خەنجەر: مېنىڭ ماقالىلىرىم

شەھەر ئەدەبىياتىنىڭ يەنە بىر بۇرچى
ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
بىزگە مەلۇم، ئىشلەمچىلەر يېزىلاردىن شەھەرلەرگە كىرىپ جەمئىيەتنىڭ ھەرقايسى قاتلاملىرىدا باشقىلارغا ياللىنىپ ئىشلەپ تۇرمۇشىنى قامداۋاتقان كىشىلەرنى كۆرسىتىدۇ. ئۇلار ئۆزگىچە ياشاش ئالاھىدىلىكى ۋە مۇرەككەپ تۇرمۇش پسىخكىسىغا ئىگە ئاددىي ئادەملەر توپى. ئۇلارنىڭ كىشىلىك تۇرمۇش قارىشى، غايىسى ۋە دۇنيا قارىشى ئەزەلدىنلا شەھەردە ياشاۋاتقان ياكى مۇقىم خىزمەت ئورنى بار كىشىلەرگە تۈپتىن ئوخشىمايدۇ. مانا مۇشۇنداق ئاددىي ئادەملەر توپىدا كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان يېڭىلىقلار بارلىققا كەلگەن. يېقىندا، شېنجېن شەھىرى باۋئەن رايونى لوڭخۇا مەھەللىسىدە مەخسۇس «ئىشلەمچىلەر ئەدەبىياتى» («打工文学») شەكىللىنىپ، «لوڭخۇا ئەدەبىي ئىجادىيەت جەمئىيىتى» قۇرۇلغان. ئىشلەمچىلەر ئەدەبىياتى دەل مانا شۇ ئاددىي كىشىلەرنىڭ تۇرمۇشىنى ئەكس ئەتتۈرۈش يۈزسىدىن بارلىققا كەلگەن. «ھازىر لوڭخۇدا ئىزچىل ھالدا ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقانلار 200 دىن ئارتۇق بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدە 27 كىشى شەھەرلىك يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ، 16 كىشى ئۆلكىلىك يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ، بىر كىشى جۇڭگو يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى ئىكەن. ئۇلارنىڭ ھەر يىلى ئۆلكە دەرىجىلىكتىن يۇقىرى مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلىدىغان ئەسىرى ئوتتۇرا ھېساب بىلەن 100 پارچىدىن ئارتۇق بولۇپ، 19 نەپەر يازغۇچىنىڭ 29 پارچە كىتابى نەشر قىلىنغان ھەمدە 50 نەچچە پار ئەسىرى ھەرخىل مۇكاپاتلارغا ئېرىشكەن» ① كىچىككىنە بىر مەھەللىدە قۇرۇلغان بۇ ئىجادىيەت جەمئىيىتىنىڭ قولغا كەلتۈرگەن نەتىجىسىدىن ئادەم ھەقىقەتەن ھەيران بولماي تۇرالمايدۇ. ئىشلەمچىلەر ئەدەبىياتىدا شەھەرگە كېلىپ ياشاۋاتقان ئاددىي كىشىلەرنىڭ تۇرمۇشى ئەكس ئەتتۈرۈلگەچكە، ئۇنى شەھەر ئەدەبىياتىنىڭ بىر قىسمى دېيىشكە بولىدۇ. بىز دىققەت نەزىرىمىزنى شەھەرلەرگە ئاغدۇرىدىغان بولساق، شەھەرلەرگە مەكتەپ ئەڭ كۆپ جايلاشقان، چوڭ شەھەرلەردە ئالىي مەكتەپلەرمۇ، ئوتتۇرا-باشلانغۇچ مەكپتەپلەرمۇ، يەسلىلەرمۇ ئىنتايىن كۆپ. مەكتەپ «جانلىق ئىنسانلار ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان مۇقەددەس جاي» (ئېينېشتېيىن)، زىيالىيلار ئەڭ كۆپ توپلاشقان ئورۇن، شۇنداقلا ئادىمىيلىك پەزىلىتىنى يېتىلدۈرىدىغان مەنىۋى ئوچاق. مەكتەپتە بايلارنىڭ بالىلىرىمۇ، ئەمەلدارلارنىڭ بالىلىرىمۇ، زىيالىيلارنىڭ بالىلىرىمۇ، تىجارەتچىلەرنىڭ بالىلىرىمۇ، ھەتتا ئاشۇ چەت ياقا يۇرتلاردىن، يېزا-قىشلاقلاردىن، ھەتتا تاغلىق رايونلاردىن كەلگەن ئىشلەمچىلەرنىڭ بالىلىرىمۇ ئوقۇيدۇ. شۇڭا مەكتەپ مۇھىتىنى كىچىكلىتىلگەن بىر جەمئىيەت، كىچىككىنە بىر يەر شارىغا ئوخشىتىشقا بولىدۇ. بۇ كىچىكلىتىلگەن جەمئىيەت مۇھىتنىڭ قانداق بولۇشى مىللەتنىڭ كېيىنكى ئەۋلادلىرىنىڭ قانداق ئۆسۈپ يېتىلىشىگە بىۋاستە تەسىر يەتكۈزىدۇ. «ئىجتىمائىي مۇھىت دېگەندە، ئادەمنىڭ جىسمانىي، پسىخىك تەرەققىياتىنىڭ تاشقى شەرتى بولۇپ، تەبىئىي مۇھىت، ئائىلە ۋە جەمئىيەتتىكى تۇرمۇش شەكلى، كىشىلىك مۇناسىۋەت، جامائەت سورۇنلىرى، ئىجتىمائىي تەربىيە ئورگانلىرىنىڭ كەيپىيات ئادىتى، جەمئىيەت ئىدىئولوگىيەسى قاتارلىقلار نەزەردە تۇتۇلىدۇ، بۇلار ئادەمنىڭ فىزىئولوگىيەلىك، بولۇپمۇ پسىخىك تەرەققىياتىغا دائىملىق ۋە بىلىندۈرمەي تەسىر كۆرسىتىدۇ. بولۇپمۇ ئوتتۇرا-باشلانغۇچ مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرىغا كۆرسىتىدىغان تەسىرى ناھايىتى زور بولىدۇ.»② جەمئىيەتتە زىددىيەت-توقۇنۇش ئىنتايىن مۇرەككەپ بولىدۇ، ئادەملەر خاراكتېرى تېخىمۇ مۇرەككەپ بولىدۇ. ئەلۋەتتە، مەكتەپلەردىكى ئاشۇ خىلمۇ خىل ئائىلىلەردىن كەلگەن بالىلارنىڭ خاراكتېرى تېخىمۇ مۇرەككەپ كېلىدۇ، ئۇلارغا دەرس ئۆتۈۋاتقان ئوقۇتقۇچىلارنىڭ قىممەت قارىشى، پسىخىكىسىمۇ مۇرەككەپ كېلىدۇ. شۇڭا مەكتەپلەرمۇ زىددىيەت-توقۇنۇشتىن جالىي جاي ئەمەس. ئوقۇتقۇچىلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى شەھەردىكى مەكتەپلەردە خىزمەت قىلىدۇ، ھەتتا بەزىلىرى شەھەردىكى مەكتەپلەرگە يۆتكىلىپ كېلىش ئۈچۈن تىنىم تاپماي كۈرەش قىلىدۇ. بۇ جەرياندا بەزىلىرى ھالال ئەگىكىگە، ساپ ئەقلىي ئىقتىدارىغا تايانسا، بەزىلىرى ھەرخىل ئارقا ئىشىك ۋە تۈرلۈك رەزىل ۋاستىلەرگە تايىنىپ ئۆزلىرىنىڭ ئارزۇسىنى ئەمەلگە ئاشۇرماقچى بولىدۇ. ئاددىيسى، بىز ئوقۇتقۇچىلاردىكى ئۇنۋان مەسىلىسىنى تىلغا ئالغىنىمىزدا، ئىلمىي ماقالە يېزىش ئۈچۈن پايپېتەك بولۇشۇۋاتقان ئوقۇتقۇچىلارنىڭ بىچارىلىكىدىن قاتتىق ئېچىنىمىز ھەمدە مائارىپتىكى ئۆلۈك باھالاش تۈزۈلمىسىدىن نەپرەتلىنىمىز. ئىلمىي ماقالە ئۇنۋان باھالاشتا مۇھىم رول ئوينايدىغان باھا كۆرسەتكۈچ دەپ قارىلىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە، كۆپ قىسىم ئوقۇتقۇچىلار بىر كۈن ياكى بىرنەچچە سائەتتە يازغان ئەخلەت نەرسىلىرىنى ھەرخىل يول، ھەرخىل ۋاستىلەر ئارقىلىق ھەر دەرىجىلىك مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلدۇرۇپ ئۇنۋان ئۆتكىلىدىن ئوڭۇشلۇق ئۆتۈپ كېتىۋاتىدۇ. «چەت ئەللەردە پروفېسسورلار نەچچە يىللاپ تەتقىق قىلغان تەتقىقات نەتىجىلەرنى قولغا كەلتۈرگەندىن كېيىن ماقالە ئېلان قىلىدۇ، ھەتتا ئۇلارنىڭ نەتىجىسى ئېلان قىلغان ماقالىلىرىنىڭ سانى بىلەن ئۆلچەنمەيدۇ، بىز سان بىلەن ئۆلچەيمىز. ھازىر مەملىكىتىمىز ئىلمىي ماقالە يېزىشتا دۇنيا بويىچە ئەڭ ئالدىدا تۇرىدۇ، ئەمما ئۇلارنىڭ پايدىلىنىش قىممىتى ئىنتايىن تۆۋەن»③ ھەتتا يوق دېيەرلىك. ئۇنۋان ئېلىش ئۈچۈن بولىدىغان كەسكىن كۈرەشلەر، ھەرخىل ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلەر شەھەر ئەدەبىياتىدا تىلغا ئېلىنىشى كېرەكمۇ قانداق؟ ئۇنىڭ ئۈستىگە يېزا مائارىپى بىلەن شەھەر مائارىپى، يېزا مەكتەپلىرىدىكى ئوقۇتقۇچىلار بىلەن شەھەر مەكتەپلىرىدىكى ئوقۇتقۇچىلار ئوتتۇرىسىدا زور پەرق مەۋجۇت. ئەدەبىيات نۇقتىسىدىن مەن مەكتەپ تۇرمۇشىنى «مەكتەپ ئەدەبىياتى» تەتقىق قىلىشى كېرەك، دەپ ئۇنى مەخسۇس نام بىلەن ئاتاشنى تەشەببۇس قىلمىساممۇ، لېكىن مەكتەپ مائارىپىنى مەخسۇس تەتقىق قىلىش، مەكتەپ تۇرمۇشىنى چوڭقۇر قېزىپ چىقىشنى شەھەر ئەدەبىياتىنىڭ مۇقەددەس بۇرچى بولۇشى كېرەك، دەپ قارايمەن.
«مائارىپ ئىنچىكە نەزەر بىلەن ئېيتقاندا، تۇرمۇشنىڭ ھەرقايسى ساھەلىرىگە سىڭىپ كەتكەن ئومۇمىي، جانلىق ھادىسە، ئۇ كىشىلىك ھاياتنىڭ ئىجتىمائىي زۆرۈرىيىتى بولۇپ، مەكتەپ دەل مۇشۇنداق زۆرۈرىيەتنىڭ ئەڭ ئىخچام سىمۋولى. شۇنداق ئىكەن، مەكتەپ پۈتكۈل جەمئىيەتنىڭ ئەخلاقى، كەلگۈسى ۋە ئالاھىدىلىكىنى ئۆزىدە گەۋدىلەندۈرىدۇ»④ ئوقۇتقۇچىلار تۇرمۇشى ئۆزگىچە تۇرمۇش، بولۇپمۇ ئۇلارنىڭ خاراكتېرى ئاجايىپ سىرلىق، ئاجايىپ مۇرەككەپ. ئۇلارنىڭ بىر كۈنلۈك ھاياتىنىڭ ئۈچتىن ئىككى قىسمى ئاساسەن مەكتەپتە ئۆتىدۇ، تاپشۇرۇق ۋە قەغەز دۆۋىسىدە ئۆتكەن كۈنلىرى ئائىلە ۋە جەمئىيەتتە ئۆتكەن كۈنلىرىنىڭ يېرىمىدىن كۆپرەكىنى ئىگىلەيدۇ، دېسەكمۇ ئاشۇرۇۋەتكەن بولمايمىز. ئۇلارنىڭ كۈنلىرى مەكتەپ بىلەن ئۆي ئارىلىقىدا ئۆتكەچكىمىكىن سىرت بىلەن بولغان ئالاقىسى ئىنتايىن تار. مەكتەپ، سىنىپ، تاپشۇرۇق، ئوقۇغۇچى، ئىمتىھان، دەرسلىك... دېگەندەك ئاتالغۇلار ئۇلارنىڭ كاللىسىغا مەھكەم ئورناپ كەتكەن بولىدۇ. شەنبە-يەكشەنبە كۈنلىرىدىكى ئارام ئېلىشلاردا بولسۇن ياكى توي-تۆكۈنلەردە بولسۇن، ئۇلارنىڭ پاراڭلىرى كۆپىنچە ھاللاردا ئەنە شۇ تېمىلاردىن ھالقىپ كەتمەيدۇ. تۆت ئوقۇتقۇچى بىر يەرگە كەلسىلا يەنە شۇ مەكتەپ، ئوقۇغۇچى ۋە ئىمتىھاننىڭ گېپىنى قىلىدۇ ياكى نۆۋەتتىكى مائارىپ ئىسلاھاتى، ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ئۇنۋان مەسىلىسى، ئۇلارنىڭ بارغانسېرى ئېشىپ بېرىۋاتقان يۈكى، ئوقۇغۇچىلاردىكى بوشاڭلىق، چۈشكۈنلۈك، ئىزلەڭگۈلۈك ھەققىدە بەس-مۇنازىرە قىلىشىدۇ. ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ئائىلە تۇرمۇشى باشقا ئائىلىلەرنىڭ تۇرمۇشىدىن روشەن پەرقلىنىدۇ. بىر كۈنلۈك خىزمەتتىن ھېرىپ-چارچاپ ئۆيىگە قايتىپ كەلگەن ئوقۇتقۇچى ئېرى ياكى خوتۇنىنىڭ تۈرۈلگەن قاپاقلىرى، تۇتۇلغان چىرايلىرى ئالدىدا ھامان سۈكۈت قىلىشقا مەجبۇر بولىدۇ. بالىلىرىنىڭ تەلمۈرگەن سەبىي چىرايلىرى، تاتلىق قىلىقلىرى ئۇلارنىڭ ھېرىش-چارچاشلىرىغا مەلۇم دەرىجىدە مەلھەم بولسىمۇ، لېكىن ئۇلارنىڭ كاللىسىدا چۆگىلەيدىغىنى يەنە شۇ ئوقۇغۇچىلار بولىدۇ. ئوقۇغۇچىلارنىڭ تۈرلۈك قىلىق-ھەرىكەتلىرى خۇددى كومپيۇتېرنىڭ مەركىزىي قوبۇل قىلغۇچىسىدەك كاللىسىغا كىرىشىپ كەتكەن ئوقۇتقۇچىنىڭ ئائىلىدىكى ئوي-خىياللىرىمۇ ئۇنىڭ سىرتىغا چىقىپ كېتەلمەيدۇ. مەكتەپنى ئۇلارنىڭ ئالدىنقى سەپتىكى خىزمەت ئورنى دېسەك، ئائىلىنى ئارقا سەپتىكى خىزمەت ئورنى دېيىشكە بولىدۇ. چۈنكى ئۇ ئۆيىگە قايتىپ كالگەندىن كېيىنمۇ ئەمەلىي ھەرىكىتى ئارقىلىق ئەتىلىك خىزمەت ئۈچۈن تەييارلىق قىلىدۇ، ياكى دەرس تەييارلايدۇ، ياكى كىتاب كۆرىدۇ، ياكى تاپشۇرۇق تەكشۈرىدۇ. نۆۋەتتىكى تېز ئىلگىرىلەۋاتقان دەۋردە ئوقۇتقۇچىلارنىڭ خىزمەت بېسىمى تېخىمۇ ئېغىرلاپ كەتتى، ئۇلارغا قويۇلىدىغان تەلەپ ئىلگىرىكى ھەرقانداق بىر دەۋردىن نەچچە ھەسسە ئېشىپ كەتتى. دەۋر تەلىپى، مەكتەپ تەلىپى، ئوقۇغۇچى تەلىپى، ئاتا-ئانا تەلىپى ۋە جەمئىيەت تەلىپى ئوقۇتقۇچىلارنى ماشىنا ئادەملەرگە ئوخشىتىپ قويدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە نامۇۋاپىق باھالاش، ناتوغرا باشقۇرۇش شەكلى، تەڭپۇڭسىز مۇئامىلە كۆپ قىسىم ئوقۇتقۇچىلارنى تېزلا چارچىتىپ قويدى. ھازىر بىرەر سائەتمۇ دەرس ئۆتۈپ باقمىغان بەزى ئادەملەر مائارىپ ئىسلاھاتىنىڭ ئاانگارت «جارچىلىرى» غا، مائارىپ مەمۇرىي تارماقلىرىنىڭ باشقۇرغۇچىلىغا ئايلىنىپ قېلىپ، مائارىپنى بىردەم كېۋەز تېرىپ باقىدىغان، بىردەم بۇغداي تېرىپ باقىدىغان تەجرىبە ئېتىزىغا ئايلاندۇرۇپ قويۇۋاتىدۇ. ئوقۇتقۇچىلارنى «پسىخولوگ» بولۇشقا ئۈندەپ، بالىلارنى دەرسلىكتىن، ئوقۇتقۇچىلارنى دەرس ئۆتۈشتىن ئايرىپ قويۇۋاتىدۇ. ھەتتا تۈگىمەس يىغىنلار ئارقىلىق بىچارە ئوقۇتقۇچىلارنىڭ قىممەتلىك ۋاقتىنى زايە قىلىۋاتىدۇ. دەرس ئۆگەنمەيۋاتقان ياكى دەرستە چېكىنىپ كېتىۋاتقان ئوقۇغۇچىلارنى پسىخولوگىيە جەھەتتىن تەربىيەلەشكە بەكرەك كۈچەپ كېتىپ، ئۇلارنىڭ زادى نېمە ئۈچۈن شۇنداق بولۇپ قېلىشىنىڭ سەۋەبى ئۈستىدە ھەقىقىي تۈردە ئىزدەنمەيۋاتىدۇ ياكى بارلىق گۇناھنى ئاشۇ جاپاكەش ئوقۇتقۇچىلارغا دۆڭگەپ قويۇۋاتىدۇ. «مەمۇرىيەتنىڭ مەكتەپ مائارىپىغا، ئوقۇ-ئوقۇتۇشقا ئارىلىشىۋېلىش مەسىلىسى ئوقۇتقۇچى-ئوقۇغۇچىلار ساپاسىنىڭ ئۆسۈشىگە بەلگىلىك دەرىجىدە تەسىر كۆرسىتىۋاتىدۇ.»⑤ مەن مانا مۇشۇنداق بىنورمال مائارىپ تۈزۈلمىسىنى تەتقىق قىلىش ۋە قېزىپ چىقىش شەھەر ئەدەبىياتىنىڭ مۇئەييەن دەرىجىدىكى ۋەزىپىسى ۋە بۇرچى بولۇشى كېرەك، دەپ قارايمەن. چۈنكى مائارىپنى ئەدەبىيات نۇقتىسىدا قېزىپ چىقىشنىڭ باشقىلارغا كۆرسىتىدىغان تەسىرى ناھايىتى زور بولىدۇ. ئۇ مائارىپنى  ۋە مائارىپچىلارنى قويۇق بەدىئىي مۇھىت ئىچىدە ئوبرازلاشتۇرۇپ ئىپادىلەپ، كىشىلەرگە جانلىق، ئوبرازلىق، تەسىرلىك بولغان ھازىرقى زامان مەكتەپ مائارىپىنى سۈرەتلەپ بېرىدۇ.
شەھەردە رىقابەت كەسكىن بولىدىغانلىقىنى ھەممىمىز ئوبدان بىلىمىز. شەھەردىكى مەكتەپلەر ئوتتۇرىسىدىمۇ رىقابەت ناھايىتى كەسكىن بولىدۇ. مەكتەپلەردىكى بۇنداق كەسكىن رىقابەت ئالدى بىلەن ئوقۇتقۇچىلار رولىنى، ئوقۇغۇچىلار ئارقىلىق ئۈنۈمىنى نامايان قىلىدۇ. ئوقۇتقۇچىسى ئالىيجاناب، غايىلىك، ئېتىقادلىق، تىرىشچان، ئىزدىنىشچان مەكتەپلەرنىڭ ئوقۇغۇچىلىرىمۇ تىرىشچان غايىلىك، ئېتىقادلىق، ھەق-ناھەقنى پەرق ئېتەلەيدىغان قىلىپ تەربىيەلىنىپ چىقىلىدۇ. «ناۋادا مەكتەپ ئوقۇغۇچىلارنى ئاق-قارىنى پەرق ئېتەلەيدىغان قىلىپ تەربىيەلەپ چىقالمىسا، ئۇنى ‹مەكتەپ›دېمەي، ‹نادانلارنىڭ سورۇنى›دېگەن تۈزۈك، ئۇنداق مەكتەپ پەقەتلا بىر بىلىم ساتىدىغان پارچە سېتىش دۇكىنى بولۇپ قالىدۇ، ئوقۇتقۇچىلىرى بولسا مال ساتقۇچىلارغا ئايلىنىپ قالىدۇ.»⑥ دەرھەقىقەت، مەكتەپنىڭ مەقسىتى تەلىم-تەربىيە ئارقىلىق ئوقۇغۇچىلارنى ئادىمىيلىك پەزىلىتىگە ئىگە قىلىش ۋە ئىلىم-پەن ئۆگىتىش ئارقىلىق ئۇلارنىڭ ئەقلىي قابىلىيىتىنى يېتىلدۈرۈش. ئاتا-بوۋىلىرىمىز «ئۇستازى زالىم بولسا، شاگىرتى ئالىم بولۇر» دېگەن بۈيۈك ھەقىقەتنى يەكۈنلەپ چىققان. بۇ يەردە گەرچە زالىملىق تىلغا ئېلىنىۋاتقاندەك كۆرۈنسىمۇ، ئەمەلىيەتتە، بۇ يەردىكى زالىملىق قانداقتۇر زوراۋانلىقنى ئەمەس، بەلكى ئوقۇتقۇچىلارغا قويۇلىدىغان يۇقىرى تەلەپنى، قاتتىق ئۆلچەمنى كۆرسىتىدۇ. بۇ يەردىكى يۇقىرى تەلەپ ۋە قاتتىق ئۆلچەم دەرس ئۆگىنىشكىلا قارىتىلغان بولماستىن، بەلكى ئوقۇغۇچىلارنى ئەقلىي، ئەخلاقىي، جىسمانىي ۋە گۈزەللىك جەھەتتىن تەڭ يېتىلدۈرۈشكە، بولۇپمۇ ئوقۇغۇچىلارنى ئادىمىيلىك خۇسۇسىيىتىگە ئىگە قىلىشقا قارىتىلغان. «قەشقەرنىڭ يېقىنقى ۋە ھازىرقى زامان مائارىپى» دېگەن كىتابتا مۇنداق جۈملىلەر دىققىتىمىزنى تارتىدۇ: «مەكتەپتە ئەدەپ-ئەخلاق تەربىيەسىگە ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىلەتتى. ئوقۇغۇچىلار ئوقۇتقۇچىلارنى ۋە ئۆزىدىن چوڭلارنى ھۆرمەتلەش، كىچىكلەرنى ئىززەتلەش، ئۆز ئارا ياردەم بېرىش، دوستلۇق، ئىناقلىق، غەيرەتلىك، ئۈمىدۋار بولۇش، راست سۆزلەش، نومۇسچان، ھايالىق بولۇش، دوستلارغا سادىق بولۇش، ئاجىز-يوقسۇللارغا ياردەم بېرىش قاتارلىقلار ئەدەب-ئەخلاق تەربىيەسىنىڭ ئاساسىي مەزمۇنلىرى ئىدى. ئوقۇغۇچىلار يۈرۈش-تۇرۇشتا قائىدىلىك، چەبدەس، چاققان بولۇشتەك خۇسۇسىيەتلىرى بىلەن كىشىلەرنى ئۆزىگە جەلپ قىلاتتى. ئوقۇتقۇچىلار ۋە باشقا كىشىلەرنىڭ ئالدىدا سۆز قىلغاندا تىلىنى چاينىماي، راۋۇرۇس تۇرۇپ، ئىخچام، مەزمۇنلۇق، توغرا تەلەپپۇزدا سۆزلەيتتى.»⑦ بۈگۈنكى بىلىم ئىگىلىكى دەۋرىدە، ئوقۇغۇچىلار ھەرقايسى جەھەتلەردىن يۇقىرى تەلەپ ۋە قاتتىق ئۆلچەم ئاستىدا تەربىيەلىنىپ چىقىلسا، ھەرخىل چوڭ-كىچىك ئىمتىھانلاردىكى نەتىجىسىمۇ كۆڭۈلدىكىدەك چىقىپ، بەلگىلەپ بېرىلگەن نىشان كۆرسەتكۈچ ئەمەلگە ئېشىپلا قالماستىن، بەلكى ئۇلارنى مىللىي ئەنئەنە ۋە مىللىي كىملىك ھەققىدە چوڭقۇر ئويلىيالايدىغان كاللىسى ساق ئادەم قىلىپ تەربىيەلەپ چىققىلى بولىدۇ. رىقابەت مۇھىتى قانچە كەسكىن بولسا، ئۇنىڭغا تاقابىل تۇرۇش چارىسى ئۈستىدە ئىزدىنىشمۇ شۇنچە كەڭ ۋە چوڭقۇر بولىدۇ. «مۇھىتتىن ئايرىلىپ قالغان مەكتەپ تەربىيەسى ئۆزىنىڭ پاكىت خاراكتېرلىك قايىل قىلىش كۈچىنى يوقىتىدۇ.»⑧ ئەمما بىز شۇنىمۇ ئېتىراپ قىلماي تۇرالمايمىزكى، بۇنداق كەسكىن رىقابەت شەھەردىكى ئوقۇتقۇچىلارنى روھىي جەھەتتىن چارچىتىپ جىسمانىي جەھەتتىن مۈكچەيتىدۇ، ياش تۇرۇپ چاچلىرى ئاقىرىپ كەتكەن، ياش تۇرۇپلا چىرايىنى تال-تال قورۇقلا بېسىپ ئۆتكەن ئاشۇ ئوقۇتقۇچىلارغا قاراپ باقايلى، بەزىلىرى بىز دېمەتلىك، بەزىلىرى بىزدىن كىچىك. ئەمما ئۇلارنىڭ ئاشۇ چىرايىنىڭ كەينىگە تالاي جاپالار، تالاي مىننەتسىز مېھنەتلەرنىڭ تامغىسى بېسىلغان. بىز ئوقۇتقۇچىلارنى شامغا ئوخشاتتۇق، شام ئەتراپنى يورۇتۇش جەريانىدا ئېرىپ تۈگەيدۇ، ئوقۇتقۇچىمۇ ئەۋلادلارنى تەربىيەلەش جەريانىدا ئاستا-ئاستا قېرىپ مۈكچىيىدۇ، ئاجىزلايدۇ. «ئوقۇتقۇچى نېمىلەرنى خەجلەپ تۈگىتىدۇ؟ بىرىنچى، ساغلاملىقىنى خەجلەپ تۈگىتىدۇ. ئىككىنچى، مېھىر-مۇھەببىتىنى خەجلەپ تۈگىتىدۇ. ئۈچىنچى، بىلىم-تەجرىبىسىنى خەجلەپ تۈگىتىدۇ. تۆتىنچى، ئەقلىي ۋە جىسمانىي قۇۋۋىتىنى خەجلەپ تۈگىتىدۇ. بەشىنچى، ۋاقتىنى−ئۆمرىنى خەجلەپ تۈگىتىدۇ.»⑨ ئىنسانلار شامنىڭ ئېرىپ تۈگەپ كېتىدىغانلىقىنى بىلىپ تۇرۇپ يەنە شامنى ياساپ چىقتى، لېكىن ئۇنىڭ ئېرىپ تۈگەپ كەتمەسلىكى ئۈچۈن ئىزدىنىپ باقمىدى، خۇددى شۇنىڭدەك بىزمۇ ئوقۇتقۇچىلارنىڭ چارچاپ كەتمەسلىكى، ئاجىزلاپ مۈكچىيىپ كەتمەسلىكى ئۈچۈن باشقا چارە-ئامال ئىزدەپ باقمىدۇق. سېۋەتكە قاچىلانغان ئالمىلارنىڭ ھەممىسىلا ياخشى ئالما بولۇشى ناتايىن، ئوقۇتقۇچىلار ئىچىدىمۇ كۈنلىرىنى كۆز بويامچىلىق بىلەن ئۆتكۈزىدىغان، خوشامەتچى، تەخسىكەش، بۇزۇق، ئىككى يۈزلىمىچى، ھىيلىگەرلەرنىمۇ ئۇچرىتىشقا بولىدۇ. شەھەر ئەدەبىياتى مانا مۇشۇ تەرەپلەرنىمۇ ئۆزىنىڭ يەنە بىر بۇرچى قىلىش كېرەك، دەپ قارايمەن.
«نۆۋەتتە، دۆلىتىمىزنىڭ شەھەرلىشىش نىسبىتى ﹪50 تىن ئېشىپ كەتتى. شەھەر-بازارلاردىكى نوپۇس يېزىلاردىكى نوپۇستىن خېلىلا ھالقىپ كەتتى. بۇ دۆلىتىمىزنىڭ ئىجتىمائىي قۇرۇلمىسىدىكى تارىخىي خاراكتېرلىك ئۆزگىرىش. شەھەر-بازارلاشتۇرۇش ياكى شەھەرلەشتۈرۈش زامانىۋىلىشىشنىڭ مۇقەررەر مەھسۇلى بولسىمۇ، لېكىن شەھەرلىشىش قەدىمىنىڭ تېزلىشىشى شەھەر ئاھالىسىنىڭ تېز سۈرئەتتە كۆپىيىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، نوپۇس، ئېنېرگىيە، مۇھىت ۋە باشقۇرۇش قاتارلىقلاردا ئېغىر مەسىلىلەرنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. ھازىر دۆلىتىمىزدە نوپۇسى بىر مىليوندىن ئاشىدىغان شەھەر 118 گە يەتتى. قانداق قىلغاندا ياخشى شەھەر بەرپا قىلغىلى بولىدۇ؟ شەھەرلىشىش ‹كېسىلى›نى قانداق داۋالىغىلى بولىدۇ؟ دېگەنلەر بۈگۈنكى كۈندە يېڭى مەسىلىگە ئايلاندى.»⑩ دېمەك، شەھەر بىلەن شەھەر ئوتتۇرىسىدىمۇ مەدەنىيەت، ئىقتىساد، شەھەر قۇرۇلۇشى، قاتناش، مۇھىت، بازار، ئۇچۇر قاتارلىق كۆپ ساھەلەردە كەسكىن رىقابەت بولىدۇ. شەھەردىكى كەسكىن رىقابەت ئوقۇتقۇچىلارنىمۇ كەسكىن رىقابەت قوينىغا سۆرەپ كىرىدۇ، ئەمما بۇ شەھەرنىڭ گۇناھى ئەمەس، ئەكسىچە، دەۋرنىڭ، زاماننىڭ تەلىپى، شەھەرلەردىكى زامانىۋى ئوقۇتۇش بىنالىرى، ئىلغار ئوقۇتۇش ئۈسكۈنىلىرى ھازىر يېزىلاردىمۇ بار، بۇ نۇقتىدىن يېزا مەكتەپلىرى بىلەن سېلىشتۇرۇشقا ئاجىزمىز. ئەمما بىز يېزىلاردىكى ئوقۇتقۇچىلار بىلەن شەھەرلەردىكى ئوقۇتقۇچىلارنىڭ قىممەت قاراش، دۇنيا قارىشىدا بەلگىلىك پەرق مەۋجۇت، دەپ قارايمىز. بىز شەھەردىكى ئوقۇتقۇچىلار توپىنىڭ تۇرمۇش، ئۆگىنىش، خىزمەت قاراشلىرىنى تەتقىق قىلغىنىمىزدا، ئاشۇ جاپاكەش ئۇستازلارنىڭ مېھنەت-ئەجرىدە ئۆسۈپ يېتىلىۋاتقان ئوقۇغۇچىلارنىڭ تۇرمۇش ۋە جەمئىيەت قاراشلىرىنىمۇ چوڭقۇر تەتقىق قىلىشىمىزغا توغرا كېلىدۇ. بىز شەھەرنىڭ كەسكىن رىقابەتكە تولغان دۇنيا ئىكەنلىكىنى تىلغا ئېلىش بىلەن بىرگە، يەنە شەھەرنىڭ تەبىئەتتىن يىراقلاشقان ھالدىكى تۈرلۈك-تۈمەن رەڭلەر دۇنياسىغا تولغان ئاجايىپ بىر دۇنيا ئىكەنلىكىنىمۇ نەزەردىن ساقىت قىلمايمىز، ئەلۋەتتە. بالىلارنى تۈرلۈك ئويۇن ئارقىلىق تەربىيەلەش بالىلارنى ساغلام، ئەقىللىق، چېچەن قىلىپ يېتىلدۈرۈشتە ناھايىتى مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئەمما مەكتەپلەردىكى نامۇۋاپىق قائىدە-مىزانلار، ناتوغرا باشقۇرۇش مىخانىزملىرى بالىلارنى ئويۇندىن ئايرىپ قويۇۋاتىدۇ. تۈگىمەس تاپشۇرۇقلار، چېكىدىن ئاشقان دەرس سائىتى بالىلارنى تەبىئەت بىلەن ئۇچرىشىشتىن يىراقلاشتۇرۇپ سىنىپقا−تۆت تام ئىچىگە بەنت قىلىپ قويۇۋاتىدۇ. «ئىنكار قىلالمايمىزكى، ئويۇن-كۈلكە بالىلارنىڭ ھاياتىدا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. بالىلار ئويۇن ئويناش داۋامىدا ئۆسۈپ چوڭ بولىدۇ، ئويۇن ئارقىلىق بىلىم ئالىدۇ ۋە بەدىنىنى چېنىقتۇرىدۇ. شۇ جەرياندا تۇرمۇشنى ئۆگىنىدۇ، تەشكىللەش ئىقتىدارىنى چېنىقتۇرىدۇ، كىشىلەر بىلەن ئارىلىشىپ ئۆتۈشنى ئۆگىنىدۇ، مۇكەممەل ئىنسان پەزىلىتى يېتىلدۈرىدۇ.»⑾ تەبىئەت دۇنياسى يىراقتا قالغان شەھەرلەردە بالىلار يېزا بالىلىرىغا ئوخشاش ئۆستەڭ بويلىرىدا سۇ كېچىپ ئوينىيالمايدۇ، تال چىۋىقنى ئات ئېتىپ ئېتىز-قىرلارنى ئايلىنىپ يۈرەلمەيدۇ، مۆكۈمۆكۈلەڭ ئوينىيالمايدۇ، قىسماق قۇرۇپ قۇشقاچ تۇتۇپ كاۋاپ قىلىپ پۇشۇرۇپ يېيەلمەيدۇ، سازلىقلارغا يالىڭاچ كىرىپ ئارا بىلەن بېلىقلارنى قوغلاپ تۇتۇپ قىرغاققا ئاچىقىپ ئوتقا قاقلاپ يېيەلمەيدۇ، بۇغداي ئورىيالمايدۇ، خامان تېپەلمەيدۇ، يەر ھەيدىيەلمەيدۇ، قوي-كالىلارنى ئوتلاقلاردا ئوتلىتىپ كېلەلمەيدۇ. ئاددىيسى، كەتمەننى ئېگىز كۆتۈرۈپ گۈپ-گۈپ قىلىپ چاپالمايدۇ. ئەمما شەھەر بالىلىرى سۈنئىي چىملىقلاردا توپ تېپەلەيدۇ، گۈزەل باغچىلاردا سەيلە قىلالايدۇ، نەلەردىندۇر ئەكىلىپ دۆۋىلەپ قويغان سۈنئىي قۇملارنى بولۇشىچە كېچىپ ئوينىيالايدۇ. تورخانا، بىليارتخانا، ئېلېكترونلۇق ئويۇنچۇقخانىلاردا تاڭ ئاتقىچە ئوينىيالايدۇ. ئۇلار كۈنلىرىنى تورغا چىقىپ پاراڭلىشىش، ئويۇنچۇق ئويناش بىلەن ئۆتكۈزۈۋېتىپ تەبىئەتنىڭ سىرلىق كارامەتلىرىدىن پۈتۈنلەي مەھرۇم قالىدۇ. شۇڭا ئۇلار بىغەم، ھورۇن، چۈشكۈن، لايغەزەل، شەخسىيەتچى كېلىدۇ، كاللىسىنى پۈتۈنلەي سۈنئىي ئويۇنلار ئىسكەنچىگە ئېلىۋالغاچقا ئۆگىنىشكە قىزىقمايدۇ، مەكتەپكە كېلىشكە ئېرىنىدۇ، چوڭلارنى، ئۇستازلارنى چىن قەلبىدىن ھۆرمەتلىمەيدۇ، كۆڭلى-كۆكسى تار، ئىچى قوتۇر يېتىلىپ قالىدۇ. قارىغۇلارچە چوقۇنۇش، قارىغۇلارچە قوبۇل قىلىش ئىقتىدارى ئالاھىدە يېتىلگەن بولىدۇ. چەت ئەل چولپانلىرىغا چوقۇنۇش، ئانا تىلنى كەمسىتىپ، يات تىللارنى ئانا تىلنىڭ ئورنىغا دەسسىتىش، چەت ئەلنىڭ شالغۇت، ئەبجەش مەدەنىيەت ئۈندۈرمىلىرىنى مىللىي مەدەنىيەتنىڭ ئۈستىگە قويۇپ چوڭ بىلىش، ئۇلۇغلاش خاھىشى بۈگۈنكى شەھەر بالىلىرىدا يىلتىز تارتىۋاتقان ئىجتىمائىي ھادىسە. «چەتتىن كەلگەن ھەرقانداق بىر ئىدىيە ئەگەر شۇ دۆلەتتە ئاساسىي ئورۇندا تۇرغان ئىدىيەنىڭ يېتەكچىلىكى ئاستىغا قويۇلمىسا، مىللەتنىڭ مۇنەۋۋەر ئەنئەنىۋى ئىدىيەسى بىلەن بىرلەشتۈرۈلمىسە، ئۇنىڭ يىلتىز تارتىپ كېتەلىشى مۇمكىن ئەمەس. ئەلۋەتتە، چېچەكلەپ مېۋە بېرىشىدىن ئېغىز ئېچىش تېخىمۇ مۇمكىن ئەمەس.»⑿ «قارىغۇلارچە چوقۇنۇش، قارىغۇلارچە يەكلەش، ئۆزىنى ۋە ئۆزگىنى بىلمەي لاپ ئۇرۇش، ئاسماننى قۇدۇقتىن چىقماي كۆزىتىش، بۇرنىنىڭ ئۇچىنىلا كۆرۈش، دوپپىسىنى ئەكەل دېسە، كاللىسىنى كېسىپ كېلىش، يۇرتۋازلىق، مەھەللىۋازلىق، غەيۋەتخورلۇق، پىتنىخورلۇق، چېقىمچىلىق، يالغانچىلىق قاتارلىقلار سىياسىي، ئىجتىمائىي بېكىنمىچىلىك كەلتۈرۈپ چىقارغان ئىللەتلەردۇر.»⒀ مانا مۇشۇنداق ئىللەتلەرنىڭ مائارىپ قۇرۇلمىسىدا باش كۆتۈرۈشى مەكتەپ مائارىپىنى ئېغىر كرىزىسقا دۇچار قىلىۋاتىدۇ، مەكتەپ مۇھىتىنى ئېغىر دەرىجىدە خۇنۇكلەشتۈرۈپ قويۇۋاتىدۇ. شۇنى بىلىش كېرەككى، «مۇھىت ئۆزى يېتىشتۈرگەن ھەربىر ھاياتلىق ئۈچۈن بىباھا مەكتەپ. ئۇنىڭ تەبىئەتكە خاس ساغلام قىياپىتىنىڭ قوغدىلىشى ئەمەلىيەتتە جەمئىيەت مائارىپىنىڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك بولۇشىدىكى ئالدىنقى باسقۇچ.»⒁
دىققىتىمىزنى ئالاھىدە تارتىشقا تېگىشلىكى شۇكى، نۆۋەتتە، شەھەر مۇھىتىدا ئۆسۈپ چوڭ بولۇۋاتقان بالىلاردا بەزى نورمالسىز پسىخىك ئامىللار−تاماكىغا، زەھەرگە خۇمار بولۇپ قېلىش، مەكتەپتىن، ئائىلىدىن زېرىكىش، بىزار بولۇش، كوللېكتىپ ياكى يەككە ھالدا ئۆيدىن چىقىپ كېتىش، بالدۇر مۇھەببەت باغلاش ياكى چەكلەنگەن مېۋىگە بالدۇر قول ئۇزىتىش قاتارلىق سەلبىي ھادىسىلەر باش كۆتۈرۈپ قېلىۋاتىدۇ. بۇلار بالىلارنىڭ تۇرمۇشىدا غايەت زور ئۆزگىرىشلەرنى پەيدا قىلىۋاتىدۇ. چۈشكۈنلىشىش، ئۈمىدسىزلىنىش، ياشىغۇسى كەلمەي ئۆلۈۋالغۇسى كېلىش قاتارلىق پاسسىپ روھىي ھالەتلەر ئوقۇغۇچىلارنىڭ مەكتەپ ۋە ئائىلىدىكى نورمال تۇرمۇش تەرتىپىنى قالايمىقانلاشتۇرۇپ قويۇۋاتىدۇ. بىر قىسىم ئوغۇللاردا ئەركەكلىك خاراكتېر بارغانسېرى ئاجىزلاپ خېنىم مىجەزلىك، غىتمەكلىك ئىللەتلىرى باش كۆتۈرۈپ قېلىۋاتىدۇ. ھەتتا قىزلارنىڭ ئەقلىي ئىقتىدارى ئوغۇللاردىن ئېشىپ كېتىشتەك ھالەتلەرمۇ شەكىللىنىۋاتىدۇ. يېقىنقى بىرقانچە يىللاردىن بۇيان، ئالىي مەكتەپ ئىمتىھانىدا ئەليول ئەلا بولغانلار ياكى نەتىجىسى يۇقىرىلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى ئاساسەن قىزلار. مانا بۇ تەرەپلەر ھەممىمىزنى قاتتىق ئويلاندۇرىدۇ. «تۇرمۇش مۇھىتى ئۆزگەرسە مىجەز-خاراكتېرمۇ ئۆزگىرىدۇ، مىجەز-خاراكتېردىكى ئۆزگىرىشنى سىرتقى تۇرمۇش مۇھىتىنىڭ ئۆزگىرىشى كەلتۈرۈپ چىقارغان.»⒂ دەرھەقىقەت، بۇ ھادىسىلەرنىڭ يىلتىز تارتىپ يامرىشىدا تاشقى ئامىلنىڭ كۆرسەتكەن تەسىرىنى چەتكە قېقىشقا بولمايدۇ. بولۇپمۇ ئىنتېرنېتنىڭ، تېلېۋىزورنىڭ تەسىرىنى ھەممىدىن چوڭ بولدى، دېيىشكە بولىدۇ. بالىلار چەت ئەلنىڭ ھەرخىل، ھەرياڭزا نەرسىلىرىنى توردىن، تېلېۋىزوردىن كۆرۈش جەريانىدا يېتىلىۋاتقان روھى ۋە جىسمىنى بىلىپ-بىلمەي غىدىقلاپ قويىدۇ-دە، ئۇلاردىكى كۆرۈنۈشلەرگە، قىلىق-ھەرىكەتلەرگە مەپتۇن بولۇپ ئۆزىنى كونترول قىلالمايدىغان، ھەتتا قارىغۇلارچە دورايدىغان ئىللەتلەرنى شەكىللەندۈرىدۇ. «مەلۇم مەنىدىن ئالغاندا، تېلېۋىزور ئۆزگىلەرنى بىلىشتىكى زور پۇرسەت بولۇش بىلەن بىرگە، ھازىرقى رېئال ئىقتىسادىي، مەدەنىي مۇھىتتا ئۆزىنى ئۇنتۇپ بېرىشقا ئېلىپ بېرىۋاتقان چوڭ خەۋپ.»⒃ «تېلېۋىزورنىڭ ھەددىدىن زىيادە بىۋاستىلىكى ۋە ئاممىۋىلىقى كىشىلەرنىڭ دىققەت دائىرىسىنى قورقونچلۇق دەرىجىدە تارايتىۋەتتى. شەيئىلەرنى كۆزىتىش ئۇسۇلىنى، باھالاش نۇقتىسىنى ھەقىقىي ئەمەلىيەتنىڭ تەلىپىدىن يىراقلاشتۇرۇۋەتتى. بۇنداق ئەھۋالدا بالىلار ھورۇن، جاھانكەشتى، ئۆيدە ئولتۇرۇپ شەھەر ئالىدىغان بولۇپ قالىدۇ»⒄
ئىنگلىز: «مۇھىت ئادەمنى ئۆزگەرتىدۇ، ئادەممۇ مۇھىتقا تەسىر كۆرسىتىدۇ» دەپ ئېيتقان. مائارىپى تەرەققىي قىلمىغان مىللەتنىڭ كەلگۈسى تەرەققىياتىدىن ئېغىز ئېچىش ئەسلا مۇمكىن ئەمەس. مائارىپنى ئۆلۈك، جانسىز تەرەققىي قىلدۈرغىلى بولمايدۇ ھەمدە ئۇنى مەجبۇرلاش خاراكتېرىدە ئېلىپ بېرىش ئارقىلىق كەلگۈسىگە ئۇلاشتۇرغىلى بولمايدۇ. ئۇنى ئوبرازلىق، جانلىق، تەسىرلىك، ئۈنۈملۈك ئىدىيە بىرىكمىسىگە ئايلاندۇرۇپ كىشىلەرنىڭ روھىغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەندىلا، ئاندىن ئۇنى ھەقىقىي راۋاجلاندۇرغىلى، جانلاندۇرغىلى، ھاياتىي كۈچىنى ئاشۇرغىلى بولىدۇ. مانا بۇ تەسىرلىك، جانلىق، ئوبرازلىق، ئۈنۈملۈك بولۇشنى مەلۇم نۇقتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ئەدەبىيات ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ. ئەدەبىياتنىڭ ۋەزىپىسى رېئال تۇرمۇشنى چىن مەنىسى بويىچە ئەكس ئەتتۈرۈش بولغانىكەن، تۇرمۇشنىڭ بىر قىسمى بولغان مەكتەپ مائارىپىنىمۇ چىن مەنىسى بويىچە ھەقىقىي ئەكس ئەتتۈرۈش ئەدەبىياتنىڭ، بولۇپمۇ شەھەر ئەدەبىياتىنىڭ باش تارتىپ بولمايدىغان ھەقىقىي بۇرچىدۇر، دەپ قارايمىز.

پايدىلانغان ماتېرىياللار:
① خەنزۇچە «خەلق ئەدەبىياتى» 2011-يىللىق 11-سان
② ئىبراھىم ئىمىن، زەينەپ ئابلاجان تەرجىمە قىلغان «ساپا مائارىپى دېگەن نېمە» شىنجاڭ مائارىپ نەشرىياتى، 1998-يىل نەشرى
③دولقۇن قادىر، ئابدۇرۇسۇل ئابدۇرېھىم: «ھازىرقى زامان مائارىپى ۋە زىيالىيچىلىق مەسىلىلىرى ھەققىدە سۆھبەت»، «جۇڭگو مىللەتلىرى» ژۇرنىلى، 2012-يىل 1-سان
④ ئابدۇقادىر جالالىدىن: «ئابدۇقادىر جالالىدىن ماقالىلىرى» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2000-يىل نەشرى 80-بەت
⑤ دولقۇن قادىر، ئابدۇرۇسۇل ئابدۇرېھىم: «ھازىرقى زامان مائارىپى ۋە زىيالىيچىلىق مەسىلىلىرى ھەققىدە سۆھبەت»، «جۇڭگو مىللەتلىرى» ژۇرنىلى، 2012-يىل 1-سان
⑥ كارىل ۋېتىر: «پەرزەنت تەربىيەلەش دەستۇرى» ئېتىبار قىز ئەزىز دۆلەت تەرجىمىسى، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2002-يىل نەشرى، 186-بەت
⑦ ئابدۇرېھىم توختى: «قەشقەرنىڭ يېقىنقى ۋە ھازىرقى زامان مائارىپى»، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى 1986-يىل نەشرى، 41-بەت
⑧ ئابدۇقادىر جالالىدىن: «ئابدۇقادىر جالالىدىن ماقالىلىرى» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2000-يىل نەشرى 17-بەت
⑨ ئېزىز ھېيت كۈن: «ئوقۇتقۇچى نېمىنى خەجلەيدۇ؟»، «جۇڭگو مىللەتلىرى» 2008-يىل 1-سان
⑩ تۇ چيۇ: «‹شەھەرلىشىش كېسىلى›گە تاقابىل تۇرايلى»، خەنزۇچە «جۇڭگو مائارىپ گېزىتى»، 2012-يىل 13-ئاپرېلدىكى سانى
⑾ تەلئەت قادىرى تۈزگەن: «بىز ئىزدەۋاتقان مائارىپ» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2002-يىل نەشرى، 389-بەت
⑿ ئىبراھىم ئىمىن، زەينەپ ئابلاجان تەرجىمە قىلغان «ساپا مائارىپى دېگەن نېمە» شىنجاڭ مائارىپ نەشرىياتى، 1998-يىل نەشرى
⒀ ئابدۇقادىر جالالىدىن: «ئابدۇقادىر جالالىدىن ماقالىلىرى» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2000-يىل نەشرى 80-بەت
⒁ ئابدۇقادىر جالالىدىن: «ئابدۇقادىر جالالىدىن ماقالىلىرى» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2000-يىل نەشرى 124-بەت
⒂ كارىل ۋېتىر: «پەرزەنت تەربىيەلەش دەستۇرى» ئېتىبار قىز ئەزىز دۆلەت تەرجىمىسى، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2002-يىل نەشرى، 181-بەت
⒃ ئابدۇقادىر جالالىدىن: «ئابدۇقادىر جالالىدىن ماقالىلىرى» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2000-يىل نەشرى 147-بەت
⒄ ئابدۇقادىر جالالىدىن: «ئابدۇقادىر جالالىدىن ماقالىلىرى» شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2000-يىل نەشرى 148-بەت

مەنبە: «ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى» 2013-يىل 12-ئاي

شېئىرنىڭ سېھرى، شائىرنىڭ مېھرى
−ئىبراھىم نىيازنىڭ «سەن ھېلىمۇ يۈرىكىمدە بار» ناملىق كىتابى ھەققىدە
ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
شېئىر−ئىنسان روھىنىڭ لىرىك پىچىرلىشى، ئىنسان قەلبىگە ئادىمىيلىك ئوتىنى ياققۇچى مەنىۋى كامالەت ئوچىقى. ئۇ شۇنداق خاسىيەتلىك بۇلاقكى، ئۇنىڭ ئابىھايات زەمزەملىرىنى ئىچىپ-ئىچىپ قانمايسەن؛ ئۇ شۇنداق يېقىملىق كۈيكى، لىرىك مېلۇدىيەلىرىنى ئاڭلاپ-ئاڭلاپ زېرىكمەيسەن. شۇنداق، ئۇ ئەنە شۇنداق سېھرىي-كارامەتكە ئىگە بولغاچقا، شائىر ئۇنىڭدىن بىر ئۆمۈر نۇر ئىمىپ چوڭ بولىدۇ. ئۆزىنىڭ بارلىقىنى−مېھرىنى، مۇھەببىتىنى، ئارزۇسىنى، غايىسىنى، ئېتىقادىنى، ئىرادىسىنى ئۇنىڭغا ئاتا قىلىدۇ. شائىر ئىبراھىم نىيازمۇ شېئىردىن نۇر ئىمىپ كامالەت تاپقان لىرىك شائىر بولۇپ، ئۇنىڭ شېئىرغا بولغان مېھىر-مۇھەببىتى، ئۈمىد-ئارزۇسى، غايە ۋە ئىرادىسى «سەن ھېلىمۇ يۈرىكىمدە بار» (شىنجاڭ ياشلار-ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى، 2012-يىل نەشرى) ناملىق كىتابىدا تېخىمۇ روشەن ئەكس ئېتىدۇ.
شېئىر−ئادىمىيلىك بۇلىقىنى مەنىۋى كامالەت پەللىسىگە باشلاپ بارغۇچى قۇدرەتلىك كۈچ. بۇ بۇلاقنىڭ ساپ ۋە سۈزۈك ھەربىر تامچە سۈيى ئوقۇرمەن ۋۇجۇدىنى شەرم-ھايا، ئەدەپ-ئەخلاق، ۋىجدان-غۇرۇر، ئېتىقاد ۋە ئىرادە ئوچاقلىرىدا تاۋلاپ، ئادىمىيلىك بېزەكلىرى بىلەن زىننەتلەپ، ئۇلارنى ھاياتنىڭ قىممىتى ۋە ياشاشنىڭ ئەھمىيىتى ھەققىدە چوڭقۇر ئويلاندۇرىدۇ. شائىر تۇرمۇشنى مەنىۋى كامالەت يۈكسەكلىكىدە تۇرۇپ كۆزىتىپ، كىشىلەرگە ئىجتىمائىي تۇرمۇشنىڭ باي ۋە مۇرەككەپ، ئۆزگىرىشچان ھالىتىنى ئەينەن تەسۋىرلەپ بېرىدۇ ھەمدە كىشىلەرنى ئۆزى ياشاۋاتقان تۇرمۇش ھەققىدە پىكىر قىلىشقا، ئىنكاس قايتۇرۇشقا ئۈندەيدۇ. شائىر ئىبراھىم نىياز شېئىرنىڭ يالقۇنلۇق ئوچاقلىرىدا، تۇرمۇشنىڭ دولقۇنلۇق قايناملىرىدا قەلەم قۇۋۋىتىنى يېتىلدۈرگەن شائىر بولۇپ، ئۇنىڭ ئىلگىرى يازغان «قۇم ئۇپۇقلىرى» (شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2002-يىل نەشرى) ناملىق كىتابىدا ئۆزىنىڭ شېئىرغا بولغان يالقۇنلۇق مۇھەببىتىنى، جۈملىدىن ئۆزىگە نان بەرگەن، جان بەرگەن، نام-ئاتاق بەرگەن گۈزەل نېفىت شەھىرىگە ۋە ھەر مىللەت نېفىتچىلىرىغا بولغان يالقۇنلق سالىمىنى، سەمىمىي تەشەككۈرىنى، ئوتلۇق مۇھەببىتىنى ئىزھار قىلغان بولسا، «سەن ھېلىمۇ يۈرىكىمدە بار» ناملىق كىتابىدا بۇ خىل مۇھەببەتنى تېخىمۇ ۋايىغا يەتكۈزۈپ ئىپادىلەيدۇ.
شائىر شېئىردىن زوق ئالىدۇ، شېئىردىن قۇدرەت تاپىدۇ. شۇنداقلا شېئىر ئارقىلىق ئۆزىنىڭ تۇرمۇشقا، ئادەملەرگە، ھاياتقا، ياشاشقا بولغان تۈرلۈك ھېسسىياتىنى جانلىق، ئوبرازلىق، تەسىرلىك قىلىپ ئىپادىلەپ بېرىدۇ. شائىرنىڭ كۆزىتىش نۇقتىسى خۇددى شائىرنىڭ ئۆتكۈر كۆزىدەك تۇرمۇشنىڭ ھەممە تەرەپلىرىگە مەركەزلەشكەن بولىدۇ. بەزىدە، ئۇنىڭ كۆزى ھاياتىنى خەلقنىڭ بەخت-سائادىتىگە بېغىشلىغان ۋەتەنپەرۋەر، خەلقپەرۋەر، مەرىپەتپەرۋەر كىشىلەرگە مەركەزلەشسە، بەزىدە، خەلق بەخت-سائادىتىنىڭ ئەشەددىي دۈشمەنلىرىگە، ئىلىم-مەرىپەت كۈشەندىلىرىگە، ۋەتەن ئاسىيلىرىغا، نادانلىق ھامىيلىرىغا مەركەزلىشىپ، رېئاللىقنى خۇددى ئەينەكتەك سۈزۈك ۋە ئەينەن ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ. شائىر ئۆزى كۆزەتكەن ھەربىر تۇرمۇش كۆرۈنۈشىگە ئۆزىنىڭ قايناق ھېسسىياتىنى، ئوبيېكتىپ باھاسىنى مۇۋاپىق دەرىجىدە سىڭدۈرۈپ، كىشىلەرگە شېئىردىن ئىبارەت بۇ مەنىۋى قورالنىڭ كۈچ-قۇدرىتىنى ھەقىقىي ھېس قىلدۇرىدۇ.
قاراماي
سۆيۈملۈكتۇر مېنىڭ قەلبىمدە،
تىلسىملانغان تەكلىماكاندەك.
ئۇنىڭ ئوتى يېنىپ تۇرىدۇ،
يۈرىكىمدە بىر پارچە چوغدەك.

قاراماي   
ئانامنىڭ باغرىدەك مېھرى ئىسسىق يۇرت،
ئېگىز-ئېگىز بارخانلىرىدىن،
يىلتىزى چوڭقۇر توغراقلىرىدىن،
ئىللىق، مەيىن شاماللىرىدىن،
ئۇچۇپ كېلەر ئاستا ماي ھىدى.
بۇ يۇرتقا سىڭگەن مۇھەببەت
ئوت يۈرەك نېفىتچىلارنىڭ
يېنىپ تۇرغان ئارمانى ئىدى.

قاراماي
شۇنداق سۆيۈملۈك ئەزىز بىر ماكان،
رىشتىسى باغلانغان قەلبىمدە چوڭقۇر.
ئۇنىڭدىن بىر مېھىر تېشىپ تۇرىدۇ،
ئۇنىڭغا چېچىلغان مېنىڭ مېھرىمدۇر.

قارماينىڭ يۈرىكى
يېنىپ تۇرغان بىر پارچە چوغدۇر.
چوغ بار يەردە ئوت بار ئەمەسمۇ
ئاشۇ ئوت ئەمەسمۇ ئەلنى كۆيدۈرگەن،
سۆيەلمەيدۇ ئۆزىنىمۇ ھەم
مۇشۇ ئوتتا كۆيمىگەن ئادەم.
−«قاراماينىڭ يۈرىكى» دىن
شائىر «قاراماينىڭ يۈرىكى» دە تۇرۇپ، ئۆزىگە ئادىمىيلىك يۈرەك ئاتا قىلغان گۈزەل نېفىت شەھىرى قارامايغا بولغان ئوتلۇق مۇھەببىتىنى ئىپادىلەيدۇ ھەمدە بۇ مېھرىبان ماكاننىڭ كەلگۈسىدىكى گۈزەل سىيماسىنى سىزىپ چىقىشنىڭ نەقەدەر مۇھىملىقىنى ئىپادىلەيدۇ ھەمدە ئۆزىنىڭ بۇ جەھەتتىكى تەۋرەنمەس ئىرادىسىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.
شائىر شېئىرىيەت سەۋداسى بولغاندىلا، شېئىرمۇ شائىرغا پۈتمەس-تۈگىمەس ھاياتىي كۈچ ۋە ئىلھام مەنبەسى ئاتا قىلىدۇ. ئەگەر شائىردا شېئىر بىلەن پىكىرلىشەلىگۈدەك، شېئىر بىلەن سىردىشالىغۇدەك قۇدرەت بولمىسا، شېئىرمۇ شائىرغا ھېچقانداق ھاياتىي كۈچ ۋە ئىلھام ئاتا قىلالمايدۇ. شېئىرنىڭ شائىرغا ئاتا قىلىدىغىنى يۈكسەك بەدىئىي ئىماگ ۋە قوزغاتقۇچى سېھرىي كۈچ ھېسابلانسا، شائىرنىڭ شېئىرغا ئاتا قىلىدىغىنى پەردازسىز چىنىلق، ئادىمىيلىك پەزىلەت ۋە چىدام-غەيرەتتۇر. شائىر ئىبراھىم نياز يىگىرمە نەچچە يىللىق شېئىر ئىجادىيىتىدە شېئىر بىلەن سۆزلىشەلىگەن، شېئىرنىڭ سېھىرلىك كارامەتلىرىدىن بەلگىلىك نەپ ئالالىغان شائىردۇر.
بىر قورساقتىن تۇغۇلغان قېرىنداشتەك ياشىدۇق،
بالىلىقتا ئۆگەتتىڭ ۋىجدان بىلەن ياشاشنى.
بۇ ھاياتنىڭ قەدرىنى قەلبلەرگە باشلىدۇق،
سەن باشلىغان يوللاردا كۈندە كۆردۇم قۇياشنى.

ئايرىلمىدۇق ئىككىمىز داۋانىدا ھاياتنىڭ،
پەسكەشلەرگە سەن بىلەن تىغ كۆتۈرۈپ ئېتىلدىم.
زەپەر قۇچماق بولغاندا بىرى بولدۇڭ قاناتنىڭ،
ئادەملىكنىڭ قېتىغا سېنىڭ بىلەن قېتىلدىم.
−«شېئىر بىلەن سۆزلىشىش» تىن
شائىر شېئىر بىلەن «سۆزلەشكەن» دە، ئۆزىنىڭ بالىلىق قەلبىگە ئادىمىيلىك ئۇرۇقى چاچقان شېئىرنىڭ چەكسىز قۇدرىتىنى ئىنتايىن ئىپتىخارلىق ھېسسىياتتا تىلغا ئالىدۇ ھەمدە شېئىرنىڭ خۇددى قۇياشتەك ئۆزىنىڭ باسقان ھەربىر قەدىمى ئۈچۈن يورۇقلۇق ئاتا قىلىپ كەلگەنلىكىگە بولغان چوڭقۇر مىننەتدارلىق ھېسسىياتىنى ئىپادىلەيدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، شائىر يەنە شېئىردىن ئىبارەت بۇ مەنىۋى قورال ئارقىلىق ۋەتەن ئاسىيلىرىغا، ئىلىم دۈشمەنلىرىگە، جاھالەت ھامىيلىرىغا قاخشاتقۇچ زەربە بېرىپ كەلگەنلىكىگە بولغان چەكسىز سۆيۈنۈش ھېسسىياتىنىمۇ ئىپادىلەيدۇ.
ئادىمىيلىك−شائىرلارنىڭ شېئىرلاردا كۈچەپ تەكىتلەيدىغان تۈپ ئىدىيەۋى نۇقتا. جۈملىدىن شائىر ئىبراھىم نىياز ھازىرغىچە قەلىمىدىن چۈشۈرمەيۋاتقان ھەمدە يەتمەكچى بولغان مەنىۋى پەللە. شائىر ئىبراھىم نىياز شېئىرغا بولغان ئوتلۇق مۇھەببىتىنى شېئىرنىڭ سېھىرلىك ئەللەيلىتىشلىرىدە ھوزۇرلىنىپ تۇرۇپ ناھايىتى ئەركىن، ناھايىتى ئوبرازلىىق، جانلىق ۋە تەسىرلىك قىلىپ ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ. بولۇپمۇ ئۆزىنىڭ ئادىمىيلىك قاراشلىرىنى ھەرخىل شېئىرىي شەكىل، ھەرخىل بەدىئىي ۋاستىلەر ئارقىلىق يورۇتۇپ بېرىدۇ.
يالغاننىڭ ئىچىدە قىرىق يالغان بار،
ئادەمنىڭ ئىچىدە سىرلىق ھايۋان بار.
يالغانغا، ھايۋانغا ئوخشىماي تۇرۇپ
ھەقىقىي ئادەمدەك ياشاپ باققۇم بار.

سۆيۈشنى، كۆيۈشنى ئۆگەتتى خەلقىم،
قەلبىمدىن داغلارنى تۈگەتتى خەلقىم.
خەلقىمگە كۆيۈشنى قىلىپ ھەم ئەھدىم
ھەقىقىي ئادەمدەك ياشاپ باققۇم بار.
−«ھەقىقىي ئادەمدەك ياشاپ باققۇم بار» دىن
ئادەمدەك سىياقتا تۇرۇپ ياشاۋاتقانلارنىڭ ھەممىسىنىلا «ئادەم» دېگىلى بولمايدۇ. بىزدە «ئادەمنىڭ ئىچىدە ئادەم بار» دېگەن گەپ بار. ھاياتلىقتا تۇرقى ئادەمدەك كۆرۈنسىمۇ، لېكىن نى-نى ئەسكى ئىشلارنى قىلىۋاتقان ئادىمىي ھايۋانلارنىمۇ ئۇچرىتىشقا بولىدۇ. شائىر ئىبراھىم نىياز «ھەقىقىي ئادەم» دەك ياشاش ئىرادىسى بىلەن خەلققە بولغان مۇھەببىتىنى ئورگانىك بىرلەشتۈرۈپ، بىر تەرەپتىن، ئۆزىنىڭ كەسكىن پوزىتسىيەسىنى، كۈچلۈك ئىرادىسىنى ئىپادىلىسە، يەنە بىر تەرەپتىن، ئۆزىنىڭ يۈكسەك خەلقچىللىق پەزىلتىنى ئىپادىلەيدۇ. شائىر «ھەقىقىي ئادەمدەك ياشاپ باققۇم بار» دېيىش ئارقىلىق خەلق شائىرلىرىدا بولۇشقا تېگىشلىك ئادىمىيلىكنى كۈچەپ تەكىتلىگەن. ئاتاقلىق موڭغۇل شائىرى ئارتەي: «جۇڭگو ۋە چەت ئەلنىڭ شېئىرىيەت تارىخىغا قارايدىغان بولسىڭىز، ئۆز خەلقى بىلەن بىرلىشەلىگەن شائىرلارنىڭلا ئۈزۈپ چىقالايدىغانلىقىنى بايقايسىز.» دەيدۇ. مۇشۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندا، شائىر ئىبراھىم نىيازنى يالقۇنلۇق شېئىرلىرى ئارقىلىق خەلق بىلەن ئۈن-تىنسىز سىرداشقان، ھېس-تۇيغۇسىغا ئورتاقلاشقان، ئارزۇ-ئارمانلىرى بىلەن بىرلەشكەن، دېيىشكە بولىدۇ.
شائىر ئىجتىمائىي رېئاللىققا دەل ۋاقتىدا ئىنكاس قايتۇرغۇچى، شۇنداقلا ئۆزى كۆزەتكەن تۇرمۇش نۇقتىسىدا تۇرۇپ ئادەملەر ۋە شەيئىلەر ئۈستىدىن ئادىل ھۆكۈم چىقارچى. شەھەر بىلەن يېزا شائىرلارنىڭ مول ئىلھام مەنبەسى، شۇنداقلا ئادەم بىلەن ئادەمنى، ئەخلاق بىلەن ئەخلاقسىزلىقنى، گۈزەللىك بىلەن رەزىللىكنى سېلىشتۇرۇپ كۆرسىتىپ بېرىدىغان جاھاننامە ئەينىكى.
شاۋقۇن-سۈرەن... ئاۋازى،
تاكسىلاردىن ئۆرلەيدۇ پىغان.
كوچىلاردىن ئۆتەر ئالدىراپ
ئېگىز پاشنىلىق ئاياغلار لەرزان.
تار كوچىنىڭ دوقمۇشلىرىدا،
بويۇن قىسىپ ئولتۇرار ئىمان،
كىملەرنىڭدۇر يولىغا قاراپ،
ئەمما چىقماس ھېچكىمدىن زۇۋان.

يېشىل چىراغ، ئىشرەتخانىلار،
لىرىك ناخشا، لەرزان مۇزىكا...
كىملەرنىدۇر چاقىرىپ تۇرار.
بۇ يەردىكى جىلمايغان قىزلار،
ئىشىكلەرنىڭ تۈۋىدە تۇرۇپ،
يىگىتلەرگە پىنھان ئوت ياقار.

شەھەر دېگەن باشقا بىر دۇنيا،
سۇنۇشمايدۇ قوشنىلار تائام.
ئاخشاملىرى شۇنچە خاتىرجەم،
ئاچ قالدىمۇ دېمەيدۇ كالام...
بۇندا ھايات ئاشۇنداق داۋام.
−«شەھەر» تىن
شەھەر−ئۈنسىز مۇزىكا. سەن ئۇنىڭغا قانداق زەخمەك ئۇرساڭ، ئۇنىڭدىن شۇنداق مۇزىكا چىقىدۇ. شوخ پەدىگە چالساڭ، ئونىڭ شوخ ئۇسسۇلىنى كۆرىسەن؛ مۇڭلۇق پەدىگە چالساڭ، ئۇنىڭ مۇڭلانغان ھالىتىنى كۆرىسەن. شەھەر گەرچە جانسىز، ھېسسىياتسىز بولسىمۇ، ئۇنىڭغا جان كىرگۈزىدىغىنى يەنە شۇ ئادەملەردۇر. شائىر ئىبراھىم نىياز «شەھەر» دە مەيدانغا كەلگەن ئەبجەش «مۇزىكىلار» غا بولغان بىزارلىق ھېسسىياتىنى ئاجايىپ ئوبرازلىق مىسرالار جىلۋىىسىدە ئەكس ئەتتۈرىدۇ ھەمدە مەنىۋى ئاسمىنى ھەرخىل مەدەنىيەت ھاۋاسىدا بۇلغانغان شەھەر ۋە شەھەر كىشىلىرىگە بولغان كۆز قارىشىنى، مۇئەييەن باھاسىنى ۋە كەسكىن مەيدانىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.
شائىر شېئىرنىڭ قوينىدا بالاغەت تاپىدۇ ھەمدە شېئىرلىرىغا جان كىرگۈزۈش ئۈچۈن تالاي كېچىلەرنى ئۇيقۇسۇز ئۆتكۈزىدۇ. شائىر ئىبراھىم نىياز شېئىرلىرىغا چوڭقۇر مەزمۇن ئاتا قىلىپلا قالماستىن، بەلكى شېئىرلىرىنىڭ بەدىئىي كامالىتىنىمۇ يۇقىرى پەللىگە كۆتۈرۈش ئۈچۈن تىنىمسىز ئىزدىنىدۇ. ئۇ بىردە شېئىرنىڭ بەدىئىي شەكىللىرى، جۈملىدىن رىتىم، تۇراق، ۋەزىن، قاپىيەلىرى ئۈستىدە تىنماي ئىزدەنسە، بىردە بەدىئىي تىل ۋە ھەرخىل ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلەر ھەققىدە چوڭقۇر ئىزدىنىپ، شېئىرلىرىنىڭ بەدىئىي پەللىسىنى يۇقىرى كۆتۈرىدۇ. «سەن ھېلىمۇ يۈرىكىمدە بار» ناملىق كىتابىدا بۇ نۇقتىلار تېخىمۇ روشەن ئۆز ئىپادىسىنى تاپىدۇ.
شېئىرنىڭ سېھرى كىشىنىڭ يۈرەك تارىنى چېكىپ، كىشىگە ئادىمىيلىك يولىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. شائىرنىڭ شېئىرغا بولغان مېھرى قانچە يۈكسەك بولسا، شېئىرنىڭ ئاتا قىلىدىغان سېھرىي كارامىتى شۇنچە يۈكسەك بولىدۇ.

مەنبە: «ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى» 2013-يىل 12-ئاي

ئايبېكچە روھ، ئايبېكچە تەپەككۇر
−ئايبېك ئۆمەر ئۇيغۇرىنىڭ ئىجادىي چۆچەكلىرى ۋە ئىلمىي فانتازىيەلىك ئەسەرلىرى ھەققىدە مۇلاھىزە
ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
بالىلار بىزنىڭ كەلگۈسىمىز، بالىلارنىڭ ئەقلىي تەپەككۇرىنى ئېچىپ، ئۇلارنىڭ مەنىۋى دۇنياسىنى بېيىتىش بۈگۈنكى دەۋر بالىلار يازغۇچىلىرىنىڭ مۇقەددەس بۇرچى. بولۇپمۇ بۈگۈنكى شەھەرلىشىش قەدىمى تېزلىشىۋاتقان، يېزا بىلەن شەھەرنىڭ پەرقى بارغانسېرى كىچىكلەۋاتقان، بالىلار تەبىئەتتتىن بارغانسېرى يىراقلىشىپ كېتىۋاتقان دەۋردە، بالىلار ئەدەبىياتىنى خىلمۇ خىللىققا ۋە رەڭدارلىققا ئىگە قىلىش، بالىلارغا تەبىئەتنىڭ گۈزەللىكىنى ھېس قىلدۇرۇش ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. مۇشۇنداق مۇھىم ھەم مۇقەددەس بۇرچ ۋە مەسئۇلىيەتنى يۈكسەك مەسئۇلىيەتچانلىق بىلەن زىممىسىگە ئېلىپ، ئۇيغۇر بالىلار ئەدەبىياتىنىڭ پارلاق كېلەچىكى ئۈچۈن تىنىمسىز ئەجىر سىڭدۈرۈۋاتقانلار خېلىلا كۆپ. ياشلىق ۋە قىرانلىق چاغلىرىنى بالىلار مائارىپى ئۈچۈن بېغىشلىغان، «ئۇخلىسىمۇ بالىلارنى چۈشەيدىغان» شائىر ۋە يازغۇچى ئايبېك ئۆمەر ئۇيغۇرى ئەنە شۇنداق مېھنەتكەشلەرنىڭ بىرىدۇر. ئۇ ھازىرغىچە بولغان ئىجادىيەت ھاياتىدا، ئەدەبىياتىمىزنىڭ شېئىر، ھېكايە، پوۋېست، چۆچەك، ئەدەبىي تەنقىد قاتارلىق ساھەلىرىدە خېلى كۆپ ئەجىر-مېھنەت قىلىپ، بۇ ساھەلەردە ئاز بولمىغان ھاسىلاتلارغا مۇيەسسەر بولدى. «ئۇچار تەخسىدىكى مۇقام ئاۋازى»، «بادام دوپپىلىق بۇلبۇل»، «پەرىشتە بىلەن ئۆتكەن كۈنلەر»، «چۈمۈلىنىڭ دوست ئىزدىشى»، «ھېسامنىڭ ئىلىم-پەن سەپىرى» قاتارلىقلار يازغۇچى ئايبېك ئۆمەر ئۇيغۇرىنىڭ جاپالىق ئىزدىنىشلىرىنىڭ شېرىن مېۋىسىدۇر.
بالىلار ئەدەبىياتىنىڭ تۈرلىرى ئىنتايىن كۆپ. بولۇپمۇ بالىلار چۆچەكلىرىنىڭ تەسەۋۋۇر بوشلۇقى بىرقەدەر كەڭ بولۇپ، بالىلارغا ئۈمىدۋارلىق روھ ئاتا قىلىشتىن باشقا، بالىلارنى تەبىئەتنى چۈشىنىش ۋە ئادىمىيلىك پەزىلەتىنى يېتىلدۈرۈشكە كەڭ ئىمكانىيەت يارىتىپ بېرىدۇ. يازغۇچى «چۈمۈلىنىڭ دوست ئىزدىشى» ناملىق چۆچەكلەر توپلىمىدا، چۈمۈلە، يولۋاس، تۈلكە، تېكە، ئىت، بۆجەن، سېغىزخان، مايمۇن قاتارلىق ھايۋانلارنى باش پېرسوناژ قىلىپ، ئۇلارنىڭ تىلى ئارقىلىق دەۋرىمىز بالىلىرىغا ئىناقلىقتىن، سەمىمىيلىكتىن، كەڭ قورساقلىقتىن، ئەپۇچانلىقتىن دەرس ئۆتىدۇ، ئىچى تارلىق، كۆرەلمەسلىك، ھىيلىگەرلىك، ياۋۇزلۇقنى قاتتىق قامچىلايدۇ، تەبىئەتنى ئۇلۇغلاش، تەبىئەتكە يېقىنلىشىش، ئادىمىيلىك پەزىلەت يېتىلدۈرۈشنى كۈچلۈك تەشەببۇس قىلىدۇ.
بالىلار چۆچەكلىرىنىڭ خىيالىي تۈسى بىرقەدەر قويۇق بولۇپ تەسەۋۋۇر كۈچى يۇقىرى بولىدۇ. بالىلار چۆچەكلىرى بالىلارنىڭ تەپەككۇرىنى ئويغىتىپ زېھنىنى ئاچىدۇ، ئەقلىنى يېتىلدۈرىدۇ. بالىلارغا ساپ ئىنسانىي پەزىلەتتتىن، شەرم-ھايا ۋە ئەدەب-ئەخلاقتىن جانلىق دەرس ئۆتىدۇ. «چۈمۈلىنىڭ دوست ئىزدىشى» ناملىق چۆچەكلەر توپلىمىدا، ئاپتور تەبىئەت دۇنياسىدىكى خىلمۇ خىل ھايۋانلارنىڭ ياشاش ئۇسۇلى، كۆپىيىش شەكلى ۋە ئۇلارنىڭ تەبىئىي خۇسۇسىيەتلىرىنى ھەم ئادەملەشتۈرۈپ، ھەم سىمۋوللاشتۇرۇپ بالىلارغا ئاجايىپ قىزىقارلىق بىر بەدىئىي دۇنيا ئاتا قىلىدۇ. بىز توپلامدىكى ھەربىر چۆچەكنى بېرىلىپ ئوقۇغىنىمىزدا، كۆز ئالدىمىزدا بالىلار قىزىقىپ كۆرىدىغان كارتون فىلىملەردىن «شىر پادىشاھ» ئايان بولىدۇ. توپلامدىكى چۆچەكلەردە ئەڭ چۈمۈلىدىن تارتىپ يولۋاسقىچە بولغان خىلمۇ خىل ھايۋانلار ئوبرازى شۇنداق جانلىق، قىزىقارلىق ۋە تەسىرلىك يارىتىلغان بولۇپ، كۆز ئالدىمىزدا ئوماق بالىلارنىڭ خىلمۇ خىل ئويۇنلىرى، قىلىق-ھەرىكەتلىرى، گەپ-سۆزلىرى نامايان بولىدۇ.
توپلامدىكى ھەربىر چۆچەكتە تەبىئەت بىلەن ئىنساننىڭ نازۇك مۇناسىۋىتى باش تېما قىلىنغان بولۇپ، ئاپتور سۈنئىي ۋە زامانىۋى ئويۇن تۈرلىرىنىڭ ئېزىقتۇرۇشى بىلەن ئەنئەنىۋى ئويۇن تۈرلىرىدىن ئايرىلىپ قېلىۋاتقان، سۈنئىي مەنزىرىلەرگە شەيدا بولۇپ كېتىپ، تەبىئەتنىڭ ھەقىقىي مەنزىرىسىدىن مەھرۇم قېلىۋاتقان بالىلارنى تەبىئەت قوينىغا باشلاپ كىرىشكە ھەرىكەت قىلىدۇ. بالىلارغا ناننى قەدىرلەش، ئەمگەكنى سۆيۈش، راست گەپ قىلىش، چوڭلارنىڭ ئۈگۈت-نەسىھەتلىرىگە ئەستايدىل قۇلاق سېلىش قاتارلىقلار ھەققىدە ئادىمىيلىك تەربىيەسى بېرىدۇ. تەبىئەت دۇنياسىنىڭ سىرلىق كارامەتلىرىنى قېزىش ئارقىلىق بالىلارنى تەبىئەتكە قىزىقتۇرماقچى بولىدۇ. دېمىسىمۇ باغرى كەڭ تەبىئەتنىڭ سېخيلىقى، مەردلىكىدىن بارغانسېرى ياتلىشىپ شەخسىيەتچى، ئىچى قوتۇر خاراكتېر يېتىلدۈرۈۋاتقان بالىلارنى سېخىي، مەرد، ئاقكۆڭۈل، سەمىمىي بولۇشقا يېتەكلەش بۈگۈنكى كۈندە زور رېئال ئەھمىيەتكە ئىگە. توپلامدىكى چۆچەكلەر بەدىئىيلىك جەھەتتىن قىزىقارلىق بولۇش، تىلى ئاددىي، ئوبرازلىق بولۇش، ۋەقەلىكى جەلپكار بولۇشتەك ئارتۇقچىلىقى بىلەنمۇ بىزنى چۆچەكلەر دۇنياسىدا ئەركىن پەرۋاز قىلدۇرىدۇ.
ئاپتور «ئۆكتەملەشكەن دەرسخانا» ناملىق چۆچىكىدە، تۆگە ئوبرازى ئارقىلىق زامانىۋى دەۋرنىڭ ئۇنىۋېرسال بىلىملىرىنى پۇختا ئىگىلەشىنىڭ زۆرۈرلىكىنى تونۇپ يەتكەن بىر قىسىم ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ئويغىنىۋاتقان روھىدىن چەكسىز سۆيۈنۈش، ئىپتىخارلىنىش ھېسسىياتىنى ئىپادىلەيدۇ. چۆچەكتىكى «تۆگە مۇئەللىم» ئەمەلىيەتتە، ئىلگىرى ئوقۇغۇچىلارنى ئانچە چۈشەنمىگەن، ئۇلارنىڭ ئۇسسىغان يېرىگە سۇ بېرەلمىگەن، شۇ سەۋەبتىن «ئۆكتەملەشكەن دەرسخانا» كەيپىياتىنى شەكىللەندۈرۈپ قويغان، كېيىن خاتالىقىنى تونۇپ يېتىپ، ئوقۇغۇچىلارنىڭ روھىي دۇنياسىنى ئاستا-ئاستا چۈشەنگەن، يېڭى دەرس ئىسلاھاتىنىڭ روھىغا ماسلىشىش ئۈچۈن ئىدىيىسىنى يېڭىلىغان ئوقۇتقۇچىلارنىڭ سىمۋوللۇق ئوبرازىدۇر. ئاپتور بۇ ئوبراز ئارقىلىق نۆۋەتتىكى ئوقۇتقۇچىلارغا يوشۇرۇن بېشارەت بېرىپ، ئۇلارنى ئۆگىنىشكە، ئىزدىنىشكە، يېڭى ئەسىرنىڭ، زامانىۋى دەۋرنىڭ يېڭى بىلىملىرى بىلەن قوراللىنىشقا چاقىرغان. چۆچەكنىڭ بەدىئىي قۇرۇلمىسى پۇختا، سۇژىتى مۇكەممەل، بەدىئىي تەسۋىر ئويناق بولۇپ كىشىنى سۆيۈندۈرىدۇ. بولۇپمۇ چۆچەكنىڭ ئوقۇرمەننى ئەڭ قايىل قىلىدىغان تەرىپى ئۇنىڭ ئىدىيىۋى مەزمۇنىدا بەكرەك ئىپادىلىنىدۇ. ئاپتور چۆچەكتە، «ئۆكتەملەشكەن دەرسخانا» كەيپىياتىنى شەكىللەندۈرۈپ قويغان تۆگە مۇئەللىمنىڭ خاتالىقىنى تونۇپ ئىزدىنىش يولىغا ماڭغانلىقىنى تەسۋىرلەش ئارقىلىق، ئوقۇتقۇچىلارنى ئەنئەنىۋى ئوقۇتۇش ئۇسۇلىدىن پاتراق قول ئۈزۈپ، زامانىۋى ئوقۇتۇشقا قاراپ يۈزلىنىشكە، بولۇپمۇ يېڭى دەرس ئىسلاھاتىنىڭ روھىنى ئۆزلىرىگە قىبلىنامە قىلىپ، ئۈزلۈكسىز ئۆگىنىش يولىغا دادىل قەدەم تاشلاشقا چاقىرغان.
چۆچەكلەر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىدا قوشاقتىن قالسىلا خېلى چوڭ سالماقنى ئىگىلەيدىغان مۇھىم ژانىر. چۆچەكلەردە خەلقىمىزنىڭ تۇرمۇش سەزگۈرەشتىلىرى، مەدەنىيىتى، تارىخى، ئۆرپ- ئادىتى، پسىخىك كەچۈرمىشلىرى ئەكس ئەتكەن بولىدۇ. چۆچەكلەرنىڭ تىلى ئاددى، ئاممىباپ، چۈشىنىشلىك بولىدۇ، مەزمۇنى تەسىرلىك، قىزىقارلىق بولىدۇ، ئەستە قالدۇرۇش ئىنتايىن ئاسان بولىدۇ. ئۇ خەلقىمىزنىڭ يۈكسەك بەدىئىي تەپەككۇرىنىڭ مەھسۇلىدىن ئىبارەت. «ئۇچار تەخسىدىكى مۇقام ئاۋازى» يازغۇچى ئايبېك ئۆمەر ئۇيغۇرىنىڭ ئۇزۇن يىللىق ئىجادىي ئەمگىكىنىڭ مەھسۇلى بولۇپ، خەلق چۆچەكلىرىدىكى ئىپادىلەش ئۇسۇللىرى، خەلقىمىزنىڭ جانلىق، ئاممىباپ، چۈشىنىشلىك تىلى ئۆز ئىپادىسىنى تاپقاندىن تاشقىرى، ئۇنىڭدا ئىپادىلەنگەن مەزمۇن، ئۇنىڭدىكى بەدىئىي تەپەككۇر، يۈكسەك غايە- ئۈمىد يازغۇچىنىڭ ئۆز خاسلىقىنى نامايان قىلغان. بۇ توپلامدىكى چۆچەكلەردە «پادىچى بىلەن مەلىكە»، «ياغاچ ئات»، «ئالتۇن كەش»، «ئۈژمە سايىسى»، «ئۇر توقماق» لاردىكىدەك ئويناق بەدىئىي تەسۋىرلەرنىمۇ، «بېلىقچى بوۋاي ۋە ئالتۇن بېلىق» تىكىدەك گۈزەل تەسەۋۋۇرنىمۇ بايقاشقا بولىدۇ. يەنە بىر تەرەپتىن، ئايبېك ئۆمەر ئۇيغۇرىنىڭ ئۆزىگە خاس خاراكتېر-ئالاھىدىلىكىنى−قاقاقلاپ كۈلۈشلىرىنى، پەيلاسوپلارچە ئوي-خىياللىرىنى ۋە پىكىر بوشلۇقلىرىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ. چۆچەكلەردە ئۈمىدۋارلىق روھ ئىنتايىن يۈكسەك بولىدۇ. چۆچەكلەرنىڭ ئېستېتىك قىممىتىمۇ دەل ئۇنىڭ كىشىلەرنى يۈكسەك ئىشەنچ ۋە ئۈمىدۋارلىق روھىغا ئىگە قىلغانلىقىدا ئىپادىلىنىدۇ. «ئۇچار تەخسىدىكى مۇقام ئاۋازى» ناملىق چۆچەكتە، ئاپتور پادىچىنىڭ بىردىنلا چەت ئەل تىلىنى پۇختا بىلىدىغان، ئۇچۇر مەدەنىيىتىنى تەتقىق قىلىدىغان مۇتەخەسىسىسكە ئايلىنىپ قالغانلىقىنى، ئۇيغۇرلاردىكى ۋاقىت ئىسراپچىلىقىنى كېچىكىپ بولسىمۇ ھېس قىلغانلىقىنى تەسۋىرلەش ئارقىلىق كىشىلەرنى ئىلىم- پەن ئۆگىنىشكە، ئىزدىنىشكە، ئۆزلۈك ئېڭىنى تېپىۋېلىشقا چاقىرىق قىلىدۇ، شۇنداقلا ھەممە ئادەم بىردەك ئالغا ئىلگىرىلەيدىغان ۋەزىيەتنىڭ پات ئارىدا چوقۇم مەيدانغا كېلىدىغانلىقىغا بولغان يۈكسەك ئىشەنچىسىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. ئاپتور  رېئال تۇرمۇش بىلەن غايىۋى ئىستەكنى ئورگانىك ھالدا بىرلەشتۈرۈپ، ئۇچار تەخسىدىن ئىبارەت سىرلىق تىلسىمنى ۋاستە قىلىش ئارقىلىق ئۇيغۇر خەلقىنىڭ مەدەنىيەت، ئۆرپ- ئادەت، تىل- يېزىق ۋە پسىخىكىسىنى تەتقىق قىلىۋاتقان چەت ئەل ئالىملىرىنىڭ ئىش- پائالىيەتلىرىنى ئۇچار تەخسىدىكى غەلىتە مەخلۇق ئوبرازى ئارقىلىق سۈرەتلەپ مىللىي ئىپتىخارلىق ھېسسىياتىنى ئىپادىلەيدۇ، شۇنداقلا بىر قىسىم كىشىلىرىمىزدىكى نادانلىق، زەئىپلىكنى ئېچىپ تاشلايدۇ.
«بۇ مۇزىكىنى ئاڭلىغانمۇ؟- غەلىتە مەخلۇق ھاۋا بوشلۇقىدا كېتىۋېتىپ پادىچىدىن سوراپتۇ.
- شۇنداق، بۇ يۇرتىمىزدىكى ئەمەت مۇقامچى ئېيتىدىغان دولان مۇقامى ئەمەسمۇ؟- دەپتۇ پادىچى.
- سىزنىڭ ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامىدىن تازا خەۋىرىڭىز يوقتەك تۇرىدۇ، لېكىن ھېچقىسى يوق، بىز دولان يۇرتىدىن يېتەرلىك مۇزىكا غەزىنىسىنى ئالساقلا بولدى، ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى ئىنسانىيەت سەنئەت ئامبىرىنى بېيتقۇچى بايلىق. ئۇ يەنە ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ تارىخىنى، مەدەنىيىتىنى مۇزىكا تىلى بىلەن يازغان بىر قامۇس! ئەپسۇس، بىز ئۇلارنى تولۇق يىغىپ بولالمىدۇق،- دەپتۇ مەخلۇق.
- سىلەر زادى كىم؟- دەپتۇ پادىچى.
- بىز بۇ يەردىن تولىمۇ يىراقتىكى تۇرغۇن يۇلتۇزلار سىستېمىسىدىن كەلگەن تاشقى پلانىت ئادەملىرى بولىمىز. بىز ھەرقانداق تىلنى بىلىمز، بىز ئىنسانىيەت مەدەنىيەت تارىخىنى مۇزىكا ئارقىلىق تەتقىق قىلىشنى ئەڭ توغرا تەتقىقات شەكلى دەپ قارايمىز.
پادىچى ھەيران قاپتۇ. توۋا، ئىنسانلاردىنمۇ ئەقىللىق مەخلۇلار بار ئىكەن ئەمەسمۇ؟!»
ئاپتور مەدەنىيەت ۋە ئىلىم- پەن يۈكسەك كامال تاپقان 21- ئەسىردىمۇ ئارىمىزدا دەۋرنىڭ كەينىدە قالغان، ساپاسىز كىشىلەرنىڭ ھېلىمۇ ناھايىتى كۆپلىكىنى پادىچى ئوبرازى ئارقىلىق ئىپادىلەپ بېرىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، بىزنىڭ مەشھۇر مۇزىكا قامۇسىمىز ئون ئىككى مۇقامنىڭ ئىنسانىيەت مەدەنىيەت خەزىنىسىدىكى زور تۆھپىسىنى تاشقى پلانت ئادىمىنىڭ ئاغزىدىن بېرىش ئارقىلىق مىللىي پەخىرلىنىش ھېسسىياتىنى ئىپادىلەيدۇ.
«غايىۋى دەرسخانا» ناملىق چۆچەكتە ئاپتور ئاق بۆجەننىڭ پسىخىك كەچۈرمىشلىرىنى نۇقتىلىق تەسۋىرلەش ئارقىلىق مىللىي مائارىپتىكى ئەنئەنىۋى ئوقۇتۇش ئۇسۇلىنى قاتتىق قامچىلايدۇ، شۇنداقلا ئەركىن، ئازادە، يېڭىچە ئوقۇتۇش شەكلىنىڭ مەيدانغا كېلىشىگە بولغان يۈكسەك ئىشەنچىسىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.
«بىر كۈنى دەرسخانىدا ئوقۇتقۇچى ياۋا غازنى سىزىش مەشىقىنى قىلدۇرۇۋاتقانىكەن، توساتتىن ئاق بۆجەن قول كۆتۈرۈپتۇ. ئوقۇتقۇچى:
- ھە، نېمە گەپ؟- دەپتۇ.
- قانىتى بار ھەرقانداق قۇش ئۇچالامدۇ؟ قانداق ئۇچالايدۇ؟- دەپ سوئال سوراپتۇ.
ئوقۇتقۇچى تەرىنى تۈرۈپ:
- بۇ دەرسكە مۇناسىۋەتسىز سوئال ئىكەن،- دەپتۇ- دە، ئۇنى ئولتۇرۇشقا ئىشارەت قىپتۇ. قانائەتلىنەرلىك جاۋابقا ئېرىشەلمىگەن ئاق بۆجەن بەكمۇ ئوڭايسىزلىنىپتۇ. چېكى يوق قويۇق ئورمانلىق، شاۋقۇنلۇق شارقىراتمىلار، رەڭدار گۈل- چېچەكلەر، يۇمران كۆكتاتلارنى ھەر قېتىم ئەسلىگىنىدە ئاق بۆجەننىڭ ئوماق، ئاپئاق مويلىرى ئىسسىق ياش بىلەن پۈتۈنلەي ھۆل بولۇپ كېتىپتۇ.‹ماڭا بۇنى مانداق قىل دېگەندىن كۆرە، ئۆزۈڭ ئويلا، ئۆزۈڭ سۆزلە دەيدىغان دەرسخانا كېرەك! نەدىسەن ئانا! مېنى بۇ يەردىن ئېلىپ كەت! مېنىڭ ئۆي ئىچىدىكى كىتابلاردىنلا ئەمەس، تەبىئەتتىن، دۇنيادىن بىلىم ئالغۇم بار!› ئاق بۆجەننىڭ بۇ ئۈنسىز خىتابلىرىنى ھەتتا سەھرادىكى ياۋا گىياھلارمۇ ئاڭلاپتۇ. بىردىنلا، بىر مۆجىزە پەيدا بوپتۇ. ئاق بۆجەن شۇنداق كۆزىنى ئېچىپتىكەن، قۇياش ئۇنىڭغا كۈلۈپ قاراپتۇ، ئورمانلىقتىكى بارلىق قۇشلار ئۇنى چۆرىدەپ ھەرخىل يېقىملىق ئاۋازدا ناخشا باشلاپتۇ. ئاق بۆجەن ئۆزىنىڭ ياۋاش، جىمغور ئەمەس، شوخ، ئوماق بۆجەن ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىپتۇ. قىزىق ئىش، بۇ ئاق بۆجەن كۆپ ئۆتمەي، دۇنيانىڭ پۈتۈن تارىخىنى، تىل- يېزىقىنى، قەلبىنى باشقا بۆجەنلەرگە قارىغاندا تېخىمۇ كۆپ بىلىۋاپتۇ.»
يۇقىرىقى پارچىدا، ئاپتور مىللىي مائارىپتىكى سۈنئىيلىكنى، ساختىلىقنى، كونا، ۋاقتى ئۆتكەن ئوقۇتۇش شەكلىنى ئاچچىق قامچا ئاستىغا ئېلىپ، نۆۋەتتىكى قاتماللىق، قېلىپبازلىق، شەكىلۋازلىق قاتارلىق ناچار ئوقۇتۇش ئۇسۇلىغا، ئوقۇتقۇچىلار قوشۇنى ئىچىدىكى بىر قىسىم بوشاڭ، بىلىمسىز، ھورۇن، مەسئۇلىيەتسىز ئوقۇتقۇچىلارغا جەڭ ئېلان قىلىپ، بۇ خىل ھالەتنى كەلتۈرۈپ چىقىرىۋاتقان ئىجتىمائىي ھادىسىنى قاتتىق پاش قىلىدۇ. بالىلارنىڭ تەپەككۇرىنى بوغۇپ، ئۇلارنى جانسىز، زەيپانە، تەييارتاپ قىلىپ قويۇۋاتقان مائارىپ تۈزۈلمىسى ئۈستىدىن قاتتىق شىكايەت قىلىدۇ. ئاق بۆجەننىڭ پسىخىك كەچۈرمىشى ئارقىلىق يېڭى، جانلىق، ئۆزگىچە بولغان مائارىپ تۈزۈلمىسى ۋە ئوقۇتۇش شەكلىنىڭ بارلىققا كېلىشىنى ئۈمىد قىلىدۇ. غايىۋى تەپەككۇر ئۇسۇلىدىن پايدىلىنىپ ئوقۇغۇچىلارنى ئەركىن تەپەككۇر يۆنىلىشىگە باشلايدىغان يېڭى، ئۆزگىچە، ئازادە دەرسخانىنىڭ يېقىن كەلگۈسىدە چوقۇم مەيدانغا كېلىدىغانلىقىدىن ئالدىن بېشارەت بېرىدۇ.
ھېچكىم ئويلاپ باقمىغان تېمىنى ئوتتۇرىغا چىقىرىش، تەتۈر تەپەككۇر شەكلى ئارقىلىق ھادىسىۋى تەپەككۇرنى ماھىيەتلىك تەپەككۇرغا يېقىنلاشتۇرۇش، ئەسەرلىرىگە قويۇق يۇمۇرىستىك ۋە فانتازىيەلىك تۈس بېرىشنى ئايبېك ئۆمەر ئۇيغۇرى ئىجادىيىتىنىڭ خاسلىقى دېيىشكە بولىدۇ. ئەگەر بىز ئۇنىڭ شېئىرلىرىدىكى، ھېكايە-پوۋېستلىرىدىكى ۋە بىر قىسىم ئىجادىي چۆچەكلىرىدىكى ئاجايىپ ئويناق تەسۋىرلەردىن، گۈزەل ھەم غايىۋى، چىن ۋە ھاياتىي كۈچكە ئىگە ئوبرازلاردىن ئۇنى بىر شائىر، بىر يازغۇچى دەپ يونۇساق، ئىلمىي فانتازىيەلىك ئەسەرلىرىدىكى ئاجايىپ مول تەسەۋۋۇردىن، چوڭقۇر ئىلمىيلىكتىن ئۇنى بىر تەبىئىي پەن تەتقىقاتچىسى دەپ كېسىپ ئېيتالايمىز. ئۇنىڭ «ھېسامنىڭ ئىلىم-پەن سەپىرى» ناملىق يۈرۈشلۈك بالىلار رومانلىرىنى (ئەسەرنىڭ ئومۇمىي ئالاھىدىلىكى نۇقتىسىدىن شۇنداق دەپ قاراشقا بولىدۇ) تىلغا ئالىدىغان بولساق، يازغۇچى مەزكۇر كىتابنى يېزىش ئۈچۈن ناھايىتى كۆپ ئىزدەنگەن، جۇڭگو ۋە چەت ئەل ئالىملىرىنىڭ جۇغراپىيە، بىئولوگىيە، گىئولوگىيە، فىزىكا، خىمىيە، تېبابەتچىلىك، ئاسترونوميە، تىل-يېزىق، مەدەنىيەت، پەلسەپەگە دائىر 50 پارچىغا يېقىن كىتابىنى كۆرۈپ چىققان ھەمدە پاكىتلىق دەلىل بىلەن نەزەرىيىۋى دەلىلنى ئەسەرلىرىگە تەبىئىي باغلاپ ئىلمىيلىك دەرىجىسىنى يۇقىرى كۆتۈرگەن.
غەرب ئەدەبىياتىدا ئىلمىي فانتازىيەلىك ئەسەرلىرى بىلەن دۇنيانى زىلزىلىگە سالالىغانلار ئاز ئەمەس، ئالايلۇق، ئەنگىلىيەلىك ئايال يازغۇچى ج. ك. روللىن «خاررې پوتتېر» ناملىق فانتازىيەلىك رومانى ئارقىلىق بىر كېچىدىلا ئەنگىلىيەدىكى ئۈچىنىچى باي ئايالغا ئايلاندى. ئۇنىڭ بۇ رومانى دۇنيادىكى 200 نەچچە خىل تىلغا تەرجىمە قىلىنغاندىن سىرت، يەنە كىنو قىلىنىپ ئىشلىنىپ پۈتۈن دۇنيا جامائەتچىلىكىنىڭ بىردەك ياقتۇرۇپ كۆرۈشىگە نائىل بولدى. ئۇنىڭدىن باشقا يەنە فىرانسىيەلىك ژىيۇل ۋېرىننىڭ «سىرلىق ئارال»، ئەنگلىيەلىك ۋېلىسنىڭ «مارس ئادەملىرى بىلەن ھەل قىلغۇچ جەڭ»، ئامېرىكىلىق ئىساك ئاسىموۋنىڭ «مەن ماشىنا ئادەم» قاتارلىق ئەسەرلەرنى مىسال قىلىشقا بولىدۇ. ئېلىمىز ئەدەبىياتىدا ئىلمىي فانتازىيەلىك ئەسەرلەرنى يېزىۋاتقانلار خېلى كۆپ بولۇپ، ھازىر بەلگىلىك كۆلەملىشىش ئاساسىي جەھەتتىن شەكىللەندى. يېزىلىۋاتقان ئىلمىي فانتازىيەلىك رومانلار، پوۋېست-ھېكايىلەر، ئىشلىنىۋاتقان فانتازىيەلىك كارتون فىلىملەر بۇ قارىشىمىزنى ئىسپاتلاپ بېرىدۇ. ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا كۆلەملىشىشتىن ئېغىز ئاچالمايمىز، ئەمما ئىلمىي فانتازىيەلىك ئەسەرلەرنى يېزىۋاتقانلارنى بارماق بىلەن ساناپ بېرەلەيمىز، ئاساسەن يوق دېيەرلىك. ئايبېك ئۆمەر ئۇيغۇرى ئەدەبىياتىمىزدىكى مانا مۇشۇنداق بوشلۇقنى تولدۇرۇش ئۈچۈن تىنىمسىز ئىلگىرىلىۋاتقان ئىستىداتلىق قەلەم ئىگىسى.
«ھېسامنىڭ ئىلىم-پەن سەپىرى» دېگەن باش تېما ئاستىدىكى «تەكلىماكان»، «ئادەم بەدىنى»، «پىلانېتلار ئارا ئۇرۇش» قاتارلىق ئۈچ پارچە كىتاب يازغۇچى ئايبېك ئۆمەر ئۇيغۇرىنىڭ ئۇزۇن يىللىق جاپالىق ئەمگىكىنىڭ مەھسۇلى بولۇپ، كىتابلاردىكى كۈچلۈك ئىلمىي روھ، يۈكسەك بەدىئىيلىك ئىختىيارسىز دىققىتىمىزنى ئۆزىگە تارتىدۇ. رۇسىيەنىڭ مەشھۇر ئەدەبىي تەنقىدچىسى بىلىنىسكىي: «پەن-تېخنىكا ئەدەبىي ئوقۇشلۇقى ئالىملارنىڭ چۈشەنچىلىرىنى ئۆزىدە ئومۇملاشتۇرغان، شۇنداقلا كۆپچىلىك ياقتۇرغان يېقىملىق نەرسە بولۇشى، ئۇ يازغۇچىلاردىن ئاشۇ چۈشەنچىلەرنى ئەدەبىيات-سەنئەت شەكلى بىلەن ئىپادىلەشنى تەلەپ قىلىشى لازىم. پەن-تېخنىكا ئەدەبىي ئوقۇشلۇقى مەزمۇن جەھەتتە ئىلمىيلىقى بار، قۇرۇلۇش ۋە ۋەقەلىك جەھەتتە بەدىئىيلىكى بار گۈزەل نەرسىدىن ئىبارەت» دەپ ناھايىتى ياخشى باھا بەرگەن. مۇشۇ مەنىدىن ئېيتقاندا، «ھېسامنىڭ ئىلىم-پەن سەپىرى» ناملىق يۈرۈشلۈك كىتابلارنى ھەم ئىلمىيلىك مۇجەسسەم قىلىنغان، ھەم بەدىئىيلىك ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان مۇنەۋۋەر پەن-تېخنىكا ئوقۇشلۇقى، دېيىشكە بولىدۇ. بىز بىر باش تېما ئاستىغا مۇجەسسەملەنگەن ئۈچ پارچە كىتابقا كىرگۈزۈلگەن ھەربىر پارچە ئەسەرنى ئەستايىدىل ئوقۇپ پىكىر يۈرگۈزىدىغان بولساق، مەزكۇر كىتابلاردىن تۆۋەندىكىدەك ئالاھىدىلىكلەرنى بايقايمىز:
بىرىنچى، ئىلىمنىڭ چېتىلىش دائىرىسى بىرقەدەر كەڭ بولۇپ، ئىلمىيلىكى بىرقەدەر يۇقىرى. ئىلىم-پەن ئەدەبىي ئەسەرلىرىنىڭ ئەڭ مۇھىم ئالاھىدىلىكى شۇكى، ئۇ بەدىئىي ۋاستىلەر ئارقىلىق ئىلىم-پەن تەرەققىياتىنى ۋە ئاتالغۇلارنى تەدرىجىي تەرەققىيات نۇقتىسىدىن ئەكس ئەتتۈرۈپ ئومۇملاشتۇرۇش رولىنى ئوينايدۇ. بۇ يۈرۈشلۈك ئەسەرلەرنىڭ «تەكلىماكان» بۆلىكىدىن بىز تەكلىماكان ئەتراپىدىكى قەدىمىي توغراقلار ۋە بۇ توغراقلىقلاردا ياشاپ كېلىۋاتقان تارىم يولۋىسى، كەسلەنچۈك قاتارلىق جانلىقلار ھەققىدە ھەم جۇغراپىيەلىك، ھەم بىئولوگىيەلىك بىلىمگە ئىگە بولساق، «ئادەم بەدىنى» ناملىق بۆلىكىدىن ئادەم بەدىنىدىكى ھەرقايسى ئەزالارنىڭ دىيالوگلىرى، سەرگۈزەشتىلىرى، ئوي-خىياللىرى ئارقىلىق ئادەم بەدىنىدىكى ھەرقايسى ئەزالارنىڭ دىئالىكىتىلىق مۇناسىۋىتىنى تونۇپ يېتىمىز ھەمدە ئاپتورنىڭ ئۇلارنىڭ ئاجرالماس مۇناسىۋىتى ئارقىلىق ئىناقلىقنى، ئىتتىپاقلىقنى تەشەببۇس قىلىۋاتقانلىقىنى روشەن ھېس قىلىپ يېتەلەيمىز. شۇنداقلا ئادەم بەدىنىدىكى ھەرقايسى ئەزالار ۋە ئۇلارنىڭ رولى ھەققىدە فىزىئولوگىيەلىك بىلىمگە ئىگە بولىمىز. «پىلانېتلار ئارا ئۇرۇش» ناملىق بۆلىكىدىن بىز قۇياس سىستېمىسى ئەتراپىدىكى ھەرقايسى سەييارىلەر، ئالەمنىڭ سىرلىرى، مارس، يوپېتىر، ۋېنىرا، ئاقار يۇلتۇز قاتارلىقلار ۋە ئۇلارنىڭ يەرشارى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ھەققىدە بىرقەدەر ئەتراپلىق بىلىمگە ئىگە بولىمىز. دېمەك، بۇ ئەسەرلەردە جۇغراپىيە، فىزىئولوگىيە، بىئولوگىيە، ئاسترونومىيە، ھاۋا كىلىماتى، مەدەنىيەت ۋە ئېكولوگىيە ھەققىدىكى كەڭ بىلىملەر بىرقەدەر ئومۇملاشتۇرۇلۇپ بايان قىلىنغان.
ئىككىنچى، بۇ يۈرۈشلۈك كىتابلاردا، ياش-ئۆسمۈرلەرگە تەبىئەتنى سۆيۈش، تەبىئەتنى قوغداش ۋە ئۇلاردا ئادىمىيلىك ئېڭى يېتىلدۈرۈش ھەققىدە ئەتراپلىق بىلىم بېرىلگەن. ئىلىم-پەن ئەسەرلىرىدە ئالىملارنىڭ ئۇزۇن يىللىق بىلىم-تەجرىبىسى يەكۈنلەنگەن بولىدۇ، بۇ بىلىم ۋە تەجرىبىلەر يازغۇچىلارنىڭ ئۆتكۈر قەلىمىدە تېخىمۇ ھاياتىي كۈچكە ئىگە بولۇپ، ياش ئۆسمۈرلەرنىڭ ئۆگىنىش قىزغىنلىقىنى قوزغىتىدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئولاردا تەبىئەتنى سۆيۈش، تەبىئەتنى ئۇلۇغلاش، تەبىئەتنى قوغداش ئېڭىنى شەكىللەندۈرىدۇ. مانا بۇ تەرەپ ئىلىم-پەن ئەسەرلىرىنىڭ ئەڭ مۇھىم بىر ئالاھىدىلىكى ھېسابلىنىدۇ. «ھېسامنىڭ ئىلىم-پەن سەپىرى» ناملىق يۈرۈشلۈك كىتابلارنىڭ «تەكلىماكان» بۆلىكىدە، ئاپتور ئاتا-بوۋىلىرىمىز ياشاپ ئۆتكەن تەكلىماكان گىرۋەكلىرىدىكى قەدىمىي توغراقلارنى ۋە شۇ جايلاردا ئەلمىساقتىن تارتىپ ياشاپ كېلىۋاتقان خەلقنىڭ ئىشلەپچىقىرىش ۋە تۇرمۇش ئەھۋالىنى، توغراقلىق ئارىسىدا ھايات كەچۈرۈپ كېلىۋاتقان ھەرخىل جانلىقلارنى ھەم ئىلمىي، ھەم ئەدەبىي نۇقتىدىن جانلىق، ئوبرازلىق ھالدا ئەكس ئەتتۈرۈپ، بالىلارنى ئاتا-بوۋىلارنىڭ ئېسىل ئەنئەنىسىگە ۋارىسلىق قىلىپ ئەل-يۇرتنى گۈللەندۈرۈشكە، تەبىئەتنى سۆيۈپ گۈزەل يۇرت-ماكان بەرپا قىلىشقا ئۈندىسە، «ئادەم بەدىنى» بۆلىكىدە، ئادەم بەدىنىدىكى ھەرقايسى ئەزالارنىڭ بىر-بىرىگە تايىنىشچانلىقى ئارقىلىق ئىتتىپاقلىقنى، ھەمكارلىقنى تەشۋىق قىلىپ دەۋر ساداسىنى ياڭرىتىدۇ. «پىلانېتلار ئارا ئۇرۇش» بۆلىكىدە بولسا، ئالەم بوشلۇقىدىكى ھەرخىل سەييارىلەر ۋە ئۇلارنىڭ ھەرىكىتى ئارقىلىق ياش-ئۆسمۈرلەرگە ئېكولوگىيەلىك مۇھىت تەربىيەسى بېرىدۇ.
ئۈچىنچى، يۈكسەك مۇبالىغە، كۆركەم بەدىئىي شەكىل ۋە يۇمۇرستىك تىل بالىلارغا ئۆزگىچە بەدىئىي زوق ئاتا قىلىدۇ. ئىلىم-پەن ئەسەرلىرىگە نىسبەتەن ئېيتقاندا ئەدەبىي مۇھىتتىن ئايرىلىپ قېلىش ئۇلارنى قانىتىدىن ئايرىلىپ قالغان قۇشقا ئوخشىتىپ قويىدۇ. مۇشۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندا، مەزكۇر يۈرۈشلۈك كىتابلارغا ئاپتورنىڭ شائىرانە تەپەككۇرى بىلەن ئۆتكۈر يۇمۇرىستىك تىلى ئورگانىك سىڭدۈرۈلۈپ، كىتابنىڭ ھاياتىي كۈچى تېخىمۇ يۇقىرى پەللىگە كۆتۈرۈلگەن.
تۆتىنچى، يۈرۈشلۈك كىتابلاردا ھېسام قۇربان باش پېرسوناژ قىلىنىپ، ئۇنىڭ يۇمۇرىستىك تىلى ئارقىلىق بالىلارنىڭ روھىي دۇنياسىغا ھەم ئىلىم-پەن يېڭىلىقلىرى، ھەم خۇشاللىق ئۇرۇقى چاچقان. شۇنداقلا ھېسام قۇربان ئاكىنىڭ مەنىۋى ھەيكىلى تىكلەنگەن.
بەشىنچى، يۈرۈشلۈك كىتابلارنىڭ پايدىلىنىش مەنبەسى بىرقەدەر كەڭ. ئاپتور مەزكۇر يۈرۈشلۈك كىتابلارنىڭ «تەكلىماكان» بۆلىكىنى يېزىپ چىقىش ئۈچۈن جۇڭگو ۋە چەت ئەل ئالىمىلىرى، تەتقىقاتچىلىرىنىڭ جەمئىي 18 پارچە ئىلمىي كىتابىنى كۆرۈپ چىققان بولسا، «ئادەم بەدىنى» ناملىق بۆلىكىنى يېزىپ چىقىش جەمئىي 16 پارچە كىتابنى كۆرۈپ چىققان. «پىلانېتلار ئارا ئۇرۇش» ناملىق بۆلەكنى يېزىش چىقىش ئۈچۈن جەمئىي 10 پارچىغا يېقىن كىتابنى كۆرۈپ چىققان.
«ھېسامنىڭ ئىلىم-پەن سەپىرى» ناملىق يۈرۈشلۈك كىتابلار بالىلار يازغۇچىسى ئايبېك ئۆمەر ئۇيغۇرىنىڭ «ئۇچار تەخسىدىكى مۇقام ئاۋازى»، «چۈمۈلنىڭ دوست ئىزدىشى»، «بادام دوپپىلىق بۇلبۇل»، «پەرىشتە بىلەن ئۆتكەن كۈنلەر» قاتارلىق كىتابلىرىدىن مەيلى شەكىل، مەيلى تىل، مەيلى ئۇسۇل، مەيلى ژانىر جەھەتتىن بولسۇن ئالاھىدە پەرقلىنىدۇ. يازغۇچى ئالدىنقى كىتابلىرىدا ئەدەبىياتىمىزدىكى چۆچەك ژانىرى ئارقىلىق بالىلارغا ئۈمىدۋارلىق روھى ئاتا قىلىپ، ئۇلارنى ئاتا-ئانىلارنى، يۇرت-ماكاننى، تەبىئەتنى سۆيۈشكە ئۈندىسە، «ھېسامنىڭ ئىلىم-پەن سەپىرى» ناملىق يۈرۈشلۈك كىتابلاردا ئىلمىي فانتازىيە شەكلى ئارقىلىق بالىلارنى ئىلىم-پەن ئۆگىنىشكە دالالەت قىلغان. ئالدىنقى كىتابلىرىدا كۈچلۈك مۇبالىغە ۋە قويۇق ئادەملەشتۈرۈش ئاساسىي سالماقنى ئىگىلىسە، بۇ كىتابلىرىدا قويۇق ئادەملەشتۈرۈش ئاساسىدىكى يۈكسەك ئىلمىيلىك ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان. دېمەك، بۇ ئەسەرلەردە تىپىك ئايبېكچە پۇراق، ئايبېكچە روھ، ئايبېكچە تەپەككۇر ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان.

مەنبە: «ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى» 2013-يىل 12-ئاي

مۇھەببەت ئۈنسىز سۆزلەيدۇ
−ساجىدە سۇلايماننىڭ «مۇھەببەتتە مېنىڭمۇ ھەققىم بار» ناملىق رومانى توغرىسىدا
ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
ئۇيغۇر بۈگۈنكى زامان رومانچىلىقىنىڭ تەرەققىيات مۇساپىسىگە نەزەر سالغىنىمىزدا، ئۆزلىرىنىڭ سەمەرىلىك ئەمگەكلىرى بىلەن رومانچىلىقىمىزنىڭ تەرەققىياتىغا ئۆچمەس تۆھپىلەرنى قوشۇپ كېلىۋاتقان ئايال ئاپتورلارنى ھۆرمەت بىلەن تىلغا ئالماي تۇرالمايمىز. بولۇپمۇ «ئۆچمەس ئىزلار»، «مۇھەممەت بېشىر چىڭۋاڭ» قاتارلىق يىرىك تارىخىي رومانلىرى بىلەن ئۇيغۇر رومانچىلىقىدا ئۆچمەس ئىز قالدۇرغان تۆھپىكار ئەدىب، ژۇرنالىست ئايشەم ئەھمەت، «ۋەتەن سۆيگۈسى» ناملىق تارىخىي رومانى ئارقىلىق ۋەتەن مۇقەددەسلىكىنى ۋايىغا يەتكۈزۈپ سۈرەتلەپ بەرگەن پىشقان مۇھەررىر، يىتۈك ئەدىب تۇرسۇنئاي يۇنۇس، «كەچمىش» ناملىق تارىخىي رومانى، «قۇملۇقنىڭ چۈشى»، «ئوربېتا»، «تاش شەھەر»، «رەڭدار بۇلۇت»، «تىمتاس شەھەر» قاتارلىق ھېكايە-پوۋېستلىرى ئارقىلىق ئۇيغۇر پروزىچىلىقىدا ئۆزىگە خاس ئۇسلۇب ياراتقان تۆھپىكار ئەدىب ۋە پىشقان مۇھەررىر خالىدە ئىسرائىلنى پەخىرلىك ھېسسىياتتا تىلغا ئالىمىز. ئۇلار ئىدارىدە ئۆز خىزمىتىنى ئاكتىپلىق بىلەن ئىشلىسە، ئائىلىدە خوتۇنلۇق بۇرچىنى، ئانىلىق مەسئۇلىيىتىنى بىجانىدىل ئادا قىلىپ ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ ئىشچان ۋە قەيسەرلىكىنى نامايان قىلدى. ئەڭ مۇھىمى ئۇلار ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا ئاياللارنىڭمۇ ئورنى بارلىقىنى، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ تەرەققىياتىغا ئاياللارنىڭمۇ مۇئەييەن دەرىجىدە تەسىر كۆرسىتەلەيدىغانلىقىنى، يېرىك ئەسەرلەرنى، بولۇپمۇ چوڭ-چوڭ تارىخىي رومانلارنى يېزىش ئاياللارنىڭمۇ قولىدىن كېلىدىغانلىقىنى ئۆز ئەمەلىيىتى ئارقىلىق ئىسپاتلاپ، كېيىنكىلەرگە پەخىرلىنەرلىك ئۈلگە تىكلەپ بەردى. بۇ تۆھپىكار ئايال ئەدىبلىرىمىزنىڭ باشلامچىلىقىدا بىر تۈركۈم ئىقتىدارلىق ياش ئايال ئاپتورلار يېتىشىپ چىقىپ، ئۇيغۇر رومانچىلىقىغا ئاجايىپ رەڭ قوشتى. رىزۋانگۈل يۈسۈپ، ماھىنۇر ئابدىلىم، رەيھانگۈل مىجىت، ساجىدە سۇلايمان قاتارلىق ياش يازغۇچىلار ئەر يازغۇچىلار چوڭقۇرلاپ كىرەلمەيۋاتقان، ئەر يازغۇچىلار تېخى قەلەمگە ئالمىغان بەزى نازۇك تېمىلارغا باتۇرلارچە ئوت ئېچىپ، رومانچىلىقىمىزنىڭ تېما جەھەتتىن كېڭىيىشىگە بەلگىلىك دەرىجىدە تۆھپە قوشتى. ياش يازغۇچى ساجىدە سۇلايماننىڭ 2011-يىل شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان «مۇھەببەتتە مېنىڭمۇ ھەققىم بار» ناملىق رومانى ئەدەبىياتىمىزدىكى ئەنئەنىۋى تېما−مۇھەببەتنى ئاساس قىلىپ يېزىلغان بولۇپ، روماندا مۇھەببەت ۋە ئائىلە-نىكاھ ئادەتلىرىدىكى بىر قىسىم ئەنئەنىۋى قاراشلار، نازۇك ۋە زىل مەسىلىلەر ئۈستىدە ئوبرازلىق پىكىر يۈرگۈزۈلگەن، كىشىلەر ئوتتۇرىسىدىكى ياتلىشىشقا قارشى تۇرۇش ساداسى ياڭرىتىلغان. يازغۇچى روماندا، باش پېرسوناژ ئەركىننىڭ بىر پۈتۈن ھاياتىغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن، خاراكتېرى بىر-بىرىگە تۈپتىن ئوخشىمايدىغان ئۈچ ئايال بىلەن بولغان مۇھەببەت، نىكاھ ۋە دوستلۇق مۇناسىۋىتىدە يولۇققان خىلمۇ خىل ھايات توقۇنۇشلىرى ۋە تۇرمۇش كارتىنىلىرى ئارقىلىق بۈگۈنكى دەۋر ياشلىرى دۇچ كېلىۋاتقان نازۇك مەسىلىلەر ھەققىدە ئوقۇرمەنلەرنى چوڭقۇر تۇرمۇش چۈشەنچىسىگە ئىگە قىلغان. ئاپتور روماندا، باش پېرسوناژ ئەركىننىڭ ئۆزىدىن ئون ياش چوڭ ئابىدەنى ياخشى كۆرۈپ قېلىشى، ئابىدەنىڭمۇ ئەركىننى چىن قەلبىدىن ياخشى كۆرۈپ قېلىشى نەتىجىسىدە شەكىللەنگەن بىر قاتار تەسىرلىك ۋەقەلەر ئارقىلىق بىر تەرەپتىن، خەلقىمىز ئارىسىدىكى بىر قىسىم ئەنئەنىۋى قاراشلارغا باتۇرلۇق بىلەن ئوت ئاچسا، يەنە بىر تەرەپتىن، كىشىلەر ئوتتۇرىسىدىكى چىن دوستلۇقنى، ساداقەتنى، مېھىر-مۇھەببەتنى، مېھماندوستلۇقنى، سەمىمىيلىكنى يۈكسەك ھاياجان بىلەن مەدھىيەلىگەن. ئەكسىچە، كىشىلەر ئارىسىدا بارغانسېرى ئەۋج ئېلىۋاتقان ياتلىشىشقا، ئايىنىشقا لەنەت ياغدۇرغان. روماندىكى مەركىزىي ۋەقەلىك ئەركىننىڭ ئۆزىدىن ئون ياش چوڭ ئابىدەنى ياخشى كۆرۈپ قېلىپ، ئۇنىڭغا مۇھەببەت ئىزھار قىلىشى نەتىجىسىدە شەكىللەنگەن روھىي ئىزتىراپلىرى، ئاتا-ئانىسى ۋە باشقىلارنىڭ بۇ ئىشقا قوشۇلماسلىقى، شۇنداقلا بۇ جەرياندا يۈز بەرگەن تەسىرلىك ئىشلار ئارقىلىق ئۇلارنىڭ مۇھەببەتتە ۋىسال تاپقانلىقى، كىشىلەر ئارىسىدا ئېقىپ يۈرگەن «ئەرلەر ئۆزىدىن كىچىك ئاياللارنى ئەمرىگە ئالسا بولىدۇ، ئەمما ئاياللار ئۆزىدىن كىچىك ئەرلەرگە ياتلىق بولسا بولمايدۇ» دېگەندەك ئەنئەنىۋى قاراشنىڭ بويۇنتۇرىقىدىن قۇتۇلغانلىقىدا ئۆز ئىپادىسىنى تاپىدۇ. بىز روماننىڭ تەرەققىيات قەدىمىدىن دەسلەپتە ئەركىن بىلەن ئابىدەنىڭ مۇھەببەتتە ۋىسال تېپىشىغا تازا ئىشەنچ قىلالمايمىز، لېكىن روماننىڭ ئەڭ ئاخىرقى تۈگەللىمىسىدە بۇ ئىككىسىنىڭ مۇھەببىتى ۋىسال تېپىپ توي قىلىدۇ. بۇ جەرياندىكى ئەگرى-توقايلىقلار، ئوڭۇشسىزلىقلار ئادەمگە ھىندىستان كىنولىرىنى ئەسلىتىدۇ. مانا بۇ مەزكۇر روماننىڭ ئەنئەنىۋى قاراشلار ئۈستىدىن غالىب كەلگەن ئەڭ مۇھىم تەرىپى.
رومان باشتىن-ئاخىرى مۇھەببەتنى يىپ ئۇچى قىلىپ تەرەققىي قىلغان. باش پېرسوناژ ئەركىننىڭ تۇنجى سۆيگىنى چىمەنگۈل بىلەن ئۆتكۈزگەن گۈزەل ئەسلىمىلەر، ئايالى دىلنۇر بىلەن ئۆتكەن قەدىرسىز كۈنلەر، ئابىدە بىلەن ئۇچراشقاندىن كېيىنكى ئۇنتۇلماس دەقىقىلەر، ئۇلار ئوتتۇرىسىدىكى ئەدەبىيات رىشتى، پىكىر ئورتاقلىقى، ئۆزئارا باردى-كەلدى قىلىشلار، بىر-بىرىدىن كۈتىدىغان ئۈمىدلەردە، ئومۇمەن، مۇھەببەت مەركىزىي نۇقتىدا تۇرغان. مۇھەببەت ھەممىنى ئۇنتۇلدۇرىدۇ، ھەتتا ئۇ قارشى تەرەپنىڭ كەمچىلىك ۋە ئاجىزلىقىنىمۇ بىر-بىرىگە كۆرسەتمەيدۇ. مانا بۇ مۇھەببەتنىڭ سېھرىي كۈچى. ئەركىننىڭ ئابىدەگە بولغان مۇھەببىتى ئابىدەنىڭ يېشىنىڭ چوڭلۇقىنى، خىزمىتىنىڭ ئۈرۈمچىدە ئىكەنلىكىنى، ئىككى ئوغلى بارلىقىنى كۆزىگە كۆرسەتمەيدۇ، ئابىدەنىڭ ئەركىنگە بولغان مۇھەببىتى ئەركىننىڭ نىكاھلىق ئىكەنلىكىنى، ئىككى بالىسى بارلىقىنى، ئۈرۈمچىدىن تولىمۇ يىراق بىر نامرات سەھرادا ئىكەنلىكىنى كۆزىگە كۆرسەتمەيدۇ. شۇنداق، مۇھەببەت ياش چەكلىمىسىگە، رايون، مىللەت، ئىرىق چەكلىمىسىگە ئۇچرىمايدۇ. مانا بۇ مۇھەببەتنىڭ ئەڭ ئۇلۇغ تەرىپى. ئەگەر مۇھەببەت بۇ چەكلىمىلىكلەردىن خالىي بولالمىسا، ئۇ ئۆزىنىڭ ھاياتىي كۈچىنى، سېھرىي كارامىتىنى يوقاتقان بولىدۇ. ئەركىن بىلەن ئابىدەنىڭ مۇھەببىتى دەل مۇشۇ چەكلىمىلىكلەردىن بۆسۈپ چىقالىغان بولغاچقا، مۇھەببەت بىزگە شۇنداق سېھىرلىك، شۇنداق ئۇلۇغ، شۇنداق قۇدرەتلىك، شۇنداق ئاليجاناب، شۇنداق سۆيۈملۈك بىلىنىدۇ. قەلبىمىزنى تاتلىق ھېسلار چۇلغايدۇ. مانا بۇ مەزكۇر روماننىڭ ئوقۇرمەننى ھاياجانغا سالىدىغان مەركىزىي ھالقىسى. بىز روماننىڭ كىشى قەلبىنى لەرزىگە سالىدىغان ئاجايىپ ئوتلۇق مۇھەببەت قاينىمىدا ئەركىن نەپەس ئالغىنىمىزدا، ئاپتورنىڭ چىن مۇھەببەت ئارقىلىق كىشىلەر ئارىسىدا ئەزەلدىن بار بولغان مەدەنىيەت، ئۆرپ-ئادەتلىرىمىزنى ئويناق تەسۋىرلەر، قويۇق مۇھاكىمىلەر ئارقىلىق سۈرەتلەپ بەرگەنلىكىنى، يەنە شۇ مۇھەببەت ئارقىلىق كىشىلەر ئارىسىدا يۈز بېرىۋاتقان ياتلىشىشقا لەنەت ئوقۇۋاتقانلىقىنى بىلىپ يېتىمىز-دە، قەلبىمىزدە يۈكسەك ھاياجان پەيدا قىلغان بۇ روماندىن تۆۋەندىكىدەك خۇلسىگە ئېرىشىمىز:
1. ئاكتىۋال ئىدىيەۋى مەزمۇن روماننىڭ ئوقۇشچانلىقىنى ئاشۇرغان.
بىرىنچى، ئاپتور روماندا چەكلەنگەن تېمىغا باتۇرلارچە ئوت ئاچقان. ئاياللارنىڭمۇ سۆيۈش ۋە سۆيۈلۈش ھوقۇقى بولىدىغانلىقىنى، ئاياللار مۇھەببىتىنىڭمۇ ياش چەكلىمىسى، مىللەت چەكلىمىسى، دۆلەت، ئىرىق چەكلىمىسى بولمايدىغانلىقىنى، 60 ياشلىق بىر بوۋاينىڭ 18 ياشلىق بىر قىزنى ئەمرىگە ئېلىش ھوقۇقى بولغىنىدەك، 45 ياشلىق بىر ئايالنىڭ ئۆزىدىن ئون ياش كىچىك بىر ئەرگە ياتلىق بولۇش ھوقۇقى بولىدىغانلىقىنى دادىللىق بىلەن ئوتتۇرىغا قويۇپ، بۈگۈنكى دەۋر ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ قەلب ساداسىنى ياڭراتقان. روماندىكى ئابىدە ئىنتايىن نازاكەتلىك، سۇمباتلىق، چىرايلىق ئايال. روماندا ئاپتور ئۇنىڭ تاشقى قىياپىتىدىكى مۇشۇنداق گۈزەللىكنى ئاقكۆڭۈللۈك، ئېسىل خۇلقلۇق، ئەدەب-قائىدىلىك، مېھماندوستلۇق، ئوچۇق-يورۇقلۇق، خۇشچاقچاقلىق ۋە بىلىملىكتىن ئىبارەت ئىچكى گۈزەللىك بىلەن ئورگانىك بىرلەشتۈرۈپ، ئۇنى ئەركىننىڭ نەزىرىدىكى ئەڭ مۇكەممەل ئايالغا ئايلاندۇرىدۇ. ئەركىن ھەرقانچە كۆزىتىپمۇ ئۇنىڭدىن زەررىچىلىك نۇقسان تاپالمايدۇ. شۇڭا ئۇنىڭ قەلبىدە ئابىدەگە ئېرىشىش ئىستىكى، ئۇنى ئەمرىگە ئېلىپ كۈنلىرىنى شاد-خوراملىق ئىچىدە بەختلىك ئۆتكۈزۈش ئارزۇسى شەكىللىنىدۇ ھەمدە بۇ ئوت بارغانسېرى كۈچىيىدۇ. ئابىدەنىڭ ئۇرغۇپ تۇرغان يېزىقچىلىق تالانتى، ئىچكى ۋە تاشقى گۈزەللىكى ئەركىننى قاتتىق مەپتۇن قىلىدۇ، مەست قىلىدۇ. روماندا، ئاپتور ئابىدەنىڭ يېزىقچىلىقتىكى تالانتىنى ئەركىندىن ئۈستۈن قىلىپ يارىتىدۇ ھەمدە ئابىدەنىڭ كۈچلۈك ئىلھامى ۋە تەسىرى بىلەن ئۇنىڭ ئۇزۇن يىل تاشلىۋەتكەن قەلىمىنى قايتا قولىغا ئالغۇزىدۇ، كۆمۈلۈپ قالغان تالانتىنى، قەلەم قۇۋۋىتىنى قايتا قېزىپ چىقىدۇ. نەتىجىدە ئەركىن مۇستەقىل ھالدا بىر پارچە شېئىرلار توپلىمى ئېلان قىلىش شەرىپىگە مۇيەسسەر بولالايدۇ. دېمەك، ئەدەبىياتقا بولغان ئوتتەك قىزغىنلىق، ئورتاقلىق ئۇلارنى تېخىمۇ يېقىنلاشتۇرىدۇ-دە، ئاخىرى ئەنئەنىۋى قاراشلاردىن غالىب كېلىپ مۇھەببەت قەنتىنى چېقىش باسقۇچىغا ئېلىپ بارىدۇ.
ئىككىنچى، ياتلىشىشقا قارشى توۋلانغان كۈچلۈك شوئار ئوقۇرمەننى چوڭقۇر ھاياجانغا سالىدۇ. ياتلىشىش−ئادەم بىلەن ئادەم، ئادەم بىلەن تەبىئەت ئوتتۇرىسىدىكى مېھىر-مۇھەببەت، دوستلۇق، ۋاپادارلىق ۋە كۆيۈمچانلىقنىڭ سۇسلىشىپ ئاجىزلىشىشىنى كۆرسىتىدۇ. ياتلىشىش ھادىسىسى دۇنياۋى خاراكتېرلىك ئىجتىمائىي ھادىسە بولۇپ، ئۇنىڭ تەسىرى بىلەن ئادەملەر ئوتتۇرىسىدا ئۆزئارا ئىشىنىش، ئۆزئارا مېھىر-مۇھەببەت ئاتا قىلىش بارغانسېرى ئاجىزلاپ، ئاخىرى ئايىنىش كېلىپ چىقىدۇ. بۇنىڭ نەتىجىسىدە، ئادەملەر ئوتتۇرىسىدا شەخسىيەتچىلىك، ھىيلىگەرلىك، قويمىچىلىق، ۋاپاسىزلىق ئىللەتلىرى باش كۆتۈرىدۇ. دەۋرنىڭ تەرەققىياتى، بازار ئىگىلىكى، تۇرمۇش رىتىمىنىڭ تېزلىشىشى، شەھەرلىشىش كۆلىمىنىڭ كېڭىيىشى ئىنسانلار ئوتتۇرىسىدىكى ياتلىشىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان تۈپ سەۋەب. روماندا ئاپتور ياتلىشىشنىڭ ئۇيغۇر پسىخىكىسىغا كۆرسىتىۋاتقان تەسىرىگە جەڭ ئېلان قىلىپ، ئابىدەنىڭ ئەركىن ئائىلىسىگە قىلغان ياردىمى، مېھىر-شەپقىتى ئارقىلىق مىللىي مەدەنىيىتىمىزنى، ئېسىل ئۆرپ-ئادىتىمىزنى ۋە ۋاپادارلىق، كۆيۈمچانلىق پەزىلىتىمىزنى قايتىدىن تەشۋىق قىلغان. روماندا ئەركىن ئۆزىگە مۇھەببەت ئىزھار قىلماستىن بۇرۇنلا ئابىدە ئۇنىڭ ئوغلى زۇلپىقارنى بالىچىلاپ بېقىۋالىدۇ ۋە ئۈرۈمچىگە ئاپىرىپ ئوقۇتىدۇ. ئەركىن ئائىلىسىدىكىلەرنى ئۆزىنىڭ ئۇرۇق-تۇغقانلىرىدەك كۆرىدۇ، ئۆزئارا بېرىش-كېلىش قىلىشىدۇ. شۇڭا بىز ئابىدەنى ئەركىنگە تېگىش ئۈچۈنلا ئۇنىڭ ئائىلىسىدىكىلەرگە ياخشىلىق قىلىۋاتىدۇ، دەپ ئېيتالمايمىز. «بۇنداق تەكەللۇپ قىلساڭلار، بىز ياتلىشىپ كېتىمىز، بىزدە‹بىر كۆرۈشكەن تونۇش، ئىككى كۆرۈشكەن تۇغقان›دەيدىغان گەپ بارغۇ؟ بىز ئەمدى تۇغقان بولۇپ قالدۇق، مەن سىلەرنى ھازىرغىچە بىر تۇغقان ئاكا-ھەدىلىرىمدەك كۆرۈپ كەلدىم، ئەركىنجانمۇ ئۆز ئىنىمدەكلا، تولا تەكەللۇپ قىلىشمايلى، بىز دېگەن بىر ئائىلە كىشىلىرىدەك بولۇپ قالدۇق» (رومان، 128-بەت) دېمەك، ئابىدەنىڭ ئەركىن ئائىلىسىدىكىلەرگە ۋە ئەركىنگە مۇناسىۋەتلىك كىشىلەرگە قىلغان مىننەتسىز ياخشىلىقى، تۈرلۈك ياردىمى ئەمەلىيەتتە خەلقىمىزنىڭ ئەنئەنىۋى مەدەنىيىتى بولۇپ، ئاپتور بۇ خىل ئىلغار مەدەنىيەتنىڭ بۈگۈنكى كۈندىكى سۇسلىشىشىغا، ئاجىزلىشىشىغا قارشى تۇرۇش ئىدىيەسىنى ئابىدە ئوبرازىغا سىڭدرۈپ ئىپادىلەپ، رومان مەزمۇنىنى يۈكسەكلىككە ئىگە قىلغان. بىز بۇ روماننى تېخىمۇ ئەستايىدىل قېدىرىپ چىقىدىغان بولساق، ئاپتورنىڭ مۇھەببەتنى ۋاستە قىلىپ تۇرۇپ تۆۋەندىكى بىر قانچە نۇقتىنى تەسۋىرلەشكە خېلىلا كۈچىگەنلىكىنى ھېس قىلالايمىز: 1) ئاپتور خەلقىمىزنىڭ ئىناق قوشنىدارچىلىق ئەنئەنىسىنى ئىنتايىن سۆيۈنۈش ئىچىدە تەسۋىرلىگەن. ھەممىمىزگە ئايان، خەلقىمىزنىڭ قوشنىدارچىلىق ئەنئەنىسى ئۇزاق تارىخقا ۋە شانلىق مەدەنىيەتكە ئىگە. تىل بايلىقىمىزدىكى «يىراقتىكى تۇغقاندىن يېقىندىكى قوشنا ئەلا» دېگەن ھېكمەت يۇقىرىقى سۆزىمىزگە دەلىل بولالايدۇ، ئەلۋەتتە. خەلقىمىزدە خۇلۇم-قوشنىلار ئۇرۇق-تۇغقاندەك ئىناق ئۆتىدىغان، بىرى قيىنچىلىققا ئۇچرىسا، قالغانلىرى ياردەم قولىنى سۇنىدىغان، ئۆي-ئۆيلەرگە تاماق سۇنۇشۇپ، توي-تۆكۈن، نەزىر-چىراغ ئىشلىرىدا بىر-بىرىگە ھەمدەم بولىدىغان، ھەتتا بىرى سەپەرگە چىقسا، قوشنىلىرى ئۇنىڭ ئۆيىگە، مال-چارۋىلىرىغا قاراپ قويىدىغان، بالىلىرىنىڭ ھالىدىن خەۋەر ئېلىپ قويىدىغان ناھايىتى ئېسىل ئۆرپ-ئادىتىمىز بار. «بۇ يەردە ماڭا ئەڭ تەسىر قىلغىنى مۇشۇ قوشنىدارچىلىق ئادىتىڭلار بولدى. بولۇپمۇ گۈلنۇر قىزنىڭ تويلۇق چېيىنى ئەكەلگەن كۈنى بەكلا تەسىرلىنپ كەتتىم. قوشنىلار باشتىن-ئاخىر مېھمان كۈتۈشۈپ، سىزنى بىر چىنىنىمۇ ئۇياقتىن بۇياققا ئالدۇرمىدى، مېھمانلار كەتكەندىن كېيىن قازان بېشىنى يېغىشتۇرۇپ بېرىپ ئاندىن چىقىپ كەتتى. ئەتىسى تاماق قىلىپ ھاردۇق سوراشلىرىچۇ تېخى؟ بۇ يۇرتۇڭلار، بۇ يەردىكى كىشىلەر مېنى مەپتۇن قىلىۋالدى، مۇشۇنداق ئۆتسە نېمدېگەن ياخشى-ھە!» (رومان، 167-بەت) دېمەك، ئاپتور روماندا ئەركىن ئائىلىسى ۋە ئۇنىڭ يۇرتىدىكىلەرنىڭ ئەنە شۇنداق ئىناق قوشنىدارچىلىق ئادەتلىرىنى ھاياجان بىلەن تەسۋىرلەش ئارقىلىق بۈگۈنكى كۈندە شەھەرلىرىمىزدە سۇسلاشقان، ئاجىزلاشقان، خىرەلەشكەن، قىممىتىنى يوقاتقان بىر قىسىم ئېسىل ئادەتلىرىمىزنى سېغىنغان، ئوقۇرمەنلەرنى ئاشۇنداق ئېسىل ئادەتلىرىمىزنى قايتا تېپىۋېلىشقا مۇراجىئەت قىلغان. 2) ئاپتور خەلقىمىزنىڭ ئېسىل مېھماندارچىلىق ئەنئەنىسىنى ئىپتىخارلىق ھېسسىياتتا تەسۋىرلىگەن. مېھماندارچىلىق خەلقىمىزنىڭ ئۇزاق تارىخقا ۋە شانلىق مەدەنىيەتكە ئىگە ئېسىل ئۆرپ-ئادىتى. شۇنداقلا باشقا مىللەتلەردىن پەرقلەندۈرۈپ تۇرىدىغان خاس بەلگە. ئۆيگە، يۇرتقا مېھمان كەلسە ئىززەت-ئىكرام بىلەن كۈتۈۋېلىپ تۆرگە باشلاش، چامىمىزنىڭ يېتىشىچە مېھمان قىلىش بىزنىڭ ئېسىل ئۆرپ-ئادەت بايلىقىمىز. روماندا ئاپتور خەلقىمىزنىڭ مۇشۇنداق ئېسىل مەدەنىيىتىنى ئىنتايىن پەخىرلىك ھېسسىياتتا تەسۋىرلىگەن. بولۇپمۇ ئابىدە بالىلىرىنى ئېلىپ ئەركىن ئائىلىسىگە مېھمان بولۇپ كەلگەندە ئىنتايىن قىزغىن كۈتۈۋېلىنىشى، مەھەللىدىكى خۇلۇم-قوشنىلارنىڭ ھال سوراپ كىرىشلىرى ھەمدە تەرەپ-تەرەپتىن مېھمانغا چاقىرىۋېلىشلىرى رومانغا قويۇق مىللىي تۈس ۋە روشەن خەلقچىللىق روھ ئاتا قىلغان. دېمەك، روماندا ئېسىل قوشنىدارچىلىق ئەنئەنىمىز ھەققىدە بۈگۈنكى ياشلارنى قىممەتلىك بىلىمگە ئىگە قىلغان. 3) روماندا شەھەر بىلەن يېزا، شەھەرلىكلەر بىلەن يېزىلىقلار ئوتتۇرىسىدىكى پەرق روشەن سېلىشتۇرما قىلىنىپ، بۈگۈنكى شەھەرلىرىمىزدە يوقىلىشقا يۈزلەنگەن مىللىي مەدەنىيەت، مىللىي ئەنئەنە ۋە مىللىي كىملىك مەسىلىسى ۋاستىلىك ھالدا تەسۋىرلەنگەن. روماندا ئاپتور يېزا كىشىلىرىنىڭ ئاقكۆڭۈل، سەمىمىي، ئىشچان، مېھماندوست پەزىلىتىنى كۈچەپ تەسۋىرلەش بىلەن بىر ۋاقىتتا، يەنە شەھەر كىشىلىرىنىڭ بىر-بىرى بىلەن كارى بولمايدىغان، ئۆز ئىشى ئۈچۈن ھەمىشە ئالدىراشلا يۈرىدىغان، ئادىمىگەرچىلىك ئېڭى سۇسلاشقان، پەردىشەپكە دىققەت قىلمايدىغان، ئەبجەش مەدەنىيەتنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان خاراكتېر ئالاھىدىلىكىنى قېزىپ چىقىشقىمۇ خېلىلا ھەرىكەت قىلغان. «شەھەرلىكلەرنىڭ نۇرغۇن ئېسىل پەزىلىتى بولغان بىلەن ئاينىڭمۇ يۈزىدە دېغى بولغىنىغا ئوخشاش، يەنە نۇرغۇن يېتەرسىزلىكلىرىمۇ بار ئىكەن. ئانا-بالا ئوتتۇرىسىدا پەردىشەپ يوق ئىكەن، ئوغۇللار تېخى نىكاھىغا ئالمىغان بىر قىزنى خىجىل بولماي ئۆيگە باشلاپ كېلىدىكەن، قىزمۇ يۈزى ئېچىلماي تۇرۇپ ئوغۇل بالىغا يېپىشىپ يۈرىدىكەن...» (رومان، 299-بەت)، «بۈگۈنكىدەك قار يۇرتىمىزدا يېغىپ قالسا قانداق بولار؟ بۇ يەردە شۇنچە قاتتىق قار يېغىۋاتسىمۇ، ھاياتلىق ئوخشاشلا داۋاملىشىۋېتىپتۇ. كىشىلەر قېلىن پەلتۇلارغا ئورىلىپ، باشلىرىغا تۇماق-قۇلاقچىلىرىنى چۆكۈرۈپ كىيىشىپ، تۇرمۇش ھەلەكچىلىكىدە ھەرتەرەپكە چېپىشىپ يۈرۈپتۇ. ھېچكىم بىلەن ھېچكىمنىڭ كارى يوق، بىرى يىقىلىپ چۈشسىمۇ يۆلەپ قويىدىغان ئادەم يوق. بۇ شەھەردە كىشىلەر ئارا مېھىر-مۇھەببەت قالمىدىمۇ قانداق، دەپ ئويلىدىم ئىچىمدە.» (رومان، 301-بەت). دېمەك، ئاپتور  مۇھىتنىڭ قۇربانىغا ئايلىنىپ ئەسلىنى ئۇنۇتقان، ئەجداد روھىنى تەرك ئېتىپ خاراكتېر-پەزىلىتىنى يوقاتقان شەھەر كىشىلىرىنىڭ خۇنۇك ھالىتىنى تەسۋىرلەپ، شەھەر كىشىلىرىنى مىللىي ئەنئەنىگە، مىللىي كىملىككە، بولۇپمۇ ئادىمىيلىككە قايتىشقا دالالەت قىلغان.
2. مۇكەممەل بەدىئىي قۇرۇلما، ئوبرازلىق تىل ۋە ئۆزگىچە بايان قىلىش ئۇسۇلى رومانغا بەدىئىي سۈلكەت ئاتا قىلغان. ئەلۋەتتە، بىر پارچە ئەسەر ئادەتتە شەكىل مەزمۇننىڭ زىچ بىرىكىشىدىن روياپقا چىقىدۇ. مەزمۇن شەكىلنى بەلگىلەيدۇ، ئەمما شەكىلمۇ مەزمۇنغا تەسىر كۆرسىتىدۇ. مودېرنىزم ئەدەبىياتىدا شەكىل ئامىلى مەزمۇن ئامىلىنى بەلگىلەيدىغان ئەھۋال كۆپرەك ئۇچرايدۇ. بەزى ئەسەرلەر بىمەنىلەشتۈرۈش يولى بىلەن ئوبراز يارىتىدۇ، ئۇنىڭدا ئاڭ بىرلەمچى، ماددا ئىككىلەمچى ئورۇنغا چۈشۈپ قالىدۇ، پېرسوناژلارنىڭ ئاڭ پائالىيىتى مەركىزىي ئورۇندا تۇرىدۇ. ئەمما رېئالىزملىق ئەسەرلەردە ماددا بىرلەمچى، ئاڭ ئىككىلەمچى ئورۇندا تۇرۇپ، ماددىنىڭ ئاڭنى بەلگىلىشى بىلەن ئەسەر مەيدانغا كېلىدۇ. ئۇنىڭدا تۇرمۇش چىنلىقىغا ھۆرمەت قىلىش بەكرەك تەكىتلىنىدۇ. «مۇھەببەتتە مېنىڭمۇ ھەققىم بار» ناملىق رومان رېئالىزملىق رومان. يازغۇچى رومان ۋەقەلىكىنى (ئەمەلىيەتتە، بۇ روماندا تىلغا ئالغۇدەك ئالاھىدە ۋەقەلىكمۇ يوق) تۇرمۇش چىنلىقى بىلەن بەدىئىي چىنلىق نۇقتىسىدىن چىن تەسۋىىرلەشكە كۈچەپ ھەرىكەت قىلغان. رومان ۋەقەلىكىنى بايان قىلىشتا، بايانچى تىلنىڭ بەدىئىيلىكى بىلەن پېرسوناژ تىلىنىڭ خاسلىقىغا، ئىپادىلەش ئۇسۇلى جەھەتتە، بايان بىلەن تەسۋىر، بايان بىلەن مۇھاكىمە، تەسۋىر بىلەن لىرىكا، لىرىكا بىلەن چۈشەندۈرۈشنىڭ ئورگانىك بىرلىكىگە يۈكسەك ئەھمىيەت بەرگەن. بىز ئەسەر ماۋزۇسۇدىنلا ئۇنىڭ مۇھەببەتنى تېما قىلىپ يېزىلغان رومان ئىكەنلىكىنى بىلەلەيمىز. «مۇھەببەتتە مېنىڭمۇ ھەققىم بار» دېگەن چىرايلىق ماۋزۇ روماننى ناھايىتى زور جەلپ قىلىش كۈچىگە ئىگە قىلغان. بىز مۇشۇنداق چىرايلىق ماۋزۇ ئاستىدا يېزىلغان مەزكۇر روماندىن تۆۋەندىكىدەك بىرقانچە بەدىئىي مۇۋەپپەقىيەتنى قېزىپ چىقالايمىز:
بىرىنچى، ئەسەردە ۋاقىتنىڭ (پەسىلنىڭ) ئالمىشىشى ناھايىتى تېزلىككە ئىگە قىلىنغان. كۆزنى يۇمۇپ ئاچقۇچە بىردە ياز كېلىدۇ، بىردە قىش كېلىدۇ. ئەمدىلا مەكتەپكە كىرگەن بىر بالا كۆزنى يۇمۇپ ئاچقۇچە بولغان ئارىلىقتا ياكى مەكتەپ پۈتكۈزىدۇ، ياكى ئوقۇش پۈتتۈرۈشكە ئاز ۋاقتى قالغان بولىدۇ. ئاپتور بۇنداق تەسۋىرلەش ئارقىلىق پېرسوناژلارنىڭ روھىي دۇنياسىنى قېزىشقا كۆپرەك ئىمكانىيەت ھازىرلىغان. بۇنى ئاپتورنىڭ ئۆزگىچە ئىپادىلەش ئۇسۇلى، دېيىشكە بولىدۇ.
ئىككىنچى، روماندا تەبىئىي مۇھىت تەسۋىرىگە قارىغاندا ئىجتىمائىي مۇھىت تەسۋىرى، روھىي ھالەت تەسۋىرى (پسىخىك تەسۋىر) گە قارىغاندا تىل تەسۋىرى (دىئالوگ) كۆپرەك سالماقنى ئىگىلىگەن. مەزكۇر روماندا كىشىنى ساراسىمىگە سالىدىغان ياكى جىددىيلەشتۈرۈپ قويىدىغان ئاجايىپ-غارايىپ ھادىسىلەر ياكى قورقونچلۇق ۋەقەلەر مەۋجۇت ئەمەس. بەلكى بۇ روماندا بۈگۈنكى دەۋر كىشىلىرى دۇچ كېلىۋاتقان بىر قىسىم مۇھەببەت سەرگۈزەشتىلىرىلا ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان، شۇڭا روماننىڭ ئىجتىمائىيلىقى بىر قەدەر يۇقىرى ئورۇندا تۇرىدۇ، دېيىشكە بولىدۇ.
ئۈچىنچى، روماندا باش پېرسوناژ ئەركىننىڭ ئوقۇش ھاياتى، خىزمەت ئىشلەش جەريانى ئىخچام يېزىلغان، چىمەنگۈل، ئابىدەلەر بىلەن بولغان مۇھەببىتى−سۆزى، ھەرىكىتى، پسىخىكىسى تەپسىلىي يېزىلغان. ئاپتور بارلىق زېھنىي كۈچىنى روماننىڭ باش تېمىسىنى ئېچىپ بېرىشكە قاراتقاچقا، ئەركىننىڭ چىمەنگۈل بىلەن بولغان تۇنجى مۇھەببىتىگە ئازراق، ئابىدە بىلەن بولغان مەڭگۈلۈك مۇھەببىتىگە كۆپرەك كۈچ سەرپ قىلغان.
تۆتىنچى، روماندىكى ئويناق تىل كىشى قەلبىنى لەرزىگە سالىدۇ. يازغۇچى روماندا بەدىئىي تىلنىڭ ئىپادىلەش كۈچىدىن ئۈنۈملۈك پايدىلىنىپ روماننى لىرىك كەيپىياتقا ئىگە قىلغان. بولۇپمۇ ئوخشىتىش، سۈپەتلەش قاتارلىق ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلەرنىڭ رولىدىن پايدىلىنىپ روماننىڭ جەلپ قىلىش كۈچىنى ئاشۇرغان. مەسىلەن، «يۇرتقا قايتىپ كەلگىنىمدە، قۇياش سۈپسۈزۈك ئاسماندا ئالتۇن تاۋاقتەك پارلاپ كېتىپتۇ» (ئوخشىتىش، سۈپەتلەش)...
بەشىنچى، روماندا ئاپتور چۈشەندۈرۈشنىڭ رولىدىن پايدىلىنىپ ئوقۇرمەنلەرگە بەلگىلىك بىلىم بەرگەن. روماندا ئاپتور ئەركىننىڭ دادىسىنىڭ تىلى ئارقىلىق «نامەھرەم» سۆزىنىڭ ئېتېمولوگىيەسى ھەققىدە ئوقۇرمەنلەرنى بەلگىلىك چۈشەنچىگە قىلىدۇ. «‹مەھرەم›دېگەن سۆز ئەرەبچە سۆز بولۇپ ‹ئىگە بولغۇچى›دېگەن مەنىدە ئىشلىتىلىدىكەن، ئۇ ئەرلەرگە قارىتا ئېيتىلىدۇ. بىر ئايالغا نىسبەتەن ئۇنىڭ يولدىشى، دادىسى، ئاكا-ئىنىلىرى، ھەتتا ئوغۇللىرىمۇ مەھرىمى بولىدۇ. ‹نا›دېگىنىمىز ‹ئەمەس›دېگەن مەنىدە كېلىدۇ. شۇڭا بۇ يەردىكى ئاياللار ئۆزىنىڭ ئۇرۇق-تۇغقانلىرىدىن باشقا ئادەملەرگە يۈزىنى ئاچمايدۇ». گەرچە بۇ جايلار مەزكۇر رومانغا نىسبەتەن سەل خوراپىي تۈس بېرىپ قويغان بولسىمۇ، لېكىن بۇ سۆزنىڭ مەنىسى، خەلق ئىچىدىكى ئومۇملىشىشى ھەققىدە ئوقۇرمەنلەرگە بەلگىلىك دەرىجىدە چۈشىنىۋېلىش ئىمكانىيىتى ھازىرلاپ بەرگەن.
ئۇنىڭدىن باشقا، روماندا يەنە بىر بىر قىسىم ماقال-تەمسىل ۋە ھېكمەتلىك سۆز-ئىبارىلەرمۇ ئىشلىتىلىپ رومان تىلىنىڭ ئىپادىلەش ئۈنۈمىنى ئاشۇرغان. مەسىلەن، «مىڭ ئاڭلىغاندىن بىر كۆرگەن ئەلا»، «بىر كۆرگەن تونۇش، ئىككى كۆرگەن تۇغقان»، «كۆزدىن يىراق، كۆڭۈلدىن يىراق»، «يېپىق قازان يېپىق پېتى قالسۇن»...دېگەنلەردەك.
ئومۇمەن قىلىپ ئېيتقاندا، مەزكۇر رومان يۇقىرىقىدەك بىر قاتار ئالاھىدىلىكلىرى بىلەن ئوقۇرمەنلەر قەلبىنى ھاياجانغا سالىدۇ ھەمدە ئوقۇرمەنلەرگە مۇھەببەت، دوستلۇق، ۋاپادارلىق، قوشنىدارچىلىقنىڭ خاسىيىتىنى تېخىمۇ چوڭقۇر ھېس قىلدۇرىدۇ. ئەمما گۈلنىڭ مەڭزىدە تىكىنى، ئاينىڭ يۈزىدە دېغى، مەلىكىنىڭ ھۆسۈن-جامالىدا ئەيىپ بولغىنىدەك، مەزكۇر رومانمۇ قىسمەن نۇقسانلاردىن خالىي بولالمىغان. بىز روماننى كۆڭۈل قويۇپ تەتقىق قىلىدىغان بولساق، مەزكۇر روماندىن تۆۋەندىكىدەك يېتەرسىزلىكنى بايقاپ چىقالايمىز:
بىرىنچى، روماندىكى باش پېرسوناژ ئەركىن بىر شېئىرىيەت ھەۋەسكارى، شۇنداقلا چىن مۇھەببەتكە ئىنتىلگۈچى. ئۇ مۇھەببەتنىڭ ۋاقىت، ئورۇن ۋە شارائىتنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرىمايدىغانلىقىنى ئوبدان بىلىدۇ. بۇ نۇقتىنى ئۇنىڭ يازغان شېئىرلىرىدىن، سۈرگەن خىياللىرىدىن، چىمەنگۈل ۋە ئابىدە بىلەن قىلىشقان گەپ-سۆزلىرىدىن بىلىشكە بولىدۇ. ئەمما مۇشۇنداق بىر ئوت يۈرەك يىگىت گەرچە چىمەنگۈل بىلەن بىر ناھىيەدىن بولسىمۇ، تەتىلنىڭ توشۇشىنى ئىزتىراپلىق ئىچىدە كۈتىدۇ-يۇ، چىمەنگۈلنى ئىزدەپ بارمايدۇ، ھەتتا شۇنداق بىر خىيالدىمۇ بولۇپ باقمايدۇ. مانا بۇ تەرەپ ئەركىن ئوبرازىنى سەل خۇنۇكلەشتۈرۈپ قويغان، كۈچەپ تەسۋىرلەۋاتقان مۇھەببەتنى مەلۇم نىسبەتتە ئاجىزلاشتۇرۇپ قويغان.
ئىككىنچى، ئادەتتە يېزىلىق مائارىپ ئىشخانىسىدا ئىنتايىن ساناقلىقلا ئادەم ئىشلەيدۇ. يېزىدىكى ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك ئۇلارنى تونۇيدۇ، چۈنكى يېزىلىق مائارىپ ئىشخانىسىدىكىلەرنىڭ ئادەتتە ھەرقايسى مەكتەپلەرگە چۈشۈپ دەرس ئاڭلاش، تەكشۈرۈپ-تەتقىق قىلىش مەجبۇرىيىتىمۇ بولىدۇ. ئەمما روماندا ئەركىن ئۇلارنى تونۇمايدۇ. بۇ جايدا بىر بوشلۇق شەكىللىنىپ قالغان.
ئۈچىنچى، ئاللىقاچان خىزمەتكە چىقىپ كىشىلىك تۇرمۇشقا، جەمئىيەتكە قەدەم قويغان ئەنۋەرنىڭ ياش ھەم چىرايلىق ئانىسىنىڭ يات بىر ئەركىشى بىلەن، بولۇپمۇ ئەركىنگە ئوخشاش كۈچ-قۇۋۋىتى ئۇرغۇپ تۇرغان بىر يىگىت بىلەن پەۋقۇلئاددە يېقىن مۇناسىۋەتتە بولۇپ بېرىش-كېلىش قىلىشىنى ئېغىر ئالماسلىقى، ئەركىنگە باشقىچە نەزەردە قارىماسلىقى، ھېچ بولمىسا ئانىسىغا بىرەر قېتىم بولسىمۇ توڭ تەگمەسلىكى ئادمنىڭ گۇمانىنى قوزغاپ قويىدۇ. بۇ ئۇيغۇرنىڭ پسىخىكىسىغا قەتئىي ئۇيغۇن كەلمەيدۇ. ئەنۋەر گەرچە چوڭ شەھەر ئۈرۈمچىدە تۇغۇلۇپ چوڭ بولغان يىگىت بولسىمۇ، ئۇنىڭ تومۇرىدا ئېقىۋاتقىنى يەنىلا ئۇيغۇرنىڭ قېنى. بۇ نۇقتا روماننىڭ ئىدىيەۋى مەزمۇنىنى سەل خۇنۇكلەشتۈرۈپ قويغان.
تۆتىنچى، شېئىرىيەتتە تېخى تۈزۈك نامى چىقمىغان شېئىرىيەت ھەۋاسكارى ئەركىننىڭ شېئىرلار توپلىمىنى چىقىرىپ بېرىش ھەققىدە نەشرىياتتىن تېلېفون كەلگەنلىكى روماندىكى ئەڭ سۈنئىي نۇقتا، شۇنداقلا ئەڭ كۈلكىلىك بىر ھادىسە. بىزدە نامى چىقمىغان بىر ھەۋەسكار شائىر ئەمەس، بەلكى خېلى نامدار شائىرلارمۇ شېئىرلار توپلىمىنى چىقىرىش ئۈچۈن نەشرىياتمۇ نەشرىيات پالاقشىيدۇ، ئۇلارغا قىلمىغىنى، دېمىگىنى قالمايدۇ. نەشرىياتتىكىلەرنىڭ شېئىرلار توپلىمىنى چىقىرىپ بېرىش ئۈچۈن شائىرنى ئىزدىشى بۈگۈنكى دەۋر رېئاللىقىغان ئانچە ئۇيغۇن كەلمەيدۇ. ئاپتور روماندا بۇ خىل رېئاللىقنى بۇرمىلاپ ئاستىن-ئۈستۈن قىلىۋەتكەن.
بەشىنچى، روماندىكى باش پېرسوناژ ئەركىن جەنۇبىي شىنجاڭدا (قەشقەردە) ئۆسۈپ چوڭ بولغان يىگىت. ئەركىن ئابىدەنى ھەمىشە «ھەدە» چاقىرىدۇ. قەشقەر تەرەپلەردە ئۆزىدىن چوڭ ئاياللارنى «ئاچا» دەپ چاقىرىدۇ، «ھەدە» دەپ چاقىرمايدۇ، «ھەدە» دەپ چاقىرىش ئۈرۈمچى، غۇلجىلاردا بىرقەدەر ئومۇملاشقان. بىراق روماندا ئاپتور بۇ نۇقتىغا سەل قارىغان.
ئالتىنچى، روماندا يەنە بىر قىسىم ئىملا خاتالىقلىرى ۋە بىر قىسىم كېسەل جۈملىلەر كۆزىمىزگە چېلىقىدۇ. مەسىلەن، «شۇ سەۋەبتىن يۈرىكىمدە تارتۇق بار» (رومان 79-بەت). بۇ جۈملىدىكى «تارتۇق» نى ئەسلىدە «تاتۇق» دېيىش كېرەك ئىدى. چۈنكى «تارتۇق» دېگەن سۆز «ئىنئام، مۇكاپات» دېگەندەك مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ، «تاتۇق» دېگەن سۆز «جاراھەت، يارا» دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ. پۈتۈن جۈملىنىڭ ئۈستقۇرۇلمىسى ۋە مەنىسى جەھەتتىن قارىغاندا، بۇ يەرگە «تاتۇق» سۆزنى ئىشلىتىش ئەڭ مۇۋاپىق بولىدۇ. «ھېلىقى دادىڭىزنى داۋالىتىش ئۈچۈن ئىشلەتكەن پۇلنى دەپ باقسىڭىز» (رومان، 150-بەت). بۇ جۈملىدە كۆرسىتىش ئالماش «ھېلىقى» دېگەن سۆزنىڭ جايىغا چۈشمەسلىكى تۈپەيلىدىن جۈملىدە مەنتىقىلىق خاتالىق كۆرۈلگەن. ئەسلىدە بۇ سۆز «پۇل» دېگەن ئىسىمنىڭ ئالدىدا كېلىپ، ئۇنى ئېنىقلاپ كەلگەن بولسا ئاندىن جايىغا چۈشەتتى. مەسىلەن: «دادىڭىزنى داۋالىتىش ئۈچۈن ئىشلەتكەن ھېلىقى پۇلنى دەپ باقسىڭىز».
يۇقىرىقى بىر قىسىم نۇقسانلار گەرچە روماننىڭ ئومۇمىي مەزمۇنىغا چوڭ تەسىر كۆرسىتەلمىگەن بولسىمۇ، ئەمما روماندا مەلۇم دەرىجىدە بوشلۇق شەكىللەندۈرۈپ قويغان. ھەتتا بىر قىسىم مەزمۇنلار ئوقۇرمەنلەرگە چىنلىق تۇيغۇسى ئاتا قىلالمىغان، ئوقۇرمەنلەر كاللىسىدا نۇرغۇن چىگىش سوئاللارنى پەيدا قىلىپ قويغان.
ئومۇملاشتۇرۇپ ئېيتقاندا، مەزكۇر رومان ئۆزىدىكى بىر قاتار ئاكتىۋال ئىدىيە ۋە بەلگىلىك دەرىجىدىكى بەدىئىي يۈكسەكلىكى بىلەن ئوقۇرمەن قەلبىدە ئۆزگىچە ھاياجان قوزغايدۇ. بىز روماننىڭ بەزى جايلىرىنى ئوقۇۋېتىپ ئىختىيارسىز ھاياجانلىنىپ ياش تۆكسەك، بەزى جايلىرىنى ئوقۇۋېتىپ قايىللىق نىيىتىمىز بىلەن باش لىڭشىتىمىز. مۇھەببەتنىڭ ئۈنسىز سۆزلەيدىغانلىقىنى، ئۇنىڭ سېھرىي كارامەتلىرىدىن ئادەممۇ، ئالەممۇ كۆكلەيدىغانلىقىنى، بەخت ھوزۇرىنى سۈرەلەيدىغانلىقىنى تېخىمۇ يارقىن چۈشىنەلەيمىز. مانا بۇ «مۇھەببەتتە مېنىڭمۇ ھەققىم بار» رومانىنىڭ مۇۋەپپەقىيىتى.

مەنبە: "ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى" 2013-يىل 12-ئاي

سۆز ۋە ئاتالغۇلارنى ئۆز ئورنىغا ئىشلىتەيلى
ئەلىجان ئوبۇل خەنجەر
   تىلىمىزدا ھەربىر سۆزنىڭ ئۆز ئالدىغا ئىشلىتىش ئورنى بار. ئۇلارنى ئۆزئارا ئالماشتۇرۇپ ئىشلىتىشكە قەتئىي بولمايدۇ. نۆۋەتتە، بىر قىسىم سۆزلىرىمىز ئۆز ئورنىغا ئىشلىتىلمەي، بىچارىلەرچە تېنەپ- تەمتىرەپ يۈرمەكتە. ئۇيغۇر تىلى گرامماتىكىسىدا، سۆزلەر بىر مەنىلىك سۆز، كۆپ مەنىلىك سۆز، شەكىلداش سۆز، مەنىداش سۆز، بىرىككەن سۆز، جۈپ سۆز، قارىمۇ قارشى مەنىلىك سۆز قاتارلىق بىرقانچە تۈرلۈك بولىدۇ. ئەگەر سۆزلەرنى خالىغان ئورۇنغا قويۇپ ئىشلىتىشكە بولىدىغان بولسا، سۆزلەر ئۇنداق تۈرلەرگىمۇ ئايرىلمىغان بولاتتى. تىلىمىزدىكى مەنىسى يېقىن ياكى ئۆزئارا يېقىن كېلىدىغان بەزى مەنىداش سۆزلەرنىمۇ بىرىنىڭ ئورنىغا بىرىنى ئىشلەتكىلى بولمايدۇ. مەسىلەن، «چىرايلىق، گۈزەل، كۆركەم» دېگەن سۆزلەر گەرچە مەنە جەھەتتىن بىرقەدەر يېقىن بولسىمۇ، بىرىنىڭ ئورنىغا بىرىنى ئىشلىتىشكە بولمايدىغان جايلىرى بولىدۇ. مەسىلەن: «ئۇ بۈگۈن ناھايىتى چىرايلىق كىيىنىۋاپتۇ» دېگەن جۈملىنى «ئۇ بۈگۈن كۆركەم كىيىنىۋاپتۇ» دېگىلى بولمايدۇ ياكى «ئۇ بۈگۈن گۈزەل كىيىنىۋاپتۇ» دېگىلىمۇ بولمايدۇ. دېمەك، تىلىمىزدىكى مەنىلىرى ئۆزئارا يېقىن كېلىدىغان سۆزلەرنى ئۆزئارا ئالماشتۇرۇپ ئىشلەتكىلى بولمىغانىكەن، باشقا سۆزلەرنى ئەسلا ئالماشتۇرۇپ ئىشلەتكىلى بولمايدۇ. بىراق، يېقىنىدىن بۇيان، رادىئو ۋە تېلېۋىزورلاردا تونۇشتۇرۇلۇۋاتقان زىيارەت ئوبيېكتلىرى، خېلى تونۇلغان زىيالىيلار، بولۇپمۇ بىر قىسىم سەنئەتكارلار بەزى سۆزلەرنى ئۆز ئورنىدا ئىشلەتمەي، تىلىمىزنىڭ بۈيۈك ئوبرازىغا داغ چۈشۈرۈۋاتىدۇ. مەسىلەن، شىنجاڭ تېلېۋىزىيە ئىستانسىسىنىڭ مەخسۇس پروگراممىسى ھېسابلانغان «سەنئەت گۈلزارى» پروگرامىسىدا ئاپتونوم رايونىمىزدا خېلى نامى بار ئاتاقلىق بىر سەنئەتكار «نادىر ئارتىس»، «نادىر سەنئەتكار» دېگەن بىمەنە ئاتاشنى 20 مىنۇتلۇق پروگراممىدا خېلى كۆپ قېتىم تەكرارلىدى. قەلبىمدە خېلى ھۆرمەتكە سازاۋەر بۇ كىشىنىڭ «نادىر» سۆزىنى ئۆز ئورنىغا ئىشلىتەلمەسلىكى ئۇنىڭ قەلبىمدىكى ئوبرازىغا خېلىلا داغ چۈشۈرۈپ قويدى. شىنجاڭ تېلېۋىزىيە ئىستانسىسىنىڭ «شىنجاڭ تەنتەربىيىسى» پروگراممىسىدىمۇ رىياسەتچىلىرىمىز «نادىر» دېگەن سۆزنى تەنھەرىكەتچىلەرنى سۈپەتلەيدىغان سۆز ئورنىدا ئىشلىتىۋاتىدۇ. مەسىلەن، «نادىر تەنھەرىكەتچى»، «نادىر ئوقيا ئېتىش ماھىرى» دېگەندەك...
«نادىر» دېگەن سۆز مەنە جەھەتتىن «سۈپەتلىك، ئېسىل، تەڭداشسىز، ئاز ئۇچرايدىغان» دېگەندەك مەنىلەرنى بىلدۈرىدىغان سۈپەت سۆزى بولۇپ، ئاساسەن نەرسىلەرنىڭ ئىسمىغا ئۇلىنىپ كېلىپ سۈپەتلىك رولىنى ئوينايدۇ. مەسىلەن، «نادىر ئەسەر»، «نادىر كىنو» دېگەنلەردەك. بىراق نەرسىلەرنىڭ سۈپىتىنى بىلدۈرىدىغان بۇ سۆز نۆۋەتتە «نادىر ئارتىس »، «نادىر يازغۇچى»، «نادىر سەنئەتكار» دېگەندەك بىمەنە ئاتاشلار بىلەن تولۇپ كېتىۋاتىدۇ. نەرسىلەرنىڭ سۈپىتىنى بىلدۈرىدىغان بۇ سۆزنى قانداقمۇ ئادەملەرگە ئىشلەتكىلى بولسۇن؟ ئادەملەرنىڭمۇ ئۆز ئالدىغا سۈپەت سۆزى بار ئەمەسمۇ؟ «نادىر سەھنە ئەسىرى» دېيىشكە بولسىمۇ، «نادىر دراماتورگ» دېگىلى بولمايدۇ. ئەكسىچە «مەشھۇر دراماتورگ» ياكى «ئاتاقلىق دراماتورگ» دېيىشكە بولىدۇ.
سۆزلەر ئۆز ئورنىغا ئىشلىتىلمىگەندە ئوڭايلا ئۇقۇم خاتالىقى كېلىپ چىقىدۇ- دە، ئىپادىلىمەكچى بولغان مەزمۇن ئاستىن- ئۈستۈن بولۇپ كېتىدۇ. بۇ يالغۇز ماقالە- ئەسەرلەر ۋە نۇتۇقنىڭ مەزمۇنىنى پۇچەكلەشتۈرۈپلا قالماي، بەلكى ماقالە ئاپتورى ياكى نۇتۇق سۆزلىگۈچى كىشىنىڭ ئوبرازىغىمۇ قىسمەن داغ چۈشۈرۈپ قويىدۇ. چۈنكى ئۆز تىلىنى جايىدا قوللىنالمىغان، راۋان ئىشلىتەلمىگەن ئادەمنىڭ ئامما ئالدىدا نۇتۇق سۆزلىشى ياكى ماقالە ئوقۇشى تولىمۇ كۈلكىلىك ئىش. مېنىڭچە، رادىئو-تېلېۋىزورلاردا مەخسۇس تونۇشتۇرۇلۇۋاتقان، زىيارەت قىلىنىۋاتقان ھەربىر كىشى (سەنئەتكار، يازغۇچى، شائىر) چوقۇم تىلنى ساپ ئىشلىتىشى، سۆزلەرنى جايىدا ئىشلىتىشى كېرەك. چۈنكى ئۇلار يالغۇز ئۆزلىرىگىلا ۋەكىللىك قىلىپ قالماي، بەلكى پۈتۈن مىللەتكە، خەلققە ۋەكىللىك قىلىپ سۆزلەيدۇ. شۇڭا تىلى راۋان، ئۇرغۇلۇق بولغاندىن تاشقىرى، ساپ ۋە چۈشىنىشلىك بولۇشى، جايىدا ئىشلىتىلىشى كېرەك. بىلىش كېرەككى، تىلغا قىلىنغان ھۆرمەتسىزلىك ماھىيەتتە مىللەتكە قىلىنغان ھۆرمەتسىزلىكتۇر.
ھازىر بىر قىسىم مەتبۇئاتلىرىمىزدا بەزى ئاپتورلار «ئۇيغۇر بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتى» دېگەن ئاتالغۇ بىلەن «ئۇيغۇر ھازىرقى زامان ئەدەبىياتى» دېگەن ئاتالغۇنى ئالماشتۇرۇپ ئىشلىتىۋاتىدۇ، شۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇر ھازىرقى زامان ئەدەبىياتىدىكى بىر قىسىم يازغۇچى-شائىرلار بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا تەۋە بولۇپ قالىدىغان، بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى بىر قىسىم يازغۇچى-شائىرلار ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىن «ئورۇن» ئېلىۋالىدىغان ھادىسىلەر كېلىپ چىقىۋاتىدۇ. «ھازىر» بىلەن «بۈگۈن» گەرچە ئوخشاشتەك كۆرۈنسىمۇ، ئەمما بۇ ئىككى سۆز ماھىيەت جەھەتتىن پەرقلىنىدۇ. «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى» دېگەندە، بىز ئاساسەن 1919-يىلىدىن 1949-يىلىغىچە بولغان 30 يىللىق ئەدەبىياتنى نەزەردە تۇتىمىز. مۇشۇ 30 يىللىق ئەدەبىياتقا تېگىشلىك تۆھپىلەرنى قوشقان يازغۇچى-شائىرلارنى «ھازىرقى زامان ئەدەبىياتى» غا تەۋە يازغۇچى-شائىرلار، دەپ قارايمىز. مەسىلەن، لۇتپۇللا مۇتەللىپ، ئابدۇخالىق ئۇيغۇر، مەمتىلى ئەپەندى قاتارلىقلار. 1949-يىلى يېڭى جۇڭگو قۇرۇلغاندىن تارتىپ بۈگۈنگىچە بولغان ئەدەبىياتنى «بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتى» دەپ ئاتايمىز. بۇ يەردە بۇ دەۋر ئەدەبىياتىدىكى يازغۇچى-شائىرلارنى ساناپ ئولتۇرۇشنىڭ ھاجىتى بولمىسا كېرەك. شۇنى ئالاھىدە ئەسكەرتىپ قويۇش كېرەككى، بىر قىسىم يازغۇچى-شائىرلار ھەم ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا، ھەم بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا تەۋە يازغۇچى-شائىرلار ھېسابلىنىدۇ. مەسىلەن، زۇنۇن قادىرى، ئەھمەت زىيائى قاتارلىقلار...
يەنە بىر قىسىم ئاپتورلار سەھنە ئەسەرلىرى بىلەن كىنو-تېلېۋىزىيىنى بىراقلا «سەھنە ئەسەرلىرى» دەپ ئاتايدىغان خاتا قاراش مەيدانغا چىقىۋاتىدۇ. ھەممىمىز بىلىمىز، سەھنە ئەسەرلىرى تىياتىر سەنئىتىنىڭ ئەدەبىي ئاساسى، ئۇ سەھنىدىكى تىرىك پېرسوناژلارنىڭ كونكرېت ھەرىكەتلىرى، دىئالوگلىرى، مونولوگلىرى، ھەتتا ناخشا-ئۇسۇللىرى ئارقىلىق تۇرمۇشنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ. شۇڭا ئۇنىڭ ئەڭ روشەن ئالاھىدىلىكى بىۋاستىلىكتىن ئىبارەت. ئۇ تاماشىبىنلار ئالدىدا بىۋاستە ئوبراز يارىتىدۇ. سەھنە، ئارتىس، تاماشىبىن ئۇنىڭ ئۈچ مۇھىم ئامىلى ھېسابلىنىدۇ. ئەمدى كىنو-تېلېۋىزىيىگە كەلسەك، بۇلار پەن-تېخنىكىنىڭ يۈكسەك دەرىجىدىكى تەرەققىياتىنىڭ مەھسۇلاتلىرى ھېسابلىنىدۇ. ئەلۋەتتە، تىياتىر سەنئىتىدەك ئۇنىۋېرساللىققا، كوللېكتىپلىققىمۇ ئىگە. شۇنداقلا سەنئەتنىڭ باشقا بارلىق ئالاھىدىلىكلىرىنى ئۆزىدە مەجەسسەملەشتۈرىدۇ. شۇنداقتىمۇ ئۇ پەن-تېخنىكا بىلەن زىچ بىرلىشىپ كەتكەنلىك ھەمدە تۇرمۇشنى ۋاستىلىك (ئېكران ئارقىلىق) ئەكس ئەتتۈرۈش ئالاھىدىلىكى بىلەن تىياتىر سەنئىتىدىن پەرقلىنىدۇ. شۇڭا بۇ ئۇقۇملارنى ئومۇملاشتۇرۇپ «سەھنە ئەسەرلىرى» دەپ ئاتاشقا بولمايدۇ. ئاتاشقا توغرا كەلسە «ئۇنىۋېرسال سەنئەت» دەپ ئاتىسا مۇۋاپىق بولىدۇ. چۈنكى ئۇنىۋېرسال سەنئەت ئىچىدە دراماتورگىيە (تىياتىر) سەنئىتىمۇ، كىنو-تېلېۋېزىيە سەنئىتىمۇ، شۇنىڭدەك رەسساملىق، ھەيكەلتاراشلىق، نەققاشلىق، ئويمىچىلىق، بېزەكچىلىك قاتارلىق نۇرغۇن سەنئەت شەكىللىرى بار.