«ئانا تىل ۋە ئىككىنچى تىل»

ھازىر دۇنيادا بىرنەچچە مىڭ خىل تىل بار. بۇ تىللارنىڭ ھەممىسى ئۆزىنى ئىشلىتىدىغانلار ئۈچۈن ئانا تىل ھېسابلىنىدۇ. تەتقىقات نەتىجىسىدىن قارىغاندا، بىر تىلنىڭ گىرامماتىكىلىق قۇرۇلۇشقا ئىگە مۇكەممەل تىل بولۇپ شەكىللىنىشى ئۈچۈن ئىككى-ئۈچ مىڭ يىل ۋاقىت كېتىدىكەن. شۇڭا، بۇ تىللارنىڭ چوڭ-كىچىك بولۇشىدىن قەتئىينەزەر ھەممىسى نەچچە مىڭ يىللىق تارىخقا ئىگە. بىر مىللەتنىڭ ئەقىل-پاراسىتى، مەدەنىيەت-سەنئىتى، ئۆرپ-ئادەتلىرى، سەرگۈزەشتلىرى ئۇنىڭ تىلىغا سىڭگەن بولىدۇ. تىل يېزىق ئارقىلىق خاتىرىلىنىدۇ. تىللار ئىنسانىيەتنىڭ كۆپ مەنبەلىك تىل سىستېمىسى ئېكولوگىيەسىنى شەكىللەندۈرىدۇ، شۇنداق بولغىنى ئۈچۈن، جانلىقلار كۆپخىللىقىنىڭ تەبىئەت ئېكولوگىيەسىگە پايدىلىق بولغىنىغا ئوخشاش تىل تۈرلىرىنىڭ كۆپ خىل بولۇشىمۇ ئىنسانىيەت تىل-مەدەنىيەت ئېكولوگىيەسىنىڭ تەرەققىياتىغا پايدىلىق بولىدۇ. شۇڭا، ھازىر تىل تەتقىقاتچىلىرى تىل ئېكولوگىيەسىنى خۇددى تەبىئەت ئېكولوگىيەسىنى قوغدىغانغا ئوخشاش زور كۈچ بىلەن قوغداش لازىم، دەپ قارايدۇ.

1999-يىلى بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى مائارىپ، پەن، مەدەنىيەت تەشكىلاتى ھەر يىلى 2-ئاينىڭ 21-كۈنىنى «دۇنيا ئانا تىل كۈنى» قىلىپ بەلگىلىگەن.

20-ئەسىرنىڭ ئاخىرىلىرىدىن باشلاپ ئىنسانلار بىلىم ئىگىلىكى ئاساس قىلىنغان ئۇچۇر دەۋرىگە قەدەم قويدى. بۇنىڭ بىلەن ھەر قانداق بىر ئانا تىل شەخسنىڭ ئالاقىلىشىش ئېھتىياجىنى قاندۇرالمايدىغان بولۇپ قالدى. بۇنىڭ بىلەن كىشىلەر ئىككىنچى بىر تىلنى ئۆگىنىشكە مەجبۇر بولدى. ئېلىمىز ۋە خەلقئارادا «قوش تىل» مائارىپى مەيدانغا كەلدى. بۇنىڭغا ئەگىشىپ ھەر خىل قاراشلارمۇ ئوتتۇرىغا چىقتى. مەسىلەن: يېقىندا ياپونىيەلىك تىلشۇناس يانگېن جۇلاڭ: «مەدەنىيەتنىڭ گۈللىنىش ۋە خارابلىشىش قائىدىسى» دېگەن ماقالىسىدە ئانا تىلنىڭ مۇھىملىقى توغرىسىدا ئالاھىدە توختالغان. ئېلىمىزدىكى تىلشۇناسلار «ئانا تىل بىر مىللەتنىڭ تەپەككۇر خاتىرىسى ۋە مەدەنىيەت ئىزناسى، مىللەت روھىنى تەشكىل قىلىدىغان ئاساسلىق ئامىل. ئانا تىلنىڭ راۋاجلىنىشى مەدەنىيەت تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ. شۇڭا، ھەر قانداق مىللەت ئۆزىنىڭ تىلىنى قىزغىن سۆيىدۇ، تىلنىڭ ساپلىقى، ساغلاملىقىنى قوغدايدۇ ھەم تىلنىڭ دەخلى - تەرۇزگە ئۇچرىشىغا يول قويمايدۇ» دەپ قارايدۇ.

ھازىر دۇنيادا ئىنسانلار قوللىنىۋاتقان تىللار نۇرغۇن بولسىمۇ، لېكىن قوللىنىش دائىرىسىگە قاراپ خەنزۇ تىلى، ئىنگلىز تىلى، رۇس تىلى، ئىسپان تىلى قاتارلىق 13 خىل تىل دۇنيا بويىچە ئاساسلىق تىل، دەپ قارىلىدۇ. بۇلارنىڭ ئىچىدە خەنزۇ تىلى، ئىنگلىز تىلى، رۇس تىلى قاتارلىق ئالتە خىل تىل ب د ت نىڭ خىزمەت تىلى سۈپىتىدە قوللىنىلىدۇ. شۇڭا، بۇ ئاساسلىق تىللار دۆلەتلەر ئارا ئىقتىساد، پەن - تېخنىكا، مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشنى ئىلگىرى سۈرۈشتە كۆۋرۈكلۈك رول ئوينايدۇ.

تەتقىقات نەتىجىلىرىگە قارىغاندا، ئانا تىل ۋە بىرەر چوڭ تىلنى ئۆگىنىش ئىجتىمائىي ئالاقىنى قويۇقلاشتۇرۇشقا پايدىلىق بولۇش بىلەن بىللە، ئادەم بەدىنىدىكى يوشۇرۇن ئىقتىدارنى جارى قىلدۇرۇشقا، شەخسلەرنىڭ، جۈملىدىن مىللەتنىڭ پىسخىك ساپاسىنى ئۆستۈرۈشكە پايدىلىق بولىدىكەن.

ئانا تىلنى ئۆگىنىش بىلەن ئىككىنچى تىلنى ئۆگىنىش بىر-بىرىگە قارىمۇ قارشى ئەمەس. بەش بارماقنى بىراقلا ئېغىزغا سالغىلى بولمىغىنىدەك بىر نەچچە تىلنى بىراقلا ئۆگەنگىلىمۇ بولمايدۇ. شۇڭا، ئالدى بىلەن، ئانا تىلنى پىششىق ئۆگىنىش ھەم شۇ ئاساستا ئىككىنچى تىلنى ئۆگىنىشنىڭ ئۈنۈمى ياخشى بولىدۇ. ھازىر تەتقىقاتچىلار «تىل پىكىر قىلىش قورالى بولغانلىقتىن، ئانا تىل ئاساسى پۇختا بولغاندىلا ئېنىق ۋە كۈچلۈك پىكىر قىلغىلى، ئىككىنچى تىلنى ئاسانراق ئۆگەنگىلى بولىدۇ. شۇڭا، ئىككىنچى تىلنى ئوبدان ئۆگىنىش ئۈچۈن، ئالدى بىلەن، ئانا تىلنى ياخشى ئۆگىنىش لازىم» دەپ قارىماقتا.

بالىلىق مەزگىل تىل ئۆگىنىشنىڭ ئالتۇن دەۋرى بولۇپ، بۇ چاغدا بالىلار ئانا تىلنى تېز ئۆگىنىدۇ. چۈنكى ئۇلار تىلنىڭ كېلىش-كەلمەسلىكى، توغرا ئىشلىتىلگەن-ئىشلىتىلمىگەنلىكى، سۆزنىڭ گىرامماتىكىلىق قۇرۇلمىسى، ئىبارىلەرنىڭ مەزمۇنى بىلەن كارى بولمايدۇ، باشقىلارنىڭ مەسخىرە قىلىشىدىنمۇ ئەنسىرىمەيدۇ. خەنزۇ تىلى ئېلىمىزدىكى ئورتاق تىل بولۇپ، مىللەتلەرنىڭ ئۆز ئارا ئىدىيە، ھېسسىيات ئالماشتۇرۇش، بىرلىكتە تەرەققىي قىلىش، ئۆز ئارا چۈشىنىش ھاسىل قىلىش، مىللىي ئىناقلىق، ئىتتىپاقلىق، تەرەققىياتنى ئىلگىرى سۈرۈشتە مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. شۇڭا، ئۇنى تىرىشىپ ئۆگىنىش لازىم.

ئومۇملاشتۇرۇپ ئېيتقاندا، ئىجتىمائىي تۇرمۇشتا ئانا تىل ۋە ئىككىنچى تىلنى ئۆگىنىش ھەر بىر شەخسنىڭ خىزمەت، ئۆگىنىش، ئالاقىلىشىشىدە مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ. تىل ئۆگىنىش ھەر بىر شەخسنىڭ ئىقتىدارى، ساپاسىنى ئۆستۈرۈشتىمۇ مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.