ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىيات تارىخى

تۈزگۈچىلەر: غەيرەتجان ئوسمان، ئەشرەپ ئابدۇللاھ

مەھمۇد قەشقەرى (؟20 / 1019 — ؟4 / 1113)نىڭ تولۇق ئىسمى مەھمۇد ئىبنى ئەل ھۈسەيىن ئىبنى مۇھەممەد ئەل كاشغەرى . مەھمۇد قەشقەرى قەشقەر (كونىشەھەر ناھىيىسىنىڭ) ئوپال يېزىسى ئازىق (بۇ كەنت كېيىنچە قۇمباغ دېگەن نام بىلەن ئاتالغان) كەنتىدە قاراخانىيلار خانلىقىنىڭ خان جەمەتىگە مەنسۇپ ئائىلىدە تۇغۇلغان ، ئوتتۇرا ۋە ئالىي مەلۇماتنى قەشقەردىكى مەكتەپلەردە ئالغان . كېيىنچە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى داڭلىق شەھەرلەرگە بېرىپ ، ئۇ يەردە ئوقۇپ ، داۋاملىق بىلىم ئاشۇرغانلىقى پەرەز قىلىنىدۇ . مەھمۇد قەشقەرى قاراخانىيلار خانلىقىغا تەۋە يېزا – قىشلاقلار ، شەھەر – بازارلارنى ، ئۇرۇق – قەبىلە ، ئايماقلارنى تەخمىنەن ئون نەچچە يىل ئايلىنىپ ، مول تىل ۋە فولكلور ماتېرىياللىرىنى توپلاپ ، ئاندىن ئاغدادقا بېرىپ ، مىلادىيە (1077 – 1072 – يىللىرى «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» («تۈركىي تىللار دىۋانى») ناملىق ئەسەرنى يېزىپ چىققان . بۇ كىتابنىڭ ئەسلىي نامى «كىتابۇ دىۋانى لۇغەت تۈرك» دۇر .

«دىۋان»غا تەخمىنەن 7500 پارچىدىن ئارتۇق سۆزلەم (سۆز ۋە ئىبارە) ، 242 پارچە شېئىر – قوشاق ، 200 پارچىگە يېقىن ماقال – تەمسىل ، 10 نەچچە پارچە ئەپسانە ، رىۋايەت ۋە داستان ، ئېپوسلاردىن پارچە كىرگۈزۈلگەن . تىلشۇناس مەھمۇد قەشقەرى سۆزلەم ، ماقال – تەمسىل ۋە قوشاق (داستان ، ئېپوسلاردىن پارچىلار بۇنىڭ ئىچىدە)لارنى ئۇيغۇر تىلىدا بېرىپ ، ئۇلارنى ئەرەب تىلىدا ئىزاھلىغان ، مۇنداقچە ئېيتقاندا ، ئالىم كىتابىنى ئەرەب تىلىدا يازغان .
مىلادىيە ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن باشلاپ ئەرەب ئىمپېرىيىسى ، بولۇپمۇ ئۇنىڭ مەركىزى باغدادتا تۈركىي تىللىق خەلقلەرنىڭ تەسىرى كۈچىيىشكە باشلىغانىدى . بۇنىڭ نەتىجىسىدە «تۈركىي تىل بىلەن ئەرەب تىلى بەيگىگە چۈشكەن ئىككى ئاتتەك تەڭ چېپىپ كېتىۋاتقان» ھالەت شەكىللەنگەن ، مەرىپەتپەرۋەر ئالىم مەھمۇد قەشقەرى ئەرەبلەرنىڭ «ئۆز دەردىنى ئېيتىشى ۋە تۈركىي تىللىق خەلقلەرگە يېقىش ئۈچۈن ئۇلارغا تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىشتىن ياخشىراق يول يوق» ئىكەنلىكىنى كۆزدە تۇتۇپ ، يۈكسەك مەسئۇلىيەتچانلىق تۇيغۇسىنىڭ ئىلھامى بىلەن بۇ كاتتا ئەسەرنى يېزىپ چىققان .

ئەردەم تىلە ئۆگرەنىپەن بولما كۈۋەز ،
ئەردەمسىزىن ئۆگۈنسە ئەڭمە گۈزە ئەگەر .

[ئىلىم – ھېكمەت ئىزدە ، ئۆگىنىشتىن چېكىنمە ، غادايما ، بىرەر نەرسىنى ئۆگەنمەيلا ئۆزىنى بىلىمدان كۆرسىتىپ ماختىنىدىغان كىشى سىناقتا ھودۇقۇپ قالىدۇ .]

ئالغىل ئۆگۈت مەندىن ئوغۇل ئەردەم تىلە .
بويدا ئۇلۇغ بىلگە بولۇپ بىلكىڭ ئۇلە .