بېقىندى كۆرسىتىش سۆزلەرنىڭ باغلىنىش ئۇسۇللىرى

سۈزۈك

بېقىندى كۆرسىتىش سۆزلەرنىڭ باغلىنىش ئۇسۇللىرى





تىلىمىزدىكى سۆزلەر جۈملىدە بەلگىلىك گىرامماتېكىلىق، شەكىلدە باغلىنىپ كەلسە، بىر قىسم سۆزلەر تەڭداش مۇناسىۋەتتە، كۆپ قىسمى بېقىندىلىق مۇناسىۋەتتە كېلىدۇ. بېقىندى باغلىنىشتا كەلگەن سۆزلەرنىڭ باغلىنىش مۇناسىۋىتى تەڭداش باغلىنىشتا كەلگەن سۆزلەردىن كۆپ سالماقنى ئىگىلەيدۇ. بېقىندى باغلىنىشتا كەلگەن سۆزلەر جۈملە تەركىبىدىكى سۆزلەرنىڭ ياكى سۆز بىرىكمىلىرىنىڭ بېقىنداش ۋە بېقىندۇرۇش مۇناسىۋىتىنىڭ ئوخشاش بولماسلىقىغا ئاساسەن، كېلىشىش باغلىنىش، چىرمىشىش باغلىنىش، باشقۇرۇش باغلىنىش ۋە يانداش باغلىنىشتىن ئىبارەت تۆت خىل باغلىنىش مۇناسىۋىتىدە كېلىدۇ.

1. كېلىشىش باغلىنىش. بېقىندى سۆز، بېقىندۇرغۇچى سۆز پەقەت ئىگە - خەۋەرلىك مۇناسىۋېتىدە كېلىپ، ئىگە قايسى شەخستە كەلسە خەۋىرىمۇ ماس ھالدا شۇ شەخستە كېلىدۇ ھەم ئىگە باش كېلىشتە كېلىپ، باشقا كېلىشلەرنىڭ قوشۇمچىلىرى بىلەن تۈرلەنمەيدۇ. مەسىلەن: ئۇ كەتتى، بۇ جۈملىدىكى سۆزلەر ئىگە - خەۋەرلىك مۇناسىۋىتىدە كېلىپ، «ئۇ» دېگەن بېقىنغۇچى، «كەتتى» دېگەن بېقىندۇرغۇچى سۆزگە بېقىنىپ كەلگەن، بېقىندۇرغۇچى سۆزگە بېقىنىپ جۈملىنىڭ ئىگىسى بىرىنچى شەخىس بىرلىگىدە كەلسە «كەتتى» دېگەن خەۋىرىمۇ ئوخشاشلا بىرىنچى شەخىسنىڭ بىرلىك ھالىتىدە كەلگەن.

2. چىرمىشىش باغلىنىش. بىقىندا باغلىنىشتىكى بىر قىسىم سۆزلەر ئېنىقلىغۇچى، ئېنىقلانغۇچى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتتە باغلىنىپ كېلىپ، چىرمىشىش مۇناسىۋىتىدە كېلىدۇ ھەم ئېنىقلغۇچىسى ئىگىلىك كېلىش قوشۇمچىسى − «نىڭ» بىلەن تۈرلىنىدۇ.

مەسىلەن: قەشقەرنىڭ ئانارى، بۇنداق باغلىنىشتا «قەشقەر» دېگەن سۆز ئىگىلىك كېلىش قوشۇمچىسى − «نىڭ» بىلەن تۈرلىنىپ، «ئانار» دېگەن خەۋەرنى ئېنىقلاپ كەلگەن.

قىسمەن ھاللاردا جۈملە تەركىبىدىكى بېقىنغۇچى سۆز بېقىندۇرغۇچى سۆزگە بېقىنىپ، بېقىنغۇچى سۆز تەركىبىدىكى ئىگىلىك كېلىش قوشۇمچىسى − «نىڭ» چۈشۈپ قالىدۇ.

مەسىلەن: پەيزاۋات قوغۇنى، بۇنداق باغلىنىشتا «پەيزاۋات» دېگەن بېقىنغۇچى سۆز «قوغۇنى» دېگەن بېقىندۇرغۇچى سۆزگە قوشۇلۇپ كەلگەندە بېقىنغۇچى سۆز تەركىبىدىكى ئىگىلىك كېلىش قوشۇمچىسى − «نىڭ» چۈشۈپ قالغان.

3. باشقۇرۇش باغلىنىش. بۇنداق باغلىنىشتا بېقىنغۇچى سۆز باش ۋە ئىگىلىك كېلىشتىن باشقا كېلىشلەرنىڭ قوشۇمچىلىرى بىلەن تۈرلىنىپ كېلىدۇ. مەسىلەن: قەشقەردىن كەلدىم، بۇ جۈملىدە بېقىنغۇچى سۆز «قەشقەر» چىقىش كېلىش قوشۇمچىسى − «دىن» بىلەن تۈرلىنىپ، «كەلدىم» دېگەن خەۋەرگە بېقىنغان، ئۈرۈمچىگە بارغان، بۇ جۈملىدە بېقىنغۇچى سۆز − «ئۈرۈمچى» يۆنىلىش كېلىش قوشۇمچىسى − «گە» بىلەن تۈرلىنىپ، «بارغان» دېگەن خەۋەرگە بىقىنغان، قەشقەردە كۆرگەن، بۇ جۈملىدە بېقىنغۇچى سۆز − «قەشقەر» ئورۇن - پەيت كېلىش قوشۇمچىسى − «دە» بىلەن تۈرلىنىپ، «كۆرگەن» دېگەن خەۋەرگە بىقىنغان.

4. ياندىشىش باغلىنىش. بۇنداق باغلىنىشتا بېقىنغۇچى سۆز بېقىندۇرغۇچى سۆزگە ئورۇن تەرتىپ بۇيىچە ھەم ھېچقانداق باغلىغۇچىنىڭ ھەم كېلىش قوشۇمچىسىنىڭ ياردىمىسىزلا باغلىنىپ كېلىدۇ. مەسىلەن: ئېگىز بىنا، بۇنداق باغلىنىشتا ئىككى سۆز ئورۇن تەرتىپى بۇيىچە باغلىنىپ كەلگەندىن سىرت، ھىچقانداق باغلىغۇچى ۋە كېلىش قوشۇمچىلىرىنىڭ ياردىمىسىزلا باغلىنىپ كەلگەن. ئومۇمەن، بېقىنغۇچى ۋە بېقىندۇرغۇچى سۆز ئىگە - خەۋەرلىك مۇناسىۋىتىدە كېلىپ، شەخس سان بىلەن تۈرلىنىپ، بېقىنغۇچى سۆز باش كېلىشتە كەلسە، بۇنداق باغلىنىش يولىنى چوقۇم كېلىشىش باغلىنىشتا كەلگەن دەپ ھۆكۈم قىلىش كېرەك. بېقىنغۇچى سۆز ئىگىلىك كېلىش قوشۇمچىسى − «نىڭ» بىلەن تۈرلىنىپ كەلسە، بۇنداق باغلىنىش يولىنى چوقۇم چىرمىشىش باغلىنىشتا كەلگەن دەپ ھۆكۈم قىلىش كېرەك. قىسمەن ھاللاردا ئىگىلىك كېلىش قوشۇمچىسى − «نىڭ» چۈشۈپ قالىدۇ.

بېقىنغۇچى سۆز باش ۋە ئىگىلىك كېلىشتىن باشقا كېلىشلەرنىڭ قوشۇمچىسى بىلەن تۈرلىنىپ كېلىدۇ، بۇنداق باغلىنىش يولىنى چوقۇم باشقۇرۇش باغلىنىشتا كەلگەن دەپ ھۆكۈم قىلىش كېرەك. بېقىنغۇچى ھىچقانداق كېلىش قوشۇمچىسى بىلەن تۈرلەنمەي، سۆزلەرنىڭ ئورۇن - تەرتىپى بۇيىچە باغلىنىپ كەلسە، بۇنداق باغلىنىش يولىنى چوقۇم ياندىشىش باغلىنىشتا كەلگەن دەپ ھۆكۈم قىلىش كېرەك