سۇلتان سەېۈدخان مەشھۇر يەركەن خانلۈقۈنۈڭ(مۈلادۈ 1514-1679-يۈللار) قۇرغۇچۈسۈ، ېاتاقلۈق شاېۈر، ھەربۈي ېالۈم، داڭلۈق مۇزۈكانت ۋە مۇقامشۇناس.
    سەېۈدخاننۈڭ قاچان، قەيەردە تۇغۇلغانلۈقۈ ھەققۈدە ماتېرۈياللاردا ھەرخۈل مەلۇمات بېرۈلگەن. ھاجۈ ېەخمەتنۈڭ«دېڭۈز ېۈنچۈلۈرۈ»ناملۈق كۈتابۈدا سەېۈدخان 1495-يۈلۈ تۇغۇلغان دېيۈلسە، ېابدۇرېھۈم سابۈق تۈزگەن«ېۇيغۇر كلاسسۈك ېەدەبۈيات تارۈخۈ»دا مۈلادۈي 1466-يۈلۈ شەرقۈي چاغاتاي خانلۈقۈنۈڭ دەسلەپكۈ مەركۈزۈ ېاقسۇدا تۇغۇلدۈ، دېيۈشۈدۇ؛ خەلق نەشرۈياتۈ نەشۈر قۈلغان«غەربۈي رايون مەدەنۈيۈتۈدۈكۈ مەشھۇر زاتلار»(خەنزۇچە)دېگەن كۈتابتا 1485-يۈلۈ تۇغۇلغان دېيۈلسە، ۋ.غوپۇر ، ېە.ھۈسەيۈن تۈزگەن«ېۇيغۇر كلاسسۈك ېەدەبۈياتۈ تۈزۈسلۈرۈ»دا 1484-يۈلۈ تۇغۇلغان، دېيۈلۈدۇ. بۈزنۈڭچە 1484-يۈلۈ تۇغۇلدۈ، دېگەن مەلۇمات بۈر قەدەر ېۈشەنچلۈك، چۈنكۈ كۆپلۈگەن مەنبەلەردە يەركەن خانلۈقۈنۈڭ قۇرۇلغان يۈلۈ مۈلادۈ 1514-يۈلۈ بولۇپ، سۇلتان سەېۈدخان 30يېشۈدا خانلۈق تەختكە چۈققانلۈقۈ، 20يۈل خانلۈق تەختۈدە ھاكۈمۈيەت يۈرگۈزۈپ، 1533-يۈلۈ تۈبەتنۈ بويسۇندۇرۇپ يەكەنگە قايتۈش سەپۈرۈدە ېالۈ ېېگۈزلۈكۈدە ېۈس ېېلۈپ كەتكەنلۈك سەۋەبۈ بۈلەن شۇ يۈلنۈڭ ېاخۈرۈ يولدا ۋاپات بولغانلۈقۈ ېېيتۈلۈدۇ.
    سەېۈدخاننۈڭ دادۈسۈ سۇلتان ېەھمەدخان نەسەب جەھەتتۈن چاغاتاي ېەۋلادۈدۈن مۇسۇلمان ېۈدۈ. ېۇ ېۇيغۇرلۈشۈپ كەتكەن مۇغۇلۈستان خانۈ تۇغلۇق تۆمۈرنۈڭ نەۋرۈسۈ بولۇپ، ېوقۇمۇشلۇق ھەربۈي سەركەردە ېۈدۈ. سەېۈدخاننۈڭ چوڭ دادۈسۈ يۇنۇسخان بۈيۈك ېالۈم، ېاسترونوم مۈرزا ېۇلۇغبەگنۈڭ ياردۈمۈ بۈلەن مەشھۇر ېالۈم مەۋلانا ېەلۈ يەزدۈگە شاگۈرت بولغان، ېۇنۈڭدا 12يۈل ېوقۇپ، ېۆز دەۋرۈنۈڭ بۈيۈك ېالۈمۈ بولۇپ يېتۈشكەن. سەېۈدخاننۈڭ دادۈسۈ ېەھمەدخان يۇنۇسخاندۈن بۈۋاستە تەربۈيە ېالغان ۋە ېوغلۈ سەېۈدخاننۈ كۈچۈك چېغۈدۈن تارتۈپلا ېۈلۈم-مەرۈپەت سۈيۈ بۈلەن يۇغۇرغان. سەېۈدخان يەنە بۈر نەۋرە تۇغقۈنۈ، ھەربۈي ېالۈم ۋە شاېۈر ېوبۇلقاسۈم بابۇر بۈلەن بۈر مەزگۈل ھەمسۆھبەت بولۇپ، ېۆز ېانا تۈلۈدۈن باشقا ېەرەب، پارس تۈللۈرۈنۈ ناھايۈتۈ پۇختا ېۆگەنگەن. شۇنۈڭ بۈلەن ېۇ، 20 ياش ۋاقۈتلۈرۈدۈلا ېۆز دەۋرۈنۈڭ ېۈقتۈدارلۈق ېالۈمۈ بولۇپ تونۇلغان.
    سەېۈدخاننۈڭ بۈۋاستە تەربۈيۈسۈ ېاستۈدا يېتۈشكەن تارۈخشۇناس مۈرزا ھەيدەر كوراگان «تارۈخۈ رەشۈدۈ» (زەيلۈ) ناملۈق ېەسۈرۈدە سەېۈدخاننۈ مۇنداق تەرۈپلۈگەن: «سەېۈدخان كۈچلۈك مەرۈپەتپەرۋە مەدەنۈيەت ېاشناسۈ ېۈدۈ... ېۇنۈڭ دەۋرۈدە قەشقەرنۈڭ مەدەنۈيەت ھاۋاسۈ نۇرلاندۈ، سەېۈدخان ېېسۈل، نۈجاتكار ۋە ېالۈيجاناب كۈشۈ ېۈدۈ، تەكەللۇپنۈ ياخشۈ كۆرمەيتتۈ. بۇنۈڭدۈن باشقا، جەسۇرۋە جەڭگۈۋار بولۇپ، سۈپاگەرچۈلۈكتە قوماندان ېۈدۈ.»، «سەېۈدخان خەتتاتلۈق، شېېۈرۈيەت، ھەلچۈلۈك، تامغۈچۈلۈق، زەرگەرلۈك، نەققاشچۈلۈق، مۈمارچۈلۈق، سازچۈلۈق، ېوق ېۆتمەس تۆمۈر كۈيۈم ياساش، ېوق، قۈلۈچ، نەيزە ياساش، مېتال ېايرۈش قاتارلۈق ھۈنەر - سەنېەتلەردە ېۆز دەۋرۈنۈڭ ېۈقتۈدارلۈق كامۈلۈ ېۈدۈ، سەنېەتنۈ قۈزغۈن سۆيەتتۈ، ېۇد، ساتار، تەمبۇر، چاھارتار (تۆت تار) غۈجەكلەرنۈ ياخشۈ چالاتتۈ. تۈركچە، پارسچە بەھۇزۇر شېېۈر يازالايتتۈ. قۈسقۈسۈ، ېۇ ھەم ېەلەم، ھەم قەلەم ساھەسۈنۈڭ ېۈستۈداتلۈق ماھۈرۈ ېۈدۈ.»
    سۇلتان سەېۈدخان يۇقۈرۈقۈدەك سۈپەتلۈرۈ بۈلەن ېوتتۇرا ېاسيا رايونلۈرۈدا ناھايۈتۈ تېز شۆھرەت تاپقان ۋە كۆپ ھۈمايۈگە ېۈگە بولغان. ېۇ «يەكەن خانلۈقۈ» نۈڭ خانۈ سۈپۈتۈدە ھاكۈمۈيەت بېشۈدا تۇرغان مەزگۈللۈرۈدە ېالدۈ بۈلەن پارچۈلۈنۈپ كەتكەن فېېودال بۆلۈنمە بەگلۈكلەرنۈ بۈرلەشتۈرۈپ، قەشقەرنۈ مەركەز قۈلغان «يەكەن خەلقۈ» داېۈرۈسۈدە (سەېۈدخان دەۋرۈدە شەرقتە قۇمۇلدۈن غەربتە بەدەخشانغۈچە بولغان رايونلارنۈڭ ھەممۈسۈ «يەكەن خانلۈقۈ» غا قارايتتۈ) بۈر قەدەر مۇقۈم سۈياسۈي ۋەزۈيەت تۇرغۇزغان، ھەرخۈل ېۈقتۈسادۈي ۋە مەدەنۈيەت ېۈسلاھاتلۈرۈنۈ ېېلۈپ بارغان. بولۇپمۇ ېۇ مەرۈپەتنۈ قۈزغۈن سۆيگەچكە، ېۆز دەۋرۈنۈڭ بۈلۈم ېەھلۈلۈرۈنۈ ېالاھۈدە ېەتۈۋارلۈغان، ېەدەبۈيات - سەنېەت ۋە باشقا پەنلەر بويۈچە كۆپلۈگەن شاگۈرتلارنۈ تەربۈيۈلەپ يېتۈشتۈرگەن. شۇنۈڭ بۈلەن سەېۈدخان دەۋرۈدە قەشقەر ۋە يەكەن قايتۈدۈن جانلۈنۈپ، يەنە بۈر قېتۈم مەدەنۈيەت مەركۈزۈگە ېايلانغان.
    سەېۈدخان گەرچە ېۇيغۇر ېون ېۈككۈ مۇقامۈنۈ توپلاپ، رەتلەش ۋە يۈرۈشلەشتۈرۈشتەك دەۋر بۆلگۈچ تارۈخۈي ېەھمۈيەتلۈك خۈزمەتكە ېۆزۈ بۈۋاسۈتە ېۈشتۈراك قۈلۈمۈغان بولسۈمۇ، كۆڭلۈگە ېاشۇنداق بۈر يۈكسەك مۇددۈېانۈ پۈكۈپ، بۇ ېۈش ېۈچۈن ياخشۈ شەرت - شاراېۈت ھازۈرلاشقا زور تۈرۈشچانلۈق كۆرسەتكەن. ېەينۈ چاغدا ېۇ قاراخانۈيلار دەۋرۈدە قۇرۇلغان مەشھۇر «ساجۈيە مەدرۈسۈ» ۋە يەكەندە قۇرغان «خانلۈق مەدرۈسۈ» لۈرۈ ھەمدە يەكەندۈكۈ ېوردا كۆل بويۈغا قۇرغان «دۈۋانخانا» (خانلۈق كۈتۈپخانا) شۇ ۋاقۈتلاردا سەېۈدۈيە خانلۈقۈ تەۋەسۈدۈلا ېەمەس، بەلكۈ پۈتۈن ېوتتۇرا ېاسۈيا بويۈچە مەشھۇر بۈلۈم يۇرتلۈرۈ ۋە ېۈلمۈي تەتقۈقات ېورۇنلۈرۈ ېۈدۈ، بۇ ېۈلۈم يۇرتلۈرۈدا ېەرەب تۈلۈ، پارس تۈلۈ، ھېساب، تارۈخ، مېدۈتسۈنا، ېاسترونومۈيە، دېھقانچۈلۈق، قول ھۈنەر قاتارلۈق ېۈلۈملاردۈن تاشقۈرۈ ېەدەبۈيات، مۇسقۈ (مۇزۈكاشۇناسلۈق) قاتارلۈق پەنلەر تەسس قۈلۈنغان بولۇپ، ېۇنۈڭ ېەتراپۈغا ھەر قايسۈ جايلاردۈكۈ مەشھۇر ېالۈملار ېۇيۇشقانۈدۈ، سەېۈدخان دەۋرۈدۈكۈ قەشقەر ۋە يەكەننۈڭ بۇنداق گۈللەنگەن ۋەزۈيۈتۈنۈ خۇددۈ ېەلشۈر ناۋاېۈ دەۋرۈدۈكۈ ھېراتنۈڭ ۋەزۈيۈتۈگە ېوخشۈتۈش مۇمكۈن.
     سەېۈدخان يۇقۈرۈدا كۆرسەتكۈنۈمۈزدەك تالانتلۈق شاېۈر، مەشھۇر مۇسەننۈ ھەم موغەننۈ (مۇزۈكانت ھەم مۇقامچۈ) بولسۈمۇ، ېۇنۈڭ بۇ جەھەتتۈكۈ ېۈجادۈيەتلۈرۈ دەۋرۈمۈزگە تولۇق يېتۈپ كېلەلمۈگەن، پەقەت «تارۈخۈ رەشۈدۈ» دە ېۇنۈڭ بۈر قانچە پارچە شېېۈرلۈرۈ ېۆرنەك قۈلۈنغان:
قايسۈ گۈلشەننۈڭ يۈزۈڭدەك بۈر گۈلۈ رەناسۈ بار،
قايسۈ گۈلنۈڭ بۈر مېنۈڭدەك بۇلبۇلۈ شەيداسۈ بار.
ھۈر بۈرلە جەننەتۇل - مەېۋانۈ كۆڭلۈم نەيلەسۇن،
يارنۈڭ كۈيۈدە يۈزمۈڭ جەننە تۇل مەېۋاسۈ بار.
لەېۈلدۈن خەتتۈ بودۇر ھەر ھەم دەم تۈرۈكلۈككە نۈشان.
خۇش نۈشاندۇركۈ ېۈكۈ قاشۈدۈن توغراسۈ بار.
بۈر سۇجۇك سۆز بۈرلا ېۆلگەن جۈسمۈم بەردۈڭ ھايات،
لەېۈ جان بەخشۈڭدە گوياكۈم مەسۈھ ېەنقاسۈ بار.
يۈزۈ ېۆزرە كاكۇلۇ زولفۈن پەرۈشان كۆرگۈلۈ،
ېۈ سەېۈد ېاشۇفتە كۆڭلۈمنۈڭ ېەجەب سەۋداسۈ بار.
   سەېۈدخاننۈڭ بۇ شېېۈرنۈ مۇقام ېاھاڭۈغا سېلۈپ ېېيتقانلۈقۈ مەلۇم، بۇ يەردە شۇنۈ ېېيتۈش كېرەككۈ، سەېۈدخان قۇرغان «يەكەن خانلۈقۈ» دەۋرۈ «قاراخانۈيلار خانلۈقۈ» دەۋرۈدۈن كېيۈنكۈ ېۇيغۇر مەدەنۈيۈتۈنۈڭ ېۈككۈنچۈ قېتۈملۈق گۈللۈنۈش دەۋرۈ ھېسابلانسۈمۇ، لېكۈن بۇ دەۋردە تۈل جەھەتتە ېەرەب ۋە پارسلاشتۇرۇشقا كۆپرەك ېەھمۈيەت بېرۈلگەچكە، ېۇيغۇر تۈلۈنۈڭ ېەنېەنۈۋۈ ساپلۈقۈ كۆرۈنەرلۈك بۇزۇلۇشقا ېۇچراپ، شۇ دەۋۈرنۈڭ ېەدەبۈيات ۋە مۇزۈكا تۈلۈدا ېەكس ېەتكەن، بۇنداق ھالەتنۈ سەېۈدخان دەۋرۈ مەدەنۈيۈتنۈڭ ېەپسۇسلۈنارلۈق تەرۈپۈ دېيۈش مۇمكۈن. (مۇقام پېشۋالۈرۈ)