ئىتالىيە مۇنازىرەا يىغىندىكى ئۇيغۇر تىلى(داۋامى) - ئەتتىرگۈل تارخ بلوگى

<< ئىتالىيەدىكى مۇھاكىمە يىغىنىدا - ئۇيغۇر تىلى | باش بەت | ئاپپاق خوجا ۋە جاللات خىنىم >>

2011-03-31

ئىتالىيە مۇنازىرەا يىغىندىكى ئۇيغۇر تىلى(داۋامى) - [تىل- يېزىق]

版权声明：转载时请以超链接形式标明文章原始出处和作者信息及本声明
 logs/113169989.html

باسك دۆلىتى ۋە باسك تىلى

باسكلار ئىسپانىيەدىكى كاتالانلاردىن قالسا، مىللى مەدەنىيىتى ۋە پۈتۈنلىكىنى پۈتۈن كۈچى بىلەن قوغداۋاتقان يەنە بىر ئاساسى ئاز سانلىق مىللەت. بۇلارنىڭ رايونى خۇددى كۈردلەرگە ئوخشاشلا بىر نەچچە دۆلەتكە چېچىلىپ كەتكەن. لېكىن، كۈردلەردىنمۇ تەلەيلىك ھالدا، پەقەت ئىسپانىيە ۋە فرانسىيەنىڭ تۇتاشقان بىر يېرىدە بۇ ئىككى دۆلەتنىڭ بىر پارچىسى بولۇپ تۇرىدۇ. مەيلى فرانسىيەنىڭ جەنۇبىدىكى باسك رايونى ياكى ئىسپانىيەنىڭ شىمالىدىكى رايون بولسۇن، باسكلار رايونىنىڭ ئىسمى باسك دۆلىتى ۋە ئىككىلا دۆلەتنىڭ خەرىتە ۋە بارلىق رەسمى، غەيرى رەسمى ھۈججەتلەردە رايون ئىسمى بىلەن ئەمەس باسك دۆلىتى دېگەن ئىسم بىلەن ئاتىلىدۇ. ئىككى دۆلەتتىكى باسك دۆلىتىنى بىرلەشتۈرسە يۈرەك شەكلىگە كېلىدۇ.
خۇددى كاتالونىيەگە ئوخشاشلا، باسك دۆلىتى ئىسپانىيە پادىشاھلىقىنىڭ بىر ئاپتونوم رايونى ۋە ئۆز ئالدىغا پارلامىنتى، سىياسى كېڭىشى، دۆلەت بايرىقى، دۆلەت گىربى بولىدۇ.80–يىلىدىن ئېتىبارەن، ئۆز ئالدىغا ھۆكۈمىتى بولۇپ، باجنىڭ پەقەت بەش پىرسەنتىنى ئىسپانىيەگە بېرىدۇ، قالغىنىنى ئۆزى باشقۇرىدۇ. مۇستەقىل ساقچى سېستىمىسى، مائارىپ-مەدەنىيەت تۈزۈلمىسى، ساقلىق قۇرۇلمىسى بولۇپ، بۇ جەھەتلەردە ئىسپانىيەگە بېقىنمايدۇ. كۆپ پارتىيەلىك دېموكىراتىك تۈزۈم بويىچە، ئاساسلىق پارتىيەلەردىن ئونغا يېقىن بولۇپ، باسك مىللى پارتىيىسى ناھايىتى مۇھىم ئورۇننى ئىگەللەيدىغان چوڭ سىياسى پارتىيە ھېساپلىنىدۇ.

باسك دۆلىتى دېگەن ئىسىمنىڭ ئەسلى مەناسى باسك تىلى دۆلىتى دېگەننى بىلدۈرىدىغان بولۇپ، بۇنداق ئۆز تىلىنى دۆلەت ئىسمى قىلغان دۆلەتتىن يەنە باشقىسى بولمىسا كېرەك. بۇ ئىسىم ئىسپانىيە ۋە فرانسىيەلەردە نۇرغۇن مۇنازىرە قوزغىغان بولسىمۇ، ئاخىرى يەنىلا ئىككىلا دۆلەتتە مەزكۇر ئىسىمنى باسكلار ئولتۇراقلاشقان يەتتە ئۆلكىگە نام قىلىپ بېكىتكەن. بۇ ئىسىم قوزغىغان مۇنازىرە، تالاشلاردىنلا، باسك تىلىنىڭ قانچىلىك قوغدىلىۋاتقىنىنى كۆرۈۋېلىش تەس ئەمەس. باسكلار ئۈچۈن، خۇددى باشقا مىللەتلەرگە ئوخشاشلا، مۇستەقىل بىر تېرىتورىيە پۈتۈنلىكىگە ئېرىشىش ئىنتايىن مۇھىم ئىش. لېكىن، بۇنىڭدىنمۇ مۇھىم بولغىنى ئۆز ئانا تىلىغا قىل قوندۇرماسلىق ۋە پۈتۈن جان-جېنى بىلەن تىلىنىڭ ئىسپانىيەدىكى ئورنىنى قوغداشتۇر.

فرانسىيەدىكى ئۈچ ئۆلكە ۋە ئىسپانىيەدىكى تۆت ئۆلكىدە ئاساسلىق ئولتۇراقلاشقان باسكلار جەمئى ئۈچ مىليون بولۇپ، ئىسپانىيە ئاھالىسىنىڭ بەش پىرسەنتىنى ئېگەللەيدۇ. ئوتتۇرىچە كىرىمى ياۋروپا ئىتتىپاقى ئوتتۇرىچە كىرىمىدىن ئېشىپ كەتكەن باسك دۆلىتى ئىسپانىيەدىكى ئەڭ باي رايون ھېساپلىنىدۇ. ئاساسلىق كىرىمى يېڭى تېخنىكا ۋە ماشىنا-ئايروپىلان سانائەت ساھەسىدىن كېلىدۇ. باسك دۆلىتى يەنە ئىسپانىيەدىكى ئەڭ شەھەرلەشكەن رايوندۇر.

رايون تىلى باسك تىلى ۋە ئىسپان تىلى بولۇپ، تىل باشقۇرۇش سېستىمىسى كاتالونىيەگە بەك ئوخشاپ كەتمەيدۇ. بۇ رايوندا بەزى مەكتەپلەر پۈتۈنلەي باسكچە ۋە بەزىلىرى تامامەن ئىسپانچە بولۇپ، ئوقۇغۇچىلار تاللاش ئەركىنلىگە ئىگە. ئالى مەكتەپلەرمۇ ئوخشاش شەكىلدە تىل پەرقى بويىچە ئايرىلىدۇ. ئىسپانچە مەكتەپلەردە باسك تىلى ۋە باسكچە مەكتەپلەردە ئىسپانچە قوشۇمچە ئۆتۈلىدۇ. يوللاردىكى بارلىق ۋىۋىسكىلار، بارلىق رەسمى ۋە غەيرى رەسمى ھۈججەتلەر، پىلاكاتلار باسكچە ۋە ئىسپانچە يېزىلىدۇ. يىغىندا سۆز ئالغان باسك ناتىقىمىزنىڭ بايانىچە، ھازىر بارغانسېرى باسك ئوقۇغۇچىلار ئالى مەكتەپ تاللىغىنىدا ئىسپان تىلىدىكى ئۇنىۋېرسىتلارنى تاللاۋېتىپتۇ. بىز بۇنىڭ سەۋەبىنى ئىسپانچىنىڭ ۋە ئىسپانىيەنىڭ مۇھىم ئورنىدىنمۇ دەپ سورىغىنىمىزدا، پەقەت ئىسپان تىلىدىكى ئۇنىۋېرسىتلاردا سرتتىن كېلىدىغان چەتئەللىك ئوقۇغۇچىلار كۆپ، ئۆز-ئارا تونۇشۇپ، پىكىر ئالماشتۇرۇپ، دۇنيا قارىشىنى كېڭەيتىش ئۈچۈن دەپ جاۋاپ بېرىلدى. ئۇنىڭ چۈشەندۈرۈشىچە، باشلانغۇچ ۋە ئوتتۇرا مەكتەپلەرنى باسك تىلىدا ئوقۇغاندىن كىيىن، ئالى مەكتەپنى بولسىمۇ باسك مۇھىتىدىن نېرىراق ئوقۇش باسك ياشلار ئۈچۈن مۇھىم ئىش ئىكەن. بولمىسا، تامامەن ئۆز مۇھىتى، ئۆز مىللىتى، ئۆز رايونى ۋە ئۆز كىشىلىرى دائىرىسىگە قاپلىنىپ قېلىپ، دۇنيا قارىشى تار بولۇپ قالىدۇ دەپ قارايدىكەن. باسك ئۇنىۋېرسىتلىرىغا كېلىدىغان چەتئەللىك ئوقۇغۇچىلار ناھايىتى ئاز بولۇپ، ئۇلار بىلەن بىللە ئوقۇپ، پىكىرلىشىدىغان ۋە ئوخشىمىغان مائارىپ سېستىمىسىنى سېلىشتۇرىدىغان ئىمكانىيەت ئاز ئىكەن. باشلانغۇچ ۋە ئوتتۇرا مەكتەپلەرنى پۈتۈنلەي باسك تىلىدا ئوقۇپ، ئالى مەكتەپنى ئىسپانچە ئوقۇشتا قىينىلامدۇ دەپ سورىغان سوئالىمىزغا، ”ياق، باسك ئوقۇغۇچىلار ئالى مەكتەپكە بارغىچە ئۆز تىلىدىن باشقا يەنە ئىسپان تىلىنى پىششىق ئۈگىنىپ ماڭىدۇ. شۇڭا ئىسپانچە ئۇنىۋېرسىتتا ھېچقانداق قىينالمايدۇ“ دەپ جاۋاپ بېرىلدى. ھالبۇكى يۇقىرىدا ئېيتقىنىمىزدەك، كاتالونىيە رايونىدا، باشلانغۇچ ۋە ئوتتۇرا مەكتەپلەردە ئىسپانچە باشقا ئېنگىلىزچە ۋە فرانسۇزچە تىللارغا ئوخشاش تاللاشقا بولىدىغان چەتئەل تىلى سۈپىتىدە ئۆتىلىدىكەن ۋە ھېچقانداق ئىسپانچە مەكتەپ يوق ئىكەن.
ترەنتىن ئاپتونوم رايونى ۋە نېمىسلار

ئىتالىيەنىڭ ئەڭ شىمالى ئۇچىغا جايلاشقان كىچىككىنە كەلگەن ترەنتىن شىمالدا ئاۋىسترىيە بىلەن، شەرقتە سلوۋىنىيە بىلەن چىگرىلىنىدۇ. ئاھالىسى بىر مىليوندىن ئاشىدىغان بۇ رايون ئىتالىيەنىڭ رەسمى قوش تىللىق رايونى بولۇپ، ئىتالىيان ۋە نېمىس تىلى رايون تىلى ھېساپلىنىدۇ.

ترەنتىن ئەسلىدە 1919-يىلىغا قەدەر ئاۋىسترىيە ئىمپىرىيىسىگە تەۋە ئىدى. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ئاياقلاشقاندىن كىيىن، ئۇرۇشتا يېڭىلگەن ئاۋىسترىيە پارچىلىنىپ، چىگرا رايون ترەنتىن ئىتالىيەگە بۆلۈپ بېرىلدى. ئىتالىيەدىكى فاشىست ھۆكۈمەت بۇ رايوننى ئىتالىيانچىلاشتۇرۇشقا كۆپ ئۇرۇنغان بولسىمۇ، ئەمما بۇ ئانچە ئىشقا ئاشمىدى. بۇنىڭ بىلەن ناھايىتى زور تۈركۈمدە ئىتالىيان كۆچمەنلىرىنى بۇ رايونغا يۆتكىدى. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كىيىنمۇ ترەنتىن يەنىلا ئىتالىيەگە تەۋە بولۇپ تۇرىۋەردى. لېكىن ئىتتىپاقداش كۈچلەر ئىتالىيەگە بۇ رايوننىڭ ھەقىقى مەنادىكى ئاپتونوم ھوقۇقىغا ئىگە بولۇشىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ۋەزىپىسىنى مەجبۇرى تاڭدى. كۆچمەن ئىتالىيانلار ۋە باشقىلارنىڭ زور تۈركۈمدە بۇ رايونغا كېلىپ، نېمىسلارنىڭ ئازلاپ كېتىشى يەرلىك خەلقنىڭ قاتتىق قارشىلىقىنى قوزغىدى ۋە 60-يىللاردا ئىتالىيان ھۆكۈمىتىگە قارشى تېرور ھۇجۇملىرى ئېلىپ بېرىلدى. پەقەت 1972-يىلىغا كەلگەندە بۇ رايون رەسمى تۈردە ئاپتونوم ھوقۇقىغا ئېرىشىپ، ئەدلىيە ۋە مەمۇرى ئىشلار، شۇنداقلا ئىقتىسادى ساھەلەرنىڭ ھەممىسى يەرلىك ھۆكۈمەتنىڭ قولىغا ئۆتتى.

بۈگۈنكى كۈندە بۇ رايون ئاھالىسىنىڭ 62% ئىتالىيانچە سۆزلىشىدۇ ۋە قالغان قىسمى نېمىسچىنى ئانا تىلى ئورنىدا قوللىنىدۇ. يىغىنغا ۋەكىل بولۇپ كەلگەن نېمىس قىزنىڭ دىيىشىچە، ترەنتىندە يەنە بىر تۈركۈم مىللى سىياسى گۇرۇپپىلار بولۇپ، ئىتالىيە ھۆكۈمىتىگە قارشى ئىكەن ۋە ھەتتا بۇ رايوننىڭ ئىتالىيەدىن ئايرىلىپ چىقىشىنى تەشەببۇس قىلىدىكەن. بۇ رايوننىڭ باشقا ئىتالىيە ئاپتونوم رايونلىرىدىن پەرقى يەنە ئۇلارنىڭ ئۆز ئالدىغا ئايرىم، ئىتالىيە گراژدانلىرىنىڭكىگە ئوخشىمىغان، بىنەپشە رەڭلىك كىملىكى بار ئىكەن. ترەنتىنلىك نېمىس قىز رىمدا ئېراسمۇس(خەلقئارا ئوقۇغۇچى ئالماشتۇرۇش پىروگراممىسى) ئوقۇغۇچىسى بولۇپ ئوقۇيدىكەن.

ترەنتىندە مەكتەپلەر خۇددى باسك دۆلىتىگە ئوخشاش، نېمىس تىلى مەكتىۋى ۋە ئىتالىيانچە مەكتەپلەر دەپ ئايرىلىدىكەن ۋە ئىككىلا تۈردىكى مەكتەپلەردە بۇ ئىككى خىل تىل مۇھىم ئورۇندا ئۆتىلىدىكەن. ئالى مەكتەپلەرمۇ تىل ئوخشىماسلىقىغا قاراپ بۆلۈنىدىكەن. لېكىن نېمىس تىلىدا ئوقۇغان ئوقۇغۇچىلارنىڭ تەڭدىن تولىسى ئاۋستىرىيە ۋە گىرمانىيەگە ئوخشاش نېمىس تىلى دۆلەتلىرىدە ئۇنېۋېرسىت ھاياتىنى تاماملايدىكەن.

خۇلاسە

شۇنداق قىلىپ، بۇ بىر نەچچە شاد-خوراملىق بايانات-نۇتۇقلاردىن كىيىن، نۆۋەت ماڭا كەلدى. ئەلۋەتتە، ئۆمرىدە ئۇيغۇر كۆرۈپ باقمىغان، ھەتتا ئۇيغۇرنىڭ نېمىلىكى، كىملىكىنىمۇ بىلمىگەن بۇ ئالى مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرى مېنىڭ نۇتۇقۇمنى شەپە چىقارماي تىپ-تنچ ئاڭلىدى. مەن نېمە دىيەلەيتتىم دەيسىز. يازغان ماقالەمنى ئوقۇدۇم دېگەندىن كۆرە، ئۇنى قويۇپ، رەسمى نۇتۇق سۆزلىدىم دېگىنىم بەكرەك توغرا. يىغىندىن كىيىن، بىر ئىلمى ماقالىلەر ئوپچە پايدىلىنىش تور بېتىگە ماقالەمنى فرانسۇزچە بىلىدىغانلارنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن قويدۇم. يىغىندىن كىيىن، ئەلۋەتتە، سوئاللارغا كۆمۈلۈپ كەتتىم.

يىغىننىڭ ئىككىنچى كۈنى چۈشتىن بۇرۇن، سارد تارىخىنى تەتقىق قىلىدىغان بىر تارىخچى بىزگە ئىلمى دوكلات بەردى. چۈشتىن كىيىن، شەھەرلىك تارىخ مۇزىيى كۆرگەزمە زالىدا، يىغىنغا كەلگەن ھەر بىر ۋەكىل ئۆز مىللىتىنىڭ مىللى ئالاھىدىلىكىنى كۆرسىتىدىغان مەدەنى بۇيۇملار كۆرگەزمىسى ئاچتى. مەنمۇ فرانسىيەدىكى بالىلار ئارىيەت بېرىپ تۇرغان ئۇيغۇر مىللى بۇيۇملىرىنى ئايرىم كۆرگەزمىگە قويدۇم. كەچتە، ھەر بىر مىللەت ۋەكىللىرى ئۆز مىللىتىنىڭ تىلىدا بىر پارچە شېئىر ئوقۇپ، ئاندىن بىر مىللىچە ناخشا-مۇزىكا ياكى ئۇسسۇل كۆرسىتىش تەلەپ قىلىندى. قايسى شېئىرنى تاللىغانلىقىمنى مېنىڭچە پەرەز قىلالايسىلەر. ئۇنى بىر كۈن ئاۋۋال فرانسۇزچە نۇسخسىدىن ئىتالىيانچىغا تەرجىمە قىلدى. مەن ئۇيغۇرچە ئوقۇدۇم، رىياسەتچى ئىتالىيانچە دېكلاماتسىيە قىلدى. ئەزەلدىن تۈزۈك ئۇسسۇل ئوينىيالمىغىنىم ئۈچۈن، ئۇيغۇرلارنىڭ ”ۋەتەندە باھار“ ناملىق مۇزىكىسىنى گارموشكىدا ئورۇنلاپ بەردىم.

بۇ ئۈچ كۈنلۈك پائالىيەتتە، بىردىنبىر ھەقىقى يىراقتىن كەلگەن مەن بولغىنىم ئۈچۈن (ئوتتۇرا ئاسىيا-جوڭگو)، نۇتۇقۇمنىڭ ۋە كۆرگەزمەمنىڭ باشقىلارنىڭ بۇ قەدەر قىزىقىشى ۋە ھەيرانلىقىنى قوزغىشىمۇ نورمال ئىدى. ئۆمرىدە تۇنجى قېتىم ئۇيغۇرلار ۋە ئۇلارنىڭ مەدەنىيىتى بىلەن تونۇشۇۋاتقان بۇ كىشىلەر ئۈچۈن، بۇ بىر ئۇنتۇلغۇسىز دەرس بولدى. ھەممەيلەن كېلىپ، ناھايىتى قىممەتلىك بىر قېتىملىق دەرس ئاڭلىغانلىقىنى ئېيتىپ، تەشەككۈرىنى بىلدۈرۈشتى. بۇ قېتىملىق يىغىننى ئورۇنلاشتۇرۇشقا قاتناشقان خەلقئارا ئاز سانلىق مىللەتلەر مەدەنىيىتىنى قانات يايدۇرۇش جەمىيىتىنىڭ رەئىسى كېلىپ مەن بىلەن كۆرۈشتى ۋە ئوغۇز ئوقۇغۇچىلار ئۇيۇشمىمىز بىلەن بىرلىشىپ، ئىتالىيەدە ئۇيغۇر مەدەنىيەت فېستىۋالى ئۆتكۈزۈشكە قىزىقىدىغانلىقىنى بىلدۈردى.

شۇنداق قىلىپ، بۇ قېتىملىق يىغىندىن سەل كۆڭلۈم يېرىم ئەمما يەنە مۇۋەپپىقىيەت مەمنۇنىيىتى بىلەن پارىژغا قايتىپ كەلدىم

مەنبە: http://www.saphawa.com/read.php?tid=389