ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىيات تارىخى

تۈزگۈچىلەر: غەيرەتجان ئوسمان، ئەشرەپ ئابدۇللاھ

ئەھمەد يۈكنەكىنىڭ تولۇق ئىسمى ئەدىب ئەھمەد بىننى مەھمۇد يۈكنەكى . ئۇ تەخمىنەن قاراخانىيلار خانلىقىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىدە ياشىغان . ئۇ ئەما شائىر بولۇپ ، ئۇنىڭدىن «ئەتەبەتۇلھەقايىق» (ھەقىقەتلەر بوسۇغىسى) ناملىق داستان مىراس قالغان . بۇ ئەسەرنىڭ يەنە «ھىبەتۇلھەقايىق» (ھەقىقەتلەر سوۋغىسى) دېگەن نامىمۇ بولغان .
شائىر ئۆز ئەسىرىنى «تۈركىي كىتاب» دەپ ئاتىغان . ئەدىب ئەھمەدتىن كېيىنرەك ئۆتكەن ئەمىر ئارسلان خوجاتارقان دېگەن كىشى ئەسەرنىڭ ئاخىرىغا يازغان ئىلاۋىسىدە مۇنداق ئۇچۇرنى قالدۇرغان :

تامامى ئەرۇر كاشغەر تىلى بىلە ،
ئايتمىش ئەدىب رىققاتى دىل بىلە ،
ئەگەر بىلەسە كاشغەر تىلىن ھەر كىشى ،
بىلۇر ئول ئەدىبنىڭ نەكىم ئايتمىشى .

«ئەتەبەتۇلھەقايىق» 14 باب ، 484 مىسرادىن تەركىب تاپقان . ئۇنىڭغا كېيىنرەك باشقىلار تەرىپىدىن يەنە ئۈچ پارچە شېئىر قوشۇلۇپ 512 مىسراغا يەتكەن .
داستاندا بىلىم ، ئەخلاق ، ئادالەت توغرىسىدىكى قاراشلار چىرايلىق بەدىئىي تىل ۋە مۇكەممەل شېئىرىي شەكىل ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن .
شائىر بىلىم ، ئىلىم – مەرىپەتنىڭ ئورنى ، رولى قاتارلىق مەسىلىلەر توغرىسىدا چوڭقۇر ، ئوبرازلىق پىكىر قىلغان بىلىگدىن ئەرۇرمەن ، سۆزۈمگە ئۇلا ،
بىلىگلىككە يا دوست ئۆزۈڭنى ئۇلا .

بىلىگ بىرلە بولنۇر سائادەت يولى ،
بىلىگ بىل ، سائادەت يولىنى بۇلا .

باھالىغ دىنار ئول بىلىگلىك كىشى ،
بۇ جاھىل بىلىگسىز باھاسىز بېشى .

بىلىگلىك بىلىگسىز قاچان تەڭ بولۇر ،
بىلىگلىك تىسى ئەر ، جاھىل ئەر تېشى .

سۆڭەككە يىلىگتەگ ئەرەنگە بىلىگ ،
ئەرەن كۆركى ئەقىل ئول سۆڭەكنىڭ يىلىگ .

[بىلىمدىن سالاي دوست سۆزۈم ئۇلىنى ،
تۇتۇپ ماڭ بىلىملىك كىشى قولىنى .

ئېچىلغاي بىلىمدە سائادەت يولى ،
بىلىم ئالكى ئاچقىن بەخت يولىنى .

باھالىغ دىنار ① «دىنار — ئالتۇندىن ياسالغان پۇل .» دۇر بىلىملىك كىشى ،
بىلىمسىز ناداننىڭ باھاسىز بېشى .
بىلىملىك ، بىلىمسىز قاچان تەڭ تۇرار ،
بىلىملىك ئايال – ئەر ، نادان ئەر – چىشى .

سۆڭەككە يىلىگ تەگ ، ئادەمگە بىلىم ،
ئەركۆركى ئەقىلدۇر ، سۆڭەكنىڭ يىلىگ .]

شائىر داستاندا ئەخلاق مەسىلىسى توغرىسىدا كۆپ توختالغان . ئۇ ئىلىم – مەرىپەتكە ، بىلىم ئېلىش ئۈچۈن تىرىشقان كىشىلەرگە ، مەردلىك ، كەمتەرلىك ، كۆيۈمچانلىق ، ئادالەتلىك ، ئىنسانپەرۋەرلىك قاتارلىق ئىنسانىي خىسلەتلەرگە قىزغىن مەدھىيە ئوقۇيدۇ . بىلىمسىزلىك ، توخۇ يۈرەكلىك ، قاباھەتلىك ، تەكەببۇرلۇق ، ۋاپاسىزلىق ، خەسىسلىك ، ئاچ كۆزلۈك قاتارلىق ئىللەتلەرنى قاتتىق ئەيىبلەيدۇ . ① «ئەھمەد يۈكنەكى ، «ئەتەبەتۇلھەقايىق» ، مىللەتلەر نەشرىياتى ، 1980 – يىل نەشرى .»