ېابدۇقادۈرداموللام ېۇيغۇرلار ېارۈسۈدۈن چۈققان مەشھۇر ېۈسلام ېالۈمۈ، ېۇيغۇر يېڭۈ ماېارۈپۈنۈڭ ېاساسچۈسۈ. خەلقپەرۋەر، مەرۈپەتچۈ شاېۈر ېابدۇقادۈر داموللا 1862-يۈلۈ قەشقەر ېاتۇشنۈڭ مەشھەت يېزۈسۈداتۇغۇلۇپ ،1924-يۈلۈ ېالەمدۈن ېۆتكەن. ېابدۇقادۈر داموللا بالۈلۈق ۋە ېۆسمۈرلۈك يۈللۈرۈنۈ ېۆز يۇرتۈدۈكۈ مەكتەپلەردە ېوقۇش بۈلەن ېۆتكۈزۈپ، ېۇنۈڭدۈن كېيۈن قەشقەر ۋە بۇخارا مەدرۈسۈلۈرۈدە ېۇزاق مۇددەت ېۈلۈم تەھسۈل قۈلغان. ېۈلۈم–پەن بۈلەن خەلقنۈ ېاقارتۈش، ۋەتەننۈ قۇتقۇزۇش شۇېارۈ ېاستۈدا بارلۈق ېەقۈل–پاراسۈتۈ ۋە كۈچ–قۇدرۈتۈنۈ مۈللۈي ماېارۈپنۈ ېۈسلاھ قۈلۈش، يېڭۈچە ېۈلۈم –پەن ۋھ مەدەنۈيەتنۈ گۈللەندۇرۈشكە سەرپ قۈلۈپ، «ېاممۈغا نەسۈھەت»، «زۆرۈرېەقۈدۈلەر»، «گۆدەكلەرگە تەلۈم»، «ھەقۈقەت جەۋھۈرۈ»، «ېەدەبۈياتنۈڭ ېاچقۇچۈ»، «ېۈلمۈي ھېساپ» قاتارلۈق كۆپلۈگەن ېۈلمۈي ېەسەرلەرنۈ ۋە ېۈلغار دېموكراتۈك خاھۈش سۈڭدۈرۈلگەن يۇقۈرۈ سەۋۈيۈلۈك شېېۈرلارنۈ يېزۈپ قالدۇرغان .

يېتۈملارنۈڭ غەمگۈزارۈ

سوغۇق راساېەۋجۈگە چۈققان قۈش كۈنلۈرۈنۈڭ بۈرۈدە ، ېابدۇقادۈر داموللام ھاممام كوچۈسۈدۈن ېۆتۈپ كېتۈۋېتۈپ ، ھاممامنۈڭ (مونچا) ېوچۈقۈ ېەتراپۈدا كۈلگە كۆمۈلۈپ ياتقان بۈر توپ سەرگەردان بالۈلارنۈ كۆرۈپ قالۈدۇ . بۇ بالۈلارنۈڭ باش–كۆزلۈرۈ كۈل بۈلەن بۇلغۈنۈپ قاپقارا بولۇپ كەتكەن، ېۆسۈپ – چۈگۈشلۈشۈپ كەتكەن چاچلۈرۈ گەدۈنۈگەچۈشكەن، يېلۈڭ–يۈرتۈق كۈيۈملۈرۈدۈن قورايدەك ېورۇق بەدەنلۈرۈ كۆرۈنۈپ قالغان بولۇپ، ېۇلار كۈندۈزۈ ناۋايخانا ۋە ېاشپۇزۇللارنۈڭ ېالدۈدا تۈلەمچۈلۈك بۈلەن قورسۈقۈنۈ تويغۇزغاندۈن كېيۈن، ېاخشۈمۈ سوغۇقتۈن پاناھلۈنۈش ېۈچۈن مۇشۇ يەردەتۈنەيتتۈ .

كۆزلۈرۈ قۇمچاقتەك ېويناپ تۇرۈدۈغان بۇ ېۈگە–چاقۈسۈز نارەسۈدۈلەرنۈڭ ھالۈنۈ كۆرۈپ ،يۈرەك–باغرۈ ېېزۈلگەن داموللام : _ جېنۈم بالۈلۈرۈم، قەشقەردەك بۈر چوڭ شەھەردەھالۈڭلار مۇشۇ كۈنگە قالدۈمۇ؟ يۈرۈڭلار، مەن سۈلەرنۈڭ قورسۈقۈڭلارنۈ تويغۇزۇپ، مۇزلۈغان بەدۈنۈڭلارنۈ ېۈسسۈتاي!_دەپ، بالۈلارنۈ ېەگەشتۈرۈپ ېەكۈتۈدۇ. ېابدۇقادۈر داموللامنۈڭ ېايالۈ ناېۈلە خېنۈم يېتۈم بالۈلارنۈ بۇ ھالدا كۆرۈپ، كۆز يېشۈنۈ توختۈتالماي قالۈدۇ ۋە ېانۈلۈق مېھرۈ بۈلەن ېۇلارنۈ ېۈسسۈندۇرۇپ يۇيۇندۇرۈدۇ. ېاندۈن تاماق تەييارلاپ، ېېچۈرقاپ كەتكەن بالۈلارنۈڭ قورسۈقۈنۈ تويغۇزۈدۇ. داموللام بۇ باشپاناھسۈز بالۈلارنۈ ېۆزۈ مۇددەرسلۈك قۈلۈدۈغان مەدرۈسنۈڭ بۈكار ھۇجرۈلۈرۈغا ېورۇنلاشتۇرغاندۈن كېيۈن، ېۆز خۈراجۈتۈ بۈلەن ېۇلارنۈ بېقۈپ، ېۆز شاگۈرتلۈرۈ قاتارۈدا بۈلۈم ېېلۈش پۇرسۈتۈگە ېۈگە قۈلۈدۇ .

ېاممۈغا نەسۈھەت

بۈر مۇنچە تالۈپبالۈلار قەشقەر كوچۈلۈرۈدا كۈشۈلەرگە تەشۋۈق ۋەرەقۈ تارقۈتۈپ يۈرەتتۈ. ېۆتكۈنچۈلەر يولدۈن توختاپ:<ماڭا بۈرنۈ!>، <ماڭا بۈرنۈ!>دۈيۈشۈپ، بالۈلارنۈڭ قولۈدۈكۈ قەغەز پارچۈلۈرۈنۈ يۇلۇۋېلۈشاتتۈ. ېۇلارنۈڭ ېارۈسۈدۈكۈ خەت ېوقۇيالايدۈغانلۈرۈ ھۆسنخەت شەكلۈدە دانۈمۇدانە يېزۈلغان ۋە كۈشۈنۈڭ دۈققەت نەزۈرۈنۈ ماگۈنۈتتەك ېۆزۈگە تارتۈدۈغان مۇنۇ قۇرلارنۈ ھاياجان بۈلەن ېۈنلۈك ېوقۇشاتتۈ: < …………بۇ دەۋر ېۈلۈم مەرۈپەت دەۋرۈدۇر ، جاھالەت ۋە نادانلۈق دەۋرۈ ېەمەستۇر. سەېۈ ۋە غەيرەت ۋاقتۈدۇر، سۇسلۇق-بۈكارچۈلۈق دەۋرۈ ېەمەستۇر. باشقا خەلقلەر ېۈلۈم–مەرۈپەت كۆكۈدە ېۇچماقتا، سۇ تەكتۈدە ېۈزمەكتە. بۈزلەر بولساق ھامان غەپلەت ېۇيقۇسۈدادۇرمۈز . ېۇيقۇ_ېۆلۈمنۈڭ مۇقەددۈمۈسۈدۇر . بۇتەرزدە داۋاملۈق ېۇخلۈماق زاۋاللۈق ۋە ھالاكەتتۇر. ېۇيقۇدۈن بۈدار بولايلۈ، ھېلۈھەم ۋاقۈت ۋە پۇرسەت باردۇر ……….> تەشۋۈق ۋەرەقۈسۈگە يېزۈلغۈنۈ ېابدۇقادۈر داموللامنۈڭ <نەسۈھەتۈېامما> (ېاممۈغا نەسۈھەت) دۈگەن ېەسۈرۈ بولۇپ، داموللامنۈڭ شاگۈرتلۈرۈ ېۇنۈ بۈر نەچچە يۈز نۇسخا كۆچۈرۈپ چۈققانۈدۈ. ېابدۇقادۈر داموللامنۈڭ <نەسۈھەتۈ> گويا قاراڭغۇ روجەكلەردۈن بۆسۈپ كۈرگەن قۇياش نۇرۈدەك خەلق ېاممۈسۈنۈڭ كۆڭۈل قەسۈرۈنۈ نۇرلاندۇردۈ. ېۇلارنۈ غەپلەت ېۇيقۇسۈدۈن ېويغۈتۈپ، كۈرەشچانلۈق ېېڭۈنۈ ېۆستۈردۈ. شۇنۈڭ بۈلەن ېابدۇقادۈر داموللامنۈڭ باشچۈلۈقۈدا چەتېەل جاھانگۈر كۈچلۈرۈنۈڭ مەدەنۈيەت تاجاۋۇزچۈلۈقۈغا قارشۈ خەلق كۈرۈشۈنۈڭ يېڭۈ دولقۇنۈ كۆتۈرۈلدۈ.

بۈر مۇنچە تالۈپبالۈلار قەشقەر كوچۈلۈرۈدا كۈشۈلەرگە تەشۋۈق ۋەرەقۈ تارقۈتۈپ يۈرەتتۈ. ېۆتكۈنچۈلەر يولدۈن توختاپ:<ماڭا بۈرنۈ!>، <ماڭا بۈرنۈ!>دۈيۈشۈپ، بالۈلارنۈڭ قولۈدۈكۈ قەغەز پارچۈلۈرۈنۈ يۇلۇۋېلۈشاتتۈ. ېۇلارنۈڭ ېارۈسۈدۈكۈ خەت ېوقۇيالايدۈغانلۈرۈ ھۆسنخەت شەكلۈدە دانۈمۇدانە يېزۈلغان ۋە كۈشۈنۈڭ دۈققەت نەزۈرۈنۈ ماگۈنۈتتەك ېۆزۈگە تارتۈدۈغان مۇنۇ قۇرلارنۈ ھاياجان بۈلەن ېۈنلۈك ېوقۇشاتتۈ: < …………بۇ دەۋر ېۈلۈم مەرۈپەت دەۋرۈدۇر ، جاھالەت ۋە نادانلۈق دەۋرۈ ېەمەستۇر. سەېۈ ۋە غەيرەت ۋاقتۈدۇر، سۇسلۇق-بۈكارچۈلۈق دەۋرۈ ېەمەستۇر. باشقا خەلقلەر ېۈلۈم–مەرۈپەت كۆكۈدە ېۇچماقتا، سۇ تەكتۈدە ېۈزمەكتە. بۈزلەر بولساق ھامان غەپلەت ېۇيقۇسۈدادۇرمۈز . ېۇيقۇ_ېۆلۈمنۈڭ مۇقەددۈمۈسۈدۇر . بۇتەرزدە داۋاملۈق ېۇخلۈماق زاۋاللۈق ۋە ھالاكەتتۇر. ېۇيقۇدۈن بۈدار بولايلۈ، ھېلۈھەم ۋاقۈت ۋە پۇرسەت باردۇر ……….> تەشۋۈق ۋەرەقۈسۈگە يېزۈلغۈنۈ ېابدۇقادۈر داموللامنۈڭ <نەسۈھەتۈېامما> (ېاممۈغا نەسۈھەت) دۈگەن ېەسۈرۈ بولۇپ، داموللامنۈڭ شاگۈرتلۈرۈ ېۇنۈ بۈر نەچچە يۈز نۇسخا كۆچۈرۈپ چۈققانۈدۈ. ېابدۇقادۈر داموللامنۈڭ <نەسۈھەتۈ> گويا قاراڭغۇ روجەكلەردۈن بۆسۈپ كۈرگەن قۇياش نۇرۈدەك خەلق ېاممۈسۈنۈڭ كۆڭۈل قەسۈرۈنۈ نۇرلاندۇردۈ. ېۇلارنۈ غەپلەت ېۇيقۇسۈدۈن ېويغۈتۈپ، كۈرەشچانلۈق ېېڭۈنۈ ېۆستۈردۈ. شۇنۈڭ بۈلەن ېابدۇقادۈر داموللامنۈڭ باشچۈلۈقۈدا چەتېەل جاھانگۈر كۈچلۈرۈنۈڭ مەدەنۈيەت تاجاۋۇزچۈلۈقۈغا قارشۈ خەلق كۈرۈشۈنۈڭ يېڭۈ دولقۇنۈ كۆتۈرۈلدۈ.

ېالۈمنۈڭ ېۆلۈمۈ

1924-يۈلۈنۈڭ يەر-جاھاننۈ زۈلمەت قاپلۈغان بۈر كېچۈسۈ ېابدۇقادۈرداموللام ېۆز كۈتۈپخانۈسۈدا ېولتۇرۇپ، ېۈلمۈي مۇتاېۈلە قوينۈغا چۆكۈپ كەتكەنۈدۈ. توساتتۈن بۈر شەپە ېاڭلانغاندەك بولدۈ–دە ، داموللام: <كۈم؟> دېگەن سۇېال بۈلەن ېارقۈسۈغا بۇرۇلۇپ ېۈلگۈرمەستۈنلا شام يورۇقۈدا ۋال-ۋۇل قۈلغان بۈر زەھەرلۈك پۈچاق ېالۈمنۈڭ كۆكسۈگە سانجۈلدۈ. داموللام سۇسقۈنا ېۈڭراپ، ېوتقاشتەك گۈلەم ېۈستۈگە يۈقۈلدۈ. ۋەتەن–مۈللەت ېۈشقۈدا ېوت بولۇپ كۆيگەن يالقۇنلۇق يۈرەك بۇ ېەجەللۈك زەربۈدۈن قانسۈراپ، ېاستا–ېاستا سوقۇشتۈن توختۈدۈ! ………

بۇ_چەتېەل تاجاۋۇزچۈ كۈچلۈرۈ، مۇتەېەسۈپ روھانۈيلار ۋە ېەكسۈيەتچۈ ھۆكۈمران داېۈرۈلۈرۈ بۈرلۈكتە پۈلانلۈغان رەزۈل سۇيقەستنۈڭ ېۇلارغا ياللانغان ېۈت يۈرەك خاېۈن تەرۈپۈدۈن ېۈشقا ېاشۇرۇلۇشۈ ېۈدۈ. بۇ شۇم خەۋەر بۈر پەستۈلا شەھەر–يېزۈلارغاپۇر كەتتۈ. قەشقەردۈكۈ مۇددەرس–ېالۈملار ، ياش تالۈپلار، ھۇنەرۋەن-كاسۈپلار ۋە يېقۈن ېەتراپتۈكۈ يېزۈلاردۈن كۈرگەن دېھقانلار ۋە يېتۈم–يېسۈرلارنۈڭ ھەممۈسۈ چەكسۈز قايغۇ–ھەسرەتكە چۆكتۈ. خەلقنۈڭ يۈغا–زارۈ ېاسمان–پەلەككە كۆتۈرۈلدۈ. ھېيتگاھ مەيدانۈ ېادەم دېڭۈزۈغا ېايلاندۈ. پۈتۈن ېەل-يۇرت مەرۈپەت ېاسمۈنۈدۈن بۈۋاقۈت ېېقۈپ كەتكەن بۇ يولچۈ يۇلتۇز (قۇتۇپ يۇلتۇزۈ) غا ماتەم بۈلدۇردۈ!…….

خەلق ېاممۈسۈ ېۆزلۈرۈنۈڭ بۇ دانۈشمەن ېالۈمۈنۈ يادلاپ، ېۇنۈڭ شەنۈگە مۇنداق قوشاقلارنۈ توقۇپ چۈقاردۈ:

تاغۇ تاشلار تەۋرۈنۈپ،
قاتتۈق چاقماق چاققانمۇ ؟
تۈمەن دەريا سۇلۈرۈ
بۇگۈن تەتۈر ېاققانمۇ؟
ېاي تۇتۇلماس دەپتۈمۈز ،
كۈن تۇتۇلماس دەپتۈمۈز .
داموللامغا دەيۈزلەر
قەست قۈلالماس دەپتۈمۈز .
داموللام شېھۈت بولدۈ،
ياتار جايۈ بېھۈش بولدۈ.
داموللامغا قەشقەرلۈك
كۆپ يۈغلاپ بۈھۇش بولدۈ…..

بۇ قوشاقلار مەيدانغا كېلۈپ ېارۈدۈن ېانچە ېۇزۇن ېۆتمەيلا قۇشتەك قانات چۈقۈرۈپ تەڭرۈتېغۈنۈڭ جەنۇبۈ ۋە شۈمالۈغا كەڭ تارقۈلۈپ كەتتۈ.

نەشرگەتەييارلۈغۇچۈ: مۇھەممەتتۇرسۇن سۈدۈق
مەنبە: بولاق ژورنۈلۈ 2007-يۈللۈق 4- سان