۇھەببىتىگە ئۈششۈك تېگىدۇ. شۇنىڭ بىلەن قەلبىمىزدە بىرخىل ئېچىنىش ھېسسىياتى غەليان كۆتۈرىدۇ. ئەمما ئالىمنىڭ خېتىدىكى پۇشايمان قىلىش ۋە خوتۇن- بالىلىرىنى يەنىلا ياخشى كۆرىدىغانلىق ھېسسىياتىنى بىلىپ يەتكىنىمىزدە قەلبىمىزنى كۈچلۈك ھاياجان چۇلغىۋالىدۇ. مانا بۇ مەزكۇر روماننىڭ بىزگە ئاتا قىلغان ئىستېتىك لەززىتى.

مەنبە: «مايبۇلاق» ژۇرنىلىنىڭ 2013-يىللىق 3-سانى

«چۆلدىكى چوغ−ۋارىس ‹ھۆكۈمەت›» رومانى توغرىسىدا
ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
بىز بىر پۈتۈن ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى بولغان نېفىتلىك ئەدەبىياتىنىڭ ئالتۇن بەتلىرىنى ۋاراقلىغىنىمىزدا، سانائەت تېمىسىدىكى يىرىك ئەسەرلەرنىڭ بارلىققا كېلىشىگە ئاساس سالغان، ئۇيغۇر سانائەت ئەدەبىياتى ۋە شەھەر ئەدەبىياتى تېمىسىدا ئەڭ كۆپ قەلەم تەۋرەتكەن ھەم بۇ جەھەتتە بەلگىلىك ئۇتۇقلارنى قولغا كەلتۈرگەن، نېفىتلىك ئەدەبىياتىدا سەركەردىلىك رول ئويناپ كېلىۋاتقان تالانتلىق يازغۇچى ئارسلان تالىپنى ھۆرمەت بىلەن تىلغا ئالىمىز. ئەدەبىي ئىجادىيىتى شېئىرىيەتتىن باشلانغان بۇ تۆھپىكار يازغۇچى 30 نەچچە يىللىق ئىجادىيەت ھاياتىدا «ئۇيقۇسىز چۈش»، «ھالاكەتلىك ئۈچ بۇرجەك»، «كروران ھەققىدە يېڭى رىۋايەت»، «ياۋا كۆز»، «كەچ كۈزدىكى شىۋىرغان»، «چۆلدىكى چوغ−ۋارىس‹ھۆكۈمەت›»، «ئىللىغان زېمىن» قاتارلىق ھېكايە، پوۋېست ۋە رومانلارنى ئىجاد قىلىپ پروزا ئىجادىيىتىدە بەلگىلىك نەتىجىلەرنى قولغا كەلتۈردى. بولۇپمۇ ئۇنىڭ رومان ئىجادىيىتىدە قولغا كەلۈرگەن ئۇتۇقلىرى ئالاھىدە گەۋدىلىك بولدى. يازغۇچى نېفىتلىك ئەدەبىياتىدا يىرىك ئەسەر (رومان) بولماسلىقتەك تارىخقا تۇنجى بولۇپ ئوت ئېچىپ، ئون يىلغا يەتمىگەن ۋاقىت ئىچىدە بەدىئىي ۋە ئىجتىمائىي قىممىتى بىرقەدەر يۇقىرى بولغان ئالتە پارچە روماننى روياپقا چىقىرىپ ئۆزىنىڭ پەۋقۇلئاددە تالانتىنى ۋە تىرىشچان، ئىزدىنىشچان پەزىلىتىنى نامايان قىلدى. كىشىنى ھەممىدىن بەكرەك سۆيۈندۈرىدىغىنى شۇكى، يازغۇچى بۇ رومانلاردا نېفىتلىكنىڭ بارلىققا كېلىشى ۋە تەرەققىي قىلىشىغا زور تۆھپىلەرنى قوشقان، نېفىتلىكتىكى ھەر مىللەت خەلقىگە باياشات تۇرمۇش ئاتا قىلىش ئۈچۈن يۈرەك قېنىنى سەرپ قىلغان بىر تۈركۈم تارىخىي شەخسلەرنىڭ بەدىئىي ئوبرازىنى مۇۋەپپەقىيەتلىك يارىتىپ، ئۇلارغا مەنىۋى ئابىدە تىكلەپ بەردى. بىز يازغۇچىنىڭ «خىزىرغا يولۇققان ئاتا» ناملىق رومانى ئارقىلىق كىشىلەر تەرىپىدىن «قارامايدىكى تۇنجى پۇقرا»، «قاراماينىڭ تۇنجى شەھەر باشلىقى» دەپ تەرىپلىنىپ كېلىۋاتقان تارىخىي شەخس سېلىم بوۋاي ۋە ئۇ ياشىغان تارىخىي شارائىت ھەققىدە چوڭقۇر چۈشەنچىگە ئىگە بولساق، «چۆلدىكى چوغ−ۋارىس‹ھۆكۈمەت›» ناملىق رومانى ئارقىلىق نېفىتلىكتىكى ھەر مىللەت خەلقىنىڭ قەلبىدىن چوڭقۇر ئورۇن ئالغان قابىل رەھبەر، ئىستىداتلىق نېفىت خىمىيە مۇتەخەسسسى، يېتىلگەن شائىر ۋارىسجان تۇردى ھەققىدە چوڭقۇر ۋە ئەتراپلىق چۈشەنچىگە ئىگە بولىمىز.
تالانتلىك يازغۇچىلار خۇددى دېڭىزغا چۈشۈپ جەۋاھىرات ئىزدەۋاتقان ماھىر غەۋۋاسلاردەك رېئال تۇرمۇشنىڭ ئەڭ چوڭقۇر قاتلاملىرىغىچە سىڭىپ كىرىپ، تۇرمۇشنىڭ رەڭگارەڭ كارتىنىلىرىدىن بۈيۈك مەنالارنى ئىزدەيدۇ؛ خۇددى ھەسەل ھەرىلىرىدەك ھاياتنىڭ تۈرلۈك-تۈمەن سىر-ھېكمەتلىرىدىن شىرنە يىغىپ، ئۆز خەلقىنىڭ مەلۇم بىر تارىخىي دەۋرىدە بەلگىلىك ئەھمىيەتكە ئىگە ئۇلۇغ ئىشلارنى قىلىپ خەلق قەلبىدىن چوڭقۇر ئورۇن ئالغان كىشىلەرگە مەنىۋى ئابىدىلەرنى تىكلەيدۇ، ئۆتكۈر قەلىمى ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ ئۇلارغا بولغان يۈكسەك ھۆرمىتىنى، چوڭقۇر سېغىنىش ھېسسىياتىنى ئىپادىلەپ، ئۇلارنىڭ ئۆلمەس ئوبرازىنى بارلىققا كەلتۈرىدۇ. ئەدەبىياتىمىزنىڭ ئالتۇن بەتلىرىنى ۋاراقلايدىغان بولساق، يازغۇچى پەرھاد جىلان «مەھمۇت قەشقىرى» رومانى ئارقىلىق خەلقىمىزنىڭ 11-ئەسىردە ياشاپ ئۆتكەن بۈيۈك تىلشۇناس ئالىمى مەھمۇت قەشقىرىنىڭ گىگانت ئوبرازىنى بارلىققا كەلتۈرگەن، بىز بۇ رومان ئارقىلىق مەھمۇت قەشقىرى ياشاپ ئۆتكەن قاراخانىيلار سۇلالىسىنىڭ دۆلەت تۈزۈلمىسى، ئىقتىسادىي قۇرۇلمىسى، جەمئىيەت ئەھۋالى، مەدەنىيەت ۋە ئەدەبىيات-سەنئەت ئەھۋالى، ئىشلەپچىقىرىش ۋە تۇرمۇش ئەھۋالى توغرىسىدا چوڭقۇر چۈشەنچىگە ۋە ئەتراپلىق بىلىمگە ئىگە بولىمىز. يازغۇچى خېۋىر تۆمۈر «بالدۇر ئويغانغان ئادەم» ناملىق رومانى ئارقىلىق خەلقىمىزنىڭ پەخىرلىك ئوغلانى، مەشھۇر ئىنقىلابىي شائىر ئابدۇخالىق ئۇيغۇرنىڭ ئۆلمەس ئوبرازىنى بارلىققا كەلتۈرگەن، بىز بۇ رومان ئارقىلىق يېڭى دېموكراتىك ئىنقىلاپ مەزگىلىدىكى شىنجاڭنىڭ ئومۇمىي ۋەزىيىتى، چىرىك ھاكىميەتنىڭ رەزىل سىياسىتى، زۇلمەتلىك رېئاللىق قوينىدىكى خەلق ئاممىسىنىڭ ئېچىنىشلىق مۇڭ-زارى ھەققىدە بىرقەدەر چوڭقۇر چۈشەنچىگە ۋە تارىخىي بىلىمگە ئىگە بولىمىز. يازغۇچى ئارسلان تالىپ سېلىم بوۋاي ئوبرازىنى يارىتىش جەريانىدىكى مول تۇرمۇش تەجرىبىسى ۋە پىشقان يېزىقچىلىق ماھارىتىنى ئىشقا سېلىپ ئۇيغۇر بۈگۈنكى زامان نېفىت خىمىيە سانائىتىگە ئۆچمەس تۆھپىلەرنى قوشقان، خەلق قەلبىدە «ۋارىس ھۆكۈمەت» دەپ مەڭگۈلۈك نام قالدۇرغان، پىشقان نېفىت خىمىيە مۇتەخەسسىسى، ئالىي ئىنژېنېر، قابىل رەھبەر، ئەدەبىيات سەنئەتنىڭ سادىق قوللىغۇچىسى، يېتىلگەن شائىر ۋارىسجان تۇردىنىڭ مەنىۋى ھەيكىلىنى قاتۇرۇپ چىقتى. يازغۇچى ۋارىسجان تۇردىنىڭ ئۆزىگە خاس خاراكتېرىنى ۋە ئۇنىڭ «ۋارىس ھۆكۈمەت» دەپ ئاتىلىشتىن بۇرۇنقى ۋە كېيىنكى ئىش-ۋەقەلەرنى چىن ۋە ھەقىقىي يورۇتۇپ بېرىش ئۈچۈن، بىرىنچىدىن، ۋارىسجاننىڭ ئەينى يىللاردىكى دوستلىرى، خىزمەتداشلىرى، ئۇرۇق-تۇغقانلىرى، شۇنداقلا ئەينى يىللاردا ۋارىسجاننىڭ شاپائىتىگە ئېرىشكەن ھەر مىللەت نېفىتچىلىرىنى بىر-بىرلەپ زىيارەت قىلىپ بىرىنچى قول ماتېرىيالغا ئېرىشكەن. ئىككىنچىدىن، يازغۇچى ۋارىسجاننىڭ ئەينى يىللاردا ئۆزىگە قىلغان گەپ-سۆزلىرىنى، چاقچاقلىرىنى بىر-بىرلەپ ئەسكە ئېلىپ، قەلبىگە چوڭقۇر ئورناپ كەتكەن گەۋدىلىك، گىگانت سىيماسىنى كۆز ئالدىغا كەلتۈرۈپ، ئۇنىڭ سۆلەتلىك جىسمىنى خۇددى ئۇستا رەسساملاردەك سىزىپ چىقىشقا ھەرىكەت قىلغان. ئۈچىنچىدىن، ۋارىسجاننىڭ ئەينى يىللاردىكى ئۆزى يالغۇز ياكى كوللېكتىپ چۈشكەن رەسىملىرىنى يىغىپ-توپلاشقا، ئاشۇ رەسىملەر ئارقىلىق ۋارىسجاننىڭ پورتېرىتىنى تەتقىق قىلىشقا تىرىشقان. تۆتىنچىدىن، ۋارىسجاننىڭ ئەينى يىللاردىكى دۆلەت ۋە ئاپتونوم رايون رەھبەرلىرى بىلەن بولغان قويۇق مۇناسىۋىتىنى قېزىپ چىقىپ، ئۇنىڭ شۇ چاغدىكى ئىجتىمائىي مۇناسىۋىتى، ئابروي-ئىناۋىتى ھەققىدە ماتېرىيال توپلىغان. بەشىنچىدىن، ئۇنىڭ تېيىپجان ئېلىيوف قاتارلىق شائىر-يازغۇچىلار بىلەن بولغان قويۇق دوستلۇق مۇناسىۋىتىنى ئالاھىدە تىلغان ئېلىپ، ۋارىسجان تۇردىنىڭ ئەدەبىيات-سەنئەتكە ھېرىسمەن، ئەدەبىيات-سەنئەت خادىملىرىنى قوللايدىغان خاراكتېرىنى دەلىللەپ چىققان. دېمەك، يازغۇچى ۋارىسجان تۇردىغا مۇناسىۋەتلىك ئەڭ كىچىك ھالقىلارغىچە قېدىرىپ تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغان.
«چۆلدىكى چوغ−ۋارىس‹ھۆكۈمەت›» تېگى-تەكتىدىن ئالغاندا بىر تارىخىي رومان. روماندا تەسۋىرلەنگەن ۋارىسجان گەرچە ئۇزۇن تارىخنىڭ گۇۋاھچىسى بولمىسىمۇ، ئۇنىڭ ئارىمىزدىن كەتكىنىگە ئانچە ئۇزۇن ۋاقىت بولمىغان بولسىمۇ، ئەمما يازغۇچى ئارسلان تالىپ ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك ھەربىر دېتال، ھەربىر ئېلېمېنېتنىڭ تارىخىي پاكىت جەھەتتىن چىن ۋە ھەقىقىي بولۇشىنى تىرىشىپ ئەمەلگە ئاشۇرغان. يازغۇچى روماننى نوقۇل ھالدىكى بىر تەزكىرەگە ئايلاندۇرۇپ قويماستىن، بەلكى تارىخ بىلەن بەدىئىيلىك زىچ بىرلەشكەن ھەقىقىي مەنىدىكى تارىخىي رومانغا ئايلاندۇرۇپ چىققان. مۇتەپپەككۇر لېسسىن: «تارىخىي تېمىدا يېزىلغان رومان چىن مەنىسىدىن ئېيتقاندا، ھەم ھەقىقىي تارىخ، ھەم بەدىئىي ئەسەر بولۇشى، يەنى تارىخشۇناسلىق بىلەن رومانچىلىق سەنئىتىنىڭ جانلىق بىرىكمىسى بولالىشى، ھەممىدىن ئاۋۋال تارىخىي چىنلىقنى ئاساس ۋە ئالدىنقى شەرت قىلىشى لازىم. مۇنداق ئەسەر مۇئەللىپتىن ھەم تارىخ ئىچىگە چوڭقۇرلاپ كىرىشنى، ھەم تارىخ ئىچىدىن يۇلقۇنۇپ چىقىپ كېتىش ماھارىتى بولۇشنى تەلەپ قىلىدۇ.» دېگەنىدى. مۇشۇ مەنىدىن ئېيتقاندىمۇ، يازغۇچى ئارسلان تالىپ «چۆلدىكى چوغ−ۋارىس‹ھۆكۈمەت›» نى بىر تەرەپتىن، ۋارىسجانغا مۇناسىۋەتلىك بارلىق تارىخىي پاكىتلارنى تارىخىي چىنلىق نۇقتىسىدىن قېزىپ چىققان، يەنە بىر تەرەپتىن، بەدىئىيلىك جەھەتتىن كۆپ ئىزدەنگەن، روماننىڭ بەدىئىي قۇرۇلمىسى ۋە تىلىغا كۆپ كۈچ سەرپ قىلغاندىن سىرت، تەپسىلاتلار تەسۋىرىنىڭ زامان ۋە ماكان جەھەتتىن بىردەكلىككە ئىگە بولۇشىنى تىرىشىپ ئەمەلگە ئاشۇرغان، پېرسوناژلارنىڭ مىجەز-خاراكتېرىنى، بولۇپمۇ پسىخىكىسىنى قېزىپ چىقىشقا ئالاھىدە كۈچ سەرپ قىلغان. خەلق مەنپەئىتىنى ھەممىدىن ئەلا بىلىدىغان، بارلىقىنى نېفىت خىمىيە سانائىتىگە بېغىشلىغان ۋارىسجاننىڭ خەلقپەرۋەر خاراكتېرى بىلەن ئۇنىڭ ھەم قوپال، ھەم چاقچاقچى خاراكتېرىنى قېزىپ چىقىشقا ئالاھىدە كۈچىگەن. بىز ۋارىسجان خاراكتېرىنى ئەستايىدىل تەتقىق قىلىدىغان بولساق، ئۇنىڭ قوپاللىق ئىچىدىكى تۈز كۆڭۈللۈكىنى، باشقىلارغا قىلچە ئاداۋەت ساقلىمايدىغان ئەپۇچان، كەڭ قورساق خاراكتېرىنى روشەن ھېس قىلىپ يېتەلەيمىز.
روماندا تەسۋىرلەنگەن ۋارىسجان ئاران تۆتىنچى سىنىپقىچىلا ئوقۇيالىغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇ ئۆزىنىڭ ئاجايىپ زور تىرىشچانلىقى ۋە چېچەنلىكى بىلەن تىرىشىپ ئۆگىنىپ ئالىي ئىنژېنېرلىق سەۋىيىسىگە يەتكەن پىشقان نېفىت خىمىيە مۇتەخەسسسى، قابىل قۇرۇلۇش لايىھىلىگۈچى. ئۇ 1950-يىللارنىڭ بېشىدىلا ئۆزىنىڭ پەۋقۇلئاددە تەشكىللەش ۋە باشقۇرۇش قابىلىيىتى، مول كەسپىي تەجرىبىسىگە تايىنىپ ئىلگىرى-كېيىن بولۇپ شىنجاڭ نېفىت باشقۇرۇش ئىدارىسىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى، ئىدارە-شەھەرلىك پارتكومنىڭ مۇئاۋىن شۇجىسى، ئاپتونوم رايونلۇق نېفىت خىمىيە ئىدارىسىنىڭ باشلىقى، ئاپتونوم رايونلۇق مەسلىھەتچىلەر كومىتېتىنىڭ ئەزاسى قاتارلىق ۋەزىپىلەرنى ئۆتىگەن. «مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى» مەزگىلىدە، نېفىتلىكنىڭ ھەرقايسى ئىش ئورۇنلىرىدا ھۆكۈمەتسىزلىك، تەشكىلسىزلىك شامىلى كۆتۈرۈلۈپ، ھەر مىللەت نېفىت ئىشچىلىرى ئارىسىدا بوشاڭلىق، بىپەرۋالىق، ھورۇنلۇق، قىيداش «كېسىلى» ئەۋج ئالغاندا، ئۇ يۈرەكلىك ھالدا ئوتتۇرىغا چىقىپ ئىنتايىن كەسكىنلىك بىلەن «مانا مەن ھۆكۈمەت!» دەپ مەيدىسىگە مۇشتلىغان ھەمدە ئىشلەپچىقىرىشنى ئوڭۇشلۇق يۈرۈشلەشتۈرگەن. ئۇنىڭ بۇ خىل مەردانىلىقى، كەسكىنلىكى، تەشكىللەش، ئۇيۇشتۇرۇش ۋە باشقۇرۇش قابىلىيىتى مەركەز ۋە ئاپتونوم رايون رەھبەرلىرىنىڭ ئالاھىدە دىققىتىنى تارتقان ھەمدە جۇڭگو كوممونىستىك پارتىيىسى 10-نۆۋەتلىك خەلق قۇرۇلتىيىنىڭ ئالاھىدە ۋەكىلى سۈپىتىدە بېيجىڭغا چاقىرتىلىپ، قۇرۇلتاي ھەيئەت رىياسىتىنىڭ ئەزالىرى قاتارىدا رەئىس سەھنىسىدىن ئورۇن ئالغان. دېمەك، ۋارىسجان تامامەن ئۆزىنىڭ تىرىشچانلىقىغا تايىنىپ ئاشۇنداق شان-شەرەپلەرگە ۋە ئابروي-ئىناۋەتكە ئىگە بولالىغان، ئۆزىنىڭ ئاجايىپ قەيسەرلىكى، سەزگۈرلىكىگە تايىنىپ يۈرەكلىك ھالدا «ھۆكۈمەت دېگەن مانا مەن!» دەپ كۆكرەك كېرىپ ئالدىغا چىقالىغان ھەمدە نېفىت ئىشلەپچىقىرىشىنى ئوڭۇشلۇق يۈرۈشلەشتۈرەلىگەن. ئۇ ھاياتىنىڭ ئاخىرىغىچە «ۋارىس ھۆكۈمەت» دېگەن بۇ پەخىرلىك نامغا يۈز كېلەلىگۈدەك خىزمەتلەرنى ئىشلەپ خەلق قەلبىدىن مەڭگۈلۈك ئورۇن ئالالىغان.
بىز ۋارىسجان ئوبرازىنى تېخىمۇ ئەستايىدىل قېزىپ كۆرىدىغان بولساق، ئۇ يالغۇز بىر قابىل رەھبەر بولغاندىن تاشقىرى، ئۇ يەنە ئۇستا رەسسام، ئۇستا ئاشپەز ۋە ماھىر ياغاچچى، ئۇنىڭ خاراكتېرىدىن ئەپۇچانلىقنىمۇ، قوپاللىقنىمۇ تاپقىلى بولىدۇ، ھەتتا ھاراققا، چاقچاققا ئامراقلىقنىمۇ قېزىپ چىقىشقا بولىدۇ. ئۇنىڭدىكى ئەپۇچانلىق، كەڭ قورساقلىقتىن ئىبارەت ئالىيجاناپ پەزىلەت بىزنى بەكرەك قايىل قىلىدۇ ھەمدە ئۇنىڭغا بولغان ھۆرمىتىمىزنى بەكرەك قوزغايدۇ. ئۇ ئىلگىرى-ئاخىر بولۇپ بىرنەچچە قېتىم كۈرەش قىلىنغاندا، ئۆزىگە ھۇجۇم قىلىپ يوق بەتناملارنى چاپلىغانلارغا، سازايى قىلىپ تارتىپ چىقارغانلارغا، ھەتتا باقىيوفتەك شامالنىڭ يۆنىلىشىگە قاراپ ئۇسسۇل ئوينايدىغان ئىككى يۈزلىمىچى كىشىلەرگە قىلچە ئاداۋەت ساقلىمايدۇ. ئەكسىچە، ئۇلارنىڭ قىلمىش-ئەتمىشلىرىنى كەچۈرۈۋېتىدۇ، ئۇلاردىن ئۆچ ئالمايدۇ.
«-ھېلىقى چاغدا، سىزگە قالپاق كىيدرۈپ سازايى قىلغاندا، سىز خىزمەت سەۋەبىدىن ئاز-تولا رەنجىتىپ قويغانلار، سىزدىن ئۆچىنى ئالالماي پەيت كۈتۈپ يۈرگەنلەر دەردىنى ئوبدانلا چىقىرىۋالدى، خىزمىتىڭىز ئەسلىگە كەلگەندە بولسا، سىزنى سۆرەپ يۈرۈپ سازايى قىلغانلار، مۇشتلىغانلار، قولىڭىزنى قايرىپ باغلىغانلار ئۆيىڭىزگە ھەممىدىن بۇرۇن يوقلاپ كىرىپ، كۈچۈكلىنىپ، خۇشامەت قىلىپ، پۇت-قولىڭىزنى ئۇۋىلاپ، قىلىدىغانغا قىلىق تاپالماي كېتىشتى، لېكىن سىز ئۇلارنىڭ ھېلىقى ئىشلىرىنى يۈزىگە سالمىغاننى ئاز دەپ، زادىلا ئاداۋەت تۇتماي، ئۇلارنى ياخشى ھاراقلىرىڭىز بىلەن مېھمان قىلدىڭىزغۇ؟-دېدى قېيۇم مۇزغا ئايلانغان يولدا ماشىنىنىڭ سۈرئىتىنى ئاستىلىتىپ كېتىۋېتىپ.
-پۇشايمان قىلغاندىكىن، خاتالىقىنى تونۇدى دېگەن گەپ،-دېدى ۋارىسجان تاماكىسىنىڭ تۈتۈنىدىن ھالقا چىقىرىپ تۇرۇپ،- شۇڭا ئۇلارنىڭ كۆڭلىنى ئايىغۇم كەلدى. مانا بۇنى «ياخشىلىققا ياخشىلىق ھەر كىشىنىڭ ئىشىدۇر، يامانلىققا ياخشىلىق ئەر كىشىنىڭ ئىشىدۇر» دەيمىز.» (رومان، 56-،57-بەتلەر)
ئەگەر بىز ۋارىسجاننىڭ شۇ چاغدىكى ھوقۇق-ئىمتىيازىنى، قوپاللىقىنى نەزەردە تۇتۇپ ھۆكۈم قىلىدىغان بولساق، ئۇ باقىيوفتەك ئىككى يۈزلىمىچى تەخسىكەشلەرنى دەسسەپ-تۈكۈرسىمۇ ئازراقمۇ غەلىتىلىك ھېس قىلمىغان بولاتتۇق. ئەمما ۋارىسجاننىڭ ۋۇجۇدىدىكى ئەپۇچانلىقتىن ئىبارەت ئالىيجاناپ ئىنسانىي خىسلەت بۇ ئىللەتنى ئۇنىڭغا يېقىن يولاتمايدۇ. ئەكسىچە، ۋارىسجان كۆز ئالدىمىزدا تېخىمۇ قاۋۇل، تېخىمۇ ھەيۋەت، تېخىمۇ نۇرانە ھالەتتە گەۋدىلىنىدۇ. كۆڭلىمىزدە ھەرقانداق بىر رەھبىرىي كادىرنى ۋارىسجاندەك ئاق كۆڭۈل، سەمىمىي، خۇشچاقچاق، ئەپۇچان، كەسكىن، چارە-تەدبىرلىك بولسىكەن، دەپ ئۈمىد قىلىمىز.
ھەرقانداق بىر مىللەتنىڭ ئالىم-ئۆلىمالىرى، ئەدىب-سەنئەتكارلىرى شۇ مىللەت كىشىلىرىنىڭ بىردەك ھۆرمەت قىلىشىغا ئېرىشسە، شۇ مىللەتنىڭ مەدەنىيىتى، پەن-تېخنىكىسى ۋە ئەدەبىيات-سەنئىتى جۇش ئۇرۇپ راۋاجلىنىدۇ. ئالىم-ئۆلىمالىرىنى، يازغۇچى-شائىرلىرىنى بىلمىگەن، قەدىرلىمىگەن، ھۆرمەتلىمىگەن مىللەتنىڭ بۈگۈنى ۋە ئەتىسى قاراڭغۇ بولىدۇ. ۋارىسجاننىڭ قەلبىمىزنى لال قىلىدىغان يېرى شۇكى، ئۇ مىللەتنىڭ تارىخىي مەدەنىيىتىنى بىلىشكە قىزىققاندىن سىرت، يەنە خەلقىمىزنىڭ ئالىم-ئۆلىمالىرىنى، يازغۇچى-شائىرلىرىنى چوڭ بىلىدۇ، قەدىرلەيدۇ، ھۆرمەتلەيدۇ، قولىدىن كېلىشىچە قوللاپ قۇۋۋەتلەيدۇ. ئۇ قارامايدىكى يازغۇچى-شائىرلارنى تەربىيىلەشكە، ساپاسىنى ئۆستۈرۈشكە، ئاتاقلىق يازغۇچىلارنى بىلەن ئۇچراشتۇرۇپ نەزەر دائىرىسىنى كېڭەيتىشكە ئالاھىدە كۆڭۈل بۆلىدۇ. ئۇ باقىيوفقا ئاتاقلىق شائىر تېيىپجان ئېلىيوفنىڭ قارامايغا كېلىدىغانلىقىنى ئېيتقاندا، باقىيوف ئىنتايىن خۇشامەت بىلەن: «زىياپەتكە قايسى ساھەدىكى باشلىقلارنى چاقىرىمىز، تىزىمىنى دەپ بەرسىلە» دېگەندە، ئۇ ئاچچىق بىلەن قولىنى شىلتىپ: «بۇ زىياپەتكە باشلىق چاقىرمايمەن، قاراماينىڭ يازغۇچى، شائىر، ھەۋەسكارلىرىدىن چاقىرىمەن، ئاتاقلىق شائىرىمىز تېيىپجان بىلەن بىر سورۇندا ئولتۇرۇپ بىزنىڭ شائىرلىرىمىزنىڭمۇ كۆزى ئېچىلىپ قالسۇن، ئەدەبىياتتىن خەۋەرسىز باشلىقلارنى يىغىۋېلىپ ئەدەبىياتنىڭ گېپىنى قىلىپ ئولتۇرساڭ ئۇلارغىمۇ خۇشياقمايدۇ» (رومان، 171-، 172-بەتلەر) دەپ رەددىيە بېرىدۇ. بىز روماندىن بۇ قۇرلارنى ئوقۇغىنىمىزدا ۋۇجۇدىمىزنى ئىختىيارسىز تاتلىق سېزىم ئۆز قوينىغا ئالىدۇ. ھەممىلا رەھبەرنى ۋارىسجانغا ئوخشاتقىمىز كېلىدۇ.
رەھبەرنى خەلق سايلايدۇ، خەلق سايلىغان، خەلق ئېتراپ قىلغان رەھبەرلەرلا ھەقىقىي «خەلق چاكىرى» بولالايدۇ. خەلق ئۈچۈن ھەق-ئادالەت ياقىلىمىغان، خەلق ئۈچۈن ياخشى ئىش، ياخشى ئەمەل قىلمىغانلار «خەلق چاكىرى» بولۇشقا مۇناسىپ كەلمەيدۇ. قۇرۇق سۈر-ھەيۋە، پوپوزا ۋە مۇشتۇمزورلۇق ئاستىدا ئېلىپ بېرىلغان زوراۋانلىق ھامىنى بىر كۈنى ھالاك بولىدۇ. بىز «چۆلدىكى چوغ−ۋارىس‹ھۆكۈمەت›» نى ئەستايىدىل قازىدىغان بولساق، ۋارىسجاننىڭ كىبىر-تەماننادىن خالىي ئادەم بولسىمۇ، لېكىن سەل قوپالراق ئادەم ئىكەنلىكىنىمۇ ھېس قىلىپ يېتىمىز. ئەمما ئۇنىڭ بۇ قوپاللىقى قەلبىمىزنى ئاچچىق سېزىمگە ئەمەس، بەلكى تاتلىق سېزىمگە ئىگە قىلىدۇ. چۈنكى ئۇنىڭ قوپاللىقى ئۇنىڭ خەلقپەرۋەرلىك، خىزمەت سۆيەرلىك پەزىلىتى بىلەن چەمبەرچاس بىرىكىپ كەتكەن. شۇڭا ئۇنىڭ قوپاللىقى ئالىيجاناپ پەزىلەتلىرى ئالدىدا ھېچنېمىگە ئەرزىمەس نەرسىگە ئايلىنىپ قالىدۇ.
«-ئاجايىپ ئۇلۇغ پىلانلارنى قىلىدىكەنلا،-دېدى باتۇر غېنى ۋارىسجاننىڭ ھاياجانلىق نۇتقىدىن تەسىرلىنىپ،-سىلىنى «خەلقپەرۋەر كادىر»، «ئەلنىڭ غېمىدىلا يۈرىدىغان كادىر» دېگىنى خاتا ئەمەسكەن جۇمۇ.
-خەلق بولمىسا باشلىقمۇ بولمايدۇ،-دېدى ۋارىسجان ئالدىغا تىكىلىپ ئولتۇرغان ھالدا سالماق قىياپەتتە سۆزلەپ،-باشلىق دېگەن ئەلنىڭ چاكىرى، ئەلنىڭ يولباشلىغۇچىسى، دېگەن گەپ، سېنى ھۆكۈمەت ئاشۇ ئەلنىڭ خىزمىتىنى ياخشى قىلسۇن، ئۇلارغا توغرا يېتەكچىلىك قىلسۇن، ئۇلارغا ھەقىقىي بەخت ياراتسۇن، دەپ مۇشۇ ئورۇنغا قويغاندىكىن، ئۇلار ئۈچۈن ئەمەلىي ئىش قىلىشىڭ كېرەك. ئەلدىن ئايرىلغان كادىرنىڭ ھالىغا ۋاي!...
-توغرا دېدىلە،-دېدى باتۇر غېنى يۈرىكىدە بىر خىل ھاياجاننىڭ غەليان كۆتۈرۈۋاتقانلىقىنى ھېس قىلىپ،-بەزى كىشىلەر «ۋارىسجان بەك قوپال ئادەم، ئۇنىڭغا ماشىنا ھەيدىمەك بەك تەس» دېۋىدى، ئەمدى قارىسام، سىلى بەك ئوچۇق-يورۇق ئادەمكەنلا، سىلىگە ماشىنا ھەيدەش بەك كۆڭۈللۈك ئىش ئىكەن.
-راست، بەزىدە قوپاللىشىپ قالىمەن،-دېدى ۋارىسجان يىراقلارغا تىكىلگەن ھالدا،-ئۇ قانداق چاغ بىلەمسەن؟ مەن بۇيرۇغان خىزمەت ياخشى ئورۇندالمىسا، خىزمەتتە سۆرەلمىلىك قىلىنسا ياكى ئاشۇ ئىشتا سەۋەنلىك كۆرۈلسە، بۇنداق چاغلاردا مېنىڭ ئۇيقۇممۇ قاچىدۇ، گېپىممۇ قاتتىق-قۇرۇق چىقىپ كېتىدۇ، كېچە-كۈندۈز ئىشلەپ كېتىمەن، مۇشۇنداق چاغلاردا بىرمۇنچە ئادەمنى رەنجىتىپ قويىمەن.» (رومان، 250-، 251-بەتلەر)
دېمەك، ۋارىسجاننىڭ ئەلنىڭ مەنپەئىتىنى ھەممىدىن ئۈستۈن ئورۇنغا قويىدىغان ئېسىل مىجەزى ئۇنىڭ قوپاللىقىنى تامامەن يېپىپ كەتكەن. ئۇنىڭ بۇيرۇق-كۆرسەتمىلىرى شۇنداق ئورۇنلۇق ۋە دەل جايىدا ئىكەنكى، بىز ئىختىيارسىز ھالدا ئۇنىڭغا قايىل بولماي تۇرالمايمىز. «ۋارىس ھۆكۈمەت» دېگەن بۇ نام خۇددى ئالتۇن ئۈزۈككە ياقۇت كۆز ماسلاشقاندەك ئۇنىڭ ئىسمى-جىسمىغا، بولۇپمۇ ئاشۇ قوپال مىجەزى بىلەن ئېگىز ۋە قاۋۇل بەستىگە شۇنداق ياراشقان. شۇڭلاشقا ئۇنىڭ بۇيرۇقىغا خىلاپلىق قىلغۇچىلارنى ئىختىيارسىز سۈر باسىدۇ. ئەمما ئۇنىڭ ئولتۇرسا-قوپسا خەلق ئۈچۈن ئۈن-تىنسىز خىزمەت قىلىش روھى، خەلق مەنپەئىتىنى ھەممىدىن ئەلا بىلىش پەزىلىتى ئۇنىڭغا بولغان ھۆرمىتىمىزنى، قايىللىقىمىزنى قوزغايدۇ.
ئادەمدە ئاز-تولا يۇمۇرىستىك خاراكتېر بولسا پسىخىكىلىق تەڭپۇڭلۇقنى تەڭشىگىلى، ھېرىش-چارچاشنى يېنىكلەتكىلى ياكى ئارىدىكى جىمجىتلىقنى، ئۇقۇشماسلىقنى، سوغۇقچىلىقنى مەلۇم دەرىجىدە ئوڭشىغىلى، كەيپىياتنى مەلۇم دەرىجىدە يۇقىرى پەللىگە كۆتۈرگىلى بولىدۇ. دېمەك، يۇمۇرىستىك خاراكتېر ئادەم پسىخىكىسىنى تەڭشەپ تۇرىدىغان تەڭشەك، لېكىن بۇ خىل تەڭشەك ھەرقانداق ئادەمدە بولۇۋەرمەيدۇ. بىز ۋارىسجان ئوبرازىنى يەنىمۇ چوڭقۇرلاپ تەتقىق قىلىپ كۆرىدىغان بولساق، ئۇنىڭ تەبىئىيتىدە چاقچاقخۇمارلىق ئېلېمېنتلىرىمۇ يەتكۈدەك تېپىلىدۇ. گەرچە ئۇ يۇقىرى دەرىجىلىك رەھبەر بولسىمۇ، قىلچە كىبىر-تەمەنناسىز ھالدا چوڭ-كىچىككە ئوخشاش مۇئامىلە قىلىدۇ. يۇمۇرلۇق سۆزلىرى ئارقىلىق باشقىلارنى ئۆزىگە قارىتىدۇ، ئارىدىكى سۈرلۈك، سوغۇق كەيپىياتنى بىردىنلا جانلاندۇرۇۋېتەلەيدۇ. ئۇ ھەمىشە خەلقىمىزنىڭ پەخىرلىك شائىرى تېيىپجان ئېلىيوف بىلەن قىزغىن چاقچاق قىلىشىدۇ ھەمدە ئۆزىنىڭ چوڭقۇر دوستلۇق خاراكتېرىنى ئىپادىلەيدۇ.
«-ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم قەدىرلىك ئېگىز بويلۇق، قارا كۆزلۈك، خۇمار سۆزلۈك، ئاپئاق يۈزلۈك جانابلىرى،-دېدى قارشى تەرەپ غاژىلداق بىر ئاۋازدا،-تەنلىرى سالامەت، مىجەزلىرى ئالامەت، خىزمەتلىرى كارامەت كېتىۋاتقاندۇ؟
-ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام قارىيكا،-دېدى ۋارىسجان تېلېفون بەرگەن كىشىنىڭ چاقچىقىدىن ئۇنى تونۇۋېلىپ،-بەكمۇ ئۇزۇن قىرائەت قىلىپ كەتلىغۇ، قارىغاندا ئاخشامقى ھەلەپنىڭ سامىنى جىقراق بولۇپ كېتىپ، سوغۇقلىرى ئېشىپ كېتىپتۇ-ھە، شۇڭا توختىماي مۆرەپ كەتتىلە.
-ئەتىگەندە ھەلەپ بەرمەي، تازا يىراق بىر جاڭگالنىڭ قارا يانتىقىدىن بېرىپتىكەن، ئاچ قالدىم،-دېدى قارشى تەرەپ چاقچاق قىلىپ،-سىلىگە ئەۋەتەي دېسەم يول يىراق.
-ئاچ قالغىنىڭلا يامان بوپتۇ، قارىغاندا كېچىچە ئوبدانراق كۆيىشىيەلمەي قالغان ئوخشايسىلەر-ھە،-دېدى ۋارىسجان چاقچاقتىن قايتقۇسى كەلمەي،-بولمىسا بىزنىڭ جاڭگالدىكى ئوتلاققا كېلىڭلار، ياخشى خاماننىڭ سامىنى بىلەن ئوخشىتىپ ھەلەپ ئېتىپ بېرىمەن، سامىنى غۇلجىنىڭ بىنەملىرىدە ئۆسكەن بۇغداينىڭ، بوغۇزى سىلىنىڭ بېلىڭلىدەك ئىنچىكە ئاق چۈجگۈن قوناقنىڭ جۇمۇ.
-سامانغا يانتاق ئارىلاشتۇرۇۋەتمىگەنسىلەر-ھە،-دېدى قارشى تەرەپ بوش كەلمەي،-سىلىنىڭ يۇرتتا يانتاق كۆپ بولغاندىكىن، سامان ئاز كېلىپ قالدىمىكىن دەيمىنا، نىيىتىڭلارنى ئالا قىلماڭلار جۇمۇ.
-ئالا دېگەن سىلىنىڭ جەمەتتە جىقراق،-دېدى ۋارىسجان قاقاقلاپ كۈلۈپ كېتىپ،-بىزنىڭ جەمەت سېرىقراق كېلىدۇ.» (رومان، 158-، 159-بەتلەر)
يازغۇچى ۋارىسجاننىڭ تېيىپجان ئېلىيوف قاتارلىق ئەل سۆيگەن شائىرلار بىلەن قويۇق دوستلۇق مۇناسىۋىتىنى، قىزغىن چاقچاقلىرىنى تەپسىلىي يېزىش ئارقىلىق، بىرى، ئوقۇرمەنلەرگە ۋارىسجان خاراكتېرىدىكى چاقچاقخۇمارلىقنى كۆرسىتىپ بەرسە، يەنە بىرى، ئۇنىڭ شائىر، يازغۇچىلار بىلەن بولغان ئالاقىسىنىڭ قويۇقلىقىدىن، ئەدەبىيات سۆيەرلىكىدىن بېشارەت بېرىدۇ. روماندا يازغۇچى ۋارىسجاننىڭ يالغۇز شائىر، يازغۇچىلار بىلەن بولغان دوستانە مۇناسىۋىتىنىلا يېزىپ قالماستىن، بەلكى يەنە ئۇنىڭ خېلى ئىستىداتلىق شائىر ئىكەنلىكىنىمۇ مۇئەييەنلەشتۈرۈپ بەرگەن. ئۇنىڭ تېيىپجان ئېلىيوف بىلەن قىلىشقان مۇشائىرەلىرىدىن، «شىنجاڭ نېفىت گېزىتى» قاتارلىق مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلىنغان شېئىرلىرىدىن بۇ ھەقىقەتنى تونۇپ يېتىشكە بولىدۇ. ئۇنىڭ روماندا تىلغا ئېلىنغان تۆۋەندىكى رۇبائىيسى بۇ قارىشىمىزنى چوڭقۇر دەلىللەيدۇ:
ئىنساننىڭ ئۆمرى ئاز، خۇددى چاقماقتەك،
ھاياتنىڭ قانۇنى تۇغۇلماق-ئۆلمەك.
ساپ ۋىجدان-غۇرۇرنى بۇلغىماي ياشا،
چۈنكى يوق دۇنياغا قايتا تۆرەلمەك.
(رومان، 156-بەت)
بىز بۇ رۇبائىيدىن ۋارىسجاننىڭ شائىرلىق قەلەم ماھارىتىنىلا كۆرۈپ قالماي، يەنە ئۇنىڭ ھاياتىنى ۋەتەن ۋە خەلق مەنپەئىتى ئۈچۈن بېغىشلايدىغان، ئۆمرىنى ۋىجدان-غۇرۇر بىلەن ئۆتكۈزۈشكە ھەر ۋاقىت تەييار تۇرىدىغان ئالىيجاناپ پەزىلىتىنىمۇ كۆرۈپ ئۈلگۈرىمىز.
روماندا تەسۋىرلەنگەن ۋارىسجان ھەقىقەتەنمۇ «بىرگە ماھىر، كۆپكە قادىر» تالانت ئىگىسى. ئۇ ئۆزىدە باشقۇرۇش، يېتەكلەش ۋە لايىھىلەش ئىقتىدارىنى تولۇق ھازىرلىغان بىر قابىل رەھبەر بولۇشتىن تاشقىرى، يەنە يېتىلگەن شائىر، رەسسام، چاقچاقچى، ياغاچچى ھەم ئاشپەز. ئۇنىڭ بۇ ئارتۇقچىلىقلىرى ئۇنىڭ ھاراققا ئامراقلىقى ۋە قوپاللىقى ئالدىدا غايەت زور ئۈستۈنلۈككە ئىگە. شۇڭا ئۇنىڭ قابىلىيىتىگە خەلقمۇ قايىل، رەھبەرلىكمۇ قايىل.
«-مەن‹ئەلنىڭ ئوغلى بولساڭ›دېگەن تېمىدا بىر شېئىر يازىمەن!-دېدى ئەخمەت كامال ھاياجانلىنىپ،-چۈنكى بىزنىڭ بۇ رەھبىرىمىز ھەم شائىر، ھەم رەھبەر، يەنە تېخى قۇرۇلۇش ئىنژېنېرى.
-ھەم ياغاچچى، ھەم ئاشپەز،-دېدى ئابدۇسالاممۇ سۆز قېتىپ،-ئۇ يەنە مۇھىت ئاسراش مۇتەخەسسسى. بۇنداق يېتىشكەن ئادەمنى تاپماق تەس!» (رومان، 472-بەت)
ئۇلۇغ يازغۇچى لۇشۇن: «ئۆزىدىن باشقا ھېچكىم چۈشەنمەيدىغان تەسۋىرىي سۆزلەرنى ئەڭ ياخشىسى يازمىغان تۈزۈك» دەپ ئېيتقان. يازغۇچى ئارسلان تالىپ «چۆلدىكى چوغ−ۋارىس‹ھۆكۈمەت›» كە ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئەڭ ئاددىي، چۈشىنىشلىك تىل ئىبارىلىرىدىن ئوت يېقىشقا كۈچەپ ھەرىكەت قىلىپ، ۋارىسجان ھەم ئۇنىڭغا يانداشقان بىرقاتار پېرسوناژلارنىڭ ئۆزىگە خاس خاراكتېر ئالاھىدىلىكىنى يارقىن گەۋدىلەندۈرۈپ بەرگەن. بولۇپمۇ ئەسەر باش قەھرىمانى ۋارىسجان تۇردىنىڭ سۆز-ھەرىكىتى ۋە پسىخىكىسىغا ئالاھىدە كۈچىگەن، ئۇنىڭ تىلىدىكى ئىندىۋىدۇئاللىقنى ھەرىكەت خاسلىقى بىلەن جىپىسلاشتۇرۇپ تەسۋىرلەپ ۋارىسجاننىڭ ئەل قەلبىدىكى بۈيۈك ئوبرازىغا تېخىمۇ ھاياتىي كۈچ ئاتا قىلغان. بىز روماننىڭ تىل ئىپادىلەش ئۇسۇلىغا يېقىندىن دىققەت قىلىدىغان بولساق، روماندىن چۈشىنىكسىز، ئەبجەش تىللارنى كۆپ ئۇچرىتالمايمىز. دېمەك، رومان تىلى خەلقىمىزنىڭ ھەقايسى قاتلاملىرىدىكى ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئېستېتىك ئېھتىياجىغا تولۇق ئىمكانىيەت ھازىرلىغان.
بىز «چۆلدىكى چوغ−ۋارىس‹ھۆكۈمەت›» تىن ئىلگىرى ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىغا قاتناشقان ۋە بىرقانچە قېتىملىق كەسكىن جەڭلەرگە شاھىت بولغان، ئەلەمدىمۇ، قەلەمدىمۇ تەڭ كامال تاپقان بىر قابىل رەھبەرنىڭ ھاياتىنىڭ ئاخىرىغىچە نېفىتلىكنىڭ ئالدىنقى سېپىدە تۇرۇپ خەلق ئۈچۈن ھاياتىنى بېغىشلىغانلىقىدىن، ئالدىغا ھال ئېيتىپ كەلگەن ھەرقانداق بىر ھاجەتمەننىڭ ھاجىتىنى قولىدىن كېلىشىچە راۋا قىلىشقا تىرىشقانلىقىدىن ئىختىيارسىز سۆيۈنۈپ كېتىمىز، قەلبىمىزدە ئۇنىڭغا نۇرلۇق ئابىدە تىكلەيمىز. ئۇنىڭ مەنىۋى ھەيكىلىگە چوڭقۇر ئېھتىرام بىلدۈرىمىز. ئۇنىڭ قاراماي نېفىتلىكىنى ئېچىش، تەرەققىي قىلدۇرۇش يولىدا كۆرسەتكەن تىرىشچانلىقلىرى، جەنۇبىي شىنجاڭ خەلقىگە بەخت يارىتىش ئۈچۈن كۆرسەتكەن تۆھپىلىرى، بولۇپمۇ پوسكام نېفىت خىمىيە زاۋۇتىنى باش بولۇپ لايىھىلەپ قۇرۇپ چىقىش جەريانىدىكى بۈيۈك خىزمىتىگە ھەممىمىز ئىچ-ئىچىمىزدىن قايىل بولماي تۇرالمايمىز. يازغۇچى ئارسلان تالىپ ۋارىسجاننى ئەنە شۇنداق قىزغىنلىق بىلەن سۈرەتلىگەنكى، كۆز ئالدىمىزدا ئۇنىڭ ئېگىز بويلۇق، قوپال سۆزلۈك مەغرۇر قىياپىتى، سۈر-ھەيۋىسىمۇ، كۈلكە-چاقچىقىمۇ بار، ئەمما ۋۇجۇدىدا قىلچە كىبىر-تەمەنناسى، كۆڭلىدە قىلچە يامانلىقى يوق بۇ ئالىيجاناپ كىشىنىڭ نۇرانە ئوبرازى يارقىن گەۋدىلىنىدۇ.
رومان يازغۇچىدىن مول تۇرمۇش تەجرىبىسى ۋە مۇكەممەل بىلىم قۇرۇلمىسى بولۇشنى تەلەپ قىلىدىغان، يازغۇچىنىڭ كۈچلۈك قەلەم ماھارىتى ۋە يۈكسەك ئىرادىسىنى سىنايدىغان ئەقلىي ئەمگەك جەريانى. يازغۇچى بەلگىلىك ئىجادىيەت ساپاسى ۋە مۇكەممەل بىلىم قۇرۇلمىسىغا ئىگە بولماي تۇرۇپ رومان يېزىشقا تەرەددۇت قىلالمايدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە روماندا ئەكس ئەتتۈرۈلىدىغان تۇرمۇش بىرقەدەر كەڭ، پېرسوناژلار بىرقەدەر كۆپ، زىددىيەت-توقۇنۇشلار بىرقەدەر مۇرەككەپ بولغاچقا، يازغۇچىدىن تۇرمۇشنى قېتىرقىنىپ ئۆگىنىشنى ۋە تەتقىق قىلىشنى، پېرسوناژلارنىڭ مۇرەككەپ خاراكتېرىنى چوڭقۇر قېزىپ چىقىشقا كۆپرەك كۈچ سەرپ قىلىشنى تەلەپ قىلىدۇ. شۇڭلاشقا رومان يېزىشقا كېتىدىغان زېھنىي قۇۋۋەت ۋە ۋاقىتمۇ باشقا ژانىرلاردا ئەسەر يېزىشقا قارىغاندا بىرقەدەر كۆپرەك سەرپ قىلىنىدۇ. بولۇپمۇ تارىخىي تېمىدا يېزىلغان رومانلارغا تېخىمۇ كۆپ ۋاقىت ۋە ئەمگەك كېتىدۇ. يازغۇچى ئارسلان تالىپ «چۆلدىكى چوغ−ۋارىس‹ھۆكۈمەت›» نى يېزىشقا باشقا رومانلىرى («كروراننىڭ يېڭى رىۋايىتى»، «ياۋا كۆز»، «كەچكۈزدىكى شىۋىرغان») غا قارىغاندا بەكرەك كۈچىدى، دەپ قاراشقا بولىدۇ. چۈنكى ۋارىسجاننىڭ ۋاپات بولغىنىغا ئانچە ئۇزۇن ۋاقىت بولمىدى. ئۇنى ۋە ئۇنىڭ ئىش-ئىزلىرىنى بىلىدىغانلار، ئۇنىڭ شاپائىتىگە ئېرىشكەنلەر بىرقەدەر كۆپ ۋە تارقاق. ئەگەر ئالدىراقسانلىق بىلەن قەلەم تەۋرىتىلىپ، ئۇنىڭ بۈيۈك ئوبرازى خىرەلەشتۈرۈلۈپ قويۇلسا، ئوقۇرمەنلەر ئارىسىدا، بولۇپمۇ ۋارىسجاننى پىششىق بىلىدىغانلار ئارىسىدا بەزى ئىنكاسلارنىڭ پەيدا بولىدىغانلىقى ئېنىق. دەل شۇنداق بولغاچقا، يازغۇچى ئارسلان تالىپ ۋارىسجانغا مۇناسىۋەتلىك ھەربىر ئۇششاق دېتالغىمۇ سەل قارىماي، تارىخ ئىچىگە چوڭقۇرلاپ كىرگەن ھەم تارىخ ئىچىدىن يۇلقۇنۇپ چىقىپ يۈرىكىدە ئوتى، قەلبىدە ۋىجدان-غۇرۇرى بار بۇ سۆيۈملۈك ئوبرازنى ۋايىغا يەتكۈزۈپ تەسۋىرلەپ چىققان. خۇددى داڭلىق يازغۇچى ۋاڭ مېڭ: «رومان−دەۋر ئەينىكى، ئىنقىلاب داستانى، مىللىي مەدەنىيەتنىڭ جەۋھىرى، مىللىي پسىخىك ھالەتنىڭ دېرىزىسى. ئۇنىڭ كۆلىمى زور بولۇپ، يۈكسەك دەرىجىدىكى بەدىئىي تىپىكلىكنى ۋە ئۇزاق مۇددەتلىك تۇرمۇش جۇغلانمىسىنى تەلەپ قىلىدۇ، شۇنداقلا يەنە مول بىلىم ۋە مەلۇماتنى، چەكسىز تىل بايلىقىنى ھەمدە مىڭلىغان، ئون مىڭلىغان ئەسكەرلەرگە قوماندانلىق قىلىدىغان گېنېراللارنىڭكىدەك يېتەكچىلىك ئىقتىدارىنى تەلەپ قىلىدۇ. بۇ−غايەت زور كاتتا بىنا، شۇڭا بۇ بىنانىڭ قۇرۇلمىسى پۇختا ھەم قىلچە سۈنئىيلىك بولماسلىقنى تەلەپ قىلىدۇ» دەپ ئېيتقىنىدەك، يازغۇچى ئارسلان تالىپ «چۆلدىكى چوغ−ۋارىس‹ھۆكۈمەت›» نى ئۆزىنىڭ ئۇزۇن يىللىق تۇرمۇش جۇغلانمىسى ۋە مول يېزىقچىلىق بىلىمىگە تايىنىپ مۇۋەپپەقىيەتلىك ھالدا يېزىپ چىقتى. بىز روماندىن ئۇيغۇر نېفىت سانائەت ئەدەبىياتىدا بولۇشقا تېگىشلىك بارلىق ئېلېمېنتلارنى ئاساسىي جەھەتتىن ئۇچرىتىپلا قالماي، يەنە ئۇيغۇر تىلىنىڭ چەكسىز ئىپادىلەش كۈچىنى ۋە بەدىئىي گۈزەللىكىنىمۇ ھېس قىلىپ يېتەلەيمىز.
پرولتارىيات يازغۇچىسى گوركىي: «بىز ئۆتمۈشنى قانچە ياخشى بىلسەك، ھازىر قىلىۋاتقان ئىشىمىزنىڭ ئۇلۇغ ئەھمىيىتىنى شۇنچىلىك ئېنىق، چوڭقۇر ۋە ياخشى چۈشىنىمىز.» دەپ ئېيتقان. بىز «چۆلدىكى چوغ−ۋارىس‹ھۆكۈمەت›» ئارقىلىق نېفىت خىمىيە سانائىتىنىڭ دىيارىمىزدىكى يوقلۇقتىن بارلىققا كېلىش، كىچىكلىكتىن زورىيىش ۋە مۇئەييەن كۆلەم ھاسىل قىلىشلىرىغىچە بولغان تەخمىنەن يېرىم ئەسىرلىك شانلىق تارىخىي مۇساپىسىنى بىلىپ يەتتۇق ھەمدە مۇشۇ يىللاردا نېفىتلىكنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈن ئۆزلىرىنىڭ ئىسسىق قېنىنى ئاقتۇرغان ۋارىسجان كەبى ئەزىمەتلىرىمىزنىڭ قەيسىرانە جاسارىتىگە قايىل بولدۇق ھەمدە ئۇلارنى تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشىنىش ئىمكانىيىتىگە ئېرىشتۇق.

مەنبە: "مايبۇلاق" ژۇرنىلىنىڭ 2013-يىللىق 2-سانى

پەردازسىز چىنلىق
−ئابلا ئىسھاق پەروزاننىڭ «ئاخىرقى ھەدىيە» ناملىق پوۋېستى ھەققىدە
ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
ئابلا ئىسھاق پەروزان پروزا ئەسەرلىرى تۇرمۇش پۇرىقىنىڭ كۈچلۈكلۈكى، بەدىئىيلىكىنىڭ يۇقىرىلىقى، ۋەقەلىكىنىڭ ئاددىيلىقى بىلەن دىققىتىمىزنى تارتىپ كېلىۋاتىدۇ. ئۇنىڭ «تارىم» ۋە «قۇمۇل ئەدەبىياتى» قاتارلىق ژۇرناللاردا ئېلان قىلىنغان «كۈلۈمسىرەش»، «ۋىجدان قازاسى» قاتارلىق پوۋېستلىرى تۇرمۇش چىنلىقى ۋە بەدىئىي چىنلىقىنىڭ يۇقىرىلىقى بىلەن ئوقۇرمەنلەر قەلبىدە ئۆزگىچە ھاياجان پەيدا قىلدى. ئۇنىڭ «ئاخىرقى ھەدىيە» ناملىق پوۋېستىمۇ («قۇمۇل ئەدەبىياتى» ژۇرنىلىنىڭ 2012-يىللىق 5-سانىدا ئېلان قىلىنغان) تۇرمۇشنى ھېچقانداق پەردازسىز ھالدا سىزىپ بېرىش، تۇرمۇش پۇرىقى بىلەن بەدىئىي پۇراققا تەڭ ئەھمىيەت بېرىشتەك بىر قاتار ئالاھىدىلىكلىرى بىلەن ئالاھىدە دىققىتىمىزنى تارتىدۇ.
بەزىلەر «ئەدەبىيات تۇرمۇشتىن بىر بالداق يۇقىرى تۇرىدۇ» دەپ تۇرمۇشنى پەرپدازلاپ، بۇرمىلاپ ئەكس ئەتتۈرۈشكە ئۇرۇنىدۇ. يەنە بەزىلەر «بىر پارچە ئەسەردە بەدىئىي پۇراقتىن مىللىي پۇراق كۈچلۈكرەك ئىپادىلىنىشى كېرەك» دەپ تۇرمۇشنى بەكرەك قېزىپ كېتىپ ئەسەرنىڭ بەدىئىيلىكىگە سەل قارايدۇ. ئەلۋەتتە، بىر مىللەت ئەدەبىياتىدا مىللىي پۇراقنىڭ تەكىتلىنىشى مىللىي ئەدەبىياتنى خاسلىق ئىچىدە تەرەققىي قىلدۇرۇش، باشقا مىللەت ئەدەبىياتىدىن پەرقلەندۈرۈشتە كەم بولسا بولمايدىغان مۇھىم ھالقا ۋە خاس بەلگە. لېكىن ئەسەردىكى مىللىي پۇراق مەلۇم دەرىجىدىكى بەدىئىي پۇراقتىن مۇستەسنا قالىدىكەن، ئۇ ھالدا ئەسەرنىڭ جەلپ قىلىش كۈچىدىن ئېغىز ئاچىقىلى بولمايدۇ. تۇرمۇش پەردازلانغان، رېئاللىق بۇرمىلانغان، خەلق كۆڭۈل بۆلۈۋاتقان بىر قاتار مەسىلىلەر كۆپتۈرۈلگەن ياكى يوققا چىقىرىلغان ئەسەرلەر مەيلى كىمنىڭ قانداق يېزىشىدىن، قانچىلىك كۈچ بىلەن مەيدانغا كەلتۈرۈشىدىن قەتئىينەزەر، ئۇنداق ئەسەر كىتابخانلىق ئەسەر بولالماسلىقى مۇمكىن. كلاسسىكلىرىمىز تارىختىن بۇيان چىنلىق، گۈزەللكىنى كۈچەپ تەكىتلەپ كەلدى. «چىنلىق−ئەدەبىياتنىڭ جېنى» دېگەن قاراشنى تارىخ سىناقالىرىدىن ئۆتكەن نادىر يازمىلىرىدا ئىسپاتلاپ كەلدى. كلاسسىكلىرىمىز بىزگە قالدۇرۇپ كەتكەن قايسى بىر ئەسەردە مىللىيلىك ئەكس ئەتمىگەن، قايسى بىر ئەسەردە بەدىئىيللىككە سەل قارالغان دەيسىز؟ «ئوغۇزنامە»، «قۇتادغۇبىلىك»، «خەمىسە»، «ئىز»، «ئويغانغان زېمىن»، «ئانا يۇرت» لاردىكى بەدىئىيلىكنى كىممۇ ئاجىز دېيەلىسۇن؟ بىر پارچە ئەسەردە مىللىيلىككە يانداشقان بەدىئىيلىك قانچە ياخشى ئىپادىلەنسە، ئەسەرنىڭ جەلپ قىلىش كۈچى شۇنچە ئاشقان بولىدۇ. «ئاQ نىڭ رەسمىي تەرجىمىھالى» تۇرمۇش چىنلىقى بىلەن بەدىئىي چىنلىققا ئۇيغۇنلاشتۇرۇلۇپ يېزىلغانلىقى، ئەينى دەۋردىكى چىرىك ئىجتىمائىي تۈزۈمنى، ئادەمخور كونا جەمئىيەتنىڭ رەزىل ماھىيىتىنى، بولۇپمۇ مىللىي زۇلۇم، سىنىپىي زۇلۇم دەستىدىن يۈرىكى ئېزىلگەن خەلق ئامىسىنىڭ نادانلىقىنى، بىخۇدلۇقىنى، قالاقلىقىنى، بىر پۈتۈن مىللەتنىڭ روھىي زەئىپلىكىنى ئېچىپ بەرگەنلىكى، بۇ ئارقىلىق شىنخەي ئىنقىلابىنىڭ مەغلۇب سەۋەبلىرىنى ئوبيېكتىپ نۇقتىدىن يەكۈنلەپ چىققانلىقى ئۈچۈن جۇڭگودىلا ئەمەس، بەلكى دۇنيا ئەدەبىياتىدىمۇ زور شۆھرەت قازىنالىغان. «ئىز»، «ئويغانغان زېمىن»، «ئانا يۇرت» لاردىكى رېئاللىق تارىخىي چىنلىق ۋە بەدىئىي چىنلىق نۇقتىسىدىن رېئال تارىخىي ۋەقەلەرنى ئوبيېكتىپ ئەمەلىيەت نۇقتىسىدىن چىن ۋە ھەقىقىي ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرەلىگەنلىكى ئۈچۈن خەلقىمىزنىڭ ئەڭ سۆيۈپ ئوقۇشىغا نائىل بولالىغان. «ئاخىرقى ھەدىيە» گەرچە مىللەتنىڭ نادانلىقىنى، قالاقلىقىنى ئېچىپ بەرمىگەن بولسىمۇ ياكى بىرەر تارىخىي دەۋردە يۈز بەرگەن چوڭ تارىخىي ۋەقەلەرنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بەرمىگەن بولسىمۇ، ئەمما بۈگۈنكى دەۋردىكى ئاددىي ئادەملەرنىڭ ھاياتىغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن ئاددىي ئىشلارنى ئوبيېكتىپ ئەمەلىيەت نۇقتىسىدىن چىن ۋە سەمىمىي ھالدا تەسۋىرلەپ چىققانلىقى ئۈچۈن ئالاھىدە تىلغا ئېلىشىمىزغا، بەلگىلىك دەرىجىدە ئەقلىي يەكۈن چىقىرىشىمىزغا ئەرزىيدۇ، دەپ قارايمىز، ئەلۋەتتە. ئاپتور نۆۋەتتىكى ئىجتىمائىي رېئاللىقنىڭ مەلۇم بىر قىسمىنى ھېچقانداق پەردازسىز، بوياقسىز سىزىپ كۆرسىتىپ بېرىشكە ئالاھىدە كۈچىگەن بولۇپ، پوۋېستتىكى چىنلىقنى مۇنداق ئىككى نۇقتىدىن تەھلىل قىلىشقا بولىدۇ:
بىرىنچى، ئەسەردىكى تۇرمۇش چىنلىقى. ئەدەبىياتنىڭ مەنبەسى ئىجتىمائىي تۇرمۇش، تۇرمۇشتىن ئايرىلغان ئەدەبىيات مەنبەسىز سۇغا، يىلتىزسىز دەرەخكە ئايلىنىپ قالىدۇ. ئەلۋەتتە، تۇرمۇشنى مەنبە قىلمىغان ئەدەبىياتمۇ مەۋجۇت بولمايدۇ. تۇرمۇشتا تالاي ئىشلار يۈز بېرىدۇ، بۇلارنىڭ ئىچىدە چوڭ ئىشلارمۇ، كىچىك ئىشلارمۇ بولىدۇ. بۇلارنى چىن ۋە ئەينەن ئەكس ئەتتۈرۈش تۇرمۇش ئەينىكى ھېسابلانغان ئەدەبىياتنىڭ تۈپ ۋەزىپىسى. ئەمما بەزى تارىخىي سەۋەبلەر ۋە ئىجتىمائىي ئامىللار تۈپەيلىدىن بەزى ئەدىبلىرىمىز تارىخ بۇرمىلانغان، تۇرمۇش پەردازلاپ كورسىتىلگەن ئەسەرلەرنىمۇ يېزىپ قالدۇرغان. بولۇپمۇ «مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى» دەۋرىدە بۇ خىل رەڭۋازلىق تازا ئەۋج ئالغان. ئىسلاھات، ئىشىكنى ئېچىۋېتىش يولغا قويۇلغان 1980-يىللاردىن كېيىن، ئەدەبىياتىمىزدا زور بۇرۇلۇش ھاسىل قىلىنىپ، ئەدىبلىرىمىزدە رېئاللىققا سادىق بولۇش ھەقىقىي ئەمەلگە ئاشۇرۇلدى. مانا بۈگۈنكى كۈنگە كەلگەندە، ئەدىبلىرىمىزدە رېئاللىقنى تۇرمۇش چىنلىقى ۋە بەدىئىي چىنلىق نۇقتىسىدىن كۆزىتىش ھەرقايسى تارىخىي دەۋرلەردىكىدىن نەچچە ھەسسە ئىلگىرىلەش بولدى، دېيىشكە بولىدۇ. «ئاخىرقى ھەدىيە» دە، ئاپتور ياقۇپ مۇئەللىم ئائىلىسىدىكى ئاددىي تۇرمۇش تەپسىلاتلىرى ئارقىلىق بىر قىسىم ياشلىرىمىزدىكى شەخسىيەتچىلىك، بەڭۋاشلىق، ئەيىش-ئىشرەت، كەيىپ-ساپاغا بېرىلىش، بەتخەجلىك قىلىش قاتارلىق ناچار ئىللەتلىرىنىڭ باش كۆتۈرۈشى بىلەن ئاتا-ئانىلارنىڭ ئىقتىسادىي ۋە روھىي بېسىمىنىڭ كۈندىن كۈنگە ئېشىپ بېرىشى نەتىجىسىدە شەكىللەنگەن باش قېتىقچىلىقى، تۇرمۇش بورانلىرىنىڭ ھەر تەرەپكە ئۇچۇرۇشى نەتىجىسىدە كېسەل بولۇپ يېقىلغان ياقۇپ مۇئەللىمنىڭ ئوغلى يالقۇننىڭ ئۆزگىرىشى−ھەقىقەتكە قايتىشى نەتىجىسىدە ساقىيىپ روھىي جەھەتتىن ئەمىن تاپقانلىقى، ساجىدىخان ئانىنىڭ كېلىن ئەكىرىش ئارزۇسىنىڭ رېئاللىققا ئايلىنىش جەريانىدىكى ھېسسىيات كەچۈرمىشىلىرى چىن ۋە سەمىمىي ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. پوۋېستتا، ئاپتور يالغۇز پەرزەنتلەرنى زىيادە ئەركىلىتىپ، ئارزۇلاپ بېقىش جەريانىدا شەكىللەنگەن كۆڭۈل ئاغرىقلىرىنى، باش قېتىقچىلىقىنى ئوبيېكتىپ نۇقتىدىن شەرھىيلەپ، ئاتا-ئانىلارغا، بولۇپمۇ يالغۇز پەرزەنتلىك ئاتا-ئانىلارغا ئىبرەتلىك ساۋاق بەرگەن.
يالغۇز پەرزەنتلىك بولۇش، ئاز ۋە سۈپەتلىك تۇغۇش دۆلەتنىڭ پىلانلىق تۇغۇت سىياسىتى. يالغۇز پەرزەنتلىك بولۇش ھەرگىزمۇ ئاتا-ئانىلارغا بالىلارنى زىيادە ئارزۇلاپ بېقىش، دېگىنىنى قىلىپ بېرىش كېرەك، دېگەننى چۈشەندۈرمەيدۇ. ئەكسىچە، پۈتۈن نىيەت-ئىخلاسىنى، بارلىق زېھنى-قۇۋۋىتىنى بالىنىڭ ئەقلىي تەپەككۇرىنى ئېچىشقا سەرپ قىلىپ ياراملىق ئادەم قىلىش چىقىش، دېگەن نۇقتىنى تەكىتلەيدۇ. ئەلۋەتتە، بەزى ئاتا-ئانىلار كېسەللىك سەۋەبىدىن بىردىن ئارتۇق پەرزەنتلىك بولالمايدۇ، ھەتتا بەزى ئاتا-ئانىلار پەرزەنت يۈزى كۆرەلمەيدۇ. مەيلى يالغۇز پەرزەنتلىك ئاتا-ئانىلار بولسۇن، مەيلى كۆپ پەرزەنتلىك ئاتا-ئانىلار بولسۇن، بالىلارنى بىر-بىرىدىن پەرقلەندۈرۈپ مۇئامىلە قىلىش ياكى ئوخشاش كۆزدە قارىماسلىق، زىيادە كۆڭۈل بۆلۈش، بەك كۆزىگە قاراپ بېقىش قاتارلىقلار بالىلاردا مەنمەنچىلىك، شەخسىيەتچىلىك ئىللەتلىرىنى شەكىللەندۈرۈپ قويىدۇ. پوۋېستتىكى يالقۇن ياقۇپ مۇئەللىم بىلەن ساجىدىخان ئانىنىڭ يالغۇز پەرزەنتى، شۇنداقلا ئارزۇلۇق ئوغلى. ياش ۋاقىتلىرىدا بالا يۈزى كۆرەلمىگەن ساجىدىخان ئانا يېشى 40 تىن ئاشقاندا قورساق كۆتۈرۈپ، ھاياتىنىڭ خەۋپكە ئۇچرىشىغا قارىماي بالىنى تۇغىدۇ، شۇنىڭ بىلەن ياقۇپ مۇئەللىم ئائىلىسى چەكسىز بەخت شادلىقىغا چۆمۈلىدۇ. ئەر-خوتۇن ئىككەيلەن بالىنى خۇددى ياغ ئىچىدىكى بۆرەكتەك ئاسراپ-پەپىلەپ باقىدۇ. يېمەي يېگۈزۈپ، كىيمەي كىيگۈزۈپ چوڭ قىلىدۇ، ھەتتا بىرەر قېتىممۇ دىلىغا ئازار بەرمەيدۇ. ساجىدىخان ئانا بالىسى يەسلىگە كىرسە يەسلىگە، باشلانغۇچ مەكتەپكە كىرسە باشلانغۇچ مەكتەپكە يۆتكىلىپ ئىشلەيدۇ، ھەتتا يالقۇن ئۈرۈمچىدىكى مەلۇم بىر ئالىي مەكتەپكە ئۆتكەندە،  ساجىدىخان ئانا مەكتەپتىن بىر يىللىق روخسەت سوراپ، ئۈرۈمچىدىن ئۆي ئىجارە ئېلىپ ئوغلىغا ئاش-تاماق ئېتىپ بېرىپ ھالىدىن خەۋەر ئالىدۇ. ئەر-خوتۇن ئىككەيلەننىڭ زىيادە كۆيۈمچانلىقى، زىيادە كۆزىگە قارىشى نەتىجىسىدە يالقۇندىكى شەخسىيەتچىلىك، چوڭچىلىق، ئىسراپچىلىق، بەتخەجلىك ئىللەتلىرى بارغانسېرى يوغىناشقا باشلايدۇ. «ئەخمەقنىڭ دوستى كۆپ، پىيازنىڭ پوستى» دېگەندەك، پۇلنى ئايىماي خەجلەيدىغان يالقۇننىڭمۇ جەمئىيەتتە «ئەل-ئاغىنە» لىرى كۆپىيىشكە باشلايدۇ. «يامانغا يولۇقساڭ يارىسى يۇقار، قازانغا يولۇقساق قارىسى يۇقار» دېگەندەك، ئۇنىڭ پۇل ئۈچۈن دوست بولغان ئاغىنىلىرى ئۇنىڭغا ھاراق ئېچىش، نەشە چېكىش، كەيىپ-ساپا، ئەيىش-ئىشرەتكە بېرىلىشتەك يامان ئىشلارنى ئۆگىتىدۇ. جىسمانىيىتى زەھەرلەنگەن يالقۇننىڭ بارا-بارا روھىيىتىمۇ زەھەرلىنىدۇ. ھەمىشە ئاتا-ئانىسىنى قاڭغىر-قاخشىتىپ، ئۇلاردىن پۇل ئۈندۈرۈۋالمىغىچە بولدى قىلمايدۇ. كۈنلەپ-كۈنلەپ ئۆيگە كىرمەيدۇ. جەمئىيەت داشقاللىرى ۋە خۇنۇك مۇھىت ئۇنىڭ ۋۇجۇدىنى ئاستا-ئاستا خىرەلەشتۈرۈپ قويىدۇ. «پۇل بار چاغدا دوست ئىدۇق، پۇل يوق چاغدا قېنى دوست» دېگەندەك، ئۇنىڭ پۇل ئۈچۈن دوست بولغان ئاغىنىلىرى ياقۇپ مۇئەللىم دوختۇرخانىغا كىرىپ قېلىپ يالقۇننىڭ پۇلغا قاتتىق ھاجىتى چۈشكەندە، ئۇلار قارىسىنىمۇ كۆرسەتمەيدۇ. يالقۇن شۇ چاغدىلا بىر نۇرلۇق ھەقىقەتنى−ئاتا-ئانىنىڭ دۇنيادىكى ئەڭ زور مەنىۋى تۈۋرۈك، ماددىي يۆلەك، جان جىگەر دوست ئىكەنلىكىنى تونۇپ يېتىدۇ. دېمەك، يالقۇننىڭ بىردىنلا ئويغىنىپ ھەقىقەتكە قايتىشى پوۋېستنىڭ ئەڭ زور ئۇتۇقى ھېسابلىنىدۇ. يالقۇندىكى بۇ خىل ئويغىنىش ۋە ئەسلىگە قايتىش، ئەمەلىيەتتە، ئازغان، ئېزىۋاتقان ياشلارغا ھەم ئاچچىق ساۋاق بەرگەن، ھەم توغرا يول كۆرسىتىپ بەرگەن.
بالىلارنى زىيادە ئارزۇلاش ياكى ئەر-خوتۇن بىر-بىرىدىن يوشۇرۇن ھالدا پۇل بېرىپ ئۆگىتىپ قويۇشمۇ بالىلاردا زىيادە بەتخەجلىك، ئالدامچىلىق خاراكتېرى شەكىللەندۈرۈپ قويىدۇ. بۇ خىل خاراكتېر بالىلاردا ئۆكتەملىك، شەخسىيەتچىلىك، شەپقەتسىزلىك ئىللەتلىرىنى پەيدا قىلىپ، ئۇلاردا ئۆزىدىن باشقا ئادەمگە كۆڭۈل بۆلمەيدىغان، ھېچقانداق كىشىگە ئىچ ئاغرىتمايدىغان، ھېسداشلىق قىلمايدىغان، ئۆزىنىڭ ئارزۇ-ھەۋىسىنى قاندۇرمىغىچە بولدى قىلمايدىغان پاسسىپ روھىي ھالەتنى، ئەسكى مىجەزنى شەكىللەندۈرۈپ قويىدۇ. يالقۇندىكى بەتخەجلىك، شەخسىيەتچىلىكنىڭ شەكىللىنىشىدە، ياقۇپ مۇئەللىم ۋە ساجىدىخان ئانىنىڭ زىيادە ئەتىۋارلاپ بېقىشىدىن باشقا، يەنە ساجىدىخان ئانىنىڭ ئېرىدىن يوشۇرۇن ھالدا پۇل بېرىپ ئۆگىتىپ قويۇشىمۇ ئالھىدە چوڭ تەسىر كۆرسەتكەن، دېيىشكە بولىدۇ. ئانىلارنىڭ زىيادە ئاقكۆڭۈللۈكى، ھەدېسە بالىلارنى قانات ئاستىغا ئېلىشىمۇ بالىلارنى شەخسىيەتچى، ھىيلىگەر، يالغانچى قىلىپ قويىدۇ. «ئاخىرقى ھەدىيە» دىمۇ ساجىخان ئانىنىڭ ھەدېسىلا يالقۇننى قانات ئاستىغا ئېلىشى، ياقۇپ مۇئەللىمدىن يوشۇرۇن پۇل بېرىپ ئۆگىتىپ قويۇشى يالقۇننى بارا-بارا يامان خۇيلۇق، گەپ ئاڭلىمايدىغان، بەڭۋاش، ئۆز بېشىمچى قىلىپ يېتىشتۈرۈپ قويىدۇ. ياقۇپ مۇئەللىم ئائىلىسى يولۇققان دىشۋارچىلىقلار ئەمەلىيەتتە، رېئال تۇرمۇشىمىزدىكى تالاي ئائىلىلەر يولۇقۇۋاتقان ئىجتىمائىي ھادىسىلەر بولۇپ، ئاپتور تىپىكلەشتۈرۈش ئۇسۇلى ئارقىلىق بۇ خىل رېئاللىقنى ناھايىتى ئوبرازلىق ھالدا سۈرەتلەپ بەرگەن.
«ئاخىرقى ھەدىيە» دىكى تۇرمۇش بىز يولۇققان، يولۇقۇۋاتقان ياكى ئاڭلىغان، ئاڭلاۋاتقان تۇرمۇش بولۇپ، بۇ خىل تۇرمۇش ئاپتور قەلىمىدە تولىمۇ سادىقلىق بىلەن ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. بىز پوۋېستتىن بىر تەرەپتىن، بالا دەردىدە چىرايى قاقتەك قورۇلۇپ بەللىرى مۈكچەيگەن، چاچلىرى كۈمۈشتەك ئاقىرىپ مەزگىلسىز قېرىغان ئاتا-ئانىلارنىڭ بىچارە، مىسكىن قىياپىتىنى كۆرۈپ يەتسەك، يەنە بىر تەرەپتىن، يالغۇز بالا دەپ ئەتىۋارلاپ چوڭ قىلغان بىر قىسىم بالىلارنىڭ شەخسىيەتچىلىكى، زوراۋانلىقى، شەپقەتسىزلىكىنى كۆرۈپ يېتىمىز. شۇنىڭ بىلەن قەلبىمىزنى ھەم كۈچلۈك ھېسداشلىق، ھەم قاتتىق غەم ئۆز قوينىغا ئالىدۇ. بالا ئۈچۈن پالاقشىپ يۈرۈۋاتقان بىچارە ئاتا-ئانىلار، ئۆز ئارزۇسى ئۈچۈن غەمسىز يۈرۈۋاتقان بالىلار بىزنى بۈگۈنكى رېئاللىق ھەققىدە چوڭقۇر ئويلىنىشقا باشلاپ كىرىدۇ.
بىز پوۋېستتىكى بۇ خىل تۇرمۇش چىنلىقىدىن رازىمەنلىك ھېس قىلغىنىمىزدا، يەنە ئۇنىڭدا قىسمەن دەرىجىدىكى خىرەلىكنىڭمۇ يوشۇرۇنۇپ ياتقانلىقىنى نەزەردىن ساقىت قىلىۋېتەلمەيمىز. ⑴ ياقۇپ مۇئەللىمنىڭ رېستۇراندا تازىلىق ئىشچىسى بولۇپ ياللىنىپ ئىشلەۋاتقىنىنى يالقۇننىڭ يېرىم يىلغىچە بىلمەسلىكى ئادەمنىڭ سەل گۇمانىنى قوزغايدۇ. يالقۇندەك جەمئىيەتتە دوست-بۇرادەرلىرى، تونۇش-بىلىشلىرى كۆپ ئادەمنىڭ دادىسىنىڭ بۇ سىرىنى ئۇزۇنغىچە بىلمەي يۈرۈشى ئەقلىمىزگە سىغمايدۇ. ⑵ پوۋېستتىكى يالقۇن بىر دۆلەت مەمۇرى، ھۆكۈمەت خىزمەتچىسى. پوۋېستتا ئۇنىڭ كۈندە مەست-ئەلەس يۈرۈشلىرى، باش-كۆزلىرى يېرىلپ جېدەل تېرىشلىرى، ماشىنىسىنى مەست ھەيدەپ ئادەم سوقۇپ قويۇشلىرى تىلغا ئېلىنغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ ئىدارىسىدىكىلەرنىڭ بۇ ئىشلارغا بولغان ئىنكاسى زىنھار تىلغا ئېلىنمايدۇ. مانا بۇ تەرەپمۇ ئادەمنىڭ گۇمانىنى قوزغاپ قويىدۇ. ئەگەر پوۋېستتا، ئىدارىسىدىكىلەر يالقۇننىڭ بۇ ئىشلىرىغا قارىتا يالقۇن بىلەن بىرەر قېتىم بولسىمۇ سۆزلەشكەن ياكى ئاتا-ئانىسىنى ئىزدەپ كېلىپ ئەھۋالنى ئېيتقان بىرەر تۇرمۇش كۆرۈنۈش بېرىلگەن بولسا، بۇ خىل خىرەلىك قىسمەن دەرىجىدە رولىنى يوقاتقان بولاتتى-دە، پوۋېستقا تېخىمۇ چىنلىق ئاتا قىلغان بولاتتى. ⑶ دائىم ئاتا-ئانىسىنى قاخشىتىپ يۈرىدىغان يالقۇننىڭ دادىسىنىڭ ئاغرىپ قېلىپ دوختۇرخانىغا كىرىپ قېلىشى بىلەن بىردىنلا ئۈچ يۈز ئاتمىش گرادۇس ئۆزگىرىپ كېتىشىمۇ زىيادە سۈنئىيلىكتىن باشقا نەرسە ئەمەس. يالقۇندەك قەلبى خىرەلىشىپ، باغرى قېتىپ كەتكەن، چوڭ يەپ، چوڭ ئىچىپ ئۆگىنىپ قالغان، پۇلنى ئانچە چوڭ بلىپ كەتمەيدىغان ئادەم ئەلۋەتتە، ئابروي-ئىناۋەتنى ھەممىدىن ئۈستۈن بىلىدۇ. شۇڭا ئۇ دادىسىنىڭ رېستۇراندا تازىلىق ئىشچىسى بولۇپ ئىشلەۋاتقىنىنى ئاڭلىسا قاتتىق رەنجىشى تۇرغانلا گەپ. چۈنكى ئۇ ئىلگىرى ئاتا-ئانىسى ئەتىگەنلىك ناشتىلىق ئۈچۈن كىچىك دۇكان ئاچىدىغانلىقىنى تىلغا ئالغاندا، «تولا يۈزۈمنى تۆكمەڭلار!» دەپ ئاچچىقلاپ ئۆيدىن چىقىپ كەتكەن. لېكىن پوۋېستتا يالقۇن دادىسىنىڭ ئىشىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن بىراقلا ئۆزگىرىپ كېتىدۇ. ئەگەر پوۋېستتا يالقۇن داداىسى دوختۇرخانىغا كىرىپ قالغان بولسىمۇ كارى بولمىغان، دادىسىنىڭ «يۈزىنى تۆككەنلىكى» ئۈچۈن ئۇنى كەچۈرمىگەن، ماي تارتىپ يۈرگەن تۇرمۇش كۆرۈنۈشى بېرىلگەن بولسا، كېيىن ياخشى كۆرگەن قىزى زۇلفىيەنىڭ قايتا-قايتا نەسىھەت قىلىشى بىلەن ئاستا-ئاستا ئۆزگىرىش ھاسىل قىلىشى تەسۋىرلەنگەن بولسا، بۇ خىل تۇرمۇش تېخىمۇ چىن، تېخىمۇ ئەمەلىيەتكە يېقىن ئىپادىلەنگەن بولاتتى. ئەمما دۇنيادا مۇكەممەل نەرسە يوق، شۇنىڭدەك مۇكەممەل يېزىلغان ئەسەرمۇ يوق. بىز «ئاخىرقى ھەدىيە»نى ئوقۇش جەريانىدا گەرچە يۇقىرىقىدەك ئاز-تولا خىرەلىككە يولۇققان بولساقمۇ، لېكىن پوۋېست ئۆزىنىڭ تۇرمۇشقا يېقنىلىقى بىلەن قەلبىمىزنى يەنىلا لال قىلىدۇ.
ئىككىنچى، ئەسەردىكى بەدىئىي چىنلىق. تۇرمۇش چىنلىقىلا بولۇپ، بەدىئىي چىنلىق بولمىسا ياكى بەدىئىي چىنلىققىلا ئەھمىيەت بېرىپ، تۇرمۇش چىنلىقىغا سەل قارالسا، يېزىلغان ئەسەرلەر لاياقەتلىك ئەسەر بولالمايدۇ. بىز دېمەكچى بولغان بەدىئىي چىنلىق دەل تۇرمۇش چىنلىقىغا ماسلاشقان، تۇرمۇش چىنلىقىنىڭ راستلىقىنى ۋە ھەقىقىيلىقىنى سىزىپ كۆرسىتىپ بېرەلەيدىغان چىنلىققا قارىتىلغان. «ئاخىرقى ھەدىيە» دە، ياقۇپ مۇئەللىم ئائىلىسىنىڭ ئىجتىمائىي كۆرۈنۈشى ۋە ئائىلە تەقدىرىگە مۇناسىۋەتلىك بولغان بارلىق چوڭ-كىچىك تەپسىلاتلار چىنلىقنى مەركەز قىلىپ تەسۋىرلەنگەن. بولۇپمۇ ياقۇپ مۇئەللىم، ساجىدىخان ئانا، يالقۇن ئوبرازلىرى، ئاپتور تىلى، پېرسوناژ تىلىغا مۇناسىۋەتلىك تەسۋىرلەر، پېرسوناژ خاراكتېرىگە، سۇژىت تەرەققىياتىغا ماس كېلىدىغان ماقال-تەمسىل، ئىدىئوملا، ئەسەرنىڭ مىللىي تۈسىنى يۇقرى كۆتۈرىدىغان يەرلىك شىۋىلەر، ئەسەرگە قويۇق شېئىرىي تۈس ئاتا قىلىدىغان شېئىرىي جۈملىلەر پوۋېستقا باشقىچە بەدىئىي سۈلكەت ئاتا قىلغان. داڭلىق يازغۇچى گومورو: «ئەدەبىيات تىل سەنئىتى، شۇنىڭ ئۈچۈن تىل مۇھىم قورال. سەن تىلنى خۇددى ھەيكەلتاراشنىڭ قولىدىكى يۇمشاق لايدەك، رەسسامنىڭ قولىدىكى بوياقتەك ئەركىن ئىشلىتەلىسەڭ، ئاندىن مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشەلەيسەن.» دەپ ئېيتقانىدى. «ئاخىرقى ھەدىيە» دە، ئاپتور بەدىئىي تىلنىڭ جانلىق، ئوبرازلىق، تەسىرلىك ۋە جەلپكار بولۇشىغا ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەن. ئەسەرنىڭ بەدىئىي جەھەتتىكى بۇ خىل ئالاھىدىلىكىنى تۆۋەندىكى بىر قانچە نۇقتىدىن كۆزىتىشكە بولىدۇ: ⑴ پوۋېست بىرىنچى شەخس تىلى بىلەن بايان قىلىنغان بولۇپ، تەرتىپلىك بايان ئاساس، قىستۇرما بايان قوشۇمچە قىلىنىپ سۇژىت تەرەققىياتى ئىلگىرى سۈرۈلگەن. ياردەمچى بايان (قىستۇرما بايان) شەكلىنىڭ رولى ئارقىلىق، بىر تەرەپتىن، يالقۇننىڭ تۇغۇلۇش، ئۆسۈپ يېتىلىش جەريانى تونۇشتۇرۇلسا، يەنە بىر تەرەپتىن، ياقۇپ مۇئەللىم بىلەن ساجىدىخان ئانىنىڭ تۇرمۇش قۇرۇش جەريانىدىكى شېرىن ئەستىلىكلەر قىسقىلا تونۇشتۇرۇلغان. ⑵ پوۋېستتا خېلى كۆپ يەرلىك شىۋىلەر قوللىنىلغان بولۇپ، ئەسەرنىڭ مىللىي تۈسىنى ئاشۇرۇغان. مەسىلەن، «توش» (تىۋىش)، «بىر دالايىم» (بىر مۇنچە)، «شىرلىسى» (شىللىسى)، «بېشىقىپ» (تۈگىشىپ)، «قىرقىنىپ» (قىينىلىپ)، «پىسەتىڭلىگە» (كۆڭلۈڭلەرگە)، «مۇرجۇت» (جايىدىلا)، «موتوت» (موتوسىكلىت)... ⑶ پوۋېستتا يەنە قويۇق شېئىرىي تىل ئىشلىتىلگەن بولۇپ، ئوقۇرمەنلەرگە شېئىرىي مۇھىت ئاتا قىلغان. مەسىلەن، «بۇ ئادەمنىڭ ماڭا بولغان ئەقىدىسى يۈرىكىمنى يىغلاتتى، تىلىكلىرىمنى مىليونلاتتى، بالىلىق بولۇش ئارزۇيۇمنى دولقۇنلاتتى»... دېگەندەك... مانا مۇشۇنداق شېئىرىي تىل، ئوبرازلىق جۈملىلەر پوۋېستنىڭ ئوقۇشچانلىقىنى بىر بالداق يۇقىرى كۆتۈرگەن. ⑷ ئاپتور ئەسەرنىڭ تىل جەھەتتىكى بەدىئىيلىكىنى تېخىمۇ ئاشۇرۇش ئۈچۈن ئىستىلىستىكىنىڭ كۈچىدىن ئۈنۈملۈك پايدىلانغان، بولۇپمۇ ئوخشىتىش، سۈپەتلەش، كىنايە قاتارلىقلارنى ماھىرلىق بىلەن ئىشلەتكەن. مەسىلەن، پوۋېستتىكى ۋەكىل خاراكتېرلىك ئوخشىتىشلاردىن تۆۋەندىكىلەرنى كۆرسىتىشكە بولىدۇ: «ئوغلۇمنىڭ قاتتىق مۆلدۈرگە جابدۇنۇپ تۇرغان ئاسماندەك تۇتۇلۇپ كەتكەن چىرايى...»، «ئوغۇل بالا دېگەننى دادىسى باشقۇرمىسا مۇشۇنداق زىرائەت ئارىسىدا ئۈنۈپ قالغان چېقىر تىكەندەك يۈرەكنى چاقىدۇ»، «دادىسىنىڭ قورۇق باسقان چىرايى يامغۇر سۈيىدە قالغان قەدىرسىز قاقتەك قارىداپ كەتكەن بولۇپ، كۆزلىرىدىن مەغلۇب قومانداننىڭ ئاچچىقىدەك ئۈمىدسىز بىر ئۇچقۇن چاقناپ تۇراتتى.»، «بازاردىكى ھەممە نەرسىنىڭ باھاسى ئېتىزدىكى بېدىدەك ئۆسۈپ كەتتى.»، «دورىنىڭ كۈچى بىلەن جىمجىت ئۆيدە سۈتىگە تويغان بوۋاقتەك ئۇخلىغان ئوخشايمەن.»، «بىر چاغلاردىكى پاقلاندەك شوخ يۈرىدىغان بۇ ئادەم قېرىش يېشىغا بارا-بارمايلا قەددى يادەك ئېگىلىپ، چاچلىرى مەجنۇنتالنى قاپلىغان قىرۇدەك ئاقىرىپ كەتتى.»، «كۆز جىيىكىدە ئىككى تامچە ياش قۇلاقتىكى مارجان ھالقىدەك لىغىلداپ تۇراتتى.»...
سۈپەتلەش: «قايسى بەختلىك ئانىنىڭ ئالتۇن قىزىسىز خېنىم بالام»...
كىنايە:
«-دادا، بۈگۈن كەچتە ئالىي مەكتەپتىكى بىر ساۋاقدىشىمنىڭ تويى بار ئىدى، تويىغا 500 يۈەن قوشايمىكىن دەيمەن، ئاز بولۇپ قالارمۇ يە؟-دېدى ئوغلۇم تېلېۋىزورغا قاراپ ئولتۇرۇپ.
-بۇ يوق ھېسابىدىكى خىنىلىق بولۇپ قالغۇدەك، تايىنلىق مىڭ يۈەنلا بېرىۋەتمەمسەن ھامىنى بەرگەندىكىن، سېنىڭ تويۇڭغا ماشىنا ئېلىپ كەلسە ئەجەپ ئەمەس ئۇ ساۋاقدىشىڭ،-دېدى دادىسى ئاچچىق تەنە بىلەن قولىدىكى كىتابتىن بېشىنى كۆتۈرمەي.»
⑸ ئەنگلىيەلىك داڭلىق شائىر شېللېر:«كىشىلەرگە تونۇش بولغان تىلنى قوللىنىش كېرەك. بۇ يازغۇچى مەنسۇپ بولغان مەلۇم ئالاھىدە سىنىپنىڭ تىلى بولماستىن، بەلكى جەزمەن ئادەتتىكى خەلقنىڭ تىلى بولۇشى كېرەك.» دەپ ناھايىتى توغرا ئېيتقان. «ئاخىرقى ھەدىيە» دە، ئاپتور خەلقىمىزنىڭ تىل ئادىتى ۋە تۇرمۇشىغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن بىر مۇنچە ماقال-تەمسىل، ئىدىئوم قاتارلىق تۇراقلىق تەركىبلەرنى ئىشلىتىش ئارقىلىق پوۋېستقا بەدىئىي چىنلىق ئاتا قىلغان. مەسىلەن، «ئەرنى ئەر قىلغانمۇ خوتۇن، يەر قىلغانمۇ خوتۇن» (ماقال)، «قاتاردىن قالغۇچە، ياتاردىن قال» (ماقال)، «جان بولسا جاھان، ئاش بولسا قازان» (ماقال)، «كۆتۈرەلمىسەڭ ساڭگىلىتىۋال» (ئىدىئوم)، «ئېغىزلىرىندىن پال چىقمىسۇن» (ئىدىئوم)، «پوق تىقىلغان ئەقلىم» (ئىدىئوم)... دېمەك، ئاپتور ئەسەرنىڭ بەدىئىي قۇرۇلمىسىغا كۈچەپ ئىشلەپ باش-ئاخىرىنى مۇۋەپپەقىيەتلىك باغلىغاندىن سىرت، ئەسەر تىلىنى قويۇق تۇرمۇش پۇرىقىغا ۋە يەرلىك پۇراققا ئىگە قىلىپ، ئەسەرگە قويۇق بەدىئىي چىنلىق تۇيغۇسى ئاتا قىلغان.
«ئاخىرقى ھەدىيە» دە، يەنە ئالاھىدە تىلغا ئېلىپ ئۆتۈشكە تېگىشلىك بىر نۇقتا شۇكى، ئاپتور خەلقىمىزدە ئادەت بولۇپ كېلىۋاتقان كەپسىز ئوغۇللارنى ئۆيلەش يولى ئارقىلىق ئۇلارنى ئۆيدە تۇتۇپ تۇرۇش، تۇيۇق يوللادىن قايتۇرۇپ كېلىشتەك ئەنئەنىۋى ئادەتنىمۇ پوۋېستقا مۇئەييەن دەرىجىدە سىڭدۈرگەن بولۇپ، يالقۇن خاراكتېرىنى ئېچىپ بېرىشتە ناھايىتى مۇھىم رول ئوينىغان. بىر پارچە ئەسەردىكى قويۇق تۇرمۇش مۇھىتى شۇ مۇھىتقا ماس كېلىدىغان بەدىئىي سىزمىلار بىلەن رەڭ ئالمىسا، ئۇشبۇ مۇھىت كىشىگە سوغۇق، قەدىرسىز، مەنىسىز تۇيۇلۇشى تۇرغانلا گەپ. مۇشۇ نۇقتىدىن ئالغاندا، «ئاخىرقى ھەدىيە» ناملىق پوۋېستتىكى تۇرمۇش مۇھىتى بەدىئىي مۇھىت ئارقىلىق تېخىمۇ روشەن جىلۋىلەنگەن ھەمدە كىشىنىڭ ئېسىدە قالغۇدەك بەدىئىي دۇنيا ھاسىل قىلغان. بۇ خىل بەدىئىي دۇنيا ئوقۇرمەن قەلبىدە ئۆزگىچە تەسىرات پەيدا قىلىپ، ئۆزىگە ۋە ئۆزگىلەرگە مەسئۇلىيەتچانلىق نەزەردە مۇئامىلە قىلىشنى سەمىمىيلىك بىلەن تەۋسىيە قىلىدۇ. «ئاخىرقى ھەدىيە» نى يەنە بالا تەربىيەلەش ھەققىدىكى ياخشى بىر ئوقۇشلۇق، دېيىشكىمۇ بولىدۇ.

مەنبە: "قۇمۇل ئەدەبىياتى" 2013-يىللىق 2-سان