خەنجەر: مېنىڭ ماقالىلىرىم

سۆسۈن ئەپەندىنىڭ ئېيتقانلىرى كەلسۇن، ھەممىمىز ئورتاق تىرىشايلى.

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   خەنجەر تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-2-27 13:48  

مەزكۇر ماقالە گېزىتكە  قىسقارتىپ بېسىلىپتۇ، گېزىتتىن ئوقۇغان دوستلارنىڭ توردىكى بۇ تولۇق نۇسخىسىنىمۇ قوشۇپ ئوقۇشىنى ئۈمىد قىلىمەن.

   ئىزدىنىشلىرىڭز تېخىمۇ ئوتۇقلۇق بولغاي، سىزگە تېخىمۇ كۆپ بەرىكەت تىلەيمەن !

ماڭا زور ئىلھام ۋە بەرىكەت تىلىگەن بارلىق دوستلارغا چىن قەلبىمدىن رەھمەت ئېيتىمەن ھەمدە ئۇلارنىڭ ئىجادىيىتىگىمۇ زور بەرىكەت تىلەيمەن.

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   خەنجەر تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-3-4 12:30  

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   خەنجەر تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-3-12 12:00  

                                           جىنايەت ۋە ھالاكەت
        −تۇرغۇن مىجىتنىڭ «تاش پەلەمپەي» ھېكايىسى ھەققىدە يانداشما ئۇيلار
                                             ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
ماددىي فولكلورغا تەۋە بولغان ئوۋچىلىق ئۇيغۇرلارنىڭ ماددىي تۇرمۇشىدا ناھايىتى مۇھىم رول ئوينىغان بولۇپ، ناھايىتى ئۇزاق زامانلار ئىلگىرىلا بارلىققا كەلگەن. مەھمۇد كاشغەرىينىڭ «تۇركىي تىللار دىۋانى» دا «ئۇيغۇرلار ناھايىتى ئۇستا مەرگەنلەردۇر» دەپ يازغىنىغا ئاساسلانغاندا، ئۇيغۇرلار ئىسلامىيەتتىن خېلى بۇرۇنلا ئوۋچىلىقنى بىر خىل كەسىپ سۈپىتىدە ئۆزلىرىنىڭ ماددىي تۇرمۇشىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىشنىڭ مۇھىم ۋاستىسىغا ئايلاندۇرغان. «ئۇيغۇرلار ئارىسىدا شامانىزم دەۋرىدە ئوۋچىلىق تولىمۇ مۇھىم كەسىپ سۈپىتىدە قەدىرلىنىش بىلەن بىللە، ئۇ يەنە باتۇرلۇقنىڭ، تەڭرىگە تېۋىنىشنىڭ، پەم-پاراسەتنىڭ ئىپادىسى دەپ قارالغان. شۇڭا، ئۇيغۇرلار ئەينى دەۋرلەردە ئوۋغا تولىمۇ ھېرىسمەن بولغان ۋە ئۇلارنىڭ تۇرمۇش كاپالەتلىرىنىڭ مۇھىم ئاساسلىرىنىڭ بىرى بولۇپ كەلگەن»①  بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، ئوۋچىلىق ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇشىغا خېلى مەھكەم سىڭىشىپ كەتكەن بولۇپ، كىيىم-كېچەك، يېمەك-ئىچمەك ۋە ئۇششاق-چۈششەك تۇرمۇش لازىمەتلىكلىرى ئوۋچىلىق ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان. ھەتتا بەزى ھايۋانات ۋە ئۇچار قۇشلارنىڭ تۈرلۈك كېسەللەرنى داۋالاشتىكى دورىلىق قىممىتىمۇ ئوۋچىلىق ئارقىلىق كاپالەتكە ئىگە قىلىنغان. ئوۋچىلىق ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇشىدا كەم بولسا بولمغايدىغان ئالاھىدە بىر تۇرمۇش شەكلىگە ئايلىنىپ، ئۇيغۇر ئەرلىرىنىڭ جاسارىتىنى، باتۇرلۇقىنى، قاراملىق-تەۋەككۈلچىلىك روھىنى سىنايدىغان ئۆلچەمگە ئايلانغان. ئوۋ خۇمارى تۇتقان ئۇيغۇر ئەركەكلىرى كوللېكتىپ ياكى يەككە ھالەتتە ئوۋغا چىقىپ، ئوۋلىغان ئولجىلىرىنى يېيىش ياكى سېتىش يولى بىلەن ئائىلىسىنىڭ تۇرمۇشىنى ماددىي جەھەتتىن كاپالەتكە ئىگە قىلغان. شۇڭا ئوۋچىلىققا ماھىر، ئۇستا ياكى پىشقان ئادەملەرنى «مەرگەن» ياكى «پالۋان» (بەزى رايونلارنىڭ شېۋىسىدە «پاۋان»، «پالگەن» دەپ ئېيتىلىدۇ) دېگەن ھۆرمەت نامىنى قوشۇپ ئاتاش ئۇيغۇرلار ئارىسىدا كەڭ ئومۇملاشقان ۋە لەقەم ياكى فامىلە سۈپىتىدە قوللىنىلىپ تا بۈگۈنگىچە داۋاملىشىپ كەلگەن. «ئۇيغۇرلار بۇددا، مانى دىنىغا تېۋىنغاندىن باشلاپلا تەدرىجىي ھالدا ئولتۇراق تۇرمۇشقا يۈلەنگەن. شۇنىڭ بىلەن ئۇلار ئوۋچىلىقنى، چارۋىچىلىقنى ئاساس قىلىشتىن ئاستا-ئاستا چارۋىچىلىقنى، تېرىقچىلىقنى ئاساس، باغۋەنچىلىكنى قوشۇمچە قىلىشقا ئۆزگەرگەن. ئەنە شۇنداق شارائىتتا، ئۇيغۇرلارنىڭ ئوۋ خۇمارلىقىمۇ بارا-بارا پەسىيىشكە باشلىغان»② بولۇپمۇ مانى ۋە بۇددا دىنىي ئەقىدىلىرىدىكى جانلىقلارنىڭ گۆشىنى يېمەسلىك، جانلىقلارغا زىيان يەتكۈزمەسلىكتەك قائىدە-يوسۇنلار ئۇيغۇرلارنىڭ ئوۋچىلىق تۇرمۇش ئادىتىنى سەل-پەل پەسكويغا چۈشۈرۈپ قويغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇلار ئوۋ ئولجىلىرىنى ئۆزگە قوۋملارغا سېتىش ياكى ئالماشتۇرۇش ۋاستىسى ئارقىلىق ئوۋچىلىقنى مەلۇم دەرىجىدە داۋاملاشتۇرۇپ كەلگەن. ئوۋچىلىق ئارقىلىق مەلۇم ئىقتىسادىي قىممەت يارىتىش، ئوۋچىلىق ئارقىلىق شىپاھى دورىلارنى ياساش ئۇيغۇرلار ئارىسىدا كەڭ ئومۇملاشقان. 10-ئەسىرلەردىن كېيىن، بولۇپمۇ ئۇيغۇرلار ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلغاندىن كېيىن، گەرچە ياۋايى ھايۋانلار، ئۇچار قۇشلارغا زىيان يەتكۈزمەسلىككە دائىر بىر قىسىم ئەقىدە-ئەھكاملار تۈزۈلگەن بولسىمۇ، ئەمما ئوۋچىلىق يوشۇرۇن ياكى يېرىم ئاشكارا ھالەتتە يەنىلا داۋاملىشىپ كەلگەن. بەزى كىشىلەر مەخسۇس ئوۋچىلىق ئارقىلىق تۇرمۇش كەچۈرگەن، ھەتتا بىرنەچچە ئەۋلادقىچە ئوۋچىلىقنى ئاساسلىق تۇرمۇش شەكلى قىلىپ تاللاپ، تاغلاردا، ئورمانلىقلاردا ماكان تۇتۇپ ياشاشتەك يەككە ھالەتتىكى تۇرمۇش شەكلىنى مەيدانغا كەلتۈرگەن. بۈگۈنكى كۈندە، ئوۋچىلىق گەرچە قانۇن تەرىپىدىن قاتتىق چەكلەنگەن بولسىمۇ، لېكىن ئوغرىلىقچە ئوۋچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدىغانلار يەنىلا مەۋجۇت. ھازىرقى ئوۋچىلار ئوۋچىلىقنى بۇرۇنقى ئوۋچىلاردەك تۇرمۇشىنى قامداشنىڭ مۇھىم كاپالەت مەنبەسى قىلمايدۇ، ئەكسىچە كۆڭۈل ئېچىشنىڭ، ئىچ پۇشۇقىنى چىقىرىشنىڭ، ۋاقىت ئۆتكۈزۈشنىڭ، رېئاللىقتىن ئۆزىنى قاچۇرۇشنىڭ مەنبەسى قىلىدۇ. شۇنىمۇ نەزەردىن ساقىت قىلىشقا بولمايدۇكى، يەنە بىر قىسىم ئوۋچىلار ئوۋچىلىقنى تەخسىكەشلىكنىڭ، خوشامەتچىلىكنىڭ، ئەمەل-مەنسەپنىڭ ياكى مەنپەئەتنىڭ ۋاستىسىغا ئايلاندۇرۇۋالىدۇ. يەنە بىر قىسىم ئوۋچىلار ئەتىۋارلىق ھايۋانلارنى ئوۋلاش ئارقىلىق مەلۇم ئىقتىسادىي قىممەت يارىتىشنى تۈپ مەقسەت قىلىدۇ.
مەيلى قانداقلا بولمىسۇن، بۈگۈنكى كۈندە ئوۋچىلىق قانۇن تەرىپىدىن چەكلەندى. نۇرغۇن ئەتىۋارلىق، سانى ئاز، نەسلى قۇرۇپ كېتىش گىردابىغا بېرىپ قالغان ياۋايى ھايۋانلار، ئۇچار قۇشلار قانۇن تەرىپىدىن قوغدالدى. ھۆكۈمەتمۇ ياۋايى ھايۋانلارنى قوغداش توغرىلىق مەخسۇس قانۇنمۇ تۈزۈپ چىقتى. ئېلىمىزدە «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ياۋايى ھاۋانلارنى قوغداش قانۇنى»③ 1988-يىلى 11-ئاينىڭ 8-كۈنى، 7-نۆۋەتلىك مەملىكەتلىك خەلق قۇرۇلتىيى دائىمىي كومىتېتىنىڭ 4-قېتىملىق يىغىنىدا رەسمىي ئېلان قىلىنىپ، 1989-يىل 3-ئاينىڭ 1-كۈنىدىن باشلاپ ئىجرا قىلىش ئوتتۇرىغا قويۇلدى. 2004-يىلى 8-ئاينىڭ 28-كۈنى 10-نۆۋەتلىك مەملىكەت خەلق قۇرۇلتىيى دائىمىي كومىتېتىنىڭ 11-قېتىملىق يىغىنىدا بۇ قانۇنغا يەنە بىر قېتىم تۈزىتىش كىرگۈزۈلدى. «ياۋايى ھايۋانلارنى قوغداش قانۇنى» نىڭ ئوتتۇرىغا قويۇلۇشى ئېلىمىزدە ئوۋچىلىقنى خېلى مەھكەم پەسكويغا چۈشۈرۈپ قويدى. ئوۋچىلارنىڭ قولىدىكى ئوۋ مىلتىقى، قاپقان قاتارلىق ئوۋ سايمانلىرى يىغىۋېلىندى. بۇنىڭ بىلەن بىر قىسىم نەسلى قۇرۇپ كېتىش گىردابىغا بېرىپ قالغان ياۋايى ھايۋانلار ۋە بىر قىسىم ئەتىۋارلىق ئۇچار قۇشلار نەسىل جەھەتتىن كۆپىيىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلىنىپ، ئېكولوگىيەلىك تەڭپۇڭلۇقنىڭ قوغدىلىشى دەسلەپكى قەدەمدە ئەمەلگە ئاشۇرۇلدى. ئەمما بىر قىسىم قانۇنسىز ئوۋچىلار ھېلىھەم ئۆزلىرى ياسىۋالغان ئوۋ مىلتىقلىرى، قاپقان، قىسماق ۋە زەھەرلىك دورا ئارقىلىق نۇرغۇن قىممەتلىك، ئەتىۋارلىق ياۋايى ھايۋان ۋە ئۇچار قۇشلارنى ۋەھشىلىك بىلەن ئۆلتۈرۈپ، بىرىنچىدىن، ئۆزلىرىنىڭ ئىچ-پۇشۇقىنى چىقىرىپ كۆڭلىنى ئېچىۋاتىدۇ، ئىككىنچىدىن، ئۇلارنىڭ گۆشىنى ھوزۇرلىنىپ ئىستېمال قىلىۋاتىدۇ، ئۈچىنچىدىن، بىر قىسىم ئەتىۋارلىق، دورىلىق قىممىتى يۇقىرى ياۋايى ھايۋان ۋە ئۇچار قۇشلارنىڭ گۆشى، تېرىسى، مۈڭگۈزى، پېيى قاتارلىقلارنى يۇقىرى باھادا سېتىپ چۆنتىكىنى توملاۋاتىدۇ، كۆز ئالدىدىكى مەنپەئەتنىلا ئويلاپ، دۆلەت ۋە تەبىئەتنىڭ قانۇنىنى نەزەردىن ساقىت قىلىۋاتىدۇ. بۇرۇنقى دەۋردىكى ئوۋچىلار گەرچە ئوۋچىلىقنى ھاياتىنى قامداشنىڭ، ماددىي تۇرمۇشىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىشنىڭ ۋاستىسى قىلغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇلار ئوۋچىلىقنىڭ قائىدە-مىزانلىرىغا، ئادەت قانۇنلىرىغا ئەمەل قىلىشنى ۋىجدانىي بۇرچى ھېسابلىغان. يالغۇز يۈرگەن، بوغاز، سەركە ھايۋانلارنى ئوۋلاشتىن، يىرىتقۇچ ھايۋانلارغا تۇيدۇرماي ھۇجۇم قىلىشتىن قاتتىق ساقلانغان. نەرە تارتماي (ئاۋاز چىقارماي) ھۇجۇم قىلىشنى، ئوق ئېتىشنى نامەردلىك ھېسابلىغان. قىممەتلىك، ئەتىۋارلىق، سانى ئاز، نەسلى يوقىلىپ كېتىش گىردابىغا بېرىپ قالغان ھايۋانلارنى ئوۋلاشتىن ئامال بار ساقلانغان. ئەمما بۈگۈنكى كۈندىكى ئوۋچىلار سەركە بولامدۇ، بوغاز بولامدۇ، ئەركەك بولامدۇ، چىشى بولامدۇ، توشقان بولامدۇ، كىيىك بولامدۇ، ئۇنىڭ بىلەن ھېسابلىشىپ ئولتۇرمايدۇ. ئۇلارنى ئۆلتۈرۈش، تۇتۇش ئۈچۈن ۋاستە تاللاپ ئولتۇرمايدۇ. مىلتىق بولامدۇ، قاپقان بولامدۇ، زەھەر بولامدۇ، ئوۋچىللىققا ماس كېلىدۇ دەپ قارىغان نەرسىلەرنى خالىغانچە ئىشلىتىپ مەقسىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ. بىچارە ھايۋانلارنىڭ ئېچىنىشلىق نالىلىرىگە، بىچارە، ئاجىز قۇشلارنىڭ ھەسرەتلىك، ئېچىنىشلىق سايراشلىرىغا، كۆزلىرىدىن ئېقىۋاتقان تارام-تارام ياشلىرىغا نەزەر سالمايدۇ. ئۇلارنىمۇ باقىدىغان بالىلىرى، قامدايدىغان ئائىلىسى بارلىقىنى زىنھار ئويلاپ قويمايدۇ. بۇ نېمىدېگەن شەپقەتسىز رېئاللىق-ھە! شۇ نەرسە ئېسىمىزدە بولسۇنكى، دۆلەتنىڭ قانۇنىغا خىلاپلىق قىلىش جىنايەتنى، تەبىئەتنىڭ قانۇنىغا خىلاپلىق قىلىش ھالاكەتنى شەكىللەندۈرىدۇ. ھەر ئىككىلا قانۇنغا خىلاپلىق قىلىش بىزگە ھامان ياخشى ئاقىۋەت ئېلىپ كەلمەيدۇ.
ئىستاستىكىلىق مەلۇماتلاردا كۆرسىتىلىشىچە، ئاپتونوم رايونىمزدا ھەر يىلى 40 مىڭدىن 80 مىڭغىچە ئۇچار قۇش ھەرخىل سەۋەبلەر بىلەن ئۆلتۈرۈلىدىكەن. ئۇلارنىڭ بەزىلىرى قىسماققا چۈشۈش، توككا سوقۇلۇش يولى بىلەن ئۆلسە، كۆپ قىسىملىرى زەھەرلىك دورىلارنى يېيىش ئارقىلىق ھاياتىدىن ئايرىلىدىكەن. بۇ خىل ئاقىۋەتنىڭ ھەممىسىنى ئادەملەر سادىر قىلىدىكەن. قايسىبىر يىلى خوتەندە يۈز بەرگەن چېكەتكە ئاپىتىمۇ ئادەملەرنىڭ قۇشقاچلارنى كەڭ كۆلەملىك تۇتۇش، ئۆلتۈرۈش سەۋەبىدىن كېلىپ چىققان بولۇپ، شۇ يىلى خوتەن دىيارىنىڭ ئېكولىگىيەلىك مۇھىتى ئېغىر تەسىرگە ئۇچرىغاندىن سىرت، يەنە يېزائىگىلىك مەھسۇلاتلىرىنىڭ، بولۇپمۇ ئاشلىق مەھسۇلاتىنىڭ ئېغىر چېكىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. كىشىلەر ئاق قۇشقاچنىڭ دورىلىق قىممىتىدىن يۇقىرى ئىقتىسادىي قىممەت يارىتالايدىغانلىقىنىلا تونۇپ يەتكەچكە، قۇشقاچلارنى ھەرخىل ئۇسۇللار ئارقىلىق تۇتقان، ئۆلتۈرگەن، ئەمما ئۇلار قۇشقاچلارنىڭ ئېكولىگىيەلىك مۇھىتقا كۆرسىتىدىغان ئىجابىي تەسىرىنى قىلچە ئويلاشمىغان. نەتىجىدە زور ئىقتىسادىي چېكىنىش ۋە مۇھىت بۇلغىنىشى كېلىپ چىققان. كېيىن ھۆكۈمەت قەشقەر ۋە ئاقسۇدىن بىر تۈركۈم قۇشقاچلارنى خوتەنگە يۆتكەپ ئاپىرىش يولى ئارقىلىق بۇ كىرىزىسقا خاتىمە بەرگەن. «40 مىڭ، 80 مىڭ» دېگەن سانلار ئېيتماققا ئاسان بولغان بىلەن سانىماق تولىمۇ قىيىن سانلار ھېسابلىنىدۇ. ئاپتونوم رايونىمىزدا ئۇچار قۇشلارنىڭ شۇنچىلىك دەرىجىدە نابۇت بولۇشى بىزگە ياۋايى ھايۋان ۋە ئۇچار قۇشلارنى قوغداش قانۇنىنى كۈچەيتىشنىڭ زۆرۈرلىكىنى تېخىمۇ ھېس قىلدۇرىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، كىشىلەرنىڭ ئېكولوگىيە-مۇھىت ئېڭىنى، قانۇن ئېڭىنى، ئادىمىيلىك ئېڭىنى يېتىلدۈرۈشنىڭ تەخىرسىزلىكىنى تېخىمۇ تونۇتىدۇ.
ئۇيغۇرلارنىڭ ئوۋچىلىققا دائىر تۇرمۇش ئادەتلىرى، ئوۋچىلىق مىزانلىرى خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىنىڭ ئەپسانە، رىۋايەت، چۆچەك، مەسەل، قوشاق، داستان قاتارلىق تۈرلىرىدە روشەن ھالدا ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان. بۇ ئەسەرلەردە ئوۋچىلىق تۇرمۇشىغا دائىر مەزمۇنلار جانلىق، تەسىرلىك، ئوبرازلىق ھالدا بايان قىلىنىپ، كىشىلەرگە ئادەم بىلەن تەبىئەت، ئىجتىمائىي قانۇنىيەت بىلەن تەبىئىي قانۇنىيەت، ئېكولوگىيە بىلەن مۇھىت ھەققىدە ئوخشىمىغان قاراشلار ئوتتۇرىغا قويۇلغان. بولۇپمۇ «ئوغۇزنامە»، «چىن تۆمۈر باتۇر»، «ياچىبەگ» قاتارلىق قەھرىمانلىق ئېپوسلىرى ۋە ناھايىتى نۇرغۇن چۆچەك، قوشاقلاردا بۇ خىل قاراشلار ناھايىتى ئوبرازلىق رەۋىشتە ئەكس ئەتكەن. بۈگۈنكى كۈندە، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا ئادەم بىلەن تەبىئەتنىڭ نازۇك مۇناسىۋىتى، ئۆز ئارا تايىنىشچانلىقى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن، تەبىئەت قانۇنىغا بۇزغۇنچىلىق قىلىشنىڭ يامان ئاقىۋىتى ئوتتۇرىغا قويۇلغان، تەبىئەتكە ھۆرمەت قىلىش، تەبىئەتنى قوغداش، تەبىئەتنى ئاسراش مەزمۇن قىلىنغان ئەسەرلەر خېلى كۆپ مەيدانغا كېلىپ، كىشىلەرنىڭ تەبىئەت ئېڭى، ئېكولوگىيە ئېڭى ۋە ئادىمىيلىك ئېڭى مەلۇم دەرىجىدە ئۆستۈرۈلدى. توختى ئايۇپنىڭ «بۆرە ئانا» ناملىق رومانى، «قۇم باسقان دېڭىز» ناملىق پوۋېستى، «ئوۋچى ئەسلىمىلىرى» ناملىق ھېكايىسى، ئەختەم ئۆمەرنىڭ «قۇرۇتلاپ كەتكەن كۆل» ناملىق پوۋېستى، «تەكلىماكاندىكى ياۋا ئادەم» ناملىق ھېكايىسى، ياسىنجان سادىق چوغلاننىڭ «ئوت كەتكەن دەريا» ناملىق پوۋېستى، رىزۋانگۈل يۈسۈپنىڭ «بۆرە قىسمىتى» ناملىق ھېكايىسىدە ئادەم بىلەن تەبىئەت ئوتتۇرىسىدىكى كەسكىن زىددىيەت-توقۇنۇش ناھايىتى ئوبرازلىق ئەكس ئەتتۈرۈلۈپ، ئوقۇرمەنلەرگە ئىبرەتلىك ساۋاق بېرىلگەن. ياش يازغۇچى تۇرغۇن مىجىتنىڭ «قۇمۇل ئەدەبىياتى» ژۇرنىلىنىڭ 2012-يىللىق 5-سانىدا ئېلان قىلىنغان «تاش پەلەمپەي» ناملىق ھېكايىسىدىمۇ ئوۋچىلىق تۇرمۇشى ئاساسىي تېما قىلىنغان بولۇپ، ئادەم بىلەن تەبىئەت ئوتتۇرىسىدىكى كەسكىن توقۇنۇش ناھايىتى جانلىق، ئوبرازلىق سۈرەتلەنگەن. بولۇپمۇ تەبىئەتكە، ئېكولوگىيەلىك مۇھىتقا بۇزغۇنچىلىق قىلغان، ياۋايى ھايۋانلارنى ئوغرىلىقچە ئوۋلىغان، ئۆلتۈرگەن كىشىلەرنىڭ ھامان يامان ئاقىۋەتكە دۇچار بولىدىغانلىقىنى تۇرسۇن پەيزى ئوبرازى ئارقىلىق يەكۈنلەپ بەرگەن.
ھېكايىدىكى تۇرسۇن پەيزى كەسپىي ئوۋچى ئىدى. بىراق ئوۋچىلىق چەكلىنىپ، ئوۋ مىلتىقى يىغىۋېلىنغاچقا، ئۇ خۇددى «يېقىن تۇغقىنىدىن، مەڭگۈلۈك ھەمراھىدىن» ئايرىلىپ قالغان مىسكىن بەندىدەك روھى چۈشكۈن، خامۇش بولۇپ قالىدۇ. كۈنلىرى مەنىسىز، ئەھمىيەتسىز بىلىنىدۇ. ئۇزۇن مەزگىل ئوۋ مىلتىقىغا تايىنىپ ئاجايىپ باھادىر ياشىغان، نى-نى يىرتقۇچ ھايۋانلارنى باش ئەگدۈرگەن، يەر چىشلەتكەن، ھەتتا قۇيۇن تازدەك قېچىشقا مەجبۇر قىلغان، ئوۋ ئولجىلىرى ئارقىلىق يۇرت-مەھەللىدە يۈز-ئابروي تاپقان، مەنسەپ ئىگىلىرىنىڭ مەختىشىغا سازاۋەر بولغان تۇرسۇن پەيزىنىڭ باھادىرلىقى، غالىبلىقى ئوۋ مىلتىقى ھۆكۈمەت تەرىپىدىن يىغىۋېلىنىش تۈپەيلىدىن بىردىنلا غايىب بولىدۇ. شۇڭا ئۇنىڭ ئىچى ئېچىشىدۇ، ھەسرەت-نادەمەتتىن يىلاندەك تولغىشىدۇ. دېمىسىمۇ، بىر ئوۋچىغا نىسبەتەن ئېيتقاندا، ئوۋچىلىق قوراللىرى ھېسابلانغان ئوۋ مىلتىقى، قاپقان، قىسماق، ئارغامچا، زەنجىر قاتارلىقلار ئۇلارنىڭ جېنى ھېسابلىنىدۇ. ئۇلاردىن ئايرىلىپ قېلىش ئۆلگەنلىك بىلەن باراۋەر. ئۆز ۋاقتىدا ئوۋ مىلتىقىنىڭ سۈر-ھەيۋىسى بىلەن تەۋەككۈلچىلىك، قاراملىق، جاسارەت روھىغا ئىگە بولغان تۇرسۇن پەيزى مىلتىقتىن ئايرىلغاندىن كېيىن ئۆزىنى خۇددى ئەسىرگە چۈشۈپ قالغان مەغلۇب قومانداندەك ھېس قىلىدۇ. ئۇنىڭ كۆڭۈل ئېكرانىدا ھەمىشە ئاشۇ باھادىر چاغلىرىدا ئاتقان-ئوۋلىغان ھەرخىل جانىۋارلار، كاۋاپ قىلىپ پىشۇرۇپ يېگەن مەززىلىك گۆشلەر زاھىر بولۇپ قانلىرىنى قىزىتىدۇ، بۇرنىغا قان پۇرىتىدۇ. ئەسەبىيلىكى، قاراملىقىنى قوزغاپ ئالقانلىرىنى قىچىشتۇرىدۇ، پۇتلىرىنى جىم تۇرغۇزمايدۇ، كۆزلىرىگە قان تولدۇرىدۇ. ھارام يەپ ئۆگىنىپ قالغان ناھىيەلىك ئاشلىق ئىدارىسىنىڭ باشلىقىنىڭ بىر قېتىملىق بېشارەتلىك شەپە بېرىشى بىلەن ئۇنىڭ ۋۇجۇدىدىكى پارتلاش ئالدىدا تۇرغان ئەسەبىيلىك، تەلۋىلىك، قاراملىق، ياۋايىلىق بىردىنلا پارتلاپ، دەسلەپتە كىچىك قاپقانلار بىلەن دەريا بويىدىكى سازلىقلاردىن ياۋا غاز، ئۆردەكلەرنى تۇتۇپ يەيدۇ، كېيىن ئۇنىڭغا قانائەت قىلماي قوش تەپكىلىك چوڭ قاپقاندىن تۆتنى سېتىۋېلىپ تاغقا چىقىدۇ، نۇرغۇن كىيىك، جەرەن ئوۋلاپ ئىلگىرىكى باھادىرلىقىغا قايتقاندەك ئالەمچە خۇشاللىققا چۆمۈلىدۇ. ئىلگىرىكى ئۈلپەتداشلىرىنىڭ، چوڭ-كىچىك يۇرت كاتتىلىرىنىڭ قىزغىن مۇئامىلىسىدىن قەلبى سۆيۈنىدۇ. ئەمما «ئالماقنىڭ بەرمىكى بار» دېگەندەك بىھۇدە جانغا زامىن بولسا، ھامان خۇن تۆلەيدىغان گەپ. بىر قېتىملىق ئوۋدا، ئۇنىڭ قاپقىنىغا كىيىك ئەمەس، بەلكى ئەڭ ۋەھشى بىر يىلپىزنىڭ چۈشۈپ قېلىشى تۇرسۇن پەيزىنىڭ ھاياتىنى پاجىئەلىك ھالدا ئاخىرلاشتۇرىدۇ. ئۈچ پۇتلۇق يىلپىز ئۇنىڭ تويماس، قانخور يۈرىكىنى ئۆتكۈر چىشلىرى بىلەن نەپەستىن قالدۇرىدۇ. دېمەك، ئۇ تەبىئەت بىلەن قارشىلىشىۋىدى، تەبىئەت ئۇنى جازالىدى؛ ئۇ دۆلەتنىڭ قانۇنىدىن قېچىۋىدى، تەبىئەت قانۇنىدىن قېچىپ قۇتۇلالمىدى. ئۇنىڭ تەقدىرىنىڭ ھالاكەت بىلەن ئاخىرلىشىشى تەبىئەت دۇنياسىنىڭ ئىنسانلارغا بەرگەن بىر قېتىملىق بېشارىتى، خالاس.
ئاتا-بوۋىلىرىمىز ئىلگىرىكى زامانلاردا ئوۋچىلىقنى تۇرمۇش ئېھتىياجىنى قامداش ئۈچۈن قىلغانىدى. چۈنكى ئۇ چاغلاردا ئوۋچىلىق ماددىي تۇرمۇشىمىزنى كاپالەتكە ئىگە قىلىشتىكى بىر ۋاستە ئىدى. ئادەملەردە تەبىئەتنى قوغداش، ياۋايى ھايۋانلارغا زىيان يەتكۈزمەسلىك ئېڭى يوق ئىدى. تەبىئەت قانۇنىيىتىنى چۈشەنمەسلىك تۈپەيلىدىن تەبىئەت دۇنياسى بىلەن قارشىلىشىش تازا ئەۋجىگە چىققانىدى. ئادەملىرىمىزدە ئىجاد-ئىختىرا ئېڭى تازا يېتىلمىگەچكە، ئۇلاردا ئوۋچىلىققا تايانمايمۇ ياشاشنىڭ باشقا ئۇسۇللىرى ئۈستىدە ئىزدىنىش مەۋجۇت بولمىغان. شۇڭا ئۇلاردا تەبىئەت دۇنياسىنىڭ گۈزەللىكىدىن سۆيۈنۈش، تەبىئەت دۇنياسىنى قوغداش ئېڭىمۇ يېتىلمىگەن، دېيىشكە بولاتتى. ئۇلار ئوۋچىلىقنى پەقەت ئاڭسىز ھالدىلا باتۇرلۇقنىڭ، باھادىرلىقنىڭ ئىپادىسى دەپ قاراپلا كەلگەچە، ئۇلاردا قارىغۇلارچە قاراملىق، ياۋايىلىق، تەۋەككۈلچىلىك خاراكتېرى شەكىللەنگەن. بۈگۈنكى كۈندە، خەلقىمىز ئوۋچىللىققا تايانمايمۇ بەختلىك، خاتىرجەم تۇرمۇش كەچۈرۈۋاتىدۇ. تەبىئەت ۋە ئېكولوگىيەگە بولغان تونۇشىمۇ ئۆستى. تېخى يېقىندىلا ئېچىلغان پارتىيىنىڭ 18-قۇرۇلتىيىدىمۇ ياۋايى ھايۋانلارنى ئاسراش، ئېكولوگىيەلىك مۇھىتنى قوغداش، تەبىئىي مەنزىرىلەرنى زىيانغا ئۇچراتماسلىق ھەققىدە نۇرغۇن ياخشى قارارمىلار ئوتتۇرىغا قويۇلدى. 1988-يىلى 11-ئاينىڭ 8-كۈنى تۈزۈلۈپ، 2004-يىلى 8-ئاينىڭ 28-كۈنى قايتا تۈزىتىش كىرگۈزۈلگەن «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ياۋايى ھايۋانلارنى قوغداش قانۇنى» يەنىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا كۈچەيتىلدى ۋە تولۇقلاندى. ياۋايى ھايۋانلارنى تۇتۇش، ئۆلتۈرۈش، سېتىش قىلمىشىنى قاتتىق چەكلەش، مەسىلە سادىر قىلغانلارنى قاتتىق جازالاش ھەققىدە پەرمان چىقىرىلدى. ئەمما رايونىمىزدا يۈز بېرىۋاتقان بىر قاتار زوراۋانلىقلار بىزنى ئادەم بىلەن تەبىئەتنىڭ مۇناسىۋىتى ھەققىدە چوڭقۇر ۋە قايتا ئويلاندۇرىدۇ.
ئەسلىدە ئادەم بىلەن تەبىئەتنىڭ ئىناقلىقى، دوستلۇقى يەر شارىنىڭ تەڭپۇڭلۇقىنى كاپالەتكە ئىگە قىلاتتى. چۈنكى ئادەملەرگىمۇ، جانلىقلارغىمۇ پەقەت بىرلا يەر شارى بار ئىدى. ئۇنىڭ تەڭپۇڭلۇقى ھەممىمىزنىڭ خاتىرجەملىكىنى بەلگىلەيتتى، ئۇنىڭ ئەمىنلىكىنى قوغداش ھەممىمىزنىڭ بۇرچى ئىدى. ئەمما دۇنيا مىقياسىدا يۈز بېرىۋاتقان تۈرلۈك تەبىئىي ۋە سۈنئىي ئاپەتلەر يەر شارى ئانىمىزغا غايەت زور تەڭپۇڭسىزلىقلارنى ئېلىپ كېلىپ، ئۇنىڭ بېسىمىنى ئېغىرلاشتۇرۇپ قويۇۋاتىدۇ. بولۇپمۇ ئادەملەرنىڭ زوراۋانلىقى، ياۋۇزلۇقى، تويماسلىقى، قانخورلۇقى تۈپەيلىدىن كېلىپ چىقىۋاتقان زېمىن تالىشىش كۈرەشلىرى، كەسكىن، مۇرەسسەسىز ئىختىلاپلار بىئولوگىيەلىك، خىمىيەلىك ئوق-دورىلارنىڭ ئىشلەپچىقىرىلىشىنى، ئېتىلىشىنى پەيدا قىلىپ، ئىھاتە ئورمانلارنىڭ كۆيۈپ كېتىشىنى، تېرىلغۇ يەرلەرنىڭ قۇرۇپ كېتىشىنى، جانلىقلارنىڭ تۈركۈملەپ ئۆلۈپ كېتىشىنى، تېزىپ كېتىشىنى، نەسلىنىڭ قۇرۇپ كېتىشىنى، تۇپراقنىڭ چۆللىشىپ كېتىشىنى... كەلتۈرۈپ چىقىرىۋاتىدۇ. شۇ سەۋەبتىن، ئېكولوگىيەلىك تەڭپۇڭلۇق ئېغىر دەرىجىدە بۇزۇلۇپ، ئادەم بىلەن تەبىئەت ئوتتۇرىسىدا كەسكىن زىددىيەت پەيدا قىلىۋاتىدۇ. ئەمەلىيەتتە، بىز «تەبىئەتنى بويسۇندۇرىمىز، تەبىئەتنى ئۆزگەرتىمىز، تەبىئەتنى تىزگىنلەيمىز» دەپ جاراڭلىق شوئار توۋلىغىچە «تەبىئەتنى قوغدايمىز، تەبىئەتنى ئاسرايمىز، تەبىئەتنى گۈزەللەشتۈرىمىز» دەپ ئەمەلىي ئىش قىلساق توغرا بولاتتى. چۈنكى بىز ھەرقانچە ئەقىللىق، دانا، ئىجادچان بولساقمۇ، تەبىئەت قانۇنىنى ئۆزگەرتەلمەيمىز. شامال چىقىش، قار يېغىش، چاقماق چېقىش...تەك تەبىئەت ھادىسىسىلىرىنى كىم تىزگىنلىيەلىگەن، كىم كونترول قىلالىغان؟ بىز قانخورلۇقىمىز، ياۋايىلىقىمىز، ئەسەبىيلىكىمىز بىلەن تەبىئەت دۇنياسىغا بۇزغۇنچىلىق قىلساق، تەبىئەت قانۇنىغا ھۆرمەت قىلمىساق، ياۋايى ھايۋان، ئۇچار قۇشلارنى ئۆلتۈرۈپ تەبىئەت بىلەن قارشىلاشساق، تەبىئەت دۇنياسىنىڭ رەھىمسىزلەرچە ئۆچ ئېلىشىغا ئۇچرايمىز. تەبىئەتمۇ يەر تەۋىتىش، كەلكۈن پەيدا قىلىش، دېڭىز تاشقىنلىتىش، يانار تاغ پارتىلىتىش، ئوت ئاپىتى سادىر قىلىش قاتارلىق تۈرلۈك ئۇسۇللىرى بىلەن بىزدىن ئۆچ ئالىدۇ. دېمەك، تەبىئەت بىلەن ئادەم زىددىيەتلەشسە، زىيان تارتىدىغىنى ھامان ئادەم بولۇپ قالىدۇ. «تاش پەلەمپەي» دىكى تۇرسۇن پەيزىنىڭ پاجىئەسى بۇ نۇقتىنى ناھايىتى چوڭقۇر ئىسپاتلاپ بېرەلەيدۇ.
«تاش پەلەمپەي» ئوۋچىلىق تۇرمۇشى ئارقىلىق ئوقۇرمەنلەرنى چوڭقۇر ئويغا سالدىغان نادىر ھېكايە. ئۇنىڭ ئىدىيىۋى مەزمۇنى چوڭقۇرلۇققا ئىگە قىلىنىپلا قالماستىن، بەلكى بەدىئىيلىكىمۇ كىشىنىڭ قايىللىقىنى قوزغايدۇ. ئۇنىڭدا ئادەمنى بىزار قىلىدىغان ئارتۇقچە بايان ياكى ئارتۇقچە دىيالوگ يوق. ھېكايىدىكى تۇرسۇن پەيزىنىڭ ئەسەبىيلىكى، قاراملىقى، ئوۋ ئولجىسىغا بولغان تەشنالىقى ئىپادىلىنىدىغان ھەرىكەت، قىياپەت، ئىچكى كەچۈرمە تەسۋىرلىرى، تاغلارنىڭ، جىرالارنىڭ، ئورمانلارنىڭ گۈزەللىكىنى، ھەيۋىتىنى، سىرلىق-سېھىرلىكىنى ئىپادىلەپ بېرىدىغان تەبىئىي مۇھىت تەسۋىرلىرى، ياۋايى ھايۋانلار ۋە ئۇچار قۇشلارنىڭ چېپىشلىرى، ئۇچۇشلىرى، ئوۋلانغاندىن كېيىنكى ئېچىنىشلىق نالىلىرى، بەزىلىرىنىڭ بىچارە، بەزىلىرىنىڭ ۋەھشى قىياپەتلىرىنى ئىپادىلەپ بېرىدىغان ھەرىكەت ۋە قىياپەت تەسۋىرلىرى ئوقۇرمەن قەلبىنى ھاياجانغا سالىدۇ. جانلىق سېلىشتۇرمىلارغا بىرىكىپ كەتكەن ئوبرازلىق مۇھاكىمىلەر ئوقۇرمەننى چوڭقۇر ئويغا باشلاپ كىرىدۇ. «ئۇ چارچىغىنىنىمۇ ئۇنتۇپ ئورنىدىن تۇردى. ئاۋۋال كىيىكنىڭ بوينىغا پىچاق سالدى، ئاندىن ئۇنىڭ قانغا بويالغان تېرىسىنى سويۇشقا باشلىدى. كۆنۈپ كەتكەن قوللار ئۆتكۈر پىچاق بىلەن ھەش-پەش دېگۈچە تېرىنى ئاجرىتىپ بولدى. تېخى بايىلا چاقماقتەك چېپىپ يۈرگەن چىرايلىق كىيىك بىردەمدىلا بىر پارچە گۆشكە ئايلاندى. بۇ تەبىئەت بىلەن ئادەم ئوتتۇرىسىدىكى كۈرەشنىڭ نەتىجىسى، ئادەملەردىكى ياۋايىلىق تەبىئىتىنىڭ ئاشكارىلىنىشى ئىدى. بۇ پاجىئەنى كۆرگەن تاغۇ تاشلار، ئۇچار قۇشلار، ئوت-چۆپلەرمۇ ئېغىر سۈكۈتكە چۆمگەندەك شەپىسىز ئىدى. بىراق ئوۋچىنىڭ كۆزىدە بولسا غەلىبە تەنتەنىسىنىڭ رەڭدار نۇرلىرى چاقنايتتى...». قاراڭ، بۇ ئوبرازلىق تەسۋىرلەرگە! بىز بۇ تەسۋىرلەردىن بىردە ئادەملەرنىڭ ياۋۇزلۇقىنى، ۋەھشىيلىكىنى، قانخورلۇقىنى بىلىپ يەتسەك، بىردە ھايۋانلارنىڭ بىچارە، مىسكىن ھالىتىنى كۆرۈپ يېتىمىز. ئادەملەرنىڭ قانخورلۇقىغا، ياۋۇزلۇقىغا غەزەبلىنىمىز، بىچارە ھايۋانلارنىڭ پاجىئەسىگە چوڭقۇر ئېچىنىمىز.
ئوۋچىلىق تەسۋىرلەنگەن پىروزا ئەسەرلىرىدە، يازغۇچىلار ئوۋچىنىڭ خاراكتېرىنىلا ئەمەس، بەلكى ئوۋ ئوبيېكىتلىرى ھېسابلانغان تۈرلۈك ھايۋانات ۋە ئۇچار قۇشلارنىمۇ كۆزىتىش ئوبيېكتى قىلىپ تاللايدۇ. يازغۇچىلار گەرچە ئۇلارنىڭ تىلىنى بىلىپ يېتەلمىسىمۇ، كۆزلىرىدىن ياكى غەزەبلەنگەنلىكىنى، ياكى خۇشال بولغانلىقىنى بىلەلەيدۇ. شۇڭا قەلىمى پىشقان يازغۇچىلار ئۇلارنىڭ كۆزى ۋە ھەرىكىتىنى تەسۋىرلەشكە ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىدۇ. «تاش پەلەمپەي» دىمۇ ئاپتور قاپقانغا چۈشكەن كىيىك بىلەن يىلپىزنىڭ كۆزىنى تەسۋىرلەشكە زور كۈچ سەرپ قىلغان. «ئەتىيازغا يېقىن ئۇنىڭ قاپقىنىغا ئۆزى كۈتكەندىنمۇ يوغان بىر كىيىك چۈشتى. ئۇنىڭ پۇت سۆڭىكى چېقىلغان بولۇپ، ئىنچىكە پېيى قاپقانغا قىسىلغان ھالدا ئۇنى تۇتۇپ تۇراتتى. قاپقانغا قىپقىزىل قان بويۇلۇپ كەتكەنىدى. كىيىك ئاغرىق ئازابىدىن ئېڭرايتتى، ئاچچىق-ئاچچىق ھەسرەيتتى، تۇرسۇن پەيزىگە غەزەب ۋە ئىلتىجا بىلەن قارايتتى. كىيىكنىڭ ئاھۇ كۆزلىرى ياشقا تولغان بولۇپ، تىنىق كۆزلىرىدىن ئىنسانلارغا بولغان ئۆچمەنلىك، دۇنياغا، ھاياتقا بولغان تارتىشىش ئالامەتلىرى چىقىپ تۇراتتى.»، «يىلپىز پۇتلىرىنى قىسىپ تۇرغان تۆمۈردىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن جان-جەھلى بىلەن تىركىشەتتى. بىراق، تومۇر-تومۇرلىرىغا تاراپ كېتىۋاتقان ئاغرىق ئازابىغا بەرداشلىق بېرەلمەي نەرە تارتاتتى. قاپقان قىسىۋالغان ئالدى قولىنى تىلى بىلەن توختىماي يالايتتى. ئۇ تۇيۇقسىز يېنىدا پەيدا بولۇپ قالغان ئادەم زاتىنىڭ كۆزلىرىدىن ئۆزىنىڭ ئەجەل سايىسىنى كۆرۈپ تېخىمۇ ۋەھشىيلەشتى...»، «تۇيۇقسىز يىلپىزنىڭ كۆزىدە غەلىتە بىر نۇر چاقنىدى، ئۇنىڭ پۈتكۈل جىسمىغا ياۋايىلىق، جاسارەت، قورقۇمسىز بىر روھ كۈچ بەرگەندەك ئورنىدىن دەس تۇردى-دە، ئۆتكۈر چىشلىرى بىلەن قاپقان قىسىپ تۇرغان پۇتىنى چىشلىدى ۋە گاچىلدىتىپ چايناشقا باشلىدى...». دېمەك، ئاپتور كىيىكنىڭ بىچارىلىكى، ئامالسىزلىقى بىلەن يىلپىزنىڭ باش ئەگمەسلىكى، ياۋايىلىقى، جاسارىتىنى ئاجايىپ ئىنچىكىلىك بىلەن تەسۋىرلەپ، ئادەملەرنىڭ رەھىمسىزلىكى، شەپقەتسىزلىكى، يىرىتقۇچلۇقى نەتىجىسىدە تەبىئەت دۇنياسى بىلەن ئادەملەر ئوتتۇرىسىدىكى دوستلۇققا ئېغىر تەسىر يېتىۋاتقانلىقىنى، ئېكولوگىيەلىك تەڭپۇڭلۇقنىڭ زور دەرىجىدە بۇزۇلۇۋاتقانلىنى چۈشەندۈرۈپ بەرگەن. بۇ ئارقىلىق ئوقۇرمەنلەرنى تەبىئەت دۇنياسىنى قوغداشقا، ئېكولوگىيەلىك مۇھىتقا كۆڭۈل بۆلۈشكە چاقىرغان.
پايدىلانمىلار:
①،② يۈسۈپ ئىسھاقنىڭ «ئۇيغۇرلاردا ئوۋچىلىق» ناملىق ماقالىسى، شىنجاڭ مائارىپ نەشرىياتى 2009-يىل نەشر قىلغان تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپ ئەدەبىيات تاللانما دەرسلىك 5-كىتاب
③ «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ياۋايى ھايۋانلارنى قوغداش قانۇنى»، «بەيدۇ» تورىدىكى مۇناسىۋەتلىك قانۇنلار، ھۆججەتلەر
                          مەنبە: «قۇمۇل ئەدەبىياتى» ژۇرنىلى 2014-يىللىق 1-سان

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   خەنجەر تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-4-18 18:46  

                      ھاياتقا دىيالوگ، ئادەمگە ئۈندەش
                 −ئابلا ئابلەتنىڭ «كىشىلىك دۇنيا» ناملىق رومانى توغرىسىدا
                                        ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
كىشىلىك دۇنيادا ھەركىمنىڭ ھاياتقا تۇتقان مۇئامىلىسى، ھاياتقا بولغان كۆز قارىشى، ھايات بىلەن سۆزلىشىشى ۋە ھاياتقا سوئال قويۇشى ئوخشاش بولمايدۇ. بەزىلەر ھاياتنى «قۇياشتەك نۇر چېچىپ، ئايدەك شولا چۈشۈرۈش، يۇلتۇزدەك چاقناپ، ئوتتەك كۆيۈش» دەپ قارىسا، يەنە بەزىلەر «قۇلدەك ئىشلەپ بەگدەك ياشاش، ئەتىنى قويۇپ بۈگۈننى قەدىرلەش» دەپ قارايدۇ. يەنە بىر قىسىم كىشىلەر بولسا «قانغۇچە ئويناپ كۈلۈش، ئۆلگىچە ھوزۇر-ھالاۋەت سۈرۈش» دەپ قارايدۇ. مەيلى كىم قانداق قاراشتا ياكى قانداق ھېس-تۇيغۇدا بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، ئۇلارنىڭ ھەممىسى ھاياتنىڭ تولىمۇ قىسقا ئىكەنلىكىدىن ئىبارەت ئوبيېكتىپ ھەقىقەتنى ئېتىراپ قىلىدۇ. ھايات ئادەمگە پەقەت بىرلا قېتىم نېسىپ بولىدىغانلىقى ئۈچۈن ئۇ تولىمۇ قەدىرلىك. شۇڭا ھەركىمنىڭ ھاياتنى قەدىرلەش ۋە ھايات كەچۈرۈش ئۇسۇلى بىر-بىرىگە ئوخشىمايدۇ. ئەمەلىيەتتە، ھاياتنى قانداق ئۆتكۈزۈش شۇ كىشىنىڭ قىممەت قارىشى، دۇنيا قارىشى، مەدەنىيەت ساپاسى، ئائىلە تەربىيەسى ۋە كىملىك تۇيغۇسى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ. ھاياتلىق گەرچە ئۆلۈم بىلەن تۈگەللەنسىمۇ، لېكىن ئۆلۈمنىڭ مەنىسى ئوخشاش بولمايدۇ. خۇددى ماۋ زېدۇڭ ئېيتقاندەك: «بەزىلەرنىڭ ئۆلۈمى تەيشەن تېغىدىنمۇ قەدىرلىك، بەزىلەرنىڭ ئۆلۈمى ھاڭگىرت پېيىدىنمۇ قەدىرسىز» بولىدۇ. ئارمانسىز يۇمۇلغان كۆز بىلەن پۇشايماندا ئوچۇق كەتكەن كۆز ئوتتۇرىسىدا روشەن پەرق بولىدۇ. سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ مەشھۇر يازغۇچىسى نىكولاي ئوستروۋىسكىي ھايات ھەققىدە مۇنداق دېگەنىدى: «ئادەم ئۆز ھاياتىنى شۇنداق ئۆتكۈزۈشى كېرەككى، ئۆتكەن ھاياتىنى ئەسلىگىنىدە، يىللار مەنىسىز ئۆتۈپ كېتىپتۇ دەپ ئېچىنمايدىغان بولسۇن، تۇرمۇشتا چاكىنا ئىشلارنى قىلىپ قويۇپتىمەن دەپ يۈرىكى ئۆرتەنمەيدىغان بولسۇن». بىز ئۆتكەن ھاياتىمىزنى ئەسلىگەن چېغىمىزدا ئۆزىمىزگە قانچىلىك سوئال قويالىدۇق؟ ئۆتۈپ كەتكەن ئاشۇ ھەربىر مىنۇت، ھەربىر ھەقىقە ئۈستىدە قانچىلىك خۇلاسە چىقىرالىدۇق؟
كىشىلىك دۇنيا مۇرەككەپ دۇنيا. ئۇنىڭ مۇرەككەپلىكى ئالدى بىلەن ئادەملەرنىڭ مۇرەككەپ بولۇشىدىن كېلىپ چىققان. ياش يازغۇچى ئابلا ئابلەتنىڭ «كىشىلىك دۇنيا» (شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 2014-يىل نەشرى) ناملىق رومانىدا مانا مۇشۇنداق مۇرەككەپ كىشىلىك دۇنيادىكى مۇرەككەپ ۋە ئەگرى-توقاي تۇرمۇش كارتىنىسى بىر قاتار بەدىئىي ئوبرازلار ئارقىلىق بىرقەدەر يارقىن يورۇتۇپ بېرىلگەن. روماندا تەسۋىرلەنگەن باش پېرسوناژ مەردان جەنۇبتىكى مەلۇم بىر چەت، خىلۋەت يېزىدىن مەركىزىي شەھەر ئۈرۈمچىگە كېلىپ، ئىنتايىن جاپالىق كۈنلەرنى باشتىن كەچۈرۈپ، مىڭبىر جاپادا قەد كۆتۈرۈپ ئىگىلىك تىكلىگەن، تىرىشچانلىق بىلەن قەدىر-قىممىتىنى ياراتقان بىر ئەۋلاد مىللىي كارخانىچىلارنىڭ تىپىك ئوبرازى بولۇپ، ئاپتور پۈتۈن زېھنىي-قۇۋۋىتى ۋە دىققەت مەركىزىنى مەرداننىڭ ھايات كەچمىشلىرىنى ئېچىپ بېرىشكە قاراتقاچقا، بىز روماندىن مەردانغا مۇناسۋەتلىك بارلىق ئىنچىكە ھالقىلارنى ناھايىتى ئېنىق ھېس قىلالايمىز. روماننىڭ ئىدىيەۋى مەزمۇنى ۋە سۇژىت قۇرۇلمىسىدىن كۆزەتكەندە، ئاپتور رومان ۋەقەلىكىنى ئاساسەن تاق لىنىيەدە راۋاجلاندۇرغان بولۇپ، رومان ۋەقىلىكى ئوڭ بايان شەكلىدە بايان قىلىنغان. ئاپتور بىر قىسىم ئالىم ۋە ئەدىبلەرنىڭ ھايات ھېكمەتلىرىدىن ئۈزۈندە ئېلىپ، ئۇلارنى ھەربىر بابنىڭ مەزمۇن ئالاھىدىلىكىگە ماس كېلىدىغان ئېفىگراف سۈپىتىدە ئىشلەتكەن، بۇلار روماننىڭ مەڭزىدىكى يارىشىملىق خالغا ئايلانغان.
روماندا تەسۋىرلەنگەن مەردان ناھايىتى ئاق كۆڭۈل، تىرىشچان، ئىرادىلىك، ساددا دېھقان يىگىتى. ئۇ تاسادىپىي ھالدا ئۇچرىشىپ قالغان بىر مەھەللىلىك ئاغىنىسى ئابلىكىمنىڭ ئۈرۈمچى ھەققىدىكى بايانلىرى ھەمدە «پۇل تېپىپ چوڭ غوجايىن بولۇپ كەتكەنلىك» ھەققدىكى ھېكايىلىرىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن، ئۇنىڭدا ئۈرۈمچىگە بېرىش ئويى شەكىللىنىدۇ. ئايالى سەلىمەنىڭ ھېيتەم بىلەن قىلىشقان بۇزۇقچىلىقىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەندىن كېيىن، ئۇنىڭ بۇ يۇرتتا تۇرغۇسى كەلمەيدۇ. دېمەك، ئاپتور مەرداننىڭ سەھرانى تاشلاپ ئۈرۈمچىگە كېلىشىگە ئەنە شۇنداق بىر تۇرمۇش كۆرۈنۈشىنى سەۋەب قىلىپ ئورۇنلاشتۇرۇپ، مەرداننى كىشىلىك ھاياتنىڭ تۈرلۈك سىناقلىرىدا تاۋلايدۇ، چېنىقتۇرىدۇ. ئۇ بۇ جەرياندا ياخشى كىشىلەرگىمۇ، يامان كىشىلەرگىمۇ ئۇچرايدۇ، ئىسسىق-سوغۇقنىمۇ باشتىن كەچۈرىدۇ. ئۇنىڭ ھاياتىغا ئۈچ ئايال ناھايىتى چوڭ تەسىر كۆرىسىتىدۇ. تۇنجى ئايالى سەلىمە ئۆزىنىڭ يىرگىنىشلىك قىلمىشى ئارقىلىق ئۇنىڭ ئۈرۈمچىگە چىقىپ كېتىشىگە پىلتە بولىدۇ. ئىككىنچى ئايالى ئايگۈل ئۇنىڭ ھاياتىغا چوڭ بۇرۇلۇش ئېلىپ كېلىدۇ، ئۇنى ئۈرۈمچىدىن ئىبارەت كەسكىن رىقابەتكە تولغان مەركىزىي شەھەردە پۇت تىرەپ تۇرۇش ئىمانىيىتىگە ئىگە قىلىدۇ، ئۇنىڭ ئىگىلىك تىكلەش يولىغا چىراغ يېقىپ بېرىدۇ، ئۇنى پۈتۈن كۈچى بىلەن قوللايدۇ. ئۈچىنچى ئايالى نادىيە ئۇنىڭغا ئوماق پەرزەنت، بەختلىك ئائىلە ۋە چەكسىز غەمخورلۇق ئاتا قىلىدۇ. دېمەك، ئاپتور مەرداننىڭ ھايات تەقدىرىگە ناھايىتى كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن سەلىمە، ئايگۈل، نادىيە قاتارلىق ئۈچ ئايال ئوبرازى ئارقىلىق ئۇنىڭ ئىدىيە، ئاڭ، تەپەككۇر ۋە ھەرىكەتتە تەدرىجىي ھالدا پىشىپ يېتىلگەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. پۈتۈن رومان ۋەقەلىكى مەردانغا مۇناسىۋەتلىك مۇشۇ ئۈچ نەپەر ئايال ئوبرازى ۋە بىرقانچە يانداش ئوبراز ئارقىلىق قانات يايدۇرۇلۇپ، كىشىلىپ تۇرمۇشنىڭ ئەگرى-توقاي ۋە مۇرەككەپ كارتىنىسى سۈرەتلەپ بېرىلىدۇ.
روماندىكى كۆپ قىسىم تۇرمۇش كارتىنىسى ئاساسەن مەركىزىي شەھەر ئۈرۈمچىدە يۈز بەرگەن ئىش-ۋەقەلەرگە مۇناسىۋەتلىك بولغاچقا، ئاپتور كەسكىن رىقابەتكە تولغان ئۈرۈمچى مۇھىتىنى، ئادەملەر ئوتتۇرىسىدىكى كىشىلىك مۇناسىۋەت ۋە كىشىلىك ئالاقە ھەققىدىكى ئۆزگىچە قاراشلىرىنى ئوبرازلىق تەسۋىر ۋە لىرىك مۇلاھىزىلەر ئارقىلىق ئەكس ئەتتۈرۈپ، ئۆزىنىڭ مۇئەييەن دۇنيا قارىشىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. «شەھەر تولىمۇ رەڭدار ۋە جەلپكار ئىدى. ئۇنىڭدا كامالەتكە يەتكەن ئۆلىما-ھەكىملەر، پىشقان سىياسىيونلار، رەھبەرلەر، ئاددىي پۇقرالار، يۇرت-يۇرتتىن كېلىپ تىرىكچىلىك قىلىدىغان ئۇششاق سودىگەرلەر، ئوغرى، قىمارۋاز، تىلەمچىلەر بىللە ياشايتتى.» (رومان، 416-بەت). دېمەك، ئاپتور باغرى كەڭ، مېھرى ئىللىق ئۈرۈمچىنىڭ ئىجتىمائىي كارتىنىسىنى ناھايىتى يىغىنچاقلاپ ئەكس ئەتتۈرۈپ، ئۈرۈمچىدە پۇت تىرەپ تۇرۇش ئۈچۈن تىنىمسىز تىرىشچانلىق ۋە بەلگىلىك ساپا بولۇش لازىملىقىنى يوشۇرۇن رەۋىشتە ئوتتۇرىغا قويغان. شۇنداقلا يەنە ئۆزىنىڭ قوينى كەڭ، جەلپكار ئۈرۈمچىگە بولغان چوڭقۇر مۇھەببىتىنى ئىپادىلىگەن. بۇ يەردە شۇنى ئالاھىدە ئەسكەرتىپ ئۆتۈش لازىمكى، بىزنىڭ كۆپ قىسىم يازغۇچىلىرىمىزدا تۇرمۇشنىڭ رەھىمسىزلىكىنى، ئادەملەرنىڭ رەزىللىكىنى پۈتۈنلەي شەھەرگە دۆڭگەپ قويۇشتەك ناچار يېزىقچىلىق ئىستىلى ھازىرغىچە مەۋجۇت بولۇپ كەلدى. شەھەردە نېمە گۇناھ؟ ئۇنى ئادەملەر ئۆزلىرى بىنا قىلغانغۇ؟ ئۇنى مېھىرگە ئىگە قىلىدىغانمۇ، دوزاخقا ئايلاندۇرىدىغانمۇ يەنە شۇ ئادەمغۇ؟ «كىشىلىك دۇنيا» ناملىق روماندا گەرچە ئاپتور مەركىزىي شەھەردىكى سۇسلاشقان ئۆرپ-ئادەتنى، ئەسلىنى يوقاتقان مەدەنىيەتنى ۋە بۇنداق مەدەنىيەتنىڭ تەسىرىگە ئۇچراۋاتقان ياش-ئۆسمۈرلەرنى يازغان بولسىمۇ، لېكىن گۇناھنى شەھەرگە ئارتىپ قويمىغان، ئەكسىچە بۇ باغرى كەڭ شەھەرنى تولۇپ تاشقان ھاياجان بىلەن تەسۋىرلىگەن. مەرداندەك بىر ساۋاتسىز، كەمبەغەل يىگىتنىڭ ئۈرۈمچىگە كېلىپ نەچچە مىليون مەبلىغى بار چوڭ شىركەتنىڭ غوجىسىغا ئايلىنىشى بۇ نۇقتىنى ئىسپاتلاپ بېرىدۇ، ئەلۋەتتە.
روماندا ئاپتور ياش-ئۆسمۈرلەرنىڭ روھى ۋە جىسمىنى زەئىپلەشتۈرۈپ، ئۇلارنى ئۆلۈم يولىغا باشلاۋاتقان بىر قىسىم ئادىمىي ھايۋانلارغا−زەھەر ئەتكەسچىلىرىگە كۈچلۈك غەزەپ-نەپرەت ياغدۇرغان ھەمدە ئۇلارنىڭ رەزىل ئەپتى-بەشىرىسىنى تەلتۆكۈس ئېچىپ تاشلىغان. روماندا ماينۇر خانىم باشچىلىقىدىكى زەھەر ئەتكەسچىلىرى ناھايىتى رەزىل ۋاستىلەر بىلەن ياشلارنى خىروئىن بىلەن زەھەرلەيدۇ ھەمدە ئۇلارنى زەھەر سېتىشقا مەجبۇرلايدۇ. ئاپتور ماينۇر خانىم باشچىلىقىدىكى زەھەر ئەتكەسچىلىرىنىڭ مەۋلان، مەرھابا، دىلمىرە قاتارلىق ياشلارنى زەھەرگە خۇمار قىلغانلىقى ۋە ئۇلارنى ھالاكەت يولىغا باشلىغانلىقىنى ئوبرازلاشتۇرۇپ تەسۋىرلەش ئارقىلىق كىشىلەرگە ئىبرەتلىك ساۋاق بېرىدۇ. بولۇپمۇ مەۋلان بىلەن دىلمىرەنىڭ ساختا خىروئىن چەككەندىن كېيىنكى ئېچىنىشلىق ئۆلۈمى ئارقىلىق ياش-ئۆسمۈرلەرنى زەھەردىن قەتئىي يىراق تۇرۇشقا، زەھەر ئەتكەسچىلىرىگە ھەرگىز يېقىن يولىماسلىققا قاتتىق ئاگاھلاندۇرىدۇ. ئاپتور روماندا يەنە، بىر قىسىم ئاتالمىش «ئەركەك» لەرنىڭ ئەركەكلىككە قويىدىغان «ئۆلچەم» لىرىنى زەھەرلىك ئۆسمە خىروئىن ئارقىلىق ئېچىپ تاشلايدۇ ۋە قاتتىق مەسخىرە قىلىدۇ: «بۇ كەيىپنى ئوغۇل بالىنىڭ ئوغۇل بالىسى، ئەركەكلەرنىڭ ئەركىكى قىلىدۇ، بىر-ئىككى قېتىم قىلغانغا ھېچنېمە بولمايدۇ، خۇمار بولۇپ قالمايدۇ، قېنى كىم چېكىدۇ؟ قايسىڭلار ھەقىقىي ئەركەك؟ ھەقىقىي ئوغۇل بالا؟» (رومان، 496-بەت). بۇ تەسۋىرلەردىن بىز زەھەر ئەتكەسچىلىرىنىڭ ياشلارنى ئازدۇرۇشتىكى تاكتىكىسىنى، ئۇلارنى روھىي جەھەتتىن غىدىقلاپ، جىسمانىي جەھەتتىن زەئىپلەشتۈرۈشتەك رەزىل ھىيلىسىنى كۆرۈۋالالايمىز.
روماننىڭ ئىدىيىۋى پەللىسى ئىلغارلىق بىلەن رەڭ ئالغان بولۇپ، ئادەمدە جاپاغا باش ئەگمەيدىغان غالىب روھ، قەتئىي ئىرادە بولسىلا، ھەرقانداق قىيىنچىلىق ئۈستىدىن غالىب كەلگىلى، ئارزۇ-ئارمىنىغا يەتكىلى بولىدىغانلىقى مەردان ئوبرازى ئارقىلىق يورۇتۇپ بېرىلگەن بولسا، زەھەر ئەتكەسچىلىرى ھەرقانچە ھىيلىگەر، ھەرقانچە رەزىل بولۇپ كېتىشىدىن قەتئىينەزەر، ئۇلار ھامان جىنايى جازادىن قېچىپ قۇتۇلالمايدىغانلىقىدەك تۈپ ھەقىقەتنى ماينۇر خانىم ۋە پەرۇخلارنىڭ قولغا ئېلىنىشى ئارقىلىق دەلىللەشتۈرۈپ بېرىدۇ. دۇنيادا مۇكەممەل نەرسە يوق، شۇنىڭدەك كەم-كۈتسىز، نۇقسانسىز ئەسەرمۇ يوق. «كىشىلىك دۇنيا» ناملىق رومان يۇقىرىقىدەك بىر قاتار ئىلغار مەزمۇن بىلەن يۇغۇرۇلغان بولسىمۇ، لېكىن روماندىكى بىر قىسىم خىرە ۋە گۇمانىي نۇقتىلار، ئارتۇقچە تەكرارلاش ۋە كېسەل جۈملىلەر روماننىڭ ئىدىيىۋى مەزمۇنىغا ۋە بەدىئىي پەللىسىگە قىسمەن دەرىجىدە تەسىر يەتكۈزۈپ قويغان. لۇشۇن ئەپەندى بىر ماقالىسىدە: «مەن تەنقىدچىلەردىن مۇنداق ئۈچ نەرسىنى، يەنى بىرىنچى، يامانلىرىنى كۆرسىتىپ بېرىشنى، ئىككىنچى، ياخشىلىرىنى تەقدىرلەپ ئىلھاملاندۇرۇشنى، ئۈچىنچى، ياخشى بولمىسا، سەل-پەل ياخشىلىرى بولسىمۇ ئىلھاملاندۇرۇشنى سەمىمىي ئۈمىد قىلىمەن» دەپ ئېيتقان. بىر مەسئۇلىيەتچان ئەدەبىي تەنقىدچى بولۇش سۈپىتىم بىلەن «كىشىلىك دۇنيا» ئاتا قىلغان ياخشى-يامان تەرەپلەرنى سەمىمىي ھالدا كۆرسىتىپ بېرىشنى ئۆزۈمنىڭ بۇرچى دەپ قارىدىم ھەمدە مەزكۇر روماندا ئۇچراتقان بەزى نۇقسانلارنى مۇنداق ئىككى نۇقتىغا يىغىنچاقلىدىم.
بىرىنچى، مەزمۇنىغا تەسىر يەتكۈزگەن نۇقسانلار: روماننىڭ 2-بابىدا باش پېرسوناژ مەردان ئۆز ئۆيىدە ئايالى سەلىمەنىڭ ھېيتەم بىلەن بۇزۇقچىلىق قىلىۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ قالىدۇ. ئەمما ئەزەلدىن ناھەقچىلىقنى كۆرسە چىداپ تۇرالمايدىغان، مىجەزى ئىتتىك مەردان بىر ئەر كىشى ئۈچۈن ئۆلۈمدىنمۇ ئېغىر ئىشنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرۈپ تۇرۇپمۇ ھېچقانداق ئىنكاس قايتۇرمايدۇ، تېخى قولىدىكى كەكىمۇ يەرگە چۈشۈپ كېتىدۇ. ھەتتا ھېيتەم بىلەن سەلىمە كىيىملىرىنى كىيىپ ئارقا-ئارقىدىن ئۆيدىن چىقىپ كەتكىچە ئۇنىڭ روھىدا ھېچقانداق بىر ئىنكاس پەيدا بولمايدۇ. ئەكسىچە، خۇددى ھېچ ئىش يۈز بەرمىگەندەكلا بىخارامان ئۇخلاپ قالىدۇ. ئەتىسى ئەتىگەندە «قورسىقىنىڭ ئېچىۋاتقانلىقىنى ھېس قىلىپ، ئوچاقتا چاي قاينىتىپ داغ چايغا نان چىلاپ قورسىقىنى راسا تويغۇزۇۋالغاندىن كېيىن يەكشەنبىلىك بازارنى ئويناپ كېلىشكە تەييارلىنىدۇ» (رومان، 37-بەت). ئۇيغۇرنىڭ پىسىخكىسىغا زىت بولغان بۇ خىل تۇرمۇش كۆرۈنۈشى ئادەمنىڭ گۇمانىنى قوزغايدۇ. «كۈتكۈچى خۇش پېئىللىق بىلەن بىر تەخسىگە يىگىرمە مانتا ئېلىپ، بىر چىنىگە چاي قۇيۇپ مەرداننىڭ ئالدىغا قويدى. مەردان پېتىر مانتىنى ھوزۇرلىنىپ يەپ بولۇپ چىنىدىكى دەملەنگەن چاينى بىر كۆتۈرۈپ ئىچىۋەتكەندىن كېيىن ئورنىدىن تۇردى.» (رومان، 40-بەت). ئويلاپ باقايلى، ئۆز ئۆيىدە، ئۆزىنىڭ قانۇنلۇق ئايالى بىلەن بولۇنغان ئۆلۈمدىنمۇ دەھشەتلىك بىر نومۇسلۇق ئىشنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن بىر ئەركەكنىڭ مۇشۇنداق چاغدا ئىشتىھاسىنىڭ ياخشى بولۇپ كېتىشى، يەنە تېخى «ھوزۇرلىنىپ»، قورسىقى تويغۇدەك تاماق يېيەلىشى مۇمكىنمۇ؟ مانا بۇ جايلار روماننىڭ ئىدىيىۋى مەزمۇنىغا تەسىر يەتكۈزۈپلا قالماستىن، بەلكى يەنە روماندىكى باش پېرسوناژ مەرداننىڭ خاراكتېرىگىمۇ قىسمەن دەرىجىدە داغ چۈشۈرۈپ قويغان. روماندىكى مەردان يالغۇز ئۆزىگىلا ۋەكىللىك قىلمايدۇ، ئەكسىچە پۈتۈن ئۇيغۇر ئەركەكلىرىگە ۋەكىللىك قىلىدۇ-دە! دوستى ئابلىكىم تەرىپىدىن ئالدىنىپ «قولىدىكى ئادرېس يېزىلغان قەغەزنى چىڭ مۇجۇقلاپ، يەرگە تاشلاپ، ئۈستىگە نەچچىنى دەسسىۋېتەلىگەن» مەردان كۆز ئالدىدا يۈز بەرگەن نومۇسلۇق ئىشنى كۆرۈپ تۇرۇپمۇ نېمىشقا ئىنكاس قايتۇرمايدۇ؟ نېمىشقا قولىدىكى كەكىسى يەرگە چۈشۈپ كېتىدۇ؟ ئۇ گەرچە سەلىمەنى ئانچە ياخشى كۆرمىسىمۇ، ئۆزىگە «قىز» پېتى ياتلىق قىلىنمىغان بولسىمۇ، سەلىمە يەنىلا ئۇنىڭ قانۇنلۇق خوتۇنى. خوتۇن-بالىلىرىنى قوغداش، بولۇپمۇ خوتۇن-قىزلارنىڭ ئىپپەت-نومۇسىنى قوغداش ئۇيغۇر ئەركەكلىرىنىڭ مۇقەددەس بۇرچى. ئۆزىنىڭ قانۇنلۇق ئايالى باشقىلار تەرىپدىن چەيلىنىۋاتسا قاراپ تۇرغان ئادەمنى يەنە «ئەركەك» دەپ ئېيتالامدۇق؟ بۇ ئۇيغۇرنىڭ تۇرمۇش پىسىخىكىسىغا تامامەن زىت بولغان تۇرمۇش كۆرۈنۈشى بولماي نېمە؟ ئەگەر ئۇ ئۆزىنىڭ «ئىگىلىك ھوقۇقى» غا تاجاۋۇز قىلىپ كىرگەن ھېيتەم تازغا كۈچى يەتمىسىمۇ، ئۇنىڭ بىلەن بىر قەپەس ئېلىشقان بولسا ياكى ئۇ قاچقاندا كەينىدىن قوغلىغان بولسا، قولىدىكى كەكىسى چۈشۈپ كەتمەي، ئۇنىڭغا ئېتىلغان بولسا، تۇزكور ئايالىنى بىرنەچچە كاچات سېلىۋەتكەن بولسا، ئۇنىڭ خاراكتېرى ئۇنچىۋالا خۇنۇكلىشىپ كەتمىگەن بولاتتى. ئۇ چاغدا روماننىڭ ئىدىيىۋى نۇقتىسىمۇ چىنلىقتىن ئاجراپ كەتمىگەن بولاتتى.
بىلىنىسكىي: «چىنلىقتىن ئايرىلىپ قالساڭ، گۈزەللىكتىنمۇ ئايرىلىپ قالىسەن» دەپ ئېيتقان. چىنلىق−ئەدەبىي ئەسەر سۈپىتىنىڭ يۇقىرى-تۆۋەنلىكىنى ئۆلچەيدىغان مۇھىم بەلگە. «كىشىلىك دۇنيا» ناملىق روماندا يەنە، تۇرمۇشتىن چەتنىگەن، مىللىي ئۆرپ-ئادەت ۋە ئەنئەنىمىزگە يات تۇرمۇش كۆرۈنۈشىمۇ كۆزىمىزگە چېلىقىدۇ. «ئەر-خوتۇن ئىككەيلەن زۇلپىيە كۆرسىتىپ بەرگەن ئاددىي ياتاق ئۆيگە كىرىپ، بىرگە ئېلىپ چىققان يوتقان-كۆرپىلەرنى سېلىپ جاي راسلىدى، ئاندىن كېيىن ئارتۇق كىيىملىرىنى سېلىپ، سىرى چىقىپ ئېگىلىپ كەتكەن كونا داسقا چېلەكتىكى سۇنى قۇيۇپ بىرىنىڭ كەينىدىن بىرى يۈز-كۆزلىرىنى يۇيۇپ، راسلىغان جايلىرىغا كىرىپ ئولتۇردى» (رومان، 287-بەت). ئۇيغۇرلاردا ئەزەلدىن داستىكى سۇدا يۈز-كۆزىنى يۇيىدىغان ياكى بىر داس سۇدا بىرنەچچە ئادەم ئارقا-ئارقىدىن يۈزىنى يۇيىدىغان ئادەت يوق. ئاپتور بۇ يەردە باشقا بىر مىللەتنىڭ تۇرمۇش تەسۋىرىنى ئۇيغۇرنىڭ تۇرمۇش ئادىتىگە يۈكلەپ چىنلىقتىن ئاجرىغان، ئەنئەنىمىزگە يات بىر تۇرمۇش ئادىتىنى مەجبۇرىي ئوتتۇرىغا چىقارغان. بۇ تەرەپمۇ روماننىڭ ئىدىيىۋى مەزمۇنىغا قىسمەن دەرىجىدە تەسىر يەتكۈزۈپ قويغان. روماندا باش پېرسوناژ مەردان ئۈرۈمچىدە ئىگىلىك تىكلەپ چوڭ غوجايىنغا ئايلىنىدۇ، بۇ جەرياندا جەنۇبىي شىنجاڭنىڭ يېزا-قىشلاقلىرىغىچە بېرىپ سودا قىلىدۇ. ئۇ پۈتۈن روماندا ئاران بىر قېتىم خوتۇن-بالىلىرىنى ئېلىپ تۇغۇلۇپ چوڭ بولغان يۇرتىغا بارىدۇ، ئەمما ئۆزى ئەڭ ھۆرمەتلەيدىغان، ئۇلۇغ بىلىدىغان سۆيۈملۈك ئاتا-ئانىسىنىڭ تۇپراق بېشىغا چىقىپ قويمايدۇ، چوڭ ئاكىسىنىڭ ئۆيىدە بىرنەچچە كۈن تۇرۇپلا ئۈرۈمچىگە قايتىپ كېتىدۇ. مانا نۇقتىلار بىر جەھەتتىن، باش پېرسوناژ مەرداننىڭ خاراكتېرىنى خۇنۇكلەشتۈرسە، يەنە بىر جەھەتتىن روماننىڭ مىللىي تۈسىنى سۇسلاشتۇرۇپ، تۇرمۇش چىنىلىقىنى ئاجىزلاشتۇرۇپ قويغان.
روماندا يەنە بىر قىسىم سۈنئىي تۇرمۇش كۆرۈنۈشلىرى روماننىڭ چىنلىق دەرىجىسىنى بوغۇپ، روماننىڭ مەزمۇنىغا قىسمەن دەرىجىدە تەسىر يەتكۈزۈپ قويغان. «ئۇلار قار ئاستىدىكى دەرەخ مەنزىرىسىنى تاماشا قىلىش ئۈچۈن باغچا ئىچىنى ئايلانماقچى بولۇپ، ئادەملەر توپى سەلدەك ئېقىۋاتقان باغچىغا كىردى. ئادەملەر بىلەن لىق تولغان باغچا بەكمۇ قىزىپ كەتكەنىدى.» (رومان، 119-بەت). قاتتىق سوغۇق بولۇۋاتقان قارا قىشنىڭ بىر كېچىسى باغچا ئىچىنىڭ «سەلدەك ئاققان ئادەملەر» بىلەن لىققىدە تولۇپ ئاجايىپ قىزىپ كېتىشى ئادەمنىڭ ئەقلىگە سىغمايدۇ. رېئالىزملىق ئىجادىيەت يۆنىلىشىدە يېزىلغان بۇ روماننىڭ بۇ دەرىجىدىكى مۇبالىغىگە يول قويۇشى رومان مەزمۇنىنى قىسمەن دەرىجىدە خىرەلەشتۈرۈپ قويغان. «سېستىرا قىز ئايگۈلگە دورا ئىچكۈزۈش ئۈچۈن كىرگەنىدى، دورا ئىچىلىپ بولغاندىن كېيىن، سېستىرا قىز:
-ئەر-خوتۇن ئىككىڭلارنى دوختۇر ئىشخانامغا كىرسۇن دەيدۇ،-دەپ چىقىپ كەتتى. ئەر-خوتۇن ئىككەيلەن دەرھال دوختۇرنىڭ ئىشخانىسىغا كىردى. دوختۇر ئۇلارنى قىزغىن قارشى ئېلىپ، ئۇلارنىڭ ئالدىغا چاي قۇيۇپ كۈتۈۋالدى.» (رومان، 126-بەت). بۇ يەردە مۇنداق ئىككى خاتالىق سادىر قىلىنغان. بىرى، سېستىرالار ئادەتتە قارىغۇچىسى يوق ياكى ئېغىر كېسەل بولمىسا ئالدىراپ بىمارلارغا دورا ئىچكۈزۈپ قويمايدۇ. ئەسلىدە بۇ جۈملە «سېستىرا قىز ئايگۈلنىڭ دورىسىنى ئېلىپ كىرگەنىدى.» دەپ يېزىلغان بولسا ھەم ساغلام جۈملىگە، ھەم راۋان جۈملىگە ئايلانغان بولاتتى. يەنە بىرى، بىزنىڭ دوختۇرلىرىمىز ئىشخانىسىغا كىرگەن بىمارلارنى ئەزەلدىن قىزغىن قارشى ئېلىپ كەتمەيدۇ ھەم ئالدىغا چاي ئەكىلىپ تەكەللۇپ قىلمايدۇ. «مەردان دوختۇر بىلەن دېيىشىپ قويغان ۋاقىتتا ئايگۈلنى ئېلىپ دوختۇرخانىغا باردى. دوختۇر ئايگۈلنىڭ چىرايىدىكى ئۆزگىرىشلەرگە دىققەت قىلغاچ:
-كېسەلنى داۋالاپ ساقايتىش دوختۇرلارنىڭ مەجبۇرىيىتى، ئەمما تېببىي ساھەدە داۋالاش ئۇسۇلى تېپىلمىغان كېسەللىك ئەھۋالىغا چارە يوق...
-دوختۇر، بۇ نېمە دېگىنىڭىز؟» (رومان، 161-بەت).
رېئال تۇرمۇشتا، دوختۇرلار ئېغىر كېسەلگە گىرىپتار بولغان بىمارلارغا ھەرگىز «داۋالاشقا چارە يوق» دېگەندەك قورقونچلۇق گەپلەرنى ھەرگىز قىلمايدۇ، بەلكى كېسەللىك ئەھۋالىنى بىمارنىڭ ئۆزىگە ئېيتماي، ئۇلارنىڭ بىۋاستە ئۇرۇق-تۇغقانلىرىغا ئېيتىدۇ. چۈنكى كېسەلنى روھىي جەھەتتىن داۋالاشنىڭ مۇھىملىقىنى ئۇلار ھەممىدىن بەك ياخشى بىلىدۇ. لېكىن روماندىكى بۇ تۇرمۇش كۆرۈنۈشى رومان مەزمۇنىنى قىسمەن دەرىجىدە خۇنۇكلەشتۈرۈپ قويغان. روماندا يەنە، قولغا ئېلىنىپ تۈرمىگە كىرىپ كەتكەن ئابلىكىمنىڭ كېيىنكى ھايات تەقدىرى ھەققىدە تاكى رومان ئاخىرلاشقۇچە ھېچقانداق ئۇچۇر بېرىلمەيدۇ. دېمەك، بۇ تەرەپمۇ رومان مەزمۇنىنى قىسمەن دەرىجىدە خىرەلەشتۈرۈپ قويغان.
ئىككىنچى، بەدىئىيلىكىگە تەسىر يەتكۈزگەن نۇقسانلار: بىر پارچە ئەسەرنىڭ ئىدىيىۋى مەزمۇنىغا ئەھمىيەت بېرىلىپ، بەدىئىيلىكى ئېتىبارسىز قالدۇرۇلسا، بۇنداق ئەسەر يەنىلا سۈپەتلىك ئەسەر بولالمايدۇ. ئەسەردە ئىدىيە ھەممىدىن مۇھىم، لېكىن ئاشۇ ئىدىيە مۇئەييەن بەدىئىي ۋاستىلەرنىڭ ياردىمىدە ئىپادىلەنسە، ئۇ تېخىمۇ ۋايىغا يەتكۈزۈلگەن بولىدۇ. مەزمۇن شەكىلنى بەلگىلىسىمۇ، گېزى كەلگەندە شەكىلمۇ مەزمۇنغا تەسىر يەتكۈزۈپ قويىدۇ. لاتىن ئامېرىكىسىدىكى «پارتلىما ئەدەبىيات» نىڭ مۇھىم ۋەكىللىرىدىن بىرى، پىرۇلۇق مەشھۇر يازغۇچى مارىيو ۋارگاس لوسا: «ئەسەردە رەڭ، تۇيغۇ، ھېسسىيات ۋە ئۆزگىچىلىك، ئەسلىمە ئامىللىرى بىرىنچى ئورۇندا تۇرىدۇ، چۈنكى ئۇلار ئەدەبىياتنىڭ تۈپ ئالاھىدىلىكى. لېكىن مەيلى قانچىلىك چوڭقۇر، قانچىلىك دانا ئىدىيە بولۇپ كېتىشىدىن قەتئىينەزەر، ئۇ ھامان تىلنىڭ سەنئەتلىك شەكلى ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ.» دەپ ئېيتقانىدى. بۇنىڭدىن شۇنداق خۇلاسىگە كېلىمىزكى، بىر پارچە ئەسەرگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، ئىدىيە ھەممىدىن مۇھىم، لېكىن ئاشۇ ئىدىيەنى تېخىمۇ گۈزەل، تېخىمۇ تەسىرلىك، تېخىمۇ جەلپكار، تېخىمۇ سەنئەتلىك پۇراققا ئىگە قىلىشتا تىلنىڭ رولى ئىنتايىن مۇھىم. ئېلىمىزنىڭ داڭلىق يازغۇچىسى گومورو تىل ھەققىدە توختىلىپ: «ئەدەبىيات−تىل سەنئىتى. شۇنىڭ ئۈچۈن تىل مۇھىم قورال. سەن تىلنى خۇددى ھەيكەلتىراشنىڭ قولىدىكى يۇمشاق لايدەك، رەسسامنىڭ قولىدىكى بوياقتەك ئەركىن ئىشلىتەلىسەڭ، ئاندىن مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشەلەيسەن.» دېگەنىدى. «كىشىلىك دۇنيا» ناملىق روماندا ئاپتور بەدىئىي تىلنىڭ گۈزەل، ئويناق بولۇشىغا خېلى مەھكەم كۈچىگەن بولسىمۇ، لېكىن مەزكۇر رومان ھەجىم جەھەتتىن بىرقەدەر چوڭ، ۋەقەلىك جەھەتتىن بىرقەدەر مۇرەككەپ بولغاچقا، ئاپتور بەدىئىي تىل ئىشلىتىشتە بەزى نۇقسانلاردىن خالىي بولالمىغان. روماندا بىر قىسىم «كېسەل» جۈملىلەر، ئارتۇقچە تەكرارلاشلار ۋە ئورۇنسىز ئىشلىتىلگەن سۆز-جۈملىلەر كۆزىمىزگە چېلىقىدۇ. مەسىلەن، «بۈگۈن ئايگۈلنىڭ توي كۈنى بولدى.» (رومان، 64-بەت). بۇ جۈملىنى قىسقارتىپلا «بۈگۈن ئايگۈلنىڭ تويى ئىدى.» دېسەكلا جۈملە راۋانلىشاتتى. «ئۇلار كىنودىن چىقىپ يولدا يانمۇ يان ئۈن-تىنسىز كېتىپ باراتتى. مەردان تەمكىنلىك بىلەن ماڭماقتا ئىدى. تۇرمۇش ھېچقاچان ئۇنىڭغا بۈگۈنكىدەك بۇنداك كۈلۈپ قارىمىغاندەك تۇيۇلدى.» (رومان، 108-بەت). بۇ جۈملىدە خېلى ئوبدانلا «كېسەل» بار. بۇ جۈملىدىكى «يول»، «تەمكىنلىك بىلەن ماڭماقتا ئىدى»، «قارىمىغاندەك تۇيۇلدى» دېگەن بىرىكمىلەر ئارتۇقچە، بۇلارنى ئىشلەتمەي تۇرۇپمۇ جۈملىنى راۋان ھەم گۈزەل جۈملىگە ئايلاندۇرغىلى بولاتتى. ئەسلىدە بۇ جۈملە «ئۇلار كىنودىن چىقىپ يانمۇ يان مېڭىشتى. مەردان تولىمۇ قىزغىن كۆرۈنەتتى. تۇرمۇش ئۇنىڭغا ھېچقاچان بۈگۈنكىدەك كۈلۈپ باقمىغاندى.» دەپ يېزىلغان بولسا ھەم راۋان، ھەم ئىخچام، ھەم گۈزەل، ھەم توغرا جۈملىگە ئايلانغان بولاتتى. «سەلىمە سەن بىلەن ئاجرىشىپ كەتكەندىن كېيىن ھېلىقى ھېيتەم بىلەن ئاتا-ئانىسىدىن، ئۇرۇق-تۇغقانلىرىدىن ۋاز كېچىپ توي قىلدى.» (رومان، 143-بەت). بۇ جۈملىنىڭ قۇرۇلمىسىدا «كېسەل» بار. ئەگەر بۇ جۈملىنى «سەلىمە سەن بىلەن ئاجرىشىپ بىر يىلدىن كېيىن، ئاتا-ئانىسىدىن، ئۇرۇق-تۇغقانلىرىدىن ۋاز كېچىپ ھېلىقى ھېيتەم بىلەن توي قىلدى.» دەپ ئۆزگەرتسەك پاكىز ھەم راۋان جۈملىگە ئايلىنىدۇ. «ئۇلار سۇ كالىسىنىڭ ئوخشىمىغان كاۋاپلىرىنى ئىشتىھا بىلەن مەززە قىلىپ يېيىشتى.» (رومان، 230-بەت). ئوخشىمىغان نەرسىنى قانداقمۇ ئىشتىھا بىلەن مەززە قىلىپ يېگىلى بولسۇن؟ ئەگەر بۇ جۈملە «ئۇلار سۇ كالىسىنىڭ ئوخشىمىغان كاۋاپلىرىنى ئامالسىز يېيىشكە باشلىدى.» دەپ يېزىلغان بولسا پىكىر زىتلىقىدىن خالىي بولغان پاكىز جۈملىگە ئايلانغان بولاتتى. «ئەتىگەنلىك ئېتىلگەن تاماقمۇ يەپ بولۇندى.» (رومان، 227-بەت). بۇ جۈملىدىكى «ئەتىگەنلىك ئېتىلگەن تاماق» دېگەن بىرىكمە ئارتۇقچە. بۇ جۈملىنى ئۆزگەرتىپ «ئەتىگەنلىك ناشتىلىق يەپ بولۇندى» دېسەكلا راۋان ۋە ساغلام جۈملىگە ئايلىنىدۇ.
ئاپتور روماندا يەنە «رۇستەم ئىدارە باشلىقى مەردان بىلەن كۆرۈشتى.»، «مەۋلان ئاتىسى مەرداننىڭ يېنىدا ئولتۇردى.»، «نادىيە ھاجىم يولدىشى مەردان ھاجىمنىڭ نېمە مەقسەتتە بۇنداق دېگەنلىكىنى چۈشەندى.» دېگەندەك «ئالاھىدە» ئاتاش شەكىللىرىنى قوللىنىپ رومان تىلىنىڭ گۈزەللىكى ۋە ئىخچاملىقىنى بوغۇپ قويغان. ئەگەر بۇ جۈملىلەر «ئىدارە باشلىقى رۇستەم مەردان بىلەن كۆرۈشتى.»، «مەۋلان ئاتىسىنىڭ يېنىدا ئولتۇردى.»، «نادىيە مەرداننىڭ نېمە مەقسەتتە بۇنداق دېگەنلىكىنى چۈشەندى» دەپ يېزىلسا ئەسەر تىلى ھەم ئىخچام، ھەم راۋان، ھەم گۈزەل چىقاتتى. ئۇنىڭدىن باشقا، روماننىڭ ماۋزۇسى «كىشىلىك دۇنيا» پۈتۈن روماندا ئون نەچچە يەردە تەكرارلىنىپ، روماننىڭ «سىرلىقلىقى» نى قىسمەن دەرىجىدە ئاجىزلاشتۇرۇپ قويغان.
روماننىڭ بېشى «1979-يىل سېنتەبىر ئېيى» دەپ باشلىنىپ پۈتۈن رومان ئاخىرلاشقۇچە بىرەر كونكرېت ۋاقىت تىلغا ئېلىنمايدۇ، لېكىن روماندا ۋاقىتنىڭ، پەسىلنىڭ ئالمىشىشى ناھايىتى تېز بولىدۇ. كۆزنى يۇمۇپ ئاچقۇچە قىش باھارغا، ياز كۈزگە ئالمىشىپ بولىدۇ. بىز روماندىكى دەۋر ئۆزگىرىشىگە بولۇۋاتقان ئۆزگىرىشلەر، كۆرۈلۈۋاتقان يېڭىلىقلار ئارقىلىق ھۆكۈم قىلالايمىز. مەسىلەن، 1979-يىلىدىن باشلانغان ۋەقەلىك بۈگۈنكى كۈندىكى يانفون كەڭ ئومۇملاشقان، ئۇچۇر ئالاقىسى تېزلىشىۋاتقان دەۋرگە تاقىلىپ ئاياغلىشىدۇ. دېمەك، ئاپتور ئۆتمۈش بىلەن بۈگۈننى، زامان بىلەن ماكاننى ناھايىتى ياخشى ئورۇنلاشتۇرۇپ، مۇرەككەپ ۋەقەلىكنى ئىمكانقەدەر ئاددىيلاشتۇرغان. بۇمۇ ئاپتورنىڭ بەدىئىي ئۇتۇقى، ئەلۋەتتە.

          مەنبە: «شىنجاڭ ئەدەبىي ئوبزورچىلىق ژۇرنىلى» 2014-يىللىق 2-سان


بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   خەنجەر تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-9-3 21:49  

                        بىزدىكى ئەنئەنە ۋە ئەخلاق چەمبىرىكى
     −ھەبىبە مۇھەممەتئەيسانىڭ «شاۋقۇنلۇق گۇگۇم» ناملىق كىتابى توغرىسىدا
                                              ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
ئاياللارنىڭ نازۇك ئىچكى دۇنياسىنى−ئارزۇ-ئارمانلىرىنى، تەلەپ-ئىنتىلىشلىرىنى، تاتلىق شىۋىرلاشلىرىنى، پىسىخىك كەچۈرمىشلىرىنى ئەر يازغۇچىلارغا قارىغاندا ئايال يازغۇچىلار تېخىمۇ ياخشى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرەلەيدۇ. چۈنكى ئاياللارنىڭ تاشقى كۆرۈنۈشى بىر دۇنيا، قەلبى، روھىي ئالىمى يەنە بىر دۇنيا ھېسابلىنىدۇ. بەزىدە بىزگە مۇزدەك سوغۇق، قوپال، كۆرۈمسىز تەسىر بەرگەن ئاياللارنىڭ قەلبى تاغ سۈيىدەك سۈزۈك ۋە پاكىز، باھاردەك ئىللىق ۋە يېقىملىق بولۇشى مۇمكىن؛ بەزىدە كۆزىمىزگە ناھايىتى گۈزەل، سۇمباتلىق، نازاكەتلىك كۆرۈنگەن ئاياللارنىڭ ئىچكى دۇنياسى يېقىمسىز، قۇرغاق، قوتۇر بولۇشى مۇمكىن. ئاياللارنىڭ خاراكتېرى ناھايىتى مۇرەككەپ ۋە نازۇك كېلىدۇ. ئۇلار خىيال بىلەن رېئاللىق ئارىسىدا كۆپرەك پائالىيەت ئېلىپ بارىدۇ. ئۇلار ھەمىشە گۈزەل ھەم باياشات تۇرمۇشقا، رومانتىك مۇھەببەتكە ئىنتىلىدۇ. مۇكەممەل، بەختلىك ئائىلىگە ئېرىشىشنى ئارزۇ قىلىدۇ. لېكىن خىيال ھامان خىيال، رېئاللىق ھامان رېئاللىق. ئىنسان تەبىئىيتى ئالدى بىلەن ئادەمنىڭ قەلبىدە، روھىدا ئەكس ئەتسىمۇ، ئەمما ئۇ رېئال تۇرمۇشتا مۇئەييەن ماكان ۋە زاماننىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرايدۇ. ئاياللار بۇ جەھەتتە تېخىمۇ كۆپ چەكلىمىلىگە ئۇچرايدۇ. ئۇلار ھەمىشە تەقدىرگە تەن بېرىش ئەندىزىسى بويىچە ياشاشقا مەجبۇر بولۇپ، ئۆزى يولۇققان تۇرمۇش دىشۋارچىلىقلىرى ئالدىدا ئۈنسىز ياش تۆكۈشكە مەجبۇر بولىدۇ. مۇشۇنداق تۆكۈلگەن ياشلارغا يوشۇرۇنغان پىنھان سىرلارنى چىن ۋە تەبىئىي ھالدا قېزىپ چىقىش ئارقىلىق ئاياللارنىڭ قەلب دۇنياسىغا بۆسۈپ كىرىش، ئۇلارنىڭ ئارزۇ-تەلەپلىرىگە قۇلاق سېلىش، مۇڭ-ھەسرەتلىرىگە ھەمدەم بولۇش ئاياللار ئەدەبىياتىنىڭ مۇھىم ۋەزىپىسى. ھەبىبە مۇھەممەتئەيسا ئۆزىنىڭ بىر يۈرۈش ھېكايە-پوۋېستلىرى ئارقىلىق قىز-ئاياللارنىڭ قەلب دۇنياسىغا ئىچكىرىلەپ كىرىۋاتقان، ئۇلارنىڭ ئارزۇ-ئىستەكلىرىنى، قايغۇ-ھەسرەتلىرىنى، ئازابلىق كەچۈرمىشلىرىنى ھەمدە تاتلىق پىچىرلاشلىرىنى ئويناق تەسۋىر ۋە گۈزەل تىل ئارقىلىق ئىپادىلەپ بېرىۋاتقان ياز يازغۇچى. ئۇنىڭ «شاۋقۇنلۇق گۇگۇم» (شىنجاڭ ياشلار-ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى، 2013-يىل نەشرى) ناملىق پوۋېستلار توپلىمىغا «ھىجران»، «شاۋقۇنلۇق گۇگۇم»، «پەرى» قاتارلىق ئۈچ پارچە پوۋېستى كىرگۈزۈلگەن بولۇپ، بۇ پوۋېستلاردا يازغۇچى ھەبىبە مۇھەممەتئەيسانىڭ قۇرۇلما ۋە ئىپادىلەش جەھەتتىكى ئۆزگىچىلىكى، تىل ئىشلىتىش ۋە ئوبراز يارىتىش جەھەتتىكى ماھارىتى تولۇق نامايان قىلىنغان.
«ھىجران» دا، باش پېرسوناژ بۈۋىئايشەمنىڭ ئائىلىسى بار بىر ئەرنى چىن قەلبىدىن ياخشى كۆرۈپ قېلىشى نەتىجىسىدە كېلىپ چىققان كۆڭۈل ئاغرىقلىرى، پىسىخىك كەچۈرمىشلىرى، ھايات توقۇنۇشلىرى ۋە ئارزۇ-ئىستەكلىرى مۇرەككەپ ۋە ئەگرى-توقاي تۇرمۇش مۇھىتى ئىچىدە ئەكس ئەتتۈرۈلۈپ، مۇھەببەتنىڭ توسقۇنسىز ماھىيىتى ئاشكارىلىنىدۇ. قەلبىمىزنى ھاياجانغا سالدىغىنى شۇكى، ئاپتور بۈۋىئايشەمنى بۇ مۇھەببەتكە ئېرىشتۈرمەيدۇ. بۇ ئارقىلىق قارشى تەرەپنىڭ بەختلىك ئائىلىسىنى قوغداپ قالىدۇ. ئاپتور پوۋېسستا چىن مۇھەببەتنىڭ سېھرىي كارامىتىنى يازىدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئائىلە مۇقەددەسلىكىنىمۇ ئوتتۇرىغا قويىدۇ. ئەگەر ئادىل ھاكىم ئۆزىنى چىن قەلبىدىن سۆيگەن، ئۆزىمۇ ئىچ-ئىچىدىن مەپتۇن بولۇپ قالغان بۈۋىئايشەمنى ئەمرىگە ئېلىپ، ئۆزىنىڭ ئائىلىسىنى ۋەيران قىلغان بولسا، مۇھەببەتنىڭ گۈزەللىكىنى، ئائىلىنىڭ مۇقەددەسلىكىنى ھېس قىلالمىغان بولاتتۇق. ئۇ چاغدا كۆزىمىزگە ئۇز، نازاكەتلىك كۆرۈنگەن بۈۋىئايشەم ئوبرازى خۇنۇكلىشىپ كەتكەن بولاتتى. ئاپتور ئەنئەنە بىلەن ئەخلاقنىڭ چېگراسىدىن ھالقىپ كەتمىگەن ھېس-تۇيغۇسىنى، ئارزۇ-ھەۋىسىنى پوۋېستنىڭ بىر پۈتۈن مەزمۇنىغا ناھايىتى تەبىئىي ھالەتتە سىڭدۈرۈۋەتكەن بولۇپ، بىزنى ئاجايىپ تاتلىق ھېسلارغا چۆمدۈرىدۇ. «سىز مەيلى كەسىپتە قانچىلىك نەتىجە قازىنىپ كەتمەڭ، ئەخلاق جەھەتتە ئەتراپىڭىزدىكىلەرنىڭ نەزىرىدىن چۈشۈپ كەتسىڭىز ھۆرمەت تاپالمايسىز. ئەنئەنە بويىچە ئېيتقاندا، سىز خەقنىڭ ئېرىنى ياخشى كۆرۈپ قالسىڭىز ئەخلاقسىزلىق بولىدۇ، بىز ئاشۇ ئەنئەنىدىن ئايرىلالمايمىز. ھېچبولمىغاندا ئاشۇ ئەنئەنە بويىچە ياشاۋاتقان كىشىلەر توپى ئىچىدە ياشاۋاتىمىز، شۇنداق بولغانىكەن، سىز ۋاز كېچىشنى ئۆگىنىۋېلىشىڭىز كېرەك.» («ھىجران»، 77-بەت). ئاپتور شېرىنئاينىڭ يۇقىرىقى دىيالوگى ئارقىلىق ئۆزىنىڭ ئەنئەنە ۋە ئەخلاق قارىشىنى ئىپادىلىگەن.
ياخشى كۆرۈش گۇناھ ئەمەس، ئەمما باشقىلارنىڭ ئېرىنى ياخشى كۆرۈپ قېلىپ، ئۇنىڭ بەختلىك ئائىلىسىنى ۋەيران قىلىش ئەڭ ئېغىر گۇناھ ھېسابلىنىدۇ. «ھىجراندا» ئاپتور جەمئىيىتىمىزدىكى مۇشۇنداق قىسمەتلەرگە يولۇقۇۋاتقان ياكى يولۇقۇش ئالدىدا تۇرۇۋاتقان قىز-ئاياللارغا ئىبرەتلىك ساۋاق بېرىپ، ئائىلە مۇقەددەسلىكىدىن دەرس ئۆتىدۇ.
«ھىجران» دا، يەنە مۇھەببەت، ۋاپا، ساداقەت، دوستلۇق قاتارلىق گۈزەل پەزىلەتلىرىمىز مەدھىيەلىنىپ، ساختىلىق، كۆز بويامچىلىق، گۇمانخورلۇق، پىتنىخورلۇق، خوشامەتچىلىك قاتارلىق ناچار ئىللەتلەر قامچىلانغان.
«شاۋقۇنلۇق گۇگۇم» دا، دىلنۇر خانىمنىڭ ئائىلە، بالا، ئەر ۋە خىزمەت ئۈچۈن تۆلىگەن بەدەللىرى، چەككەن ئازابلىرى، تارتقان دەردلىرى ۋە كۆرگەن كۈنلىرى ئارقىلىق نۆۋەتتىكى مىللىي مائارىپىمىزدا ساقلىنىۋاتقان بىر قىسىم چاكىنىلىق، شەكىلۋازلىق، كۆز بويامچىلىق ئىللەتلىرى قاتتىق قامچىلىنىپ، بىر قىسىم جايلاردىكى ئۆلۈك ۋە سۈپەتسىز مائارىپ تۈزۈمنىڭ قۇربانىغا ئايلىنىپ كېتىۋاتقان ياش-ئۆسمۈرلەرگە ۋە جاپاكەش ئوقۇتقۇچىلارغا بولغان چوڭقۇر ھېسداشلىق ۋە ئىچ ئاغرىتىش ھېسسىياتى ئىپادىلەنگەن. ئاپتور پوۋېستتا، ئوقۇتقۇچىلارنى ھاردۇرۇپ-چارچىتىۋېتىدىغان، سەسكەندۈرۈپ بىزار قىلىدىغان، شەكىلگە، مودىغا، ھەيۋە كۆرسىتىشكە ئايلىنىپ قالغان تۈگىمەس يىغىنلار، تولدۇرسا-تولدۇرسا تۈگىمەيدىغان جەدۋەل-گىرافىكلار ۋە مەجبۇرلانغان ئەمگەك-ھاشارلار، تۈرلۈك باج-سېلىقلار، ئارتۇقچە جەرىمانىلەر ئارقىلىق يەرلىك ئورۇنلىرىمىزدىكى جانسىز، ئۆلۈك، قاتمال مائارىپ تۈزۈلمىسىنىڭ ھەقىقىي كارتىنىسىنى سۈرەتلەپ بەرگەن.
«شاۋقۇنلۇق گۇگۇم» دا، قىسمەن مەكتەپلەردىكى «ئەمەلدار» لارنىڭ ياش، چىرايلىق ئايال ئوقۇتقۇچىلارنى خىزمەتتىن سىرت تۈرلۈك يىغىن-يىغىلىشلاردا، ئولتۇرۇش-زىياپەتلەردە، مۇراسىم-پائالىيەتلەردە «تانسىكەش تۆمۈر خوتۇن»، «مۇراسىم خېنىملىرى» بولۇشقا قىستاپ، بارمىغانلارنىڭ، كېچىككەنلەرنىڭ ياكى بالدۇر كەتكەنلەرنىڭ مۇئاشىنى تۇتۇش، جەرىمانە تۆلىتىش شەكلى ئارقىلىق ئۇلارنى قورقۇتۇش، ئۆزىگە بويسۇندۇرۇشتەك رەزىل قىلمىشلىرى ئادەمنىڭ قاتتىق غەزىپىنى قوزغايدۇ.
«چۈشتىن كېيىنكى سىياسىي ئۆگىنىشتىن كېيىن سىياسىي مۇدىر يەنە ۋەزىپە ئورۇنلاشتۇردى:
-كەچتە ناھىيەمىزگە كەلگەن مېھمانلارغا گۈلخان سەيلىسى قىلىپ بېرىدىكەن. ئوتتۇرا ياشتىن تۆۋەن خانىملار ئەتلەش كۆڭلەكلىرىمىزنى كىيىپ، سائەت دەل يەتتىدە مەكتەپكە كېلىشىمىز كېرەك. ماشىنا ئون مىنۇتتىن كېيىنلا قوزغىلىدۇ، كېچىككەنلەر سەۋەبسىز خىزمەتتىن قالغان ھېسابلىنىپ ئۈچ ھەسسە بويىچە جەرىمانە تۆلەيدۇ!» («شاۋقۇنلۇق گۇگۇم»، 104-بەت).
ئاپتور پوۋېستتا، ئوقۇتقۇچى بولۇشنىڭ جاپاسىنى ئۈستى-ئۈستىلەپ يۈكلىنىۋاتقان ۋەزىپىلەر، تۈزۈلۈۋاتقان پىلانلار، تولدۇرۇلۇۋاتقان جەدۋەل ۋە گىرافىكلار، يەتمەكچى بولغان نىشان كۆرسەتكۈچلەر، بالا يىغىپ كېلىش ئۈچۈن ئاتلىنىۋاتقان قەدەملەر... ئارقىلىق ناھايىتى جانلىق ئىپادىلەپ نۆۋەتتىكى مىللىي مائارىپىمىزدا ئوقۇتقۇچىلىرىمىز دۇچ كېلىۋاتقان تۈرلۈك كىرىزىسنى چۈشەندۈرۈپ بەرگەن. ئەلۋەتتە، ئوقۇتقۇچى بولغان ئادەم چوقۇم بۇ مۇەددەس ۋەزىپىنىڭ ھۆددىسىدىن چىقالىشى كېرەك. لېكىن ئۇمۇ ئادەم، ھارىدۇ، چارچايدۇ. ئۇمۇ كۆڭۈل بۆلۈشكە، كۆيۈنۈشكە مۇھتاج بولىدۇ. تاغدەك ۋەزىپىنى يۈكلەپ قويغاننىڭ ئۈستىگە، ئۇلارنى روھىي ۋە جىسمانىي جەھەتتىن چارچىتىش، قىيناش ئاقىۋەتتە مائارىپنىڭ كەلگۈسىگە ئۇرۇلغان پالتا بولۇپ قالىدۇ. چۈنكى مائارىپنى گۈللەندۈرۈش ئوقۇتقۇچىغا تايىنىدۇ ئەمەسمۇ؟!...
«شاۋقۇنلۇق گۇگۇم» دا، ئەرلىك مەسئۇلىيەت ۋە بۇرچ، ئائىلە ۋە بالا ھەمدە ئۇلار ئوتتۇرىسىدىكى ئاجرالماس مۇناسىۋەت دىلنۇر خانىم ئائىلىسى ئارقىلىق ئېچىپ بېرىلگەندىن سىرت، يەنە كادىرلارنى خىزمەتكە، ۋەزىپىگە تەيىنلەشتىكى ناچار خاھىش تەنقىد قىلىنىپ، نۆۋەتتىكى ئۆلۈك، قاتمال ئوقۇتۇش شەكلى ئۈستىدىن شىكايەت قىلغان.
«پەرى» ناملىق پوۋېستتا، ئاتا مېھرى كۆرمەي چوڭ بولغان پەرىنىڭ ئىزتىراپلىق تۇرمۇشى، كۆڭۈل ئاغرىقى، قايغۇ-ھەسرىتى ئويناق تەسۋىر ۋە گۈزەل تىللار بىلەن ئەكس ئەتتۈرۈلۈپ، كىشىلىك تۇرمۇشتىكى مۇرەككەپ مۇناسىۋەت، چىرايلىق قىز-ئاياللار دۇچ كېلىۋاتقان تۇرمۇش رېئاللىقى، ئۆمۈچۈك تورىدەك چىگىشلىشىپ كەتكەن كىشىلىك مۇناسىۋەت چۈشەندۈرۈلۈپ، خىلمۇ خىل ئويۇن ۋە مۇناسىۋەت تورىنىڭ قۇربانى بولۇپ كېتىۋاتقان بىر ئەۋلاد ياشلارنىڭ يۈرەك ساداسى ياڭرىتىلغان.
پوۋېستتىكى پەرى دادىسى ھايات تۇرۇپمۇ دادا مېھرىدىن بەھرىمان بولالمىغان بىچارە قىز. ئەمما ناھايىتى چىرايلىق، ئەقىللىق، چېچەن قىز. ئۇ ئۆزىنىڭ تىرىشچانلىقى ۋە ئىقتىدارىغا تايىنىپ، جاپاكەش، مېھرىبان ئانىسىنىڭ ھىمايىسىدە، كىچىكىدىلا تاشلىۋەتكەن دادىسىنىڭ ئىقتىسادىي جەھەتتىن يۆلىشى نەتىجىسىدە مەكتەپتە ناھايىتى ياخشى ئوقۇيدۇ. دادىسىنىڭ تۇيۇقسىز ئۆلۈمى ئۇنىڭ ھايات تەقدىرىنى پۈتۈنلەي ئۆزگەرتىۋېتىدۇ. ئۆزى ياخشى كۆرگەن يىگىتكە ئېرىشەلمەيدۇ، ئۆزى ياخشى كۆرىدىغان خىزمەتنى ئىشلىيەلمەيدۇ، باشقىلار تەرىپىدىن ئاياغ ئاستى قىلىنغاندىن كېيىن ئۆلۈۋېلىش يولىنى تاللايدۇ. ئۇنىڭ بىزنى ئەڭ جەلپ قىلىدىغان بىر پەزىلىتى شۇكى، ئۇ چىرايلىق بولۇپلا قالماي، ناھايىتى ئىپپەتلىك قىز. ئۇ ئۆزىنىڭ غۇرۇرىنى، ئىپپىتىنى ساقلاشتا ھېچكىمدىن، ھېچنېمىدىن قورقۇپ قالمايدۇ. ئۇنىڭدا ئۆزىگە ئىشىنىشمۇ، جاسارەتمۇ بار، شۇنىڭدەك ئومۇمىي قىز-ئاياللىرىمىزغا خاس بولغان تەقدىرچىلىك كۆز قارىشىمۇ بار. شۇڭا ئۇ ئۆزى يولۇققا بەزى تۇرمۇش دىشۋارچىلىقىلىرىنى تەقدىرگە باغلاپ چۈشەندۈرىدۇ.
پوۋېستتا يەنە تۇرمۇش ۋە خىزمەتتىكى ھوقۇق ئۈچۈن ۋاستە تاللىماسلىق، ھەسەتخورلۇق، كۆرەلمەسلىك، قىمارۋازلىق، ھورۇنلۇق، نامەردلىك قاتارلىق بىر قىسىم ناچار ئىللەتلەر قاتتىق تەنقىد قىلىنىپ، ئاپتورنىڭ قىسمەن ئەرلەردىكى غۇرۇر ۋە مەسئۇلىيەتنىڭ ئۆلۈۋاتقانلىقىغا بولغان قاتتىق ئېچىنىش ھېسسىياتى ئىپادىلىگەن. «پەرى ئۈندىمىدى، ئىچىدە ئۆزىنى قۇتقۇزۇۋالغان ئاشۇ چەت ئەللىكنى تىللىدى. ئۇ ئۆزىنىڭ كىملىكىنى مەڭگۈ ئېسىگە ئالغۇسى يوق، تۇغقانلىرىنى تاپقۇسى يوق. چۈنكى ئۇ ئۆز كىملىكىگە شاھىت ئاشۇ قوۋمدىن نەپرەتلىنىدۇ، ئۆز ئاياللىرىنىڭ ئىپپىتىنى قوغداشنى ئېسىدىن چىقىرىپ قويغان ماڭقۇرت ئەرلەردىن نەپرەتلىنىدۇ، ئۇلارنىڭ ئارىسىغا ئەمدى قايتقۇسىمۇ يوق!» («پەرى»، 311-بەت).
پەرىنىڭ ئۆزىنى قۇتۇلدۇرۇپ قالغان ئامېرىكىلىق جون بىلەن چەت ئەلگە چىقىپ كېتىش يولىنى تاللىشى ئۇنىڭ ئۇيغۇر ئەركەكلىرىدىن كۆڭلى ئاغرىغانلىقىنى، ئۈمىدسىزلەنگەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. ئاپتور پوۋېستتا ئۆلۈۋاتقان ئەركەكلىك روھنى، بىر قىسىم مەسئۇلىيەتسىز، قىمارۋاز دادىلارنى قاتتىق قامچىلاش، ئۇلار ئۈستىدىن ئاچچىق شىكايەت قىلىش ئارقىلىق جەمئىيىتىمىزدىكى پۈتكۈل ئەرلەرنى ئۆزلۈك ۋە كىملىك ھەققىدە ئويلىنىشقا دەۋەت قىلىدۇ.
بىز مەدەنىيەتلىك مىللەت بولۇش سۈپىتىمىز بىلەن ئەنئەنىگە ۋارىسلىق قىلىمىز، ئەنئەنىنى قوغدايمىز، ئەنئەنىۋى گۈزەل ئەخلاقىمىزنىڭ پايخان بولۇشىنى ھەرگىز خالىمايمىز، شۇنىڭدەك ئەخلاق چەمبىرىكىدىن چىقىپ كېتىشنى تېخىمۇ ئېغىر ئالىمىز. شۇنداقلا يەنە ۋەتەننى، قىز-ئاياللارنى، كىملىك ۋە ئۆزلۈكىمىزنى قوغداشنى مۇقەددەس بۇرچىمىز، دەپ بىلىمىز. «شاۋقۇنلۇق گۇگۇم» بىزگە ئەنئەنە بىلەن رېئاللىق، ئادەم بىلەن ھايات ئوتتۇرىسىدىكى قىممەت قاراشىنى جانلىق ۋە تەسىرلىك چۈشەندۈرۈپ بەردى ھەمدە نۆۋەتتتىكى قىز-ئاياللىرىمىزنىڭ قەلب چۇقانىنى، نازۇك ئىچكى دۇنياسىنى ۋە يۈرەك ساداسىنى چىنلىق بىلەن سۈرەتلەپ بەردى.
                            مەنبە: «ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى» 2014-يىل 9-ئاي بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   خەنجەر تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-9-23 11:26  

     «قەشقەرلىك ئايال» دىن بالقىغان ۋەتەنپەرۋەرلىك
         −زۇلپىيە كۆلتېگىننىڭ «قەشقەرلىك ئايال» ناملىق پوۋېستى ھەققىدە
                                             ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
قەشقەر ئۇيغۇرنىڭ يۈرىكى، ئۇيغۇرنىڭ پەخىرلىك ماكانى. تالاي بوران-چاپقۇن، ئىسسىق-سوغۇقلانى بېشىدىن ئۆتكۈزگەن قەشقەر تارىختىن بۇيان شەرق ۋە غەرب مەدەنىيىتىنىڭ ئۆتىڭى، يېپەك يولىنىڭ تۈگۈنى بولۇپ كەلدى. مانا مۇشۇنداق ئەزىز ۋە تەۋەررۈك دىياردىن سان-ساناقسىز باتۇر-نوچىلار، ئالىم-ئۆلىمالار، يازغۇچى-شائىرلار، مۇقامچى-سازەندىلەر، مائارىپچىلار، تېۋىپلار، ھۈنەرۋەن-كاسىپلار كۆپلەپ بارلىققا كېلىپ، بۇ ئەزىز دىيارنىڭ ھۆسنىنى جۇلالاتتى، ئوبرازىنى نۇرلاندۇردى، شۆھرىتىنى نامايان قىلدى. قەشقەر بىلەن ئۇيغۇرنىڭ يۈرىكىنى گىرەلەشتۈرۈپ، باشقىلارنىڭ (چەت ئەللىكلەرنىڭ) نەزەرىدە قەشقەر تىلغا ئېلىنسىلا ئۇيغۇر ئېسىگە كېلىدىغان، ئۇيغۇر تىلغا ئېلىنسىلا قەشقەر يادىدىن كېچىدىغان ئوتلۇق تەلپۈنۈشلەرنى بارلىققا كەلتۈردى. ئۇنىڭ «ئەزىزانە قەشقەر» دەپ ئاتىلىشىمۇ بۇ دىيارنىڭ قەدىمدىن تارتىپ خەلق تەرىپىدىن قەدىرلىنىپ، ئەزىزلىنىپ كەلگەنلىكىگە بېرىلگەن يۇقىرى باھا ئىدى. شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى، قەشقەر خەلقى، جۈملىدىن پۈتۈن ئۇيغۇر خەلقى تارىختىن بۇيان، قەشقەرنىڭ مەدەنىيەت، ئىقتىساد، مائارىپ، سەھىيە ۋە ئەدەبىيات-سەنئەت تەرىققىياتىغا ئىزچىل كۆڭۈل بۆلدى. قەشقەرنىڭ گۈللىنىشىنى ئۇيغۇرنىڭ گۈللىنىشى بىلەن چەمبەرچاس باغلىدى.
«قەشقەر تەڭرىنىڭ مەرھىمىتى تېرىلغان جايدۇر، قەشقەرنىڭ گۈل يۈزلۈكلىرى جىلۋىلىك بىر بېقىشى بىلەن ھەرقانداق گۈزەللەرنىڭ باغرىنى خۇددى بەدەخشان ياقۇتىدەك قىزىل قان قىلىدۇ، ئۇنىڭ توپىسى ئىپار پۇرايدۇ، سۇلىرى بولسا ئابى كەۋسەردۇر، قەشقەر تاغلىرىنىڭ تاشلىرى ئۈنچە-مارجاندۇر. كىمىكى قەشقەرگە كېلىپ قالسا ھۆر-پەرىلەرگىمۇ، جەننەتكىمۇ قىزىقمايدۇ، ئۆز يۇرتىنى ئۇنتۇپلا كېتىدۇ» دېگەنىدى 19-ئەسىردە قەشقەردە ياشاپ ئۆتكەن لىرىك شائىر گومنام. شۇنداق، قەشقەرنىڭ ئوتى ھەقىقەتەن كۈچلۈك، قەشقەرگە كەلگەن ھەرقانداق بىر ئادەم بۇ ئوتنىڭ كۆيدۈرۈشىدىن قېچىپ قۇتۇلالىغان ئەمەس. «ئوبدان قۇلاق سال، توخۇ پوقى، ئالتۇنلىرىمنى سەن مەينەتكە بەرمەيمەن... مەن دېگەن قەشقەردىكى خان ئەۋلادىدىن، تاۋار-دۇردۇن ئىچىدە چوڭ بولغان، ساراڭ بولساممۇ قەشقەردىن، قەشقەرلىكتىن تانمايمەن، كەچمەيمەن... سەن پەسەندە يەنە مىڭ يىل ياشىساڭمۇ قەشقەرلىك بولالمايسەن، ئەمدىغۇ بىلگەنسەن، شۇڭا قەشقەرلىككە تېگىمەن، قەشقەرلىكتىن لايىق چىققۇچە ساقلايمەن...» باشقىلار نەزىرىدە «ساراڭ»، «نېرۋىسىدىن ئاداشقان» نۇرىمان خېنىمنىڭ (زۇلپىيە كۆلتېگىننىڭ «قەشقەر» ژۇرنىلىنىڭ 2012-يىل 5-سانىدا ئېلان قىلىنغان پوۋېستىدىكى پېرسوناژ) بۇ سۆزلىرىدىن كىممۇ تەسىرلەنمىسۇن دەيسىز؟ شۇنداق، نۇرىمان خېنىم ھەقىقىي بىر قەشقەرلىك ئايال ئىدى، ئۇ قەشقەرنى ۋەتىنىم، يۈرىكىم، ھاياتىم دەپ قارايتتى. قەشقەرنى خۇددى يۈرىكىنى، ۋەتىنىنى قوغدىغاندەك قوغدايتتى. ئۇ ھەقىقەتەن سۆيۈملۈك ئايال ئىدى، غۇرۇرى، ئىززەت-ھۆرمىتى دەپسەندە قىلىنىشقا چىداپ تۇرالمايدىغان قەيسەر، يۈرەكلىك ئايال ئىدى. شۇڭلاشقا ئۇ كىشىلەر ئالدىدا ئىززەت-غۇرۇرىنى، ئاياللىق ھۆرمىتىنى دەپسەندە قىلىشقا ئۇرۇنغان بارات چاشقاننى بىر كاللا بىلەن ئۈسۈپ يىقىتىپ، ئۇنى پوكىنى ئاستىغا ئېلىپ راسا ئەدىپىنى بېرەلەيدۇ:
«-مېنىڭ كىملىكىمنى بىلدىڭمۇ؟
-بىلدىم...
-مېنى تونۇدۇڭمۇ؟
-تونۇدۇم...
-مەن نەلىك؟
-قەشقەرلىك...
-يەنە بىر قېتىم دە!
-قەشقەرلىك...
-يەنە بىر قېتىم...
-قەشقەرلىك... قەشقەرلىك... قەشقەرلىك...»
شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى، نۇرىمان خېنىم قەشقەر ئاياللىرىنىڭ سىمۋوللۇق ئوبرازى ئىدى. ئۇنىڭ نەزىرىدە بۇ ئەزىز تۇپراقتىكى ھەممە نەرسە−ئادەملەر، يوللار، كوچىلار، دەرەخلەر، گۈل-گىياھلار، سۇ، ھاۋا، تۇپراق ئۇنىڭ بارلىقى، يۈرىكى، قان-تومۇرى ئىدى، جان تىكىپ قوغدايدىغان سۆيۈملۈك ۋەتىنى ئىدى. ئۇ بۇ مۇقەددەس يۇرتى، بۇ سۆيۈملۈك خەلقى ئۈچۈن ئۆلۈشكىمۇ رازى ئىدى. دېمەك، ئۇ بىزنى ئويلاندۇرىدىغان، بىزنى ھاياجانلاندۇرىدىغان «سۆيۈملۈك ساراڭ» ئىدى. ئۇنىڭ خاراكتېرىگە قەشقەر خەلقىنىڭ، جۈملىدىن قەشقەر ئاياللىرىنىڭ باتۇر، قەيسەر، يۇرتسۆيەر خاراكتېرى تولۇق مۇجەسسەم بولغان بولۇپ، يازغۇچى باشقىلار تەرىپىدىن «ساراڭ» غا چىقىرىۋېتىلگەن بۇ «ئەرزىمەس» ئايالنىڭ ئاجايىپ ئۇلۇغ پەزىلىتى ئارقىلىق ئۆزىنى «قەشقەرلىق» دەپ ئاتاپ يۈرۈۋاتقان، ئەمما قەشقەرلىكنىڭ شەنىگە داغ تەگكۈزۈۋاتقان قۇرۇق سۆلەت، ئاغزىدا گېپى بار، لېكىن ئەمەلىيىتى يوق بىر قىسىم كىشىلەرگە ئەھمىيەتلىك دەرس ئۆتكەن. بىزنى تولىمۇ ھاياجانغا سالىدىغان يېرى شۇكى، «قەشقەرلىك ئايال» دىكى نۇرىمان خېنىم كۆز ئالدىمىزدا ساراڭ ئەمەس، بەلكى بىر ئۇلۇغ پەرىشتىدەك زاھىر بولىدۇ. ئۇنىڭ ۋۇجۇدىدىكى ئاجايىپ ئالىيجانابلىق، يۇرتسۆيەرلىك ۋە خەلقچىللىقتىن ئىبارەت يالقۇنلۇق ئوت بىزنى ئۆزىمىز ۋە ئەتراپىمىزدىكى ئۆزىدىن باشقا ھېچكىمنى ۋە ھېچنېمىنى ئويلىمايدىغان، «كۈنۈم نەدە ياخشى ئۆتسە، شۇ يەر مېنىڭ ۋەتىنىم، كىم مېنى ياخشى كۈنگە ئىگە قىلسا، شۇ مېنىڭ ماشايىخىم» دەيدىغان بىر قىسىم ئېتىقادسىز، شەخسىيەتچى كىشىلەر ھەققىدە چوڭقۇر ئويلاندۇرىدۇ. «قەشقەردىن ئايرىلالمايمەن، ئوردا ئالدىدىكى مەدىكارغا تەگسەممۇ قەشقەرلىككە تېگىمەن!» دېگەن گەپ ئاددىي گەپ ئەمەس، ئۇنىڭغا يۈكسەك مەنا ۋە چوڭقۇر ئىدىيە يوشۇرۇنغان.
«-قەشقەرنىڭ ئوتى يامانكەن ئاداش، ئۆز ۋاقتىدا ئىككىنچى قەدەم باسماسمەن دەپ نىيەت قىلغانىدىم، يەنە ھەرقايسىڭلىغا تارتىشىپ كېلىپ قالدىم. ئادەم ياشتا چوڭايغانسېرى ئۆز يۇرتىنىڭ توپىسىنى سېغىنىدىغان بولۇپ قالىدىكەن». مانا بۇ ئۆز ۋاقتىدا يۇرتىنى−قەشقەرنى تاشلاپ چىقىپ كەتكەن ئاۋۇت لەڭپۇڭچىنىڭ يۈرەك سۆزى ئىدى. دېمەك، قەشقەرنىڭ ئوتى، قەشقەرنىڭ مېھرى ئۇنى ئوتتۇز نەچچە يىلدىن بېرى قىيناپ ئارام تاپقۇزمايدۇ. يۇرت مۇھەببىتى، يۇرت ئىشقى ئۇنى بىر مەجنۇنغا ئايلاندۇرىدۇ. شۈبھىسىزكى، بارلىق مۇھەببەت ئىچىدە ئانا مۇھەببىتى ھەممىدىن كۈچلۈك بولىدۇ. ئانا توغرىسىدا روسىيەلىك مەشھۇر تەنقىدچى بىلىنىسكىي: «ئانا مۇھەببىتىدىن مۇقەددەسرەك ۋە خالىسراق ھېچنەرسە يوق» دەپ ئېيتسا، «پولات قانداق تاۋلاندى» ناملىق نادىر روماننىڭ ئاپتورى مەشھۇر يازغۇچى ئوستروۋىسكىي: «بىز ئۆمۈر بويى قەرزدار بولىدىغان ئەڭ ئاجايىپ بىر زات بار، ئۇ بولسىمۇ ئانا» دەپ ئېيتقان، داڭلىق يازغۇچى ماكسىم گوركىيمۇ: «دۇنيادىكى بارلىق گۈزەل نەرسىلەر ئانىغا بولغان مۇھەببەتتىن تۇغۇلىدۇ» دەپ ئانا مۇھەببىتىنى ھەممىدىن ئۈستۈن ئورۇنغا قويغان. دەرھەقىقەت، ئانا ھەقىقەتەن مۇقەددەس، ئۇلۇغ ئىنسان. ۋەتەنمۇ ئانىغا ئوخشايدۇ. شۇڭا بىز ۋەتىنىمىزنى، يۇرتىمىزنى تولۇپ-تاشقان پەخىرلىك ھېسسىيات بىلەن «ئانا ۋەتەن»، «ئانا يۇرت» دەپ ئاتايمىز. نۇرىمان خېنىممۇ قەشقەرنى تۇغۇپ چوڭ قىلغان ئانىسىدەك چوڭ بىلىدۇ، ئەزىزلەيدۇ، ئۇنىڭ بىر چىمدىم توپىسىنىمۇ تۇتىيادەك ئەتىۋارلايدۇ، ئابروي-ئىناۋىتىنى جان تىكىپ قوغدايدۇ. نۇرىمان خېنىم ئاتا-ئانىسى ئارقا-ئارقىدىن ئۆلۈپ كېتىپ، مال-مۈلكى ئوغرىلانغاندىن كېيىن «ساراڭ» بولۇپ قالىدۇ. بۇ يەردىكى «ساراڭ» لىق ئەمەلىيەتتە روھىي جەھەتتىكى غېرىبلىق، مىسكىنلىك ئىدى. ئۇنىڭ ئارقا-ئارقىدىن ئۆلۈپ كەتكەن ئاتا-ئانىسى مەدەنىيەت، ئەنئەنە، ئۆرپ-ئادەت ۋە ئەخلاقنىڭ سىمۋولى بولۇپ، بۇلار ئۆز نۆۋىتىدە يوقىلىشقا، سۇسلىشىشقا قاراپ يۈزلىنىۋاتقان قەشقەرنىڭ مەدەنىيەت، ئەنئەنە، ئۆرپ-ئادەت، ئەخلاق مىزانلىرىغا سىمۋول قىلىنىپ، ئاپتورنىڭ كۈچلۈك قايغۇرۇش ھېسسىياتى ئىپادىلەنگەن. غەرب ئەدەبىياتىدا، ئىلگىرى بىر قىسىم يازغۇچىلار ئادەملەرنىڭ غېرىبلىقى ئارقىلىق ئۇلارنىڭ ياتلىشىشقا بولغان كۈچلۈك نارازىلىقىنى ئەكس ئەتتۈرگەن. مەيلى «يۈز يىل غېرىبلىق» تا بولسۇن، مەيلى «شەكىل ئۆزگىرىش خاتىرىسى» دە بولسۇن ياكى «چېلەككە مىنىپ كەلگەن ئادەم» دە بولسۇن، ئادەم بىلەن ئادەم، ئادەم بىلەن ئالەم ئوتتۇرىسىدىكى ياتلىشىشقا قارشى كۈچلۈك سادا ياڭرىتىلغان. مودېرنىزملىق ئىجادىيەت ئۇسۇلىدا يېزىلغان بۇ ئەسەرلەردىكى ئوبرازلار بىزگە تولىمۇ غەلىتە، ساراڭدەك تەسىر بېرىدۇ، ئەمما ئۇلارنىڭ قەلبىگە يۈكسەك ئالىيجانابلىق يوشۇرۇنغان بولىدۇ. گەرچە «قەشقەرلىك ئايال» مودېرنىزملىق ئۇسۇلدا يېزىلمىغان بولسىمۇ، ئۇنىڭدىكى نۇرىمان خېنىم ئوبرازىدا مەلۇم دەرىجىدىكى غېرىبلىق، تەنھالىق ئېلېمېنېتلىرىمۇ ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان. ئەسەردىكى «ئوغرىلانغان مال-مۈلۈك» ئەمەلىيەتتە يوقالغان ئەنئەنە، بۇزۇلغان ئەقىدە-ئېتىقاد، سۇسلاشقان ئۆرپ-ئادەتلىرىمىزگە سىمۋول قىلىنغان. «نۇرىمان خېنىم شۇندىلا پۇخادىن چىققاندەك ئورنىدىن دەس تۇرۇپ كەتتى. تەتىللا كۆڭلەكلىرىنى بىر-بىرلەپ قايرىپ، ئاپئاق شايى تامبىلىنىڭ يانچۇقىدىن بىر تۇتام پۇلنى چىقاردى. ئارىسىدىن ئون سوملۇق پۇلدىن بىرنى قايرىپ ئېلىپ، باياتىندىن بېرى ئۆزىگە قاراپ داڭ قېتىپ تۇرۇپ قالغان لەزىنەگە تەڭلىدى:
-ئېلىڭ، ئۆزۈمدەكلا پاكىز پۇل بۇ، سىزگە كۆزۈم چۈشتى، سىزنى تونۇدۇم، يۈرىكىڭىزنى تونۇدۇم، سىزمۇ قەشقەرلىك، مەنمۇ قەشقەرلىك، سىزدە قەشقەرنىڭ يۈرىكى بار، مەندىمۇ قەشقەرنىڭ يۈرىكى بار، سىز... مەن....»
قاراڭ، نېمىدېگەن ئالىيجاناب ھېسسىيات-ھە بۇ! سىز مۇشۇ كۆرۈنۈشلەرنى كۆرۈپ نۇرىمان خېنىمنى «نېرۋىسىدىن ئاداشقان»، «ساراڭ» دېيەلەمسىز؟ ئەسەردىكى نۇرىمان خېنىم تىلەمچىمۇ ئەمەس، جۇل-جۇل كىيىملىك قەلەندەرمۇ ئەمەس. ئۇ «ئەللىك ياشلار ئەتراپىدىكى ئورۇق، خۇشپىچىم ئايال ئىدى، قىش-ياز ھەرخىل تاۋار-دۇردۇنلاردىن ئۇزۇن-قىسقا كۆڭلەكلەرنى كىيىپ» يۈرىدىغان، «بەزىدە قېلىن يۇڭ ياغلىقلارنى بېشىغا يۆگەپ چېگىپ ئېگىز تۈرمەكلىۋالسا، بەزىدە قاپقارا تەبىئىي بۈدرە چاچلىرىنى كۆرۈندۈرۈپ نېپىز گاز ياغلىق» ئارتىۋالىدىغان ئايال بولۇپ، ئەسەردىن ئۇنىڭ ئاچ-يالىڭاچ يۈرگەن ياكى رەسۋا سۆزلەرنى قىلىپ، قىلىقسىز ئىش-ھەرىكەتلەردە بولغان ھالىتىنى ئۇچرىتالمايمىز. ئۇ تاماق يېسە ياكى ئىچىملىك ئىچسە ھەممىسىگە پۇل تۆلەيدۇ. بىز ئۇنى يەنە «ساراڭ»، «ئېلىشىپ قالغان» دېيەلەمدۇق؟ «نۇرىمان خېنىم ئەبرىشىمكار كوچىسى بىلەن بەشئېرىق كوچىسىنىلا ئەمەس، قەشقەر تەۋەسىدىكى پۈتۈن كوچىلارنى زەنجىرسىمان تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان كۆۋرۈك ئىدى. چۈنكى ئاشۇ كوچىلارنىڭ ھەممىسىدە ئۇنىڭ ھىدى، ئۇنىڭ ئىزى ساقلىنىپ قالغانىدى. نۇرىمان خېنىمنىڭ ئۆلۈمىدىن كېيىن لەزىنەگە ئادەملەرلا ئەمەس، يەنە نۇرغۇن قىممەتلىك نەرسىلەر قەدىرسىزلىنىپ قېلىۋاتقاندەك سېزىلىپ كەتتى.» كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇكى، نۇرىمان خېنىمنىڭ ئۆلۈمى مىللىي مەدەنىيەتنىڭ، جۈملىدىن مىللىي مەدەنىيەت ئىزنالىرىنىڭ ئاستا-ئاستا ئۆچۈۋاتقانلىقىنىڭ بېشارەتلىك ئىپادىسى ھېسابلانسا، لەزىنەنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى كەلگۈسى ئۈمىدنىڭ، مەدەنىيەت ۋە ئۆرپ-ئادەتنىڭ، ئەنئەنە ۋە ئەخلاقنىڭ بىخلىنىشى ئىدى.
لەزىنە−ئەسەردىكى يەنە بىر قەشقەرلىك ئايال، نۇرىمان خېنىمنىڭ يۈرىكى تونۇغان، قەشقەرنىڭ يۈرىكى تونۇغان، ۋىجدانلىق، ئەقىدىلىك قىز. ئۇ ئەسەردە گەرچە نۇرىمان خېنىمدەك «ساراڭ» ھالەتتە ئوتتۇرىغا چىقمىسىمۇ، نۇرىمان خېنىمدەك قەشقەرنى يۈرىكىم، ۋەتىنىم دەپ بىلىدىغان كىشىلەرنىڭ ئىز-باسارى سۈپىتىدە قەلب تارىمىزنى چېكىدۇ. ئۇنىڭ «ھەر جۈمە كۈنى ھېيتگاھ جامەسىدە قىلدۇرۇپ كىرگەن دېمىدە سۈيىنى ئىچكەندىلا باشقىچە جانلىنىپ» كېتىشى مىللىي مەدەنىيەتنىڭ ئۇنىڭ روھىدىكى چاقنىشى ئىدى. ئۇ بەشئېرىق كوچىسىدىكى «نەچچە كۈن ئىچىدىلا مەڭگۈ قايتلانمايدىغان ئەسلى سىماسى بىلەن مەڭگۈلۈك خوشلاشقان» مەھەللىسىگە قاراپ قاتتىق ئازابلىنىدۇ، يۈرىكى ئېچىشىدۇ. ئۇنىڭ ئازابلىنىشى مىللىي مەدەنىيەتنىڭ ئازابلىنىشى ۋە چۇقانى ئىدى، ئەسلى ھالىتىنى يوقىتىپ قويۇۋاتقان ئەنئەنىۋى مىللىي مەدەنىيەت ۋە ئۆرپ-ئادەتلىرىمىزنىڭ تىنىمسىز غەليان كۆتۈرۈشى ئىدى. بەشئېرىق كوچىسىدىكى ھەممە ئۆيلەرنىڭ چېقىلىپ پەقەت لەزىنەنىڭ ئۆيىنىڭ ساقلىنىپ قېلىشى ئاخىرقى ئۈمىدتىن−مىللىي مەدەنىيەت ئەنئەنىمىزنىڭ مەڭگۈ ئۆچۈپ قالمايدىغانلىقىنى بېشارەتلەپ تۇراتتى. «بۇ ئۈمىدنىڭ بىر ئۇچى ئۇنىڭ قەلبىگە تۇتاشقان، ياق، ئۇنىڭلا ئەمەس، بەشئېرىق كوچىسىنىڭ، قەشقەرنىڭ، قەشقەر خەلقىنىڭ تومۇر-تومۇرلىرىغا تۇتىشىپ كەتكەن ئەڭ ئاخىرقى بىر زەررە ئۈمىد ئىدى.». دەرھەقىقەت، بۇ، مەڭگۈلۈك نۇر چېچىپ، قەلبلەرنى ئويغىتالايدىغان، قەشقەرنىڭ يۈرىكىنى مەڭگۈ ھەرىكەتلەندۈرۈپ تۇرىدىغان ئۇلۇغۋار ئۈمىد ئىدى. ئۈمىد−كەلگۈسىنىڭ يورۇق مەشئىلى. ئۈمىد بار يەردە چۈشكۈنلۈك بولمايدۇ، ئۈمىد بار يەردە ئۈمىدسىزلىككە يول قويۇلمايدۇ. نۇرىمان خېنىم، لەزىنەلەردەك قەشقەرلىك ئاياللار قەشقەرنىڭ ھۆسنىگە ھۆسۈن قوشالايدىغان، گۈزەل كەلگۈسىنى يارىتالايدىغان تالاي نەۋقىران يىگىتلەرنى، تالاي بەرنا قىزلارنى مەيدانغا كەلتۈرەلەيدۇ. ئۈمىدكە تولغان قەشقەرنىڭ مەڭگۈ نۇر چېچىپ تۇرالايدىغانلىقى ئۆزگەرمەيدىغان ھەقىقەت.
«قەشقەرلىك ئايال» دا يۈكسەك ۋەتەنپەرۋەرلىك، خەلقپەرۋەرلىك روھ يارقىن جۇلالانغان. ئۇنىڭدىكى بۇ خىل روھ پوۋېستنىڭ تومۇر-تومۇرلىرىغا، جۈملە-جۈملىلىرىگە چوڭقۇر سىڭىپ كەتكەن. نۇرىمان خېنىم ۋە لەزىنە ئوبرازلىرى ئارقىلىق بۇ خىل روھ تېخىمۇ يارقىنلىققا ئىگە قىلىنغان. ئۇ مەيلى تىل گۈزەللىكى، مەيلى مەزمۇن چوڭقۇرلۇقى نۇقتىسىدىن بولسۇن، قەلبىمىزنى لال قىلىپ، بىزنى ئۆتمۈش، بۈگۈن ۋە كەلگۈسى ھەققىدە، ئەنئەنە، مەدەنىيەت، ئۆرپ-ئادەت ۋە ئەخلاق مىزانلىرىمىز ھەققىدە قايتا ئويلىنىشقا ئۈندەيدۇ.
                 مەنبە: «ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى»  نىڭ 2014-يىل ئۆكتەبىر

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   خەنجەر تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-10-14 12:22  

                                   تىراگېدىيەنىڭ مەنبەسى نەدە؟
         −سەۋردىن ھېنىپىدىننىڭ «نىياز چاشقان» ناملىق ھېكايىسى ھەققىدە
                                                ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
ئۇنىڭ بوز ئات قوشۇلغان ھارۋىدا گىدىيىپ ئولتۇرۇپ غىڭشىپ ناخشا ئېيتىپ مېڭىشى ئەمەلىيەتتە تىراگېدىيەنىڭ مۇقەددىمىسى ئىدى. چۈنكى تىراگېدىيە ئادەتتە بىز ئويلاپمۇ باقمىغان ئىش-ۋەقەلەردىن پەيدا بولاتتى. بىز ھاراقنى بەزىدە خۇشاللىق ئىزدەپ ئىچىمىز، ئەمما ئۆزىمىزمۇ سەزمىگەن ھالدا ئۇنىڭ چاڭگىلىغا چۈشۈپ قېلىپ، ئىختىيارسىز ئۇنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشىغا بويسۇنۇپ قالىمىز. بەزىدە رەسۋا بولىمىز، بەزىدە پەشۋا ئاتىمىز، بەزىدە ئىشىك چاقىمىز، بەزىدە ئاغزى-بۇرنىمىزنى يارىمىز، ھەتتا ئۈچەي-قارىنىمىزنى قانغىمۇ بويايمىز... مانا بۇلار بىز ئويلاپمۇ باقمىغان تىراگېدىيەدۇر. بىز بۇ يازمىمىزدا دېمەكچى بولغان «بوز ئات قوشۇلغان ھارۋىدا ئولتۇرۇپ»:
ئېتىمنى قامچىلاپ ئۆتتۈم،
بۆلۈكەي يولى بىلەن.
ئوينىساڭ تۈزۈك ئوينا،
ھەر ئىشنىڭ يولى بىلەن.
دەپ ناخشا توۋلاپ ماڭغان نىياز چاشقان گەرچە ھاراقنىڭ قۇلىغا ئايلانغان، ھاراققا خۇمار بولۇپ قېلىپ ئەس-ھۇشىنى يوقاتقان ئادەم بولمىسىمۇ، لېكىن ئۇ ھاراقتىنمۇ بەتتەر گۇناھلىق ئىشقا خۇمار بولۇپ قالىدۇ، ھەتتا بۇ يولدا 20 نەچچە يىل «ئىزچىل»، «تەۋرەنمەي» مېڭىپ تۇتام-تۇتام پۇلنىڭ، ھەيۋەتلىك قەسىر-ساراينىڭ، يۇرتتا «سانىسا، قېچقارسا ئېتى بار» باي ئائىلىنىڭ ئىگىسىگە ئايلىنىدۇ. ئۇنىڭدىكى بۇ خىل «بېيىش يولى» نى خەلقىمىزنىڭ «ئوڭدا يېتىپ جىگدە يەيمەن، كەتمەن چاپماي گىردە يەيمەن» دېگەن ھېكمەتكە يىغىنچاقلاشقا بولاتتى. چۈنكى ئۇنىڭدىكى ھورۇنلۇق ۋە تەييارتاپلىق كېسىلى ئۇنىڭغىلا ئەمەس، بەلكى مىللىتىمىزدىكى ئۇنىڭغا ئوخشاش نۇرغۇن كىشىلەرگە ئورتاق بولغان تىراگېدىيەلىك ئىللەت ئىدى. ئۇ بۇ ئىللەتنى ئۆزىگە ئەڭ ئۇزۇن ۋە ئەڭ جايىدا سىڭدۈرۈپ «تىرىكچىلىك» مۇقامىنى ھەقدادىغا يەتكۈزىدۇ. باشقىلار تومۇز ئىسسىقتا ئېتىزلاردا، خامانلاردا ئاچچىق تەرگە چۆمۈلۈپ ئىشىلىگەن چاغلاردا، ئۇ ئۆيىدە پۇتىنى ئالماپ ئولتۇرۇپ «كوت-كوت خوتۇنى» ئېتىپ بەرگەن ئەتكەن چاينى ئالدىرىماي پۈۋلەپ ئېچىپ تۇرمۇشنىڭ ھوزۇرىنى سۈرىدۇ، خامانلار ئېلىنىپ بولغاندا، ئۇنىڭ «ھەرىكىتى» باشلىنىپ بوز ئاتنى ھارۋىغا قاتىدۇ، ئاندىن تىراگېدىيەنىڭ مەنبەسى بولمىش «ئىرماش-چىرماش چاشقان ئىزلىرى، سان-ساناقسىز كامارلار ئالدىدا بوينىنى تولغاپ، قۇلاقلىرىنى دىڭگايتقىنىچە توختىماي چىرىلداپ بىر-بىرىگە خەۋەر بېرىپ تۇرىدىغان چاشقانلار پادىشاھلىقى» دەپ ئاتىلىدىغان دۆڭگە كېلىپ، چاشقانلارنىڭ رىسقىغا چاڭگال سالىدۇ، كۆزىگە دۆۋە-دۆۋە بۇغدايلاردىن باشقا ھېچنېمە كۆرۈنمەيدۇ. سان-ساناقسىز چاشقانلار ئۇنىڭ كەتمىنىدە قانغا بويىلىدۇ، گەرچە قىپقىزىل تىراگېدىيە ئۇنىڭغا سايە تاشلاپ تۇرسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ كۆزى مىشكاپ-مىشكاپ بۇغدايلاردىن نېرى كەتمەيدۇ. تىراگېدىيە كۆپىنچە ھاللاردا مەنپەئەت توقۇنۇشىدىن كېلىپ چىقسىمۇ، لېكىن بەزىدە ئاتالمىش ۋىجدان-غۇرۇر، ئابروي-ئىناۋەت، ئەركەكلىك ۋەجىدىن كېلىپ چىقىدۇ. تىراگېدىيە سادىر بولۇشتىن ئىلگىرى تىراگېدىيەنى سادىر قىلغۇچىنىڭ كۆزىگە ھېچنېمە كۆرۈنمەيدۇ، قېنى قىزىيدۇ، ھېسسىي پەللە ئەقلىي پەللىدىن تامامەن غالىب كېلىدۇ. ئەقىل كونتروللۇقىدىن ئاجرىغاندا تىراگېدىيە پارتلايدۇ، ئۇ چاغدا توسۇشقا ئامالسىز قالىمىز. نىياز چاشقان تىراگىدىيەسى قانداقتۇر ۋىجدان-غۇرۇر، ئابروي-ئىناۋەت ياكى ئاتالمىش ئەركەكلىك ۋەجىدىن كېلىپ چىقمىغان بولمىسىمۇ، لېكىن تويماسلىق، ئاچكۆزلۈك، تەييارتاپلىقتەك مەنىۋى ئاچلىق ئۇنى قەدەممۇ قەدەم تىراگېدىيەگە قىستاپ بارىدۇ. بۇ يەردىكى تىراگېدىيەنى نىياز چاشقان خاراكتېرىدىكى ئاچكۆزلۈكتىن، تەييارتاپلىقتىن كېلىپ چىققان، دەپ ئېيتالىساقمۇ، ئەمما تىراگېدىيەنىڭ مەنبەسى ھەققىدە يەنىمۇ ئەتراپلىق يەكۈن چىقىرىشقا توغرا كېلىدۇ، چۈنكى ھېكايىدىكى تۈگۈن، راۋاج، كولمىناتسىيە ۋە يېشىمنىڭ ئۇيۇلتاشتەك بىرىكىشى ئاساسىدا شەكىللەنگەن تۈپ ئىدىيىۋى مەزمۇن نىياز چاشقان تىراگېدىيەسىنىڭ تۈپ مەنبەسىنى تېخىمۇ چوڭقۇرراق نۇقتىدىن كۆزىتىشنى تەلەپ قىلىدۇ.
ئېكولوگىيە گىرىك تىلىدا «ئۆي-ماكان، تۇرالغۇ، ئۇۋا-چاڭگا، ھاياتلىق، مۇھىت» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ، بىزنىڭ تىلىمىزدا «مۇھىت» دېگەن ئۇقۇمغا يىغىنچاقلىنىدۇ. ئۇنى تەبىئىي ئېكولوگىيە ۋە ئىجىتىمائىي ئېكولوگىيە (مەنىۋى ئېكولوگىيە دەپمۇ ئىشلىتىلىدۇ) دەپ بۆلۈشكە بولىدۇ. ئېكولوگىيە−تەبىئەت ۋە جەمئىيەت تەڭپۇڭلۇقىنى كونترول قىلىپ تۇرىدىغان قۇدرەتلىك كۈچ. تەڭپۇڭلۇق بۇزۇلسا تىنچ تۇرغان جىسىم تەۋرەيدۇ ياكى ئۆز ئورنىدىن قوزغىلىپ كېتىدۇ. خۇددى شۇنىڭدەك، تەبىئىي ئېكولوگىيە بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىسا تەبىئەت تەڭپۇڭلۇقىغا، ئىجتىمائىي ئېكولوگىيە (مەنىۋى ئېكولوگىيە) بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىسا جەمئىيەت تەڭپۇڭلۇقىغا دەز كېتىدۇ. تەبىئىي ئېكولوگىيە بىلەن ئىجتىمائىي ئېكولگىيە بىر-بىرىگە كۈچلۈك تەسىر كۆرسىتىدۇ، بىر-بىرىنى تولۇقلايدۇ، بىر-بىرىنى شەرت قىلىدۇ. ئىجتىمائىي ئېكولوگىيەنىڭ بۇزۇلۇشى تەبىئىي ھالدا تەبىئىي ئېكولوگىيەنىڭ بۇزۇلۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئادەملەردىكى ئەخلاقىي چېكىنىش، ئادىمىيلىكنىڭ سۇسلىشىشى، ئاچكۆزلۈك، نەپسانىيەتچىلىك، شەخسىيەتچىلىكنىڭ باش كۆتۈرۈشى ئىجتىمائىي ئېكولوگىيەنى بۇزىدىغان ئاساسلىق تەركىبلەر بولۇپ، بۇلار ئۆز نۆۋىتىدە تەبىئىي ئېكولوگىيەنىڭ تەڭپۇڭلۇقىنى ئېغىر دەرىجىدە بۇزۇپ تاشلايدۇ. دەرەخلەرنىڭ قالايمىقان كېسىلىشى، تېرىلغۇ يەرلەرنىڭ قانۇنسىز ئىگىلىنىپ بىنالارنىڭ كۆپلەپ سېلىنىشى، تۇپراقنىڭ شورلىشىشى، ياۋايى ھايۋانلار ۋە قۇشلارنىڭ ئوۋلىنىشى، ئۆلتۈرۈلۈشى قاتارلىقلار ئىجتىمائىي ئېكولوگىيەنىڭ ئېغىر بۇزۇلۇشى نەتىجىسىدە كېلىپ چىقىدىغان ئېغىر تەڭپۇڭسىزلىق ھادىسىسى بولۇپ، بۇلار ئۆز نۆۋىتىدە ھاۋانىڭ ئېغىر دەرىجىدە بۇلغىنىشىنى، قۇم-بوراننىڭ شىددەتلىك ھۇجۇم قىلىشى نەتىجىسىدە شەكىللەنگەن قۇملىشىش، چېقىشلىش-بۇزۇلۇش قاتارلىق تەبىئىي ئېكولوگىيەلىك تەڭپۇڭسىزلىقنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. نىياز چاشقان تېگى-تەكتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، ئىجتىمائىي ئېكولوگىيە (مەنىۋى ئېكولوگىيە) تەڭپۇڭلۇقىنى يوقىتىپ تەبىئىي ئېكولوگىيە كىرىزىسىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان كىشى ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ ھورۇن، تەييارتاپلىقى بىر تىراگېدىيە بولسا، چاشقان ئۇۋىلىرىنى بۇزۇشى، چاشقانلارنى ئۆلتۈرۈشى يەنە بىر تىراگېدىيەدۇر، چاشقانلارنىڭ توپلىشىپ ئۇنىڭدىن ئۆچ ئېلىشى ئەڭ دەھشەتلىك تىراگېدىيەدۇر.
ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا ئادەم بىلەن تەبىئەت ئوتتۇرىسىدىكى يېقىن مۇناسىۋەت ئەكس ئەتتۈرۈلگەن ئەسەرلەر ئانچە كۆپ بولمىسىمۇ، ئەمما شۇ ئەسەرلەرنىڭ ئوقۇرمەنلەر قەلبىدىكى تەسىرى ئىنتايىن ياخشى بولدى، دېيىشكە بولىدۇ. مەسىلەن، توختى ئايۇپنىڭ «بۆرە ئانا» ناملىق رومانى، «قۇم باسقان دېڭىز» ناملىق پوۋېسىتى، «ئوۋچى ئەسلىمىلىرى» ناملىق ھېكايىسى، مۇھەممەت باغراشنىڭ «ئاقساق بۇغا» ناملىق پوۋېستى، ئەختەم ئۆمەرنىڭ «قۇرتلاپ كەتكەن كۆل»، «قۇملۇق تىترەۋاتىدۇ»، «تەكلىماكاندىكى ياۋا ئادەم» ناملىق پوۋېستلىرى، خالىدە ئىسرائىلنىڭ «قۇملۇقنىڭ چۈشى» ناملىق پوۋېستى، تاشمۇھەممەت ئابابەكرىنىڭ «يالغۇز تۇرنا» ناملىق ھېكايىسى، ياسىنجان سادىق چوغلاننىڭ «قۇرۇپ كەتكەن دەريا» ناملىق ھېكايىسى، ئابدۇقادىر سادىرنىڭ «خەير-خوش كىيىك بالىسى» ناملىق ھېكايىسى، ئابباس مۇنىيازنىڭ «ئاخىرقى ئوۋ» ناملىق رومانى، تۇرسۇنجان مۇھەممەتنىڭ «بۆرە جىلغىسى» ناملىق ھېكايىسى، رىزۋانگۈل يۈسۈپنىڭ «بۆرە قىسمىتى» ناملىق ھېكايىسى، مامۇت داۋۇتنىڭ «تەنھا بۆرە» ناملىق ھېكايىسى، تۇرغۇن مىجىتنىڭ «تاش پەلەمپەي» ناملىق ھېكايىسى مانا مۇشۇنداق نادىر ئۈلگىلەر ھېسابلىنىدۇ. سەۋردىن ھېنىپىدىننىڭ «نىياز چاشقان» («مايبۇلاق» ژۇرنىلىنىڭ 2013-يىللىق 2-سانىدا ئېلان قىلىنغان) ناملىق ھېكايىسىنىمۇ ئەدەبىياتىمىزدىكى ئادەم بىلەن ئادەم، ئادەم بىلەن تەبىئەت ئوتتۇرىسىدىكى ياتلىشىش ئەكس ئەتكەن يەنە بىر ياخشى ھېكايە، دېيىشكە بولىدۇ. ھېكايىدىكى تىراگېدىيەلىك قىسمەت بىزگە ئادەم بىلەن تەبىئەتنىڭ، ئىجتىمائىي ئېكولوگىيە بىلەن تەبىئىي ئېكولوگىيەنىڭ قانچىلىك دەرىجىدىكى يېقىن مۇناسىۋەتكە ئىگە ئىكەنلىكىنى، بىر-بىرىنى قانچىلىك دەرىجىدە شەرت قىلىدىغانلىقىنى ھەمدە تەبىئەتنى قوغداشنىڭ قانچىلىك دەرىجىدىكى مۇھىملىقىنى تېخىمۇ ئېنىق چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ.
«ئېكولوگىيە ئەدەبىياتى ئىجتىمائىي ھاياتنى قوش يۆنىلىش بويىچە ئەكس ئەتتۈرىدۇ. ئۇ ئىنسانلار ئوتتۇرىسىدىكى مۇرەككەپ ئىجتىمائىي مۇناسىۋەت ۋە توقۇنۇشلارنى ئىپادىلەش بىلەن بىر ۋاقىتتا، يەنە ئادەم بىلەن تەبىئەتنىڭ ئۆزئارا نازۇك ۋە جىددىي مۇناسىۋىتىنى قوش لىنىيىدە ئەكس ئەتتۈرۈپ، ئىنسانلارنىڭ ماددىي مەنپەئەتپەرەسلىكى، چېكىدىن ئاشقان ئاچكۆزلۈكى ۋە مەدەنىيەتتە ئادەمنى مەركەز قىلىشتىن كېلىپ چىقىدىغان شەخسىيەتچىلىك، راھەتپەرەسلىك ۋە ياۋۇزلۇق سەۋەبلىك تەبىئەتنىڭ ۋەيران قىلىنىشى، شۇنداقلا ئىنسانلارنىڭ بېسىمى تۈپەيلىدىن ئانا تەبىئەت دۇچ كەلگەن ئازاب، كىرىزىس ۋە ئاپەتلەرنى ئىپادىلەپ، مەنىۋى جەھەتتىن چېكىنىشكە يۈز تۇتۇۋاتقان ئىنسان روھىنى سوراق قىلىپ، ئۇنىڭ يېتەرسىزلىكىنى كۆرسىتىپ، كىشىلەرنى تەبىئىي ئېكولوگىيەلىك ئاپەتتتىن ساقلايدۇ»① ئېكولوگىيە ئەدەبىياتى ئۇيغۇرلاردا ناھايىتى ئۇزاق زامانلاردىن بېرى مەۋجۇت بولۇپ كېلىۋاتقان ئەدەبىيات بولۇپ «ئوغۇزنامە» ئېپوسىدىكى بەزى ئېلېمېنتلار بۇ قارىشىمىزنى ئىشەنچلىك پاكىت بىلەن تەمىنلەيدۇ. بۈگۈنكى كۈندە، ئۇيغۇر ئېكولوگىيە ئەدەبىياتى بەلگىلىك ئۇتۇقلارغا ئېرىشىۋاتقان بولسىمۇ، ئەمما كۆلەملىشىش نىسبىتى ئانچە يۇقىرى بولمىدى. بۇنى يازغۇچىلارنىڭ ئىجتىمائىي تېمىلارغا بەكرەك كۈچەپ كېتىپ، تەبىئىي تېمىلارغا، جۈملىدىن تەبىئەت دۇنياسىغا چوڭقۇر چۆكۈشكە، تەبىئەتنى كۆزىتىشكە يېتەرلىك ئەھمىيەت بەرمەيۋاتقانلىقىدىن بولغان دېيىشكە بولىدۇ. گەرچە بىر قىسىم ئەسەرلەردە تەبىئەتنىڭ چۇقانى، ئادەملەرنىڭ زوراۋانلىقى مەلۇم نىسبەتتە قىستۇرما قىلىنىپ ئۆتۈپ كېتىلىۋاتقان بولسىمۇ، مەزكۇر ئەسەرلەرنى تۈپ ئىدىيىۋى خاھىشى نۇقتىسىدىن تەھلىل قىلغىنىمىزدا، پەقەت باش تېمىنىڭ ئېھتىياجى ئۈچۈنلا قىستۇرۇلغاندەك، ھەتتا باش تېمىغا مۇناسىۋەتسىزدەك ھالەتنى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرىدۇ. مەجبۇرىي قىستۇرۇلغان بۇنداق ئېلېمېنتلار بىر پۈتۈن ئەسەرگە نىسبەتەن ئارتۇقچىدەك تۇيغۇ بېرىپ قويىدىغان ئەھۋاللارمۇ يوق ئەمەس. يولداش ۋاڭ بو: «ئېكولوگىيە ئەدەبىياتى ھەرگىزمۇ ئاددىي مەنىدىكى باغۋاراڭ ئەدەبىياتى ياكى نوقۇل تەبىئەتنى تەسۋىرلەيدىغان مۇھىت-مەنزىرە ئەدەبىياتى ئەمەس، بەلكى مۇئەييەن پەلسەپىۋى ئاساسقا ئىگە، رېئال ئىجتىمائىي قىممەت ۋە ئىستېتىك ئۈنۈمنى چىقىش قىلغان يېڭىچە ئەدەبىيات فورمىسىدۇر»② دەپ ئېيتىدۇ. سەۋردىن ھېنىپىدىن ئەدەبىياتىمىزدىكى مۇشۇ بوشلۇققا باتۇرلارچە بۆسۈپ كىرىپ «نىياز چاشقان» دىن ئىبارەت تۇنجى مېۋىسىنى (بۇ ھېكايىنى ئۇنىڭ تۇنجى ھېكايىسى، دېيىشكە بولىدۇ) روياپقا چىقاردى. ئۇنىڭ «نىياز چاشقان» نى بىرقەدەر مۇۋەپپەقىيەتلىك يېزىپ چىقالىشىدا، بىرى، ئۇنىڭ ئېكولوگىيە ئەدەبىياتىغا مۇناسىۋەتلىك ھېكايە-رومانلارنى كۆپ ئوقۇغانلىقى، يەنە بىرى، چاشقانلارنى ۋە ئۇلارنىڭ ياشاش ئالاھىدىلىكىنى ئەستايىدىل كۆزەتكەنلىكى سەۋەب بولغان، دېيىشكە بولىدۇ. كۆزىتىش−بايقاشنىڭ ئاساسى. كۆزەتكەنلىكى نەرسىدىن بەلگىلىك ئەھمىيەتكە ئىگە ئەقلىي يەكۈن چىقىرىش ھەممىلا ئادەمنىڭ قولىدىن كېلىدىغان ئىش ئەمەس. بولۇپمۇ يازغۇچى-شائىرلارغا نىسبەتەن ئېيتقاندا، ئۆزى كۆزەتكەن مەلۇم شەيئى ھەققىدە كىتابخانلار قايىل بولغۇدەك ھەمدە ئۇلارنىڭ قەلبىگە تەسىر قىلالىغۇدەك بىر نەرسە يېزىپ چىقىش تېخىمۇ مۈشكۈل ئىش، ئەلۋەتتە. مۇشۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندا، سەۋردىن ھېنىپىدىننى چاشقانلار دۇنياسىنىڭ ئاجايىباتلىقى ھەققىدە نۇرغۇن قېتىم ئىنچىكە ۋە ئەتراپلىق كۆزىتىش ئېلىپ بارغان، دەپ ئېيتىشقا بولىدۇ. بولۇپمۇ ئۇنىڭ چاشقانلارنىڭ تۈرلىرى، كۆپىيىش ئۇسۇللىرى، بۇغداي، قوناق، تېرىق، گۈرۈچ، گازىر قاتارلىقلارنى يىغىش، توپلاش، ساقلاش ئۇسۇللىرى، ياشانغان، قېرى چاشقانلارنىڭ كۈتۈنۈش شەكىللىرى، ئۆلۈپ قالغان چاشقانلارنىڭ كۆمۈلۈش ئۇسۇللىرى ھەققىدىكى كۆزىتىشى ۋە تەتقىقاتى كىشىنىڭ قايىللىقىنى قوزغايدۇ. ھەممىدىن مۇھىمى، ئۇنىڭ چاشقانلارنىڭ ئۆچ ئېلىش شەكلى ئارقىلىق ئادەملەرنىڭ رەھىمسىزلىكى، ئاچكۆزلۈكى، شەخسىيەتچىلىكى كەلتۈرۈپ چىقارغان ئاچچىق تىراگېدىيەنى ھېكايە ژانىرى ئارقىلىق ئىپادىلەپ، كىتابخانلارنى ئاچچىق ساۋاققا ئىگە قىلىشى ئادەمنى تېخىمۇ خۇشال قىلىدۇ. «نىياز چاشقان» تىراگېدىيەسى بىزگە تەبىئەتنىڭ ھەسرەتلىك زارىنى، ئاچچىق نىداسىنى ۋە كۈچلۈك چۇقانىنى بىلدۈرۈش بىلدۈرۈش بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئادەملەرنىڭ رەھىمسىزلىكىنى، شەپقەتسىزلىكىنى، زوراۋانلىقىنىمۇ چوڭقۇر ھېس قىلدۇردى. ئاپتور ھېكايىدە ئادەملەرنىڭ ماددىي مەنپەئەتپەرەسلىكى، تويماسلىقى، ئاچكۆزلۈكى ۋە زوراۋانلىقى تىراگېدىيەنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ئەڭ چوڭ ئۆسمىلەر ئىكەنلىكىنى، تىراگېدىيەنىڭ ھەقىقىي مەنبەسىنىڭ ئىنسانلار دۇنياسى ئىكەنلىكىدىن يوشۇرۇن بېشارەت بەرگەن. مانا بۇنى مەزكۇر ھېكايىنىڭ تۈپ ئىدىيىۋى نۇقتىسى، دېيىشكە بولىدۇ.
ئاپتور ھېكايىنىڭ ئىدىيىۋىلىكىنى ئېچىپ بېرىشكە كۈچىگەندىن باشقا، يەنە ئۇنىڭ بەدىئىيلىكىگىمۇ خېلى ئېتىبار بىلەن مۇئامىلە قىلغان بولۇپ، تىل ئىشلىتىش، ئىستىلىستىكىدىن پايدىلىنىش، قۇرۇلما ئورۇنلاشتۇرۇش جەھەتلەردە كۆپ ئىزدەنگەن. بۇنى ئاپتورنىڭ تىرىشچانلىق روھى، دېسەك مۇبالىغە قىلغان بولمايمىز. ھېكايىدىكى بەدىئىي مۇۋەپپەقىيەتنى تۆۋەندىكى بىرقانچە نۇقتىغا بۆلۈپ چۈشەندۈرۈشكە بولىدۇ:
بىرىنچى، ئاپتور ھېكايە تىلىنىڭ ئاممىبابلىققا ئىگە بولۇپ، خەلق تىلىغا يېقىنلىشىشنى، قويۇق ئەدەبىي تىل بىلەن يەرلىك تىلنىڭ ئورگانىك جىپىسلىشىشنى، ئىستىلىستىكىنى دەل جايىدا قوللىنىشنى تىرىشىپ ئەمەلگە ئاشۇرغان. بولۇپمۇ ئىلى خەلقىنىڭ يەرلىك تىلى ھېكايىگە خاسلىق ئاتا قىلغان بولۇپ، ھېكايىنى قويۇق مىللىي ئالاھىدىلككە ۋە يەرلىك پۇراققا ئىگە قىلغان. ھېكايىدىكى مىشكاپ، خو، كۈرە، شىمىشكا قاتارلىق ئاتالغۇ ۋە ئۆلچەم بىرلىكلىرى، زىلام، ئەينىدىن قاتارلىق كىشى ئىسىملىرى ھېكايىنى قويۇق يەرلىك پۇراققا ئىگە قىلغان. ھېكايىدە ئالاھىدە تىلغا ئېلىشقا تېگىشلىك بىر نۇقتا شۇكى، ئاپتور ئۇيغۇر فولكلور ئادىتىمىزدىكى كىشى ئىسىملىرىنى لەقەم بىلەن ئاتاش شەكلىدىنمۇ خېلى مۇۋاپىق پايدىلانغان. ھېكايىدىكى نىياز چاشقان، ھاشىر پوق، سىدىق چايان، يۈسۈپ ساقال، ئادىل كالتەك، يارى دىۋەڭ، غوجى پاختەك قاتارلىق كىشى ئىسىملىرىغا يانداشقان لەقەملەر بۇ قارىشىمىزنى ئىسپاتلايدۇ. ھېكايىدە يەنە خەلقىمىزنىڭ ماقال-تەمسىل، ئىدىئوملىرىمۇ ئۆز لاتاپىتىنى جەۋلان قىلغان بولۇپ، ھېكايىنى قويۇق مىللىي ئالاھىدىلككە ئىگە قىلغان. مەسىلەن، «ئادەم قۇلاقتىن، ھايۋان تۇياقتىن»، «ئارتۇق دۇنيا باشنى يارماپتۇ»، «خۇدا بەرسە پەيغەمبەر غىڭ قىلالماپتۇ»، «جاپانىڭ تېگى راھەت» دېگەندەك ئىبارىلىرىمىز گەرچە ئاڭلىماققا ئاددىيدەك تۇيۇلغىنى بىلەن ھېكايە مەزمۇنى بىلەن جىپىسلىشىپ ئۆزلىرىنىڭ ئاجايىپ سېھرىي كۈچىنى ۋە بەدىئىي سۈلكىتىنى نامايان قىلغان.
ئىككىنچى، ھېكايىنىڭ يەنە بىر يارقىن نۇقتىسى شۇكى، ئاپتور تەپسىلاتلار تەسۋىرىنىڭ چىن ۋە قايىل قىلارلىق ئىپادىلىنىشىنى تىرىشىپ ئەمەلگە ئاشۇرۇپ، ھېكايىنىڭ مىللىي تۈسىنى يۇقىرى كۆتۈرگەن. تەپسىلاتلار تەسۋىرى ياخشى تاپشۇرۇلمىسا، ئەسەرنىڭ چىنلىق دەرىجىسى ئېغىر تەسىرگە ئۇچرايدۇ-دە، ئەسەرنىڭ قايىل قىلىش كۈچىنى زور دەرىجىدە تۆۋەنلىتىۋېتىدۇ. شۇڭا قەلىمى پىشقان يازغۇچىلار تەپسىلاتلار تەسۋىرىگە ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىدۇ. توختى ئايۇپنىڭ «بۆرە ئانا» رومانىدىكى قويۇق ئورمانلىق، ئەختەم ئۆمەرنىڭ «تەكلىماكاندىكى ياۋا ئادەم» ناملىق پوۋېستىدىكى ئېيىق ئۆڭكۈرىگە مۇناسىۋەتلىك تەسۋىرلەر چىن ۋە يارقىنلىقى بىلەن ئادەمنىڭ قايىللىقىنى قوزغايدۇ. «نىياز چاشقان» ھېكايىسدە، ئاپتور نىياز چاشقاننىڭ بوز ئاتنى ھارۋىغا قوشۇپ ماڭغان چاغدىكى خۇشال كەيپىياتىنى، يول بويىدىكى دەل-دەرەخلەر، چاكاندا، شىۋاق، يالپۇز ھىدلىرى قاپلاپ تۇرغان ئېرىق بويلىرى، ھەرخىل قۇشلارنىڭ سايراشلىرى، كىشىگە ھوزۇر بېغىشلايدىغان كەچكۈز شامىلى، ئورغاق، كەتمەنلەرنى كۆتۈرۈۋالغان دېھقانلارغىچە زوق-شوخ بىلەن تەسۋىرلەپلا قالماستىن، ئەڭ مۇھىمى چاشقانلارنىڭ ياشاش شەكلى، ئوزۇقلۇق يىغىش، توپلاش، ساقلاش ئۇسۇللىرىنى ناھايىتى تەپسىلىي، ئىنچىكە يېزىش ئارقىلىق ئوقۇرمەنلەرنى چوڭقۇر بىلىمگە ئىگە قىلىدۇ. «ئاۋۇ ئايرىم ئۇۋىدىكىلەر قېرىپ كۈچىدىن قالغان چاشقانلار، ئۇلار مۇشۇنداق ئايرىم كۈتۈلىدۇ، ئۇلار تاكى بۇ دۇنيادىن كەتكەنگە قەدەر بالىلىرى ئۇلارنىڭ ھالىدىن خەۋەر ئالىدۇ، نېمە يەيمەن دېسە، شۇنى تەل قىلىپ بېرىدۇ. ئۇلارغا ئەجەل يەتكەندە ئۇلارنى شۇ جايغىلا كۆمۈپ، تۆشۈكنىڭ ئاغزىنى پۇختا قىلىپ ئېتىۋېتىدۇ-دە، بۇ يەردە باشقىلارنىڭ يول يۈرۈشىنى، پائالىيەت ئېلىپ بېرىشىنى چەكلەيدۇ. شۇڭا ھېسابسىز چۆل چاشقانلىرى ئارىسىدا دالىغا تاشلىۋېتىلگەن ياكى كۆمۈكسىز قالغان بىرەر تال ئۆلۈك چاشقاننى كۆرگىلى بولمايدۇ...»③ دېمەك، تەپسىلاتلار تەسۋىرىدىكى ئىنچىكىلىك، كونكرېتلىق ھېكايىنىڭ چىنلىق دەرىجىسىنى ئاشۇرۇپ، ھېكايىگە بەدىئىي قامەت ئاتا قىلغان.
ئۈچىنچى، ئەسەرنىڭ قۇرۇلمىسىنى ئىمارەتلەرنىڭ چىرتىيۇژىغا ئوخشتىشقا بولىدۇ. چىرتىيۇژ ياكى لاھىيە ياخشى تۈزۈلمىسە، ئىمارەتلەرگە ھەرقانچە كۆپ مەبلەغ سېلىنغان ياكى ھەرقانچە ياخشى ماتېرىيال ئىشلىتىلگەن تەقدىردىمۇ، ئۇ ھامان لاياقەتلىك قۇرۇلۇش بولالمايدۇ ياكى ئۇزۇنغىچە ئۆرە تۇرالمايدۇ. خۇددى شۇنىڭدەك، بىر پارچە ئەسەرنىڭ قۇرۇلمىسى ياخشى تەشكىللەنمىسە، ئەسەرنىڭ مەزمۇنى ھەرقانچە چوڭقۇر، تىلى ھەرقانچە گۈزەل بولۇپ كېتىشىدىن قەتئىينەزەر، ئۇ ھامان ئالقىشلىق، كىتابخانلىق ئەسەر بولالمايدۇ، ھاياتىي كۈچىمۇ زور بولمايدۇ. «نىياز چاشقان» نى مۇشۇ جەھەتتە خېلى ئۇتۇقلۇق چىققان ھېكايە، دېيىشكە بولىدۇ. ھېكايە نىياز چاشقاننىڭ «بوز ئات قوشۇلغان ھارۋىدا ئولتۇرۇپ غىڭشىپ خۇشال ناخشا ئېيتىپ» مېڭىشىدىن باشلىنىپ، ئۇنىڭ چاشقان ھۇجۇمىدىن كېيىنكى پاجىئەلىك ئاقىۋىتى−ئۆيىنىڭ خانۇ ۋەيران بولۇشى، نەۋرىسىنىڭ ئېچىنىشلىق ئۆلۈمى، ئات-ئېشەك، توخۇ-كەپتەرلىرىنىڭ قانغا بويۇلۇشى ۋە ئۆزىنىڭ ئېلىشىپ قېلىشى بىلەن تۈگەللىنىدۇ. مانا بۇلار ئاپتورنىڭ قۇرۇلما تەشكىللەشتە ئوڭ بايان (تەرتىپلىك بايان) ئۇسۇلىنى مۇۋەپپەقىيەتلىك قوللىنىپ، تىراگېدىيەنىڭ كېلىپ-چىقىشىنى سەۋەب-نەتىجىلىك مۇناسىۋەت ئارقىلىق يەكۈنلەپ چىققانلىقىدەك قەلەم ماھارىتىنى نامايان قىلىپ بېرىدۇ. ئاپتور گەرچە ئەنئەنىۋى ئىپادىلەش ئۇسۇلىنى ھېكايىنىڭ ئاساسلىق ئىپادىلەش ئۇسۇلى قىلىپ تاللىغان، مەمتىمىن ھوشۇر قاتارلىق ئۇستاز يازغۇچىلارنىڭ ئىپادىلەش ئۇسۇللىرىدىن مۇۋاپىق ئۆرنەك ئالغان بولسىمۇ، ئەمما ئاپتور مەۋقەنى نوقۇل گەپ ئوينىتىپ باشقىلارنى كۈلدۈرۈشكە ياكى ئەتەي داغدۇغا قوزغاشقا قاراتماي، بەلكى كىشىلەرنى تىراگېدىيەنىڭ ھەقىقىي مەنبەسى ھەققىدە چوڭقۇر ئويلاندۇرغان.
تۆتىنچى، ئوبراز يارىتىش جەھەتتىمۇ نىياز چاشقاننى «ئۆچمەنلىك» بىلەن سەتلەشتۈرۈپ قويمىغان. ئۇنىڭ خاراكتېرىدىكى تەييارتاپلىق بىلەن پورتېرتىدىكى سالاپەتنى تەسۋىرلەشكە يېتەرلىك ئەھمىيەت بەرگەن. شەكىلۋازلىقتىن، قېلىپبازلىقتىن خېلىلا ئازاد بولغان. سەلبىي ئوبرازلارنى خۇنۇك، سەت كۆرسىتىپ، ئۇلار ئارقىلىق ئوقۇرمەن قەلبىدە يىرگىنىش، نەپرەت قوزغاش بىر مەزگىللىك ئەدەبىيات-سەنئەت ھادىسىسى بولۇپ، ئېلىمىزنىڭ كىنو-تېلېۋىزىيە، سەھنە ئەسەرلىرى ۋە ئەنئەنىۋى پىروزىچىلىقىدا ئىلگىرى خېلىلا ئەۋج ئالغان. بۇ خىل ھادىسە ئۆز نۆۋىتىدە ئۇيغۇرلارنىڭ ئەدەبىيات-سەنئىتىگىمۇ بەلگىلىك دەرىجىدە تەسىر كۆرسەتكەن. بولۇپمۇ بىر قىسىم سەھنە ئەسەرلىرىمىزدە بۇ خىل ئىجتىمائىي ھادىسە خېلى يارقىن ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان. مۇشۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندا، «نىياز چاشقان» ناملىق ھېكايىنى بىرقەدەر مۇۋەپپەقىيەتلىك يېزىپ چىقىلغان ھېكايە، دەپ مۇئەييەنلەشتۈرۈشكە بولىدۇ. گەرچە ئاپتور ھېكايىدە ھادىسىۋىي تەسۋىرلەردىن ماھىيەتلىك يەكۈن چىقىرىشقا سەل ئاجىزلىق قىلغان، ئاپتور تىلى بىلەن پېرسوناژ تىلىنىڭ ماھىيەتلىك پەرقىگە سەل قارىغان، بەزى جۈملىلەرنىڭ مەنتىقىلىق قۇرۇلمىسىغا يېتەرلىك ئەھمىيەت بەرمىگەن، ئەنئەنىۋى ئىپادىلەش ئۇسۇلىغا ئازراق بولسىمۇ يېڭىچى تۈس ئاتا قىلالمىغان، «مەمتىمىن ھوشۇرچە» بايان قىلىش ئەندىزىسىدىن قۇتۇلۇپ چىقىپ كېتەلمىگەن بولسىمۇ، مەزكۇر ھېكايىنى ئىدىيىۋىلىك بىلەن بەدىئىيلىك خېلىلا جىپىسلاشقان ياخشى ھېكايە، دەپ قاراشقا بولىدۇ.
نىياز چاشقان گەرچە تىراگېدىيەلىك قىسمەتتىن قېچىپ قۇتۇلالمىغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇ بىزگە ھالال ياشاشنىڭ، ئۆز رىزقىغا شۈكرى قىلىشنىڭ مۇھىملىقىنى تونۇتتى. بىزگە ئاخىرقى تىراگېدىيەنىڭ كېلىپ چىقماسلىقى ئۈچۈن مېھرىبان بولۇشنى، قانائەتچان بولۇشنى، ھالال ياشاشنى، تەبىئەت دۇنياسىغا كۆڭۈل بۆلۈشنى تەۋسىيە قىلدى. نىياز چاشقان ئائىلىسىنىڭ خارابىيلىققا ئايلىنىشى، نەۋرىسىنىڭ پاجىئەلىك ئۆلۈمى بىزگە تەبىئەت بىلەن قارشىلىشىشنىڭ ياخشى ئاقىۋەت ئېلىپ كەلمەيدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بەردى.
بىز تۇرمۇشتا تىراگېدىيەدىن مۇستەسنا بولالمايمىز، ئەمما ئاخىرقى تىراگېدىيەگە مۇۋاپىق چەك قويالايمىز. بۇ يەنىلا بىزدىكى ئىنساپ-دىيانەت، كەڭ قورساقلىق، قانائەت، ھالال مېھنەت ۋە ئەقىل-پاراسەتكە باغلىق ئىشتۇر.

پايدىلانمىلار:
① ئابلاجان مۇھەممەت ئۈمىديار «ئېكولوگىيە تەنقىدچىلىكى ۋە ئۇيغۇر ئەدەبىياتى»، شىنجاڭ مائارىپ نەشرىياتى، 2013-يىل 5-ئاي نەشرى، 255-بەت
② «ياۋروپا-ئامېرىكا ئېكولوگىيە ئەدەبىياتى»، بېيجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 2003-يىل خەنزۇچە نەشرى، 10- بەت
③ «نىياز چاشقان»، ھېكايە، «مايبۇلاق» ژۇرنىلى 2013-يىللىق 2-سان
                    مەنبە: «مايبۇلاق» ژۇرنىلى 2014-يىللىق 4-سان


بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   خەنجەر تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-1-5 11:27  

                             نەسر−ھېسسياتنىڭ دىيالوگى
       −بەگمەت يۈسۈپنىڭ «ئاق بوز ئات» ناملىق نەسىرلەر توپلىمى ھەققىدە
                                     ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
نەسىرنىڭ ھېسسىياتنى ئىپادىلەش شەكلى ناھايىتى ئەركىن بولىدۇ، شۇڭا ئۇ «ئەڭ ئاز چەكلىمىگە ئۇچرايدىغان» ئەدەبىي ژانىر. يازغۇچى ئوبيېكتىپ دۇنيادىن ئالغان سوبيېكتىپ چۈشەنچىسىنى ئانا تىلنىڭ ئەڭ گۈزەل مەنە قاتلىمىدا يورۇتۇپ بېرىدۇ. گۈزەل قەلبتىن تۆكۈلگەن نادىر نەسىردىن ھوزۇرلانغىنىمىزدا بىردە يازغۇچىنىڭ مەنىۋى كامالىتىدىن سويۇنسەك، بىردە ئۇنىڭ بەدىئىي ماھارىتىگە ئاپىرىن ئوقۇيمىز. بولۇپمۇ يازغۇچى ئىشلەتكەن ئەڭ گۈزەل، ئەڭ نەپىس، ئەڭ پاساھەتلىك تىل ئىبارىلىرىدىن لەززەتلىنىمىز، سېھىرلىنىمىز. نەسىر يازغۇچى ھېسسىياتىنىڭ ئەركىن رەۋىشتە پارتلىشى بولغاچقا، ئۇ بەزىدە لىرىكىلىققا، بەزىدە ئېپىكىلىققا ۋە بەزىدە چوڭقۇر مۇلاھىزىگە تويۇنغان ھالەتتە يۈرەك تارىمىزنى چېكىدۇ. نەسىردىكى ھېسسىيات بەزىدە ئاپتور بىلەن مۇنازىرە قىلىشسا، بەزىدە ئوقۇرمەن بىلەن مۇنازىرە قىلىشىدۇ، ھەتتا بەزىدە يەنە ئۆزى بىلەن ئۆزى مۇنازىرە قىلىشىدۇ. شۇڭا ئۇ بۇ جەھەتتە «شەكلى تارقاق» ھالەتتە كۆزىمىزگە چېلىقسىمۇ، لېكىن «مەزمۇنى يىغىنچاق» بولۇپ قەلبىمىزنى لال قىلىدۇ. بەگمەت يۈسۈپ نەسىرلىرىدە بۇ خىل ئالاھىدىلىك تېخىمۇ روشەن ئىپادىلىنىدۇ. مەيلى ئۇنىڭ «نادان مۇخلىسلار» ياكى «قارا شارقىراتما» قاتارلىق كىتابلىرىدىكى نەسىرلەردە بولسۇن، مەيلى «رىۋايەت ئارىلى» ياكى «ئاق بوز ئات» قاتارلىق كىتابلىرىدىكى نەسىرلەردە بولسۇن، ئومۇمەن، ھېسسىياتنىڭ دىيالوگى بىزنى تەگسىز ئويغا چۆمدۈرىدۇ. ئۇنىڭ نەسىرلىرىدىكى نازۇك ئىچكى دۇنيا، ساپ قەلب، سەمىمىي ھېسسيات ئوقۇرمەن قەلبىنى غىدىقلاپ ناھايىتى تەبىئىي ھالدا ئۆزلۈك ۋە كىملىك دۇنياسىغا باشلاپ بارىدۇ. ئۇنىڭ «ئاق بوز ئات» (مىللەتلەر نەشرىياتى، 2008-يىل نەشرى) ناملىق توپلىمىدىكى بىر-بىرىدىن تەملىك، بىر-بىردىن ئۆزگىچە نەسىرلەر بۇ قارىشىمىزنى تېخىمۇ ئىسپاتلايدۇ. يازغۇچى نەسىرنىڭ بەدىئىي تىل، بەدىئىي شەكىل ۋە بەدىئىي ئۆلچەملىرىگە ناھايىتى ئۇستىلىق بىلەن ياندىشىپ، ھەربىر پارچە نەسىرنى گۈزەل بىر پارچە رەسىمدەك سەنئەتلىك پۇراققا ئىگە قىلغاندىن تاشقىرى، يەنە نەسىرلەرنىڭ مەزمۇن چوڭقۇرلۇقىغا ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىپ تامامەن بەگمەت يۈسۈپ ئۇسلۇبىدىكى نەسىرلەرنى ۋۇجۇتقا كەلتۈرگەن. ئۇ «نان» ناملىق نەسىرىدە، ئۇيغۇرلارنىڭ پۈتۈن تۇرمۇشى بىلەن چەمبەرچاس بىرىكىپ كەتكەن ئەزىز ۋە تەۋەررۈك نانلىرىمىزغا بولغان ھۆرمەت، ساداقەت ۋە قەدىرلەشنى ناھايىتى گۈزەل تىللار بىلەن سۈرەتلەپ، نان مەدەنىيىتىمىزنى يۈكسەك بەدىئىي پەللىگە كۆتۈرىدۇ:
«ئاتام ماڭا ناننى تونۇتقان، ئانام ماڭا نان بىلەن جۇشقۇنلۇق ئاتا قىلغان. شۇڭا نانغا بولغان ئىخلاسىم ئاتىلىق، ئانىلىق تارىخىمغا يېزىلغان. شۇڭىمۇ ئاتا-ئانىلىق مېھرى نان قەدرى بىلەن يۈرىكىمنىڭ ھەربىر قىلدام تومۇرىغا چەمبەرچاس باغلىنىپ كەتكەن».
يازغۇچى نان بىلەن ئۇيغۇرنىڭ تومۇرداشلىق مۇناسىۋىتىنى ئۇستىلىق بىلەن ئوتتۇرىغا قويۇپ، ناندىن ئىبارەت يېمەك-ئىچمەك مەدەنىيىتىمىزنىڭ بۇ مۇھىم ئەزاسىغا بولغان چوڭقۇر مۇھەببىتىنى−قەلب ئىزھارىنى ناھايىتى سەمىمىي ئىپادىلەپ، ئۆزىنىڭ ناننى ئۇلۇغلاش، ناننى قەدىرلەش ئارزۇسىنى تەنتەنىلىك جاكارلايدۇ. «مەن كۆرگەن: سەكراتتىكى ئادەمنىڭ ئاچلىق ئازابىدا يۇلقۇنۇپ تۇرۇپ ھاياتلىققا ئىنتىلىشلىرىنى؛ مەن كۆرگەن: ھۇشسىز ياتقان ئادەمنىڭ ئاختامىدەك ئېچىرقاشلىرىغا ئاشۇ شەربەت نان سۈيىنىڭ تېمىتىلغاندىكى لەپپىدە كۆز ئېچىشلىرىنى، پىچىرلاشلىرىنى، ھوزۇر بىلەن تەبەسسۇم قىلىشلىرىنى؛ مەن كۆرگەن: ھالسىزلانغان ھۈجەيرىلەرنىڭ ناننىڭ قۇۋۋىتى بىلەن قايتا جانلىنىپ تەن ۋە روھقا تېرەنلىك بېغىشلاشلىرىنى...». يازغۇچى مانا مۇشۇنداق تاتلىق دىل بايانلىرى ئارقىلىق ناننىڭ تەڭداشسىز سېھرىي قۇدرىتىنى گۈزەل، ساپ ئىنسانىي تۇيغۇدا تەسۋىرلەپ ناننىڭ شۆھرىتىنى نامايان قىلىدۇ.
بەگمەت يۈسۈپ نەسىرلىرىدىكى تىل گۈزەللىكنىڭ، يارقىنلىقنىڭ جۇلاسىلا بولۇپ قالماي، بەلكى ئۆزلۈك ۋە كىملىكنىڭ مۇھىم بەلگىسى سۈپىتىدە يۈرەك تارىمىزنى چېكىدۇ. ئۇنىڭ نەسىرلىرىدىكى گۈزەل، ئويناق ۋە ئەۋرىشىم تىل يازغۇچى قەلبىدىكى پاكىز، سۈزۈك ھېسسىيات بىلەن مىللىي مەدەنىيەت ۋە مىللىي ئۆرپ-ئادەت، سالاھىيەت ۋە سالاپەت، بۇرچ ۋە مەسئۇلىيەت، غۇرۇر ۋە ئىرادە، ئۆزلۈك ۋە كىملىك، ئىلىم-مەرىپەت ۋە ئەل-يۇرت ھەققىدە توختىماي مۇنازىرىلىشىدۇ. يازغۇچى تىل ئاتا قىلغان بەدىئىي قىياپەت بىلەن ئۆزىگە ئادىمىيلىك سۈلكەت ۋە ھۆرمەت ئاتا قىلغان ئانا تىلغا بولغان ئەقىدە-ئىخلاسى ۋە يالقۇنلۇق مۇھەببىتىنى ناھايىتى ھاياجان بىلەن ئىپادىلەيدۇ. ئۇ «تىل» ناملىق نەسىرىدە مۇنداق يازىدۇ:
«ئەي تىل، مېنىڭ ئېتىقاد قۇياشىم، ساڭا بولغان ھاجەتمەنلىكىمدىن ئايرىمىغىن، سەن مېنىڭ ئەقىل ئالىمىمنى يورۇتقۇچىسەن. سېنىڭ ھەربىر تال نۇر زەررەڭنى نىجاتلىق ئىزدەش يولۇمغا يېتەكچى قىلاي. باشقىلارنىڭ نۇر زىياسى ھەرگىزمۇ مېنىڭ ئەرك ئەڭگۈشتەرىم بولالمايدۇ. سەن ماڭا دەۋر ئاتا قىلغۇچىسەن، سەن ماڭا دوستلۇق ۋە بىرلىك ئاتا قىلغۇچىسەن، سەن مېنىڭ ئۆزۈم ۋە ئۆزلۈكۈم. ئۆزلۈكۈم ئۆزۈمگىلا مەنسۇپ. ھاياتلىق باشقىلارغا ئارىيەت ئەمەس، ئۆزۈمگە ئاتا قىلىنغان مەڭگۈلۈك ئامەت.». يازغۇچى ئانا تىلنىڭ مەۋجۇتلۇقى كىملىك مەۋجۇتلۇقىنىڭ ئاساسى ئىكەنلىكىدەك تۈپ ھەقىقەتنى تىلغا خىتاب قىلىش شەكلى ئارقىلىق ئىپادىلەپ، قەلبىدىكى گۈزەللىك بىلەن تىل گۈزەللىكىنى ئۆزئارا جىپىسلاشتۇرىدۇ. خۇددى مەشھۇر روس شائىرى پۇشكىن: «ئېنىق ۋە ئىخچام بولۇش نەسىرنىڭ بىرىنچى ئورۇندىكى گۈزەللىكىدۇر. ئۇ ئىدىيەنىڭ بولۇشىنى تەلەپ قىلىدۇ. ئىدىيە بولمىسا ھەرقانداق چىرايلىق سۆز-جۈملىلەرنىڭمۇ كېرىكى بولمايدۇ» دەپ ئېيتقاندەك، يازغۇچى بەگمەت يۈسۈپ نەسىرلىرى ئىخچاملىقنىڭ جانلىق ئۈلگىسىنى ياراتقاندىن تاشقىرى، ئۇنىڭدا ئادەمنى چوڭقۇر ئويلاندۇرىدىغان كۈچلۈك ئىدىيەمۇ ئالغا سۈرۈلىدۇ. ئۇنىڭ «ۋاقىتنامە» ناملىق چاتما نەسىرىنىڭ 43-بۆلىكىدە ئىپادىلەنگەن مەنىۋى قاتلام بىزنى تېخىمۇ جەلپ قىلىدۇ:
«قەرز−ئۇ بويۇندىكى تاقاق.
قەرز−ئۇ خاتا يولغا مەجبۇرلىغۇچى.
قەرز−ئۇ توغرا يولغا يېتەكلىگۈچى.
قەرز−ئۇ مەغرۇرۇلۇقتىن ساقلىغۇچى.
قەرز−ئۇ ئۆزىگە ئۆزىنى تونۇتقۇچى.
قەرز−ئۇ مەجبۇرىيەتنى ئادا قىلغۇچى.
قەرز−ئۇ ئەقىلنى يېگۈچى مېتە.»
دېمەك، يازغۇچى يوشۇرۇن ئىماگ ۋە يوشۇرۇن ئوخشىتىش شەكلى ئارقىلىق كىشىلەرنى تۈرلۈك «قەرز» لەر ھەققىدە ئويلاندۇرىدۇ.
نەسىردە يازغۇچىنىڭ ئوقۇرمەننى مەلۇم بىر شەيئى ھەققىدە توختىماي پىكىر قىلدۇرۇشتەك ئالاھىدىلىكى بولغاچقا، نەسىر يازغۇچىلىرى يۈكسەك تەپەككۇر بوشلۇقىدا تۇرۇپ، پىشقان قەلەم ماھارىتىنى ئىشقا سېلىپ، ئوقۇرمەنلەرگە چوڭقۇر ئويلىنىش بوشلۇقى قالدۇرىدۇ. بەگمەت يۈسۈپ نەسىرلىرىدە بۇ خىل ئالاھىدىلىك تېخىمۇ يارقىنلىققا ئىگە قىلىنىپ، يازغۇچى بەزىدە ئۆزىگە ئۆزى سوئال قويىدۇ، بەزىدە بۇ سوئاللارغا ئۆزى جاۋاب بېرىش يولى ئارقىلىق  قەلبىدىكى ھېسسىيات بىلەن پىكىر ئالماشتۇرىدۇ. «ۋاقىتنامە» ناملىق چاتما نەسىرنىڭ 47-بۆلىكىدە، يازغۇچى:
«مەن ئۆزۈمگە پىچىرلىدىم:
−ئالدىڭغا قارا، ئالەم سېنىڭكى، چۈنكى سەن ياخشى ئادەم...
مەن ئۇلارغا قاراپ ۋارقىرىدىم:
−كەينىڭگە قارا، سىلەر يوق، چۈنكى قىلمىشىڭلار تەخىرسىز زەبونلۇق، ئاۋارىچىلىق، مەلئۇن مۇناپىقلىق، قارا يۈزلۈك، قارا نىيەتلىك!» دەپ نىدا قىلىپ ياخشىلىق بىلەن يامانلىق، گۈزەللىك بىلەن رەزىللىك، چىنلىق بىلەن ساختىلىق ھەققىدىكى قىممەت قارىشىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.
بەگمەت يۈسۈپ نەسىرلىرىدىكى نازۇك ئىچكى دۇنيا، سەمىمىي ھېسسىيات كۆپىنچە ھاللاردا چىرايلىق، ئەۋرىشىم مۇلاھىزىلەر بىلەن قانات يايدۇرۇلۇپ كىشى قەلبىنى زەرەتلەيدۇ. بۇ ئارقىلىق ھېسسىياتنىڭ پىكىر ئالماشتۇرۇشى، قەلبنىڭ پىچىرلاشلىرى ھەقىقىي ئەمەلگە ئاشۇرۇلىدۇ. ئۇنىڭ «ۋاقىتنامە» ناملىق چاتما نەسىرىنىڭ 56-بۆلىكىدىكى مۇنۇ قۇرلار بۇ قارىشىمىزنى كۈچلۈك ئاساسلار بىلەن دەلىللەيدۇ:
«بەزىدە تەنھالىقمۇ تۇرمۇشنىڭ بىر ھوزۇرى. ئەتراپىڭدا ۋاراڭ-چۇرۇڭ يوق، ئالاتاغىل ئاۋازلار ئۆچكەن، قۇلاقنى يوپۇرۇشنىڭ ھاجىتى يوق، پۈتكۈل ئەس-ياد دىققەت چوڭقۇرلۇقىغا سىڭگەن. ئۇ يەرنىڭ تىنچ، خاتىرجەم دۇنياسىدا ئەركىن خىياللارنىڭ شاھىغا ئايلىنىسەن. بىراۋ تىنچ ئاققان سۇغا ئوخشاش تەپەككۇرىڭغا دەخلى قىلمايدۇ. ئاراملىق گۈللىرىنىڭ شېرىن پۇرىقىدا مەست بولىسەن!
ئەقىل دۇردانىلىرى بۇ چوڭقۇرلۇقتا خاسىيەتلىك كارامىتىنى كۆرسىتىدۇ. تىل جەۋھەرلىرى بۇ يەردە تاۋلىنىدۇ. كۆز-كۆز قىلىدىغان ھەقىقەتلەر دىلدا جەۋھەرلىنىپ، تىل ئارقىلىق ھاجەتمەنلەرگە تەقدىم قىلىنىدۇ. مانا بۇ ھېسسىياتنىڭ سۆزلىشىشى، ئەڭ ئاخىرى ئەقلىي خۇلاسىگە ئايلىنىشىدۇر.». دېمەك، يازغۇچى تەنھا تەپەككۇر قىلىشنىڭ ئەۋزەللىكى بىلەن تىل جەۋھەرلىرىنىڭ بۇ تەپەككۇرنى تېخىمۇ ھاياتىي كۈچكە ئىگە قىلىشتىكى ئاجايىپ كارامەتلىرىنى ئويناق مۇلاھىزىلەر ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.
ئومۇمەن قىلىپ ئېيتقاندا، يازغۇچى بەگمەت يۈسۈپ «ئاق بوز ئات» ناملىق توپلىمىدا ئانا تىلنىڭ گۈزەل، ئويناق، ئەۋرىشىم، نەپىس ئالاھىدىلىكلىرىنى جەۋلان قىلىش بىلەن بىر ۋاقىتتا، نەسىردىن ئىبارەت بۇ ئەركىن شەكىلنىڭ خاس ئالاھىدىلىكىنى نامايان قىلغان. پىروفېسسور ئابدۇقادىر جالالىدىننىڭ سۆزى بويىچە ئېيتقاندا «بەگمەت يۈسۈپنىڭ خاسلىقىدا چوڭقۇر يۇرت مۇھەببىتى، ئېغىر-بېسىق ھېسسىيات، يەڭگىل تىل، ئەنئەنىگە مايىل ئىپادىلەش ئۇسۇلى، مىنۇت-سېكونت ئىچىدىكى تۇرمۇش ھادىسىلىرىنى چىڭ تۇتۇشتەك ئالاھىدىلىك» بولغانلىقى ئۈچۈن ئۇنىڭ نەسىرلىرى يېقىشلىق ۋە جۇلالىق. ئۇنىڭ نەسىرلىرىدە ھەمىشە تۇرمۇشنىڭ  ئەڭ ئىنچىكە تەرەپلىرى ئۇستىلىق بىلەن تاللىنىپ، شۇنداق تېتىملىق، شۇنداق يېقىملىق ۋە شۇنداق پۇراقلىق نەسىرلەر بارلىققا كېلىدۇ. يازغۇچى ئۆزى كۆزەتكەن ۋە تاللىغان ھەربىر تۇرمۇشنىڭ ئاشۇ پىنھاندىكى ھالىتى بىلەن ئۈنسىز پىكىر ئالماشتۇرىدۇ ياكى مۇنازىرە قىلىشىدۇ. ئاندىن قەلبىدىكى ھېسسىيات بىلەن رېئال ھەقىقەت ئۈستىدىن ئاقىلانە ھۆكۈم چىقىرىدۇ. تىل، ئىپادىلەش ئۇسۇلى جەھەتتە ئۇ داۋاملىق ئۆزىگە ئۆزى جەڭ ئېلان قىلىدۇ، ئۆزىگە ئۆزى سوئال قويىدۇ، ئۆزىنى يېڭىلاشقا، ئۆزىنى جانلاندۇرۇشقا ھەرىكەت قىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، كىلاسسىكلارنىڭ ۋە ئۇستاز يازغۇچىلارنىڭ ئىجادىيەت ئالاھىدىلىكىگە ئىجادىي ۋارىسلىق قىلىپ، ئۆزىنى تېخىمۇ تاكامموللاشتۇرۇش يولىدا تىنىمسىز ئىزدىنىدۇ. مانا بۇ نەسىرچى بەگمەت يۈسۈپنىڭ خاسلىقى.
      مەنبە: «شىنجاڭ گېزىتى» نىڭ 2015-يىل 24-يانۋاردىكى سانى بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   خەنجەر تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-1-27 12:13  

                 «يۈرەكتىكى يۇلتۇز» ناملىق پوۋېستقا نەزەر
                                          ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
ئەسەرلىرىدە «سېھرىي رېئالىزم بىلەن ئەل ئىچى ھېكايلىرى، تارىخ بىلەن رېئاللىق زىچ بىرلەشتۈرۈلگەنلىكى ئۈچۈن» 2012-يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن ئېلىمىزنىڭ داڭلىق يازغۇچىسى مويەن: «جىنايى تۇيغۇغا ئىگە بولمىغان ئادەم زومىگەر، ناچار ئادەم بولۇپ قالىدۇ؛ پەقەت جىنايى تۇيغۇغا ئىگە بولغان ئادەملا كەڭ قورساق، ئاق كۆڭۈل ئادەم بولالايدۇ» دېگەنىدى. بىز تىلغان ئالماقچى بولغان بۇ قىز (مېھرىگۈل ئابلىز نەزەرنىڭ «قەشقەر» ژۇرنىلىنىڭ 2013-يىللىق 2-سانىدا ئېلان قىلىنغان «يۈرەكتىكى يۇلتۇز» ناملىق پوۋېستىدىكى توختىخان) ئازابنى سۆيىدىغان، ئازاب تۇيغۇسىغا ئىگە بولغان قىز. رېئال تۇرمۇشتا كىممۇ ئازابنى سۆيسۇن دەيسىز؟ ئەمما توختىخان ئازابنى ياخشى كۆرىدۇ، خۇددى بۇ دۇنياغا ئازاب تارتىش ئۈچۈنلا يارالغاندەك ئازاب كۆلەڭگۈسىدىن بىر مىنۇتمۇ نېرى بولالمايدۇ. تۇرمۇشتا ئازاب بىلەن خۇشاللىق، كۈلكە بىلەن يىغا قوشكېزەك. ئازابنىڭ نېمىلىكىنى چۈشەنمىگەن ئادەم خۇشاللىقنىڭ قەدرىگە يېتەلمەيدۇ، ئازابلىنىشنى بىلمىگەن، تىراگېدىيەلىك ئاڭغا ئىگە بولمىغان ئادەم تۇرمۇشنىڭ ئاچچىق-سوغۇقىنى ھېس قىلالمايدۇ. قەلبىدە ئازاب تۇيغۇسى كۈچلۈك ئادەمنىڭ بەخت تۇيغۇسىمۇ كۈچلۈك بولىدۇ. توختىخان دەل شۇنداق ئوبراز. ئۇ ئۆزىنىڭ سەت، كۆرۈمسىز تۇغۇلۇپ قالغىنى ئۈچۈنلا كىچىكىدىنلا روھى سۇنۇق چوڭ بولىدۇ، باشقىلارنىڭ كەمسىتىشىگە، چەتكە قېقىشىغا ئۇچرىغاچقا، ئادەملەردىن ئۆزىنى قاچۇرىدۇ، تەنھالىقنى قوغلىشىدۇ. دېمەك، ئازاب تۇيغۇسى ئۇنىڭغا كىچىك چېغىدىن باشلاپلا شىلىمدەك چاپلىشىدۇ، سايىدەك ئەگىشىدۇ. خۇددى مويەن «جىنايى تۇيغۇغا ئىگە ئادەم ئاق كۆڭۈل، كەڭ قورساق ئادەم بولالايدۇ» دەپ ئېيتقىنىدەك، ئازابقا مەڭگۈلۈك ھەمشېرىك بولغان، روھىنى چوڭقۇر ئازاب تۇيغۇسى ئىسكەنجىگە ئېلىۋالغان توختىخانمۇ ئىنتايىن ئاق كۆڭۈل، كەڭ قورساق، سەمىمىي، ۋاپادار قىز. ئۇ جىسمىدىكى كۆرۈمسىزلىكنى قەلبىدىكى ئاشۇ پەزىلەتلىرى بىلەن تامامەن يېپىپ كېتەلەيدىغان پەزىلەتلىك قىز. گەرچە ئۇ كۆرۈمسىز بولسىمۇ، باشقىلار تەرىپىدىن كەمسىتىلگەن، «ئەينەك دەيدىغان نەرسىنىڭ بارلىقىنى ئېسىدىن چىقىرىپ قويغان» ئاددىي بىر قىز بولسىمۇ، ئۇمۇ باشقا قىزلاردەك مۇھەببەتكە، پاك سۆيگۈگە ئىنتىلىدۇ، قەلبىدىكى ئۇرغۇپ تۇرغان ھېسسىياتىنى ئەركىن ئىپادىلەشكە تىرىشىدۇ. بىراق رېئاللىق بىلەن ھېسسىيات ئوتتۇرىسىدىكى قارىمۇ قارشىلىق ئۇنىڭ ئۇرغۇپ تۇرغان ھېسسىياتىنى يەرگە ئۇرىدۇ، ئازاب تۇيغۇسىنى تېخىمۇ يۇقىرى پەللىگە كۆتۈرىدۇ. ئەمما ئۇ ئازابتىن يىرگەنمەيدۇ. قەلبىدىكى ئازابلا ئۇنىڭ ئوسمانغا بولغان ساپ مۇھەببىتىنى جۇلالىق تۈسكە ئىگە قىلىدۇ. قەمەرنىڭ «قاچانغىچە مۇشۇنداق ئازابلىنىپ يۈرىسىز؟» دېگەن سوئالىغا ئىككىلەنمەيلا «مەن ئازابنى سۆيىمەن» دەپ كەسكىن جاۋاب بېرىدۇ. دېمەك، ئۇ قەلبىدىكى ئازاب تۇيغۇسى بىلەن مۇھەببەت تۇيغۇسىنى زىچ بىرلەشتۈرۈپ ئوسمانغا بولغان پاك ئەقىدىسىدىن ھەرگىز ۋاز كەچمەيدۇ. ئازاب ئۇنى تەربىيەلەيدۇ، يېتىلدۈرىدۇ. بىز ھەمىشە «جاپا تارتماي ھالاۋەت يوق» دەپ قويىمىز، خۇددى شۇنىڭدەك ئازاب چەكمەي مۇھەببەتنىڭ ئۇلۇغلۇقىنى، شېرىنلىكىنى ھېس قىلغىلى بولمايدۇ. دانالار شۇڭلاشقا: «زىمىستان كۆرمىگەن بۇلبۇل باھارنىڭ قەدرىنى بىلمەس، جاپانى چەكمىگەن ئاشىق ۋاپانىڭ قەدرىنى بىلمەس» دەپ ناھايىتى توغرا ئېيتقان. جاپا-مۇشەققەت ئادەم روھىنى تاۋلايدۇ، بەختنىڭ ئاسان قولغا كەلمەيدىغانلىقىنى ھېس قىلدۇرىدۇ. توختىخان ئوبرازىغا ئازاب يۈكلەنگەنسېرى بەختكە−ئوسمانغا بولغان پاك سۆيگۈسىگە شۇنچە ئىنتىلىدۇ.
ئازاب ئادەمنى سىنايدۇ، بولۇپمۇ ئادەمنىڭ ئىرادىسىنى، ئەقىدە-ئېتىقادىنى سىنايدۇ. ئىرادىلىك ئادەملەر ئازاب ئارقىلىق بەختكە−ئاخىرقى مەقسەتكە ئۇلىشالايدۇ. ئىرادىسى ئاجىز، ئېتىقادسىز ئادەملەر ئازابقا يەم بولۇپ چۈشكۈنلىشىپ ھالاك بولىدۇ. تۇرمۇشتا نۇرغۇن كىشىلەر ئازاب ئىچىدە ياشايدۇ. ئەمما ئۆزلىرىنىڭ «ئازابقا بۆلىنىپ ياشايدىغانلىقىنى، پەقەت ئازابلا ئۇلارنىڭ بىردىنبىر بايلىقى ئىكەنلىكىنى، ئازابتىن ئايرىلىش تۇيغۇسىغا بەرداشلىق بېرەلمەيدىغانلىقىنى، ئازابنىڭ قان شىرنىسىدەك تومۇر-تومۇرلىرىغا چوڭقۇر سىڭىپ كەتكەنلىكىنى، ئازابتىن ئايرىلىشنىڭ ھەممە نېمىسىدىن ئايرىلىشتىن دېرەك بېرىدىغانلىقىنى، شۇڭا ئازابنى خۇددى بەختنى سۆيگەندەك، ئۆزىنى سۆيگەندەك، ئاشىقىنى سۆيگەندەك سۆيۈپ ياشايدىغانلىقىنى، ئازابنىڭ نېمىلىكىنى بىلىدىغان كىشىلەرنىڭ ھەقىقىي بەختنىڭ قەدرىگە تېخىمۇ بەكرەك يېتىدىغانلىقىنى، شۇنداق بولغىنى ئۈچۈن ئۆمۈرلۈك ئازابنى ۋاقىتلىق بەختكە ھەرگىز تېگىشمەيدىغانلىقى»① نى پەقەت بىلمەيدۇ. شۇ سەۋەبتىن ئازابقا بەرداشلىق بېرەلمەي ھالاك بولىدۇ، بەختسىزلىك پاتقىقىغا چوڭقۇر پېتىپ قالىدۇ. پوۋېستتىكى توختىخان ئازابنى ھەقىقىي چۈشەنگەن، ئازابنىڭ نېمىلىكىنى بىلەلىگەن قىز. شۇڭا ئازابنى سۆيىدۇ، ئازاب ئارقىلىق بەختكە ئېرىشمەكچى بولىدۇ. ئۇنىڭ قان-قېنىغا، تومۇر-تومۇرلىرىغا سىڭىپ كەتكەن ئازابلىق تۇيغۇ ئۇنى ھامان تەنھالىق، غېرىبلىق چۆلىگە ئىتتىرىدۇ-يۇ، يەنە قانداقتۇر بىر كۈچ ئۇنىڭغا مەدەت بېرىپ، ئۇنىڭ ئازابتىن قۇتۇلۇپ چىقالايدىغانلىقىغا، ئۆمۈرلۈك بەختىنى تاپالايدىغانلىقىغا يوشۇرۇن بېشارەت بېرىدۇ. بۇ كۈچ زادى نېمە؟ بۇ دەل ئۇنىڭدىكى ئەقىدە-ئېتىقاد ۋە ئىرادە، قەتئىي ۋاز كەچمەسلىك روھىدىن ئىبارەت. دەل شۇنداق بولغاچقا، گەرچە ئۇ ئوسماندىن دىلى ئازار يېگەن بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭغا بولغان مۇھەببىتىدىن قىلچە ۋاز كەچمەيدۇ، ئىرادىسى، ئېتىقادى ئازراقمۇ بوشاشمايدۇ.
تەنھالىق، غېرىبلىق تۇيغۇسىغا ئىگە بولغان ئادەملەر ھەمىشە باشقىلاردىن ئۆزىنى قاچۇرىدۇ، ئادەم خالىمايدۇ. ئەمما قەلبىدىكى ھېسسيات كەچۈرمىشىلىرىنى، ئوي-خىياللىرىنى، ئارزۇ-ئارمانلىرىنى ئۆزى ياخشى كۆرىدىغان شەيئىلەرگە−ھايۋانلارغا، قۇشلارغا، ھاشارەتلەرگە، ئۆسۈملۈكلەرگە سۆزلەپ بېرىدۇ، ئۇلار بىلەن پىنھان سىردىشىدۇ، دەرد-ئەھۋال ئېيتىشىدۇ. بۇ ئەمەلىيەتتە ئادەم بىلەن ئادەم ئوتتۇرىسىدىكى ياتلىشىشتىن، بولۇپمۇ مېھرىبانلىق تۇيغۇسىنىڭ يوقىلىشىدىن كېلىپ چىقىدىغان پىسىخىك ئۆزگىرىش جەريانى بولۇپ، پوۋېستتىكى توختىخان دەل مۇشۇنداق پىسىخىك كەچۈرمىشكە ئىگە ئوبرازدۇر. ئۇ ئازاب تۇيغۇسىنى ئېلىپ يۈرگەن مىنۇتتىن باشلاپ تەنھالىق ۋە غېرىبلىقتىن شەكىللەنگەن قەلبىدىكى ھېس-ھاياجانلىرىنى، ئازابلىق خىياللىرىنى قۇشلارغا، چۈمۈلىلەرگە سۆزلەپ بېرىدۇ، مۇشۇنداق قىلىش ئارقىلىق ئازابلىق تۇيغۇدىن يېنىكلىمەكچى بولىدۇ. ئۇنىڭ چەككەن ئازابلىرى، تۆلىگەن بەدەللىرى ئاخىرى كۈچىنى كۆرسىتىدۇ. ئوسماننىڭ چۈشىنىشىگە ۋە پاك مۇھەببىتىگە ئېرىشىپ، مۇھەببەتتە ۋىسال تاپالايدۇ.
ئازاب تۇيغۇسى توختىخان ئوبرازىغا چەمبەرچاس سىڭىپ كەتكەن، ئۇ بۇ تۇيغۇ ئارقىلىق ئادىمىيلىكنىڭ قانداقلىقىنى، سۆيگۈ-مۇھەببەتنىڭ نېمىلىكىنى چۈشەندى، ھېس قىلدى. ئاخىرى بەخت ئىشىكىنى ئاچالىدى. پوۋېستتىكى ئوسمانمۇ ئازابقا مۇپتىلا بولغان، ئازابنىڭ تەمىنى خېلى ئوبدان تېتىغان، ئەمما ئازابنىڭ نېمىلىكىنى دەسلەپتە ئانچە چۈشەنمەي، كېيىن ئاستا-ئاستا چۈشەنگەن، ئازاب تەرىپىدىن تەربىيەلەنگەن ئوبراز. ئۇنىڭ كېسەل بولۇپ قېلىشى بىر ئازاب بولسا، سۆيگەن قىزى تەرىپىدىن تاشلىۋېتىلىشى تېخىمۇ ئازاب بولىدۇ. ئۇ قوشلاپ كەلگەن ئازاب ئىچىدە يىلاندەك تولغىنىدۇ، توختىماي ھەسرەت چېكىدۇ. جىسمانىي جەھەتتىن زەئىپلىشىپ، روھىي جەھەتتىن چۈشكۈنلىشىدۇ. ئەمما روھىغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن ئازاب ئۇنى مۇھەببەت، ۋاپادارلىق، قەدىر-قىممەت ھەققىدە چوڭقۇر ئويلاندۇرىدۇ. بولۇپمۇ  توختىخاننىڭ چىن ۋە سەمىمىي مۇھەببىتى ئۇنى تەربىيەلەيدۇ. دېمەك، ئازاب ئۇنىڭغا قەدىر-قىممەتنىڭ قانداق بولىدىغانلىقىنى چىن مەنىسى بىلەن ھېس قىلدۇرىدۇ. ئەمەلىيەتتە، ئازاب تۇيغۇسى پوۋېستنىڭ ھەممە يېرىگە چوڭقۇر سىڭىپ كەتكەن. ھېلىقى شادىپاچاق قىزنىڭ ئوسماندىن ئايرىلىپ قېلىشىمۇ ئازابتىن دېرەك بېرىدۇ، ئەمما ئۇ ئازابنى سۆيمىگەنلىكى ئۈچۈن، بولۇپمۇ كېسەل بولۇپ قالغان ئوسماننى سۆيمىگەنلىكى ئۈچۈن ئازابنىڭ جازالىشىغا ئۇچراپ مۇھەببەتتىن مەھرۇم قالىدۇ.
ئازاب−كىشىلىك تۇرمۇشتىكى قىيىنچىلىق. تۇرمۇشتا ھەممە ئىش ئوڭۇشلۇق، راۋان بولۇشى ناتايىن. قىيىنچىلىق تۇرمۇشنىڭ تومۇر-تومۇرلىرىغا مەھكەم سىڭىشىپ كەتكەن بولىدۇ. ئەمما قىيىنچىلىق ئالدىدا باش ئەگسەك ئازابقا يەم بولىمىز شۇ. تۇرمۇشتا ھەممىلا ئادەمنىڭ بەختلىك ياشاپ كېتىشى ناتايىن، بەخت بىلەن بەختسىزلىك ھامان بېشىمىزدىن ئەگىپ يۈرىدۇ. چىراي گۈزەللىكى بىلەن قەلب گۈزەللىكى ئادەملەرنى ۋىجدان-غۇرۇر، ئەقىدە-ئېتىقادتا سىنايدىغان ئۆلچەم. چىرايغا چاي قۇيۇپ ئىچكىلى بولمايدۇ، تاشقى جەھەتتىكى گۈزەللىك ئىچكى جەھەتتىكى گۈزەللىك بىلەن بىرلەشمىسە، ئۇ يەنىلا مۇكەممەل گۈزەللىك بولالمايدۇ. بارلىق گۈزەللىك ئىچىدە قەلب گۈزەللىكى ھەممىنى بېسىپ چۈشىدۇ. پەقەت قەلبى گۈزەل بولسىلا، چىراينىڭ كۆرۈمسىزلىكى ھېچنېمىگە ئەرزىمەيدۇ. ئەسەردىكى توختىخان گەرچە چىراي جەھەتتە كۆرۈمسىز، سەت قىز بولسىمۇ، ئۇنىڭ ئالتۇنغا تېگىشكۈسىز قەلبى، ئالىيجاناب پەزىلىتى تاشقى جەھەتتىكى نۇقسانلىرى ئۈستىدىن غالىب كېلىپ ئۇنى بەختكە ئېرىشتۈرىدۇ.
ئەلۋەتتە، رېئال تۇرمۇشتا توختىخاندەك ئازابلىق تۇيغۇدا بولۇۋاتقان نۇرغۇن قىزلار بار. ئۇلارمۇ توختىخاندەك «بۇ يىگىتلەرگە نېمە بولۇپ كەتكەندۇ-ھە؟ ۋاپاسى يوق قىزلار ئۈچۈن كۆز يېشى قىلىدۇ، جېنىنى تىكىدۇ. ۋاپاسى بارلارغا كۆز قىرىنى سېلىپمۇ قويمايدۇ، تاشقى قىياپەت مۇھەببەتتە شۇنچىلىك مۇھىم ئورۇندا تۇرامدىغاندۇ؟ يىگىتلەر چىرايىدا ئىۋەن بار قىزلاردىن نېمىشقا شۇنچە يىرگىنىدىغاندۇ؟ چىرايلىق بولمىغان قىزلار سۆيگۈگە ئېرىشەلمەسمۇ؟ راست، يىگىتلەرنىڭ ئەڭ ئاۋۋال كۆرىدىغىنى قىزلارنىڭ ھۆسنى، ئاۋۋال چىرايىغا مەپتۇن بولۇپ، ئاندىن ئۇلارغا سۆيگۈ قويىدۇ. قەلبىنى ئالىقانغا ئېلىپ يۈرگىلى بولمىغاندىكىن دەماللىققا ئۇنىڭغا نەزەر-كۆزىنى سالىدىغان ئادەم چىقمايدۇ، تۇرقۇم گۈزەل بولمىغىنى بىلەن قەلبىم گۈزەل، دەپ ئۆزىگە تەمەننا قويۇپ يۈرگەننىڭ نېمە پايدىسى؟ ئىشلار راستىنلا شۇنداق بولارمۇ؟ قەلبنىڭ گۈزەللىكى ھېچنېمىگە ئەرزىمەيدىغان نەرسىمۇ؟ بۇنداق مۇھەببەت بەك يۈزەكى بولۇپ قالمامدۇ؟ يىگىتلەر مۇشۇنداق يۈزەكىلىكنى قوغلىشىشقا ھېرىسمەنمىدۇ؟ ئۇلار مۇھەببەتنىڭ يۈرەككە خۇدا تەرىپىدىن ئېسىپ قويۇلغان نۇرانە يۇلتۇز ئىكەنلىكىنى، بۇ يۇلتۇزلارنىڭ جاراقلاپ يېنىپ قاراڭغۇلۇق ۋە غەپلەت باسقان قەلبلەرگە يورۇقلۇق بېرەلەيدىغانلىقىنى بىلمەمدىغاندۇ؟ قىز بالا دېگەننىڭ تاللىشى بولمايدىكەن، ئېرىشىشكە ھەققى بولمايدىكەن، بۇ تەڭسىزلىك ئەمەسمۇ؟...»② دەپ جاۋاب بېرىش قىيىن ۋە مۇرەككەپ بولغان نۇرغۇن سوئاللارغا يولۇقىدۇ. سۆيۈش بىلەن سۆيۈلۈش، ئېرىشىش بىلەن ئېرىشەلمەسلىك ئارىسىدا ئازابلىق تولغىنىدۇ. ئەگەر قەلب گۈزەللىكىنى ئاساس، ئىرادە، ئەقىدە-ئېتىقاد، ۋاپادارلىقنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچ قىلالىسا، ھامان توختىخاندەك بەخت دەرۋازىسىغا ئاچقۇچ سالالايدۇ. «ئاشىقسىز مەشۇقلۇقنىڭ ئېغىر بولىدىغانلىقىنى، ۋىسالسىز سۆيگۈنىڭ چەكسىز سېھرىي كۈچكە ئىگە ئىكەنلىكىنى، دېيىلمىگەن گەپ، مېڭىلمىغان يوللارنىڭ ھامان كىشىنى ئۆزىگە جەلپ قىلىدىغانلىقىنى»③ ھېس قىلالىغاندا، كۆزى كور بولسىمۇ، قەلبى يورۇق بولغاندىلا، ئازابلىق تۇيغۇ ئارقىلىق ۋىسال دەملىرىنى كۈتەلىگەندىلا، ئاندىن بەخت قەسىرىگە قەدەم باسقىلى بولىدۇ. «يۈرەكتى يۇلتۇزلار» مۇ قاراقلاپ نۇر چاچالايدۇ. دېمەك، توختىخان ئوبرازى بىزگە «يۈرەكتىكى يۇلتۇز» نىڭ جىمى يۇلتۇزلار ئىچىدىكى ئەڭ نۇرانە، ئەڭ جەزبىدار، ئەڭ سۆيۈملۈك يۇلتۇز ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بەردى.

ئىزاھاتلار:
①②③ مېھرىگۈل ئابلىز نەزەر: «يۈرەكتىكى يۇلتۇز»، پوۋېست، «قەشقەر» ژۇرنىلى 2013-يىللىق 2-سان
      مەنبە: «شىنجاڭ ئەدەبىي ئوبزورچىلىقى» ژۇرنىلى 2014-يىللىق 4-سان
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   خەنجەر تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-1-27 12:22  

جەنجەرىنىڭ ‹‹خەنجەر››ى داۋاملىق  يالتىراپ تۇرسۇن ...