موللا مۇسا سايرامۈ ۋە ېۇنۈڭ «تارۈخۈ ېەمۈنيە»سۈ موللا مۇسا سايرامۈ(موللا مۇسا بۈنۈنۈ موللا ېە يسا خوجا سايرامۈ)1836- يۈلۈ 8-ېا ينۈڭ 23-كۈ نۈ ېاقسۇ ۋۈلايۈتۈدۈكۈ باي ناھۈيسۈگە تەۋە سايرام رايوننۈڭ ېانۈقۈز كەنتۈ تو غايلا مەھەللۈسۈدە (ھازۈرقۈ توخسۇن يېزۈسۈ ېانۈقۈز كەنتۈ توغايلا مەھەللۈسۈ) بۈردۈنۈ ېۆلۈما ېاېۈلۈسۈدە دۇنياغا كەلگەن .
ېۇ يېقۈنقۈ زاماندۈكۈ يۇرتۈمۈز دۈن چۈققان ېۇلۇغ ېالۈم ۋە دۈنۈ ېۆلۈما ، موللا مۇسا سايرامۈ 1847-يۈلۈ 9-ېايدا ، دادسنۈڭ تەشەببۇسۈ بۈلەن كۇچادۈكۈ ساقساق مەدۈرسۈدە ېۇقۇيدۇ . ېۇ يەردە ېۇيغۇر ېالۈمۈ موللا ېوسمان ېاخۇننۈڭ تەربۈيسۈدە ېەدەبۈيات ، تارۈخ ، كالۈندارچۈلۈق ، ېاگرو بۈېولوگۈيە ،جوغراپۈيە ، ېاسترونومۈيە ، گۈرامماتۈكا ، ماتۈماتۈكا ، ۋە ېۈسلامۈيەت پەنلۈرۈنۈ ېۇقۇيدۇ . ېەرەب ، فارۈس ، ېوردو تۈللۈرنۈ ېۆگۈنۈپ ، ېاز ۋاقۈت ېۈچۈدۈلا زور ېۇتۇق قازۈندۇ . 1854-يۈلۈ موللا مۇسا سايرامۈ مەكتەپنۈ پۈتتۈرۈپ،بايغا قايتۈپ كېلۈدۇ ۋە سايرام مەدۈرسۈدە مۇدەرۈسلۈك قۈلۈدۇ .
موللا مۇسا سايرامۈ XIXېەسۈرنۈڭ 80- يۈللۈرۈدۈن باشلاپ بۈر قاتار ېۈلمۈ ېۈجادۈي ېەمگەك بۈلەن شۇغۇللۈنۈپ ، بۈر مۇنچە ېەسەرلەرنۈ يېزۈپ چۈقۈدۇ . ېۇ يازغان ېەسەرلەر ېۈچۈدە<<تەزكۈرەتۇل ېەۋلۈيا>>(ېەۋلۈيالار تەزكۈرسۈ)، <<دەر بايان ېەسھەبۇلكەف>>(ېەسھەبۇلكەف ھەققۈدە بايان)، <<تارۈخۈ ېەمۈنيە>>، <<تارۈخۈ ھەمۈدۈيە>>، <<قەسسۈدە ېۈي سۈدۈق>> ، <<غەزەليات>>، <<سالامنامە>>قاتارلۈق تارۈخ ، ېەدەبۈياتقا ېاېۈت ېەسەر لەر بار .
<<تارۈخۈ ېەمۈنيە>>1903-يۈلۈ يېزۈلغان،1904-يۈلۈ روسۈيۈنۈڭ تاتارۈستان(داغۈستان) ېاپتۇنۇم جۇمھۇريۈتۈنۈڭ قازان شەھۈردۈكۈ<<مەدۈرسەېۈي ېۇلۇم>>مەتبەسۈدە بېسۈلغان. كېيۈن بۇ نادۈر ېەسەر قازان شەھۈردە بېسۈلغان نۇسخۈسقا ېاساسەن 1988-يۈلۈ11-ېايدا ېاپتۇنۇم رايونۈمۈزدا نەشۈرقۈلۈندۈ.
بۇ ېەسەر دە يەتتە شەھەر ھەقۈقدە شۈنجاڭنۈڭ يېقۈنقۈ زامان تارۈخۈ تەپسۈلۈ سۆزلەنگەن بولۇپ ، زۈمۈنۈمۈز دا بۇلۇپ ېۆتكەن چوڭ-كۈچۈك تارۈخۈ ۋە قەلەر ، چۈڭگۈزخان ېۈستۈلاسۈدۈن كۈيۈنكۈ ېوتتۇرا ېاسۈياغا ھۈكۈمرانلۈق قۈلغان چاغاتاي ۋە ېۇنۈڭ ېەۋلاتلۈرۈ ھەققۈدۈكۈ شۈنجاڭ تارۈخۈ،تۇغلۇق تۈمۈرخان ۋە ېۇنۈڭ ېۇيغۇرلاشقان ېەۋلاتلۈرۈنۈڭ ھەرقايسۈ جايلاردۈكۈ ھاكۈميەت يۈرگۈزۈش تارۈخۈ، بۇتەرەپلەرگەېۆتكەن نەمەنگانلۈق خوجۈلۈلارنۈڭ سەېۈدۈيە خانلۈقۈنۈ ېاغدۇرۇش يولۈدۈكۈ سۈيقەستلۈك ھەركەتلۈرۈ ھەم ېۇلارنۈڭ ھاكۈميەتنۈ قولغا كۈرگۈزۋالغانلۈقۈ توغۈرسۈدا، ھۈدايتۇللا ېشان ېۆلگەندۈن كېيۈن ېۇنۈڭ ېەۋلاتلۈرۈ ېوتتۇرسۈدا يۈزبەرگەن يۈغلۈقلار، ېشان-سوپۈلارنۈڭ ېۇيغۇر خەلقۈنۈ جاھالەتتە قالدۇرۇش يولۈدا ېېلۈپ بارغان ېستېلاچۈلۈق ېۇرۇشلۈرۈ، مانجۇ ېۈستۈبدا-تۈغا قارشۈ قوزغالغان ، رەھمۈتۇللا بەگ، ېەسمۈتۇللا بەگ باشچۈلۈقۈدۈكۈ ېۈچتۇرپان <<جۈۈگدە يېغلۈقۈ>>قاتارلۈقلار توغۈرسۈدا مەلۇمات بېرۈدۇ .
يېقۈنقۈ زامان ېۇيغۇر مەدەنۈيتۈگە زور تۆھپۈلەرنۈ قوشقان ، يېقۈنقۈ زامان ېۇيغۇر ېالۈمۈ موللا مۇسا سايرامۈ بۈزگە قۈممەتلۈك مەدەنۈيەت مۈراسلۈرۈنۈ قالدۇرۇپ ھۈجۈريە1335-يۈلۈ ماھۈ جامادۈ ېاخۈردا(1917-يۈلۈ4-ېايدا) ، 81يېشۈدامەڭگۈلۈك ېۇيقۇغا سەپەر قۈلۈدۇ. شۇيۈلۈ ماھۈ شەۋۋالدا(6-ېاي)،ېۇنۈڭ تۇققانلۈرۈ ۋە يۇرۈتداشلۈرۈ قەشقەرلۈك مەشھۇر نەققاش ۋە تامچۈ يۈسۈپ ېۇستام دۈگەن كۈشنۈ تەكلۈپ قۈلۈپ،ھازۈرقۈ ېاناقۈز ېۆستۈڭۈ بويۈدا موللا مۇساسايرامۈنۈڭ ېۈگۈز گۈمبۈزنۈ تۈكلەپ،ېۇنۈڭ يېنۈغايۈزكۈشلۈك بۈر مەسچۈت بۈنا قۈلۈدۇ،بۇگۈمبەز بۈلەن مەسچۈت ېاتالمۈش<<مەدەنۈيەت زورېنقۈلابۈ>> دەۋۈردە تامامەن بۇزۇلۇپ تۈزلۈندۇ ۋە بۈرقۈسۈم نادان كۈشلەر ېۇنۈڭ ېورنۈغا چوشقا قوتۈنۈ سېلۈپ چوشقا باقۈدۇ!! <<مەدەنۈيەت زورېنقۈلابۈ>>دۈن كېيۈن بۇمەسچۈت بۈلەن گۈمبەز قايتاسېلنۈپ ېەسلۈگە كەلتۈرۈلدۇ .