(زاھىر بۇرھان) مانا بۇ مېنىڭ قارىشىم [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

شېئىر ھەققىدە ئىككى كەلىمە سۆزلىشىمگە رۇخسەت قىلىڭلار.

زاھىر بۇرھان

(2005 -يىلى 8 - ئاي ئۈرۈمچى)

مەن  ئۆلۇم تۇيغۇسىنىڭ، روھ  پەسلىدە، قانداق بىر ھالەتتە نامايان بولىدىغانلىقىنى چۈشەنگەن كۈنى، شېئىرغا مۇراجىئەت قىلىشنىڭ ئەڭ ئاقىلانە ئۇسۇل  ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتتىم.
زامان مېنى بىگانە ھېس قىلدۇرغان چېغىدىلا، شائىر بولۇشنىڭ بىر دىن -بىر چىقىش يولى ئىكەنلىكىنى  چۈشەندىم.
ھاياتقا  كۈلۈپ قارىيالمىغانلارنىڭ مەڭگۈ شائىر  بولالمايدىغانلىقىنى سىلەر بىلدىڭلارمۇ؟ بۇنچىلىك ساۋاتىنى  بىلىدىغانلىقىڭلاردىن گۇمانلانمايمەن. مېنىڭ گۇمانىم شۇكى، سىلەرنىڭ نېمە ئۈچۈن  شۇنچە كەڭ بوشلۇق ئىچىدە،  ئۆز روھىڭلارنى مەلۇم بىر چەمبەرگە  بەند قىلىش ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسۇتىۋاتقىنىڭلاردۇر.
بىراۋنىڭ ئىزىغا چۈشۈش ئۆزىگە قىلىنغان ئاسىيلىقىدىن باشقا نەرسە ئەمەس. ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا، تەقلىدچىلىك، ئۆزىنىڭ يۈكسەك پەللىسىنى ئاللىقاچان يارىتىپ بولدى. ئۆزىگە سادىق بولۇش يۈكسەكلىككە تاشلانغان بىر قەدەم بولۇشتىن سىرت ئۇ يەنە ئىنسانىيلىقنىڭ ئەڭ ئەقەللىي ئۆلچىمىدۇر. ئىنسان مەنىۋىيىتى، كائىناتنىڭ جەۋھىرى. سىرلارنىڭ ئەڭ مۇرەككەپ تۈگىنى. شېئىرنىڭ بايانى دەل مۇشۇ تۈگۈننى يېشىش ئۈچۈن زورۇقۇپ بېقىشتىن ئىبارەتتۇر.
باشقا ئادەمگە ئوخشاپ بېقىش بەكمۇ ئاددىي بىر جەريان. ئۆزىگە ئوخشاپ بېقىش بولسا بەدەل تۆلەش جەريانىدۇر. كۆز ئالدىمىزدىكى ھەممە نەرسىدە شېئىر بار. ئەمما بىز ئۇ يەردە سايىگە ئايلىنىپ قېلىۋاتىمىز. كۆپىنچە ھاللاردا ئەجەللىك ئاجىزلىق بىزنى ھەۋەس قىلغۇچىغا ئايلاندۇرۇپ قويىدۇ. بىزنىڭ بۇخىلدىكى پىسخىكا جاراھىتىمىز، روھىي گادايلىقىمىزدىن سىرت، بىلىم قۇرۇلمىمىزنىڭ چولتىلىقى، دۇنيا قارىشىمىزنىڭ تېيىزلىقى، ئىچكى تىندۇرمىللىرىمىزنىڭ نېپىزلىكى،گۇمران بولغان ئەخلاقى ساپايىمىزنىڭ  غالتەككە چىققانلىقىنىڭ نەتىجىسى.
ئۇيغۇرنىڭ تېنىدە، ئەجدادلاردىن  قالغان ئۇدۇم گېنىنىڭ  راۋاجى بار. ئۇيغۇرنىڭ ئېڭىدا بولسا، ئەجدادىدىن قالغان مىراس شەكلىدىكى زاپاس تەپەككۇر ئامبىرى بار. ئەدەبىياتنىڭ مەقسىتى ئەنە شۇ زاپاسلانغان روھ ئامبىرىغا يەنە زاپاسلانغان قوشۇمچىلارنى قالدۇرۇشتۇر.
ئۆز قوۋمىنىڭ روھىيىتىگە يېقىنلاشمىغان ھەرقانداق ئەدەبىيات تەقلىدچىلىكتىن باشقا نەرسە ئەمەس. باشقىلارنىڭ يەنى باشقا  قوۋىملارنىڭ تەپەككۇر ئەندىزىسى بويىچە ئۆز قوۋمىگە سۆزلەش ماڭقۇرۇتلۇقتۇر خالاس.
بىزنىڭ كىشىلىرىمىز، ئەدەبىياتتىن، مۇھەببەت بىلەن سىياسىينى ئىزلەپ كەلدى. بىزنىڭ يازغۇچىللىرىمىزمۇ مەيلى قانداق شەكىلدىكى يازمىللىرىدا بولسۇن، ئۆز ئەسەرلىرىگە مۇشۇ نۇقتىنى سىڭدۈرۈپ بېقىشقا ئۇرۇندى. (ئاڭلىق ياكى ئاڭسىز ھالدا)  ئەدەبىيات دەپ ئاتالغان بۇ ژانىرنىڭ بىزدىكى تۇيۇق يولى مەنىۋىيىتىمىزنىڭ تېخىمۇ زەئىپلىشىپ كېتىشىنى تېزلەتتى.....
ئۆز قەلبىگە سادىق  بولۇشنىڭ نېمىدىن دېرەك بېرىدىغانلىقىنى چۈشەنگەنلەردىن كىملەر باركىن؟
"شەكىل" ياراتقۇچىلار  "تەبىر" ئىزلەش بىلەن ئاۋارە بولىۋاتقان، "چۈشەنچىدىن ھالقىغان شېئىر ماھىيەتكە يېقىنلاشتۇرۇلغان  "."xxxx" دېيىلىۋاتقان شوئارلار ئىچىدىن مەن بىر نەرسىنى يەنى خارلىنىۋاتقان "شېئىرنى" كۆردۇم.
"بىز ئىنسانىيەتكە يېقىنلىشىۋاتىمىز" "بىز ئۇنىڭدىن ھالقىغۇچىلارمىز" بىز يېڭى بىر نەرسىنى  جىجىلىغۇچىلارمىز" " بىز......." دېگۈچىلەرنىڭ نېمە دېمەكچى بولغىنىنى ساۋىدى بار ھەرقانداق بىر ئادەم چۈشىنىپ يېتەلەيدۇ. گەرچە ئۇلارنىڭ ئۆز قاراشلىرىنى ھەرقانداق بىر شەكىلدە بايان قىلىش ھوقۇقى  بولسىمۇ.
بۇ يەردە بىز بىر نەرسىنى  دېيىشنىڭ زۆرۈرلۈكىنى ھېس قىلماقتىمىز : سىلەر يەنى شەكىل ئىزدىگۈچىلەر،  قايسى بىر (دانانىڭ)  «سىنىڭ نېمە دېمەكچى بولغىنىڭ ماڭا ئايان ئەمما سەن ئۇنى قانداق دېمەكچى مەن دەل شۇنىڭغا قىزىقىمەن» دېگەن سۆزىنىڭ قۇربانغا ئايلىنىپ كەتكىنىنى چۈشىنىپ يەتتىڭلارمىكىن؟ يۇقىرىقى سۆزنى قىلغان ھېلىقى دانانىڭ ئۇشبۇ سۆزىدە بىر "ئويۇن" بارلىقىنى ھېس قىلالىدىڭلارمىكىن؟ بىلگەن بولساڭلار ئىدى، شۇ "ئويۇننىڭ" ئارقىسىغا ئۆزىگە قىلىنغان ئاسىيلىق يوشۇرۇنغاندۇر. شۇ سۆزنىڭ ئارقىسىغا ئىنسانىيەتكە بولغان ھۆرمەتسىزلىك يوشۇرۇنغاندۇر.
بىز، بىزنى ياراتقۇچىنىڭ قولىدىكى قەلەمدۇرمىز. ئۆزىمىزنىڭ بىر "ۋاسىتە" ئىكەنلىكىمىزنى بىلگىنىمىزدە "شەكىل" يارىتىش دەۋاسىنى قىلىپ يۈرۈشىمىزنىڭ يەنە نېمە زۆرۈرىيىتى؟ " كىمنىڭ  نېمە دېمەكچى بولغىنىنى يەنە كىمدۇر بىرىنىڭ ئالدىن بىلىپ يېتىشى" ھەم ئۇلارغا "شەكىل" يارىتىش ھەققىدە چاقىرىق  قىلىشى، كىشىنىڭ كۈلكىسىنى قىستىغۇدەك دەرىجىدىكى بىمەنىلىكىدىن باشقا نەرسە ئەمەس.
بىز ئاللىقاچان يارىتىپ بولۇنغان "شەكىل" ئىچىدە "ۋاستىلىق" رولىمىزنى جارى قىلدۇرۇپ، شەكىلگە رەڭ بېرىۋاتقان بىر "قىممىرلۇغۇچى" خالاس.
ھەممە نەرسىگە "قېلىپ ياساش"  چۈشىنى كۆرۈۋاتقانلار، ئېسىڭلاردا بولسۇن ! سىلەر ئىنسانىيەتنىڭ ئەڭ گۈزەل ئارزۇسى بولغان ئەدەبىياتنى ۋاسىتە قىپ تۇرۇپ، ھەر بىر ئىنساننىڭ ئۆزلىكىگە ھاقارەت قىلىۋاتىسىلەر. ئىنساننىڭ خاسلىقنى يوققا چىقىرىپ، روھىنى ئولتۇرۇش بىلەن بىرگە «بېشىنى» كېسىپ تاشلاشقا ئۇرۇنۋاتىسلەر...........
قەدىرلىك كۆپچىلىك، بۇ يەردە ئۇقۇم خاتالىقى يۈز بېرىپ قالمىسۇن.
ئۇقۇم خاتالىقى بېرىۋاتقان بەزى جۈملىلەرگە تەبىر :
بىزنىڭ ياراتقۇچىنىڭ قولىدىكى قەلەم بولغىنىمىز  تۇيغۇدىن ئايرىلغان شەكىل بولغانلىقىمىزدىن دېرەك بەرمەيدۇ. بەلكى تۇيغۇغا تېخىمۇ چىلانغانلىقىمىزدىن يەنى چىلىنىۋاتقانلىقىمىزدىن دېرەك بېرىدۇ. خۇددى قەلەم سىياھقا سىياھ  قەلەمگە چىلانغاندەك.....
شەكىل "شاكال" دېمەكتۇر.  مېغىزىدىن ئايرىلغان "شاكال" يەنى شەكىل شېئىرىيەتتە "يېڭىلىقنىڭ" سۇپىتى بولسا ئۇ چاغدا  بىز ئەدەبىيات ئىزدەۋاتقان بارلىق ئىزدىنىشتىن مەھرۇم قالغان بولىمىز.
شەكىل بىز ئىزدىمەكچى بولغان مەنزىلنىڭ يولىدۇر.  ماھىيەتكە يوشۇرۇنغان سىر بولسا بىزنىڭ مەنزىلىمىزدۇر. مەنزىلسىز يولنىڭ ھېچبىر مەنىسى بولمىغىنىدەك مەنىسىزلىك قوغلىشىش يولىدا يارىتىلغان شەكىلمۇ يوقلۇق تامان سىڭىشىپ كەتكەن يەنە بىر يوقلۇقتۇر.
ئەدەبىياتتا " زامانىۋىلىق" ئىبارىسىنى ئىشلىتىش ئەدەبىياتنىڭ رولىنى ئىنكار قىلغانلىقتۇر. ئەدەبىيات زامانىۋىلىق دېگەن بۇ جۈملىنى رەت قىلىدۇ. ئەدەبىياتتا "زامان ھەم ماكان" " ئۆتمۈش" بۈگۈن" " تەرەققىيات"  "يېڭىلىق"  "يۈزلىنىش"  "يېڭىچە تەپەككۇر....." دېگەندەك نەرسىلەر بولماسلىقى كېرەك. ئەدەبىياتنىڭ جەريانى، ئىنسان بىلەن يەنە بىر مەۋھۇملۇقنىڭ باغلىنىشىنى، ئېنىقلىققا ئىگە قىلىشى، قايتىدىن قۇراشتۇرۇپ چىقىشى، يوق بولسا بار قىلىشى، بار بولسا بارلىقىنى جاكارلاش جەريانىدۇر.
بىزنىڭ ئىزدىنىشىمىز، بىزنى ياراتقۇچىنى تېپىش جەريانىدۇر. بۇندىن ئۆزگە بىز يەنە نېمىنى  قىلالايمىز؟ نېمە قىلالىدۇق؟ نېمە قىلىش ئۈچۈن بۇنچە زورىقىمىز؟ مەسىلە بەكمۇ ئاددىي، ئۇ بولسىمۇ بىزگە بېرىلگەن ھوقۇقنىڭ چەكلىك ئىكەنلىكى. بىز ھوقۇق چەمبىرىكىمىز سىزغان ئەشۇ تار دائىرە ئىچىدە "ئىزدىنىش" تىن ئىبارەت بىرلا  رۇخسەتكە ئىگە.....
ۋاستىنى شەكىل دەپ چۈشىنىۋېلىش بۇ جۇملىنىڭ  مەنىسىگە قىلىنغان ھۆرمەتسىزلىكتۇر.  ۋاسىتە بىرسى تەرىپىدىن يەنە بىر تەرەپكە قىلىنغان  " ئىشنى"  كۆرسىتىدۇ " ئىش" مەلۇم مەنىدىكى شەكىل بولسىمۇ ئەشۇ  شەكىلگە كۈچ بېرىۋاتقان يەنە بىر نەرسىنىڭ يەنى تۇيغۇنىڭ رولىغا ۋە ئۇنىڭ شەكلىدىن نەچچە ھەسسە  ئۈستىن تۇرىدىغان ئېنېرگىيىسىگە كۆز يۇمماسلىق كېرەك.
بىز بۇ مەسىلىنى مۇشۇنداق ئوتتۇرىغا تاشلىغىنىمىزدا،  بەزىلەر بىزدىن:  "سىز دەۋاتقان ئۇ تۇيغۇ نەدىن كەلدى؟ ئەسلىدە سىز بىر ۋاسىتە ئىدىڭىزغۇ؟" دەپ  سورىماي قويمايدۇ. ۋاستىغا ئايلانغان بىز، پۈتۈنلىككە ئىگە ئەمەسمىز. بىزنىڭ يېرىمىمىز ھەم ئۆزىمىز ئۈچۈن  بىر ۋاسىتە. چۈنكى بىز " ئىزدىنىش ھەم ئىزدەش ھوقۇقى بېرىلگەن بىر جانلىق" بولۇش سۈپىتىدە ئۆزىمىزگە قالدۇرۇلغان ئىزدىنىش ئېنېرگىيىسىنى ۋاسىتە دەپ چۈشەنگەندىن سىرت ئۆزىمىزنى ھەم يەنە، يارتقۇچىمىزنىڭ ۋاسىتىسى دەپ ئېتىراپ قىلغانمىز.
بەزىلەر مېنىڭ يۇقىرىقى قاراشلىرىمدىن مۇنداق يەكۈن چىقىرىشقا  ئالدىراپ كېتىشى مۇمكىن «ھەقىقەت ئەسلىدە شەكلىدىن ئىبارەت ئەمەسمۇ ؟ »
ياق ياق بۇ مەسىلىگە يەنى ھەقىقەتكە، شەكىل قالپىقىنى كەيدۈرۈپ قويۇشى،  شەكىلگە قىلىنغان ئارتۇقچە ئىلتىپاتتۇر. ھەقىقەت دېگەن بۇ جۈملە كۆرسىتىۋاتقان مەزمۇن، شەكىل چەمبىرىكىنىڭ،  تولىمۇ سىرتىدىكى، يەنە بىر نۇقتىدۇر.
بۇ يەردە، بىزنىڭ يورۇتۇپ بېرىشىمىزنى تەقەززا قىلىۋاتقان نۇقتا، ھەقىقەت ئەمەس بەلكى شېئىر ۋە ئەدەبىيات. شېئىر،  ھەقىقەت ئۇقۇمىنىڭ سىرتىدىكى نەرسە. بىز چۈشەنگەن ھەقىقەت، كونكرېتلاشقان  ئۇقۇم، ئەمما شېئىر كۆنكىرىتسىز  تۇيغۇ ياكى ۋەھدەت. ئۇ بىزنىڭ مەجھۇلىمىز يەنى ئىچكى ئېنىرگىيەرىمىزنىڭ ئىشارەتكە ئايلىنىش جەريانى.
بەزىلەر  مەندىن «بار نەرسىنى ئىزدەش جەريانى سىز شېئىرى چۈشەنچىلەردە ئىنكار قىلىۋاتقان شەكىلنىڭ دەل ئۆزى ئەمەسمۇ » دەپ سورىشى مۇمكىن.
بار نەرسىنى ئىزدەش جەريانى يەنى "جەريان" شەكىل بولسا شەكىل بىلەن بىر گەۋدىگە ئايلانغىنى نېمە؟ ياكى شەكىل دەۋاسىنى قىلغانلارنىڭ  چۈشەنچىسىدە بۇنداق بىر گەۋدىلىنىشى مۇمكىنلىككە ئىگە ئەمەسمۇ؟  شەكىل قوغلاشقۇچىلار  كۈچەپ چۈشەندۈرۈۋاتقان شەكلىنى مۇزىكىنىڭ نوتىسىغا تەتبىقلىساق ئۇ چاغدا نوتا ئىپادىلەۋاتقان كۈي نەگە كەتتى؟ گارمۇنىيەچۇ؟ چالغۇچىلارنىڭ بارماقلىرىدىن تېمىۋاتقان ئىندۇكسىيىلىك ھېسسىيەتچۈ؟ ئۇلار ئۆزىنى شەكىل ياراتقۇچىمەن ياكى شەكىل يارىتىشقا چاقىرىق قىلغۇچىمەن ۋە ياكى شەكىل يارىتىشىنى ياقلىغۇچىمەن دەپ قارىسا  ئۇلارنىڭ ياراتقان شەكىل قۇرۇلمىسى، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا، ئەزەلدىن بار  بولغان كونا نەرسىغۇ ؟ مۇبادا ئۇلار "سەن مىسرالار قۇرلىرىنىڭ  دەستىلىنىشىنى شەكىل دەپ چۇشىنىۋاپسەن" ياكى " بىزنىڭ سۆز ئىشلىتىش جەھەتتىكى ئۆزگىچە ئۇسۇلۇبىمىزدا بىز ياراتقان شەكىل بار سەن  بۇنى  ھېس قىلالماپسەن"دىسە مەن  بۇ مەسىلىدە  ئۇلارنىڭ ئىزاھات بېرىشىنى كۈتىمەن.
ئۇلار دەۋاتقان "شەكىل" ئۇيغۇر تىلىدىكى " شەكىل" دېگەن جۈملە ئىپادىلەيدىغان ئۇقۇمدىن باشقىچىرەك نەرسە بولسا كېرەك. ئەگەر ئۇلارنىڭ  دېمەكچى بولغىنى بىلەن  مەن چۈشەنگەن " شەكىل" ئۇقۇمى جەھەتتە ھېچقانداق پەرق بولمىسا مېنىڭچە ئۇلار بۇ ئىزدىنىشلىرىدە مەغلۇپ بولغان بولىدۇ.
نېمە ئۈچۈن؟ دۇنيا ئەدەبىياتىدىكى "شەكىل" ئىنقىلابى مەغلۇپ بولغىلىمۇ خېلى زامانلار بولدى. مەغلۇبىيەتنىڭ سەۋەبى شۇكى "شەكىلچىلەر" ئەدەبىياتنىڭ گەۋدىسىنى يوغىنىتىپ ئۇنىڭ ئىچىنى قۇرۇقداپ قويدى.

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   zahir تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-7-27 23:32  

زاھىر بۇرھاننىڭ مۇنبىرىمىزگە قەدەم باسقىنىغا ۋە تېتىملىق يازمىلىرى بىلەن ئورتاقلاشقىنىمىزغا خۇشالمەن.

ئېسىل كۈي- نەزمىلىرىڭىزنى كۆرۈپ تۇرۇش نېسىپ بولغاي زاھىركا!

ئەسسىالام زاھىر ئاكا، سىز ئىككى كەلىمە ئەمەس، يەنە بىر قانچە كەلىمە سۆز قىلسىڭىز  بوپتىكەن. ماۋۇ گەپلىرىڭىزنىڭ  ياخشى ئېيتىلغانلىقىنى . «ئۆز قوۋمىنىڭ روھىيىتىگە يېقىنلاشمىغان ھەرقانداق ئەدەبىيات تەقلىدچىلىكتىن باشقا نەرسە ئەمەس. باشقىلارنىڭ يەنى باشقا  قوۋىملارنىڭ تەپەككۇر ئەندىزىسى بويىچە ئۆز قوۋمىگە سۆزلەش ماڭقۇرۇتلۇقتۇر خالاس».
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئابلىمىت تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-7-28 02:35  

زاھىر بورھاننىڭ يىقىملىق ناخشىللىرىنى سۆيۈپ ئاڭلايتتىم. بولۇپمۇ «بالىلىققا قايتقۇم بار» ناىشىسىنى دائىملا غىڭشىپ ئوقۇيمەن.      سىزنى بۇ مۇنبەردە كۆرگىنىمدىن تولۇمۇ خۇرسەنمەن. قەلىمىڭىزگە ئۇتۇق تىلەيمەن. بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   Mihri تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-7-28 02:46  

   ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم :  يازمىڭىز ماڭا بەكمۇ يارىدى .   بار ئىكەنسىزغۇ ، كامانچە تارتىشتىن ، قەلەم تەۋرىتىشكە ئۆتۈپ كەتكەن ئوخشايسىز ـ ھە؟

زاھىر بورھان مەن ھۆرمەت قىلىدىغان سەنئەتكار، خاسلىغى بار ئادەم،  بۇ يازمىللىرىدىن ئىسيانكارلىق. تەپەككۇر چاقناپ تۇرىدىكەن. ئاكىمىزغا تېخىمۇ زور ئۇتۇق تىلەيمەن.

ئەسسالاممۇئەلەيكۇم ياخشىمۇسىز زاھىر ئاكا؟
سىزنىڭ ناخشىلىرىڭىزنى كىچىكىمدىن ياقتۇرۇپ ئاڭلايتىم.لېكىن،سىزنىڭ ئەدەبىيئات ھەققىدە بۇنچىلىك مول بىلىمگە ئىگە ئىكەنلىكىڭىزنى بىلمەيدىكەنمەن.بۇتېمىڭىز ماڭا ئۆتۈلگەن ئەڭ ياخشى دەرس بولدى.مۇشۇنداق بىزگە مەنىۋى زوق بېرىدىغان،ئەقىل ئېڭىمىزنى ئاچىدىغان تېمىلىرىڭىزنى يەنە كۆرگۈم بار.
بۇندىن كىيىنكى ئىجادىيىتىڭىز،ئىزدىنىشىڭىز ئۇتۇقلۇق بولسون!تېنىڭىز سالامەت بولسۇن!

شېئىر ئەڭ پىنھان ،ئەڭ سۇزۇك ،ئەڭ يىقىملىق ،ئىچكى تەرجىمىھالىدۇر ،ئۇ قەلىپنى بايان قىلىدۇ ،-مۇشۇنىڭغا يىقىنراق بايانلارنى ئوتتۇرغا قويىدۇ ،ئۇيغۇر يېڭى شېئىريىتىنىڭ 80-يىللاردىكى ۋەكىلىلىرىنىڭ بىرى ئۇستاز ئابدۇقادىر جالالىدىن .تىل مۇناسىۋەتلىرىدىكى ئۇيغۇرنىڭ بىر پارچە شېئىرىنى تۇيغۇغا سادىق تاماملاش ھەركىتى ئالدىنقى سەپ ئۇرىشىدىكى جەڭچىنىڭ قۇربان بولۇش ئالدىدىكى ۋەسىيىتى بىلەن مەلۇم ئورتاقلىققا ئىگە .توغۇلۇشنىڭ ئوزى ھىجىريەنىڭ مۇشۇ يىللىرىدا بولغان بەندىنىڭ ھىجىريەنىڭ مۇشۇ يىللىرىدا ئولۇپ كىتىشى بىشارەتلىنىۋاتقاندا ئۇنىڭ كىملىگى ھەقىقەتكە تولغاق تۇتىۋاتقان بولۇدۇ .ھەقىقەتنى ھىسياتنىڭ بالىسى تۇيغۇ بىلەن ئاڭقىرىش تەسكە چۇشىۋاتقاندا «كۇكتە يۇلتۇزلارنىڭ يىنىشى ماكاندا شائېرلارنىڭ يىنىشى »بىلەن سۇپەتلەنگەن شائېرنىڭ نىمىلەرنى ئويلىشى ،نىمىلەرنى قىلىشى بىلەن زامان تەتۇر تاناسىپلىق مۇناسىۋەت شەكىللەندۇرۇپ بولغان بولۇدۇ .بۇ زامانغا بىقىش بىلەن زاماندىن چىقىش ئوتتۇرسىدىكى تەخىتتە شېئىريەت ئەرۋىسى ناۋايىمۇ ئولتۇرۇش شەرىپىدىن مەھرۇملانغان ،بابارەھىم مەشرەپ ،زەلىلى ،باتۇر روزى ،زاھىر ئابدۇراھمان مۇشۇ تەخىتنى قان سۇيىنىڭ تامچىلىشى بىلەن ھىس قىلىپ يەتكەندە بۇ زىمىندىن تىنى كەتتى .روھى مەڭگۇ بىز بىلەن بىرگە .خوش !!ئوزىنىڭ كىملىك ئاۋازىدا قىيانلاپ شېئىردىن ئىبارەت چەكسىزلىككە يەنە كىملەر يىقىلماقچى بولىۋاتىدۇ .؟قىزىل تاغ ئۇستىدىكى چىملىققا «شائېرلار سۇرىسى»نى يادلاۋاتقان ئادىل تۇنىيازمۇ ؟ئىشىق بالاغىتىدە ،ئۇمىد كامالىتىدە ئانىلىق ھىممىتى بىلەن پارلاۋاتقان  چىمەنگۇل ئاۋۇتمۇ ؟دىرىزە پەردىلىرىنى ئوز زۇلمى بىلەن سىلكىندۇرۋاتقان ماشىنا چاقىغا ئوز تەپەككۇرنى يىيىۋاتقان غوجامۇھەممەد مۇھەممەدمۇ ؟زەھەرلىك يىلاننى بايان قىلىۋاتقان جاللات شېئىرلىرىغا،4-ئىرادىكى شائېر ئوۋچى شېئىرلىرىغا  مەنسىتمەسلىك  بىلەن قاراۋاتقان ئوسمانجان مۇھەممەد پاسىئانمۇ ؟ياكى دەرىستىن چۇشۇش قوڭغىرىغى بىلەن شېئىريەتتىكى چىكىنىشكە مەيۇسلىنىۋاتقان شاھىپ ئابدۇسالام نۇربەگمۇ ؟قەلبىدىكى ئوغۇز سۇتىنى شېئىرلىرىغا سىڭدۇرۋاتقان ئايسىمە ئىدرىسمۇ ، ؟غۇلجىدىكى شېئىريەت ئەرۋىسى ،«قۇللار »روماننىڭ مۇققەددىمىسىنى كېچىمۇ –كۇندۇز ئوقۇۋاتقان ئاسىمجانمۇ ؟.....مۇشۇ ۋاھاكازالار ئىچىدە ناگىھان كىملەرنى بايقاش مومكىن .؟«ئۇيغۇرلارنىڭ شېئىريەت تارىخى»يەنە كىملەرگە ھامىلدار بولدى .؟شېئىريەتتە بىزگە تۇيغۇ ئاتا قىلىۋاتقان يەرۇ-ئاسمان .تەقلىدى دېڭىز- بۇغدا كولىدىكى ئوركەشلەر ،جەنۇبى تاغ ئوتلاقلىرى ،يايلاق مەدىنىيتىمىزنى ئەسلىتىۋاتقان ئالتاي يايلاقلىرىمىزدىكى ئاساۋ ئاتنىڭ كىشنەشلىرى .مەدىنيەت گۇللىنىشىدىكى سەئىدىيە خانلار قەبرىستانلىغى .ئىسلاھاتتىن كىيىنكى يۇقىرى –سۇرەتلىك يوللار ،پويىزنىڭ گۇدۇكلىرى ..........ئىچىدىكى ئۇيغۇرنىڭ  شېئىريەتتىكى ئاۋازلىرى،- تەقلىددىمۇ ؟ياكى ئىجادىيەتتىمۇ ؟شەھەرلەر راستىنلار شائېرلارنىڭ تاۋۇتىغا ئايلىنىپ قالدىمۇ ؟شەھەرنىڭ سۇزۇك سەھرالىرى شائېرلارنىڭ قاۋاقخانىسىغا ئايلىنىپ قالدىمۇ ؟شائېرلارنىڭ يۇرەكلىرى تاشقا ئايلىنىپ كەتتىمۇ  ؟.-مانا بۇ مەسىللەر مۇرەككەپ .

ھازىرچە ئۇيغۇر سەنئىتىدىكى ھەقىقى توھپىكار ،ئۇيغۇر ئەدىبىياتىدىكى ئۇستاز دوستىمىز زاھىر بۇرھاننىڭ يۇقارقى شېئىريەت تەھلىللىرىدىكى سۇئاللىرىغا يەنە سۇئال تاشلاپ جاۋاپ بىرىشنى لايىق كوردۇم .چۇنكى بۇگۇن شەنبە .نىمىشقا ياراتقانسەن ،غىرىپ بىلەن سەنەمنى ؟.

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   jallat تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-7-28 13:59  

بۇ تىمىدا راۋرۇس بىر مۇڭدىشايلى . تىمىدا ئەمەس ئۈرۈمچىگە تاغقا چېقىپ كىتىپ مۇڭداشساق بۇلاتتى زاھىركا .

شائىر شېئىر ئالدىدا تىرىك،
شېئىر ئۆلسە ئۆلمىكى دەركار!
-خۇرشىد دەۋران
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   يالقۇن ئەزىزى تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-7-28 12:45  

زاھىركامنىڭ مۇنبەردىكى قەدىمىگە مەرھابا! «مەڭگۈ تاش» نامىلىق ئۇنئالغۇ پىلاستىكىڭىزدىن بۇرۇنقى ئۇرۇنلىغان ناخشىلىرىڭىزنى پەقەت تاپالمىدىم، مۇمكىن بولسا مېنى شۇ ناخشىلار بىلەن تەمىنلىگەن بولسىڭىز بوپتىكەن

ئەدەبىياتتا " زامانىۋىلىق" ئىبارىسىنى ئىشلىتىش ئەدەبىياتنىڭ رولىنى ئىنكار قىلغانلىقتۇر. ئەدەبىيات زامانىۋىلىق دېگەن بۇ جۈملىنى رەت قىلىدۇ. ئەدەبىياتتا "زامان ھەم ماكان" " ئۆتمۈش" بۈگۈن" " تەرەققىيات"  "يېڭىلىق"  "يۈزلىنىش"  "يېڭىچە تەپەككۇر....." دېگەندەك نەرسىلەر بولماسلىقى كېرەك. ...

بۇ سۇزلىرىڭىزنى قوللايمەن ،زاھىر بۇرھان ئەفەندىمنىڭ سۇزلىرى  تولىمۇ ئۇرۇنلۇق  بوپتۇ ،ھازىرقى شاىر  يازغۇچىلىرىمىز  ،باغۇ بوستانلىقتا  تۇرسىمۇ ،يەنە  باغۇ  بوستانلىقنى ئىزدەۋاتىدۇ .

  مەن ناخشىلىرىنى ئەڭ ياقتۇرۇپ ئاڭلايدىغان ھۆرمەتلىك ناخشىچىمىزنىڭ بۇ مۇنبەرگە قەدەم تەشرىپ قىلغىنىغا قۇتلۇق بولسۇن!سەرخىل ناخشىلىرىڭىزنىڭ دائىم ياڭراپ تۇرىشىغا چىن قەلبىمدىن تىلەكداشلىق بىلدۈرىمەن .
   مەن زاھىر بۇرھان ئەپەندىمنىڭ بۇ يازمىسىدىكى بەزى قاراشلارنىڭ مۇۋاپىقلىقىدىن گۇمانلانغىنىم ئۈچۈن دوستلار بىلەن ئورتاقلىشاي دەپ ئويلاپ ،تۆۋەندىكىلەرنى ئوتتۇرغا قويدۇم:

مەن  ئۆلۇم تۇيغۇسىنىڭ، روھ  پەسلىدە، قانداق بىر ھالەتتە نامايان بولىدىغانلىقىنى چۈشەنگەن كۈنى، شېئىرغا مۇراجىئەت قىلىشنىڭ ئەڭ ئاقىلانە ئۇسۇل  ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتتىم

    بۇ بۆلەكتىكى پىكىر «روھ پەسلىدە »دېگەن سۆز تۈپەيلىدىن سەل چۈشىنىكسىز بولۇپ قالغان، چۈنكى بۇ يەردىكى «روھ»دېگەن سۆز ئادەملەرنىڭ سۇبيېكتىپ دۇنياسىنى ئىپادە قىلىدىغان ئاتالغۇ بولۇپ ،تەبىئەت ئالىمىنىڭ ۋاقىت ئۆزگىرىشلىرىنى بىلدۈرىدىغان «پەسىل»دېگەن سۆز بىلەن قوشۇپ يېڭى بىر مەنىنى بىلدۈرمەكچى بولساق ،بۇ يېڭى سۆز  بەكلا شېئىرىي بولۇپ قىلىپ ،مۇشۇ سۆزنىڭ باش-ئاخىرىدا  بىرگە كەلگەن سۆزلەرنىڭ ئاپتۇر ئىپادىلىمەكچى بولغان مەنىسىنى غۇۋالىق ئىچىگە تاشلاپ قويىدۇ.لېكىن ئاپتۇر شۇنداق قىلغانكەن بۇ سۆزنى باشقا سۆزلەر بىرلەشتۈرۈپ چۈشىنىشكە ئۇرىنىپ بېقىش زۆرۈرىيىتى تۇغۇلىدۇ.مەن«روھ پەسلىدە »دېگەن سۆزنى مۇنداق چۈشەندىم:«روھنىڭ يۈكسەكلىككە ئىنتىلىشلىرى ۋە يۈكسەكلىكنىڭ قانداق بولىدىغانلىقىنى ھېس قىلىش جەريانلىرى؛ھېس-تۇيغۇ ياكى ھېسيات جەھەتتە نۇرغۇن ئۆزگىرىشلەرنى ھەمدە سىناقلارنى ،تونۇش جەريانلىرىنى بېشىدىن ئۆتكۈزۈش ھەم شۇلار بىلەن تونۇشۇش جەريانلىرى».بىز يەنە قاراپ چىقىشقا تېگىشلىك بىر سۆز«ئۆلۈم تۇيغۇسى»دېگەن سۆز بولۇپ،
مېنىڭچە «ئۆلۈم تۇيغۇسى»غا ئېرىشەلەيدىغانلار ئۆلۈپ كەتكۈچىلەر بولۇپ،تىرىكلەرنىڭ ھەرخىل شەكىلدە ئۆلۈپ كەتكۈچىلەرنىڭ ئۆلۈش جەريانلىرىغا قاراپ ھېس قىلىپ يېتەلەيدىغنىنى پەقەت  «قورقۇنچ»دېگەن سۆز بىلەن ئىپادىلەيدىغان تۇيغۇ بولۇشى مۇمكىن.ھېچ بولمىغاندا بۇ يەردىكى قورقۇنچ دېگەن سۆزنىڭ مەنىسىنى«ئاخىرلىشىش،بەربات بولۇش، يوقىلىش ھەم ئادەم  قانداقلىقىنى زادى چۈشەنمەيدىغان مەڭگۈلۈك يوقلىققا مەھكۇم بولۇش»دەپ چۈشەنسەك ،ئۇنداقتا ئاپتۇرنىڭ«مەن ئۆلۈم تۇيغۇسىنىڭ روھ پەسلىدە قانداق بىر ھالەتتە نامايان بولىدىغانلىقىنى چۈشەنگەن كۈنى ،شېئىرغا مۇراجەت قىلىشنىڭ ئەڭ ئاقىلانە ئۇسسۇل ئىكەنلىگىنى تونۇپ يەتتىم »دېگەن سۆزىنى،«ئادەم روھىي جەھەتتىكى -يەنى ئەقىل-پاراسەت،ھېس-تۇيغۇ ۋە ھېسيات جەھەتتىكى يۈكسىلىش،تونۇش،سىناق ياكى باشقا ئۆزگىرىش جەريانلىرى ئارقىلىق،ئۆزىنىڭ ئۆلۈم ياكى يوقلىقتىن ئىبارەت پەقەتلا چۈشىنىكسىز مەڭگۈلۈك دۇنياغا ھامىنى مەھكۇم بولىدىغانلىقىنى ھېس قىلىپ يەتكەندە ،ئادەم شېئىر ئىچىدە ياشىسا ئىلھام ،كۈچ-قۇۋەتكە ئېرىشىپ ئۈمىد ئىچىدە ياشىيالايدۇ»دېگەن مەنىدە چۈشەنسەك،بۇ «ئۈمىدسىزلەنگۈچىلەرگە شېئىرلا ئۈمىد ئېلىپ كېلەلەيدۇ»دېگەن مەنىگە ئىگە بولۇپ قالىدۇ.مەن بۇنداق قاراشنى «ھېسيات مىللىتى»دەپ ئاتالغان ئۇيغۇرلارغا خاس بىر شېئىرىيەت (يەنە سەنئەت)مەستانىسىنىڭ كۆز قارىشى دەپ قارايمەن.بىر ئىنساننىڭ ھاياتىدا پەقەت سەنئەتلا قۇتقۇزغۇچى -يەنە ئۈمىد بىغىشلىغۇچى بولۇشى ناتايىن.بىز ئىنسانلارنىڭ ھاياتىدا يەنە پەلسەپە،جۇغراپىيە ،ماتىماتكا،ئاستېرنومىيە ،دىن ...دېگەندەك نۇرغۇن ئىزدىنىش يوللىرى -روھىي يۈكسىلىشلەرگە پەلەمپەي بولىدىغان ،ئادەمگە ئىلھام،ئۈمىد ۋە جۇشقۇنلۇق بېغىشلايدىغان چىقىش نۇقتىلىرى بار.ئادەمگە سەنئەت(ياكى شېئىر) بولمىسا بولمايدۇ،بىراق ئىنسانلار ئۈچۈن بۇ بىردىنبىر چىقىش يولى ئەمەس.ھەتتا بىر ھۈنەرۋەننىڭ ئۆز ھۈنىرىنىڭ سىر-ئەسرالىرىغا ،ئۆزگىچە قىممەت ۋە ئالاھىدىلىكلىرىغا نىسبەتەن قىزغىنلىقى ۋە مەستانىلىقىنىڭ بىر شېئىر ھەۋەسكارىدىن قىلىشمايدىغانلىقىنى مۇتلەقلەشتۈرەلەيمەن.

زامان مېنى بىگانە ھېس قىلدۇرغان چېغىدىلا، شائىر بولۇشنىڭ بىر دىن -بىر چىقىش يولى ئىكەنلىكىنى  چۈشەندىم.

ئادەم ئۆزىنىڭ يىگانىلىقىنى (مەن«بىگانە»دېگەن سۆزنى «يالغۇز قىلىپ سەرسان بولۇش»بولۇش دەپ چۈشەندىم)،تەنھا قالغانلىقىنى ھېس قىلغاندا شائىر  بولۇشنىڭ بىردىنبىر چىقىش يولى بولۇش ناتايىن.«زامان»ۋاقىت بىلەن مۇناسىۋەتلىك ،ۋاقىت مەدەنىيەتنىڭ مەۋجۇت بولۇش تەرتىۋى. چۈنكى تەبىئەت دۇنياسىدا ۋاقىت مەۋجۇت نەرسە ئەمەس.ئۇنداقتا ۋاقىت مەدەنىيەت ئىچىدە مەۋجۇت بولىدىكەن مەدەنىيەتتىن تۈزۇلگەن«زامان»نىڭ ئادەمنى تەنھا قالدۇرۇشى ئەسلا مۇمكىن ئەمەس.چۈنكى ئادەملەر  كوللىكتىپ بىرگە ياشاش،ئادەملەر جەمىيىتىنى مەيدانغا كەلتۈرۈش ۋە مەۋجۇتلۇق تەرتىبىنى قوغداش ئۈچۈن مەدەنىيەتنى مەيدانغا كەلتۈرگەن.ئادەمنىڭ تەنھالىق ھېس قىلىشى زامان(مەدەنىيەت)بىلەن قىلچە مۇناسىۋەتسىز.بىگانىلىق ياكى تەنھالىق روھنىڭ ئۆزلۈك تەبىئىتى.بىر ئادەمنىڭ ئادەملەرنىڭ كوللىكتىپ بىرگە ياشاش ئۈچۈن مەيدانغا كەلتۈرگەن مەدەنىيەت ئىچىدە ئۆزىنى تەنھا ھېس قىلىپ ،تەنھا روھنىڭ ئۆزىنى ئەڭ مەركەزلىك ھەم ئەڭ چوڭقۇر ئىپادىلەش يولى قىلغان شېئىردىن چىقىش يولى ئىزدىشى ،تېخىمۇ چوڭقۇر تەنھالىققا يۈزلىنىش بولۇپ ،بۇ خىل روھىي ھالەت مەدەنىيەتنىڭ ھاسىلاتلىرىنىڭ بىرى بولغان پىسىولوگىيەدە نورمالسىزلىق دەپ قارىلىپ«تەنھالىق كېسىلى»دەپ ئاتىلىدۇ.چۈنكى روھ ۋە روھنىڭ تەنھالىقى مەدەنىيەتنىڭ قارشى تەرىپىدە تۇرىدۇ،بىراق بۇلار مەڭگۈ بىر-بىرىنى شەرت قىلىدۇ.ئىنسان ئۆزى مەيدانغا كەلگەن تەبىئەت ئالىمىدە ۋە ئۆزى مەيدانغا كەلتۈرگەن مەدەنىيەت ئىچىدە مەۋجۇت بولىدۇ،شۇ سەۋەپتىن ئادەمنى چېكىگە كۆزى يەتمەس تەبىئىي ۋە سۇنئىي مەۋجۇدىيەت ئوراپ تۇرغان بولىدۇ.تەنھالىققا مەھكۇم بولغان بىر ئادەم ئۈچۈن شۇ سانسىزلىغان مەۋجۇدىيەتنىڭ ئىچىدە ھەرقانداق بىرىنىڭ قىممىتى شائىرلىق يولىدىن قىلچە كام ئەمەس.بىر بىگانە روھ ئۈچۈن پەقەت شائىرلىق يولىنىلا بىردىنبىر چىقىش يولى ھېساپلاش نەزەر دائىرنىڭ تار بولۇپ قالغانلىقىنى چۈشەندۈرىدۇ.

ھاياتقا  كۈلۈپ قارىيالمىغانلارنىڭ مەڭگۈ شائىر  بولالمايدىغانلىقىنى سىلەر بىلدىڭلارمۇ؟

مەن ئويلايمەنكى شائىرلارنىڭ كۆپى ھاياتنى ئازابلىق ھېس قىلغانلىقى،ئۆز تەقدىرىگە كۈلۈپ قارىيالمىغانلىقى ئۈچۈن شۇ خىل ھېسياتىنى ئىپادىلەش مەقسىتىدە شائىر بولۇپ قالىدۇ.«ھاياتقا كۈلۈپ قارىيالمىساڭ شائىر بولالمايسەن»دېگەن ساۋاتنى(ئەگەر شۇنچە ئۇزۇن شېئىرىيەت تارىخى جەريانلىرىدا مۇشۇنداق بىرەر ساۋات خاتىرلەنگەن دەپ ئېتراپ قىلىنغاندا) مېنىڭچە شائىرلارنىڭ كۆپى ئېتراپ قىلمايدۇ. بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ن.ھاشىم تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-7-28 19:28