ئىمىر غىياس:«ھۇن» سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ھەققىدە ئىزدىنىش

شىڭقۇ شەلى تۇتۇڭ؟
قېلىپلاشقىنى بويىچە: «سىڭقۇ سەلى تۇتۇڭ» دەپ يازايلى، بۇرادەر، ئىسىملارنى بۇنداق قالايمىقان قىلىۋەتمەيلى!

قەھرىمان روزى ئەپەندى قېرىندىشىم مەن سىز دېگەندەك «جاھىل»، ئەمما سىزدەك باشباشتاق ئەمەس. «ئېتىمولوگىيە» دېگەن بۇ سۆزنى «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر  ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىملا لۇغىتى»دە  بىزگە مۇشۇنداق يېزىڭلار دەپ بەلگىلەپ بەرگەن تۇرسا، ئەجابا سىز بۇنىڭغا بويسۇنمامسىز! سىز بەكمۇ گەپتان ئىكەنسىز جۇمۇ! باشقىلاردىن خاتالىقىمىز ئۈچۈن ئەپۇ سوراشنىمۇ بىلىپ قويغۇلۇق. ئىملا لۇغىتىدە بەلگىلەنمىگەنلىرى بولسا بۇ باشقا گەپ. مەن ئىملا تەتقىقاتى بىلەنمۇ شۇغۇللىنىدىغان ئادەم بولغىنىم ئۈچۈن ئىملا لۇغىتىگە شەرتسىز بويسۇنۇشنى ماقالىلىرىمدە ئىزچىل تەكىتلەپ كېلىۋاتىمەن. ئۇنداق بولمىغاندا باشباشتاقلىق يۈز بېرىپ تىلىمىزنى تېز قېلىپلاشتۇرغىلى بولماي قالىدۇ. ئەجەبا سىز بۇنى بىلمەمسىز! كەچۈرۈڭ سىزگە مۇنداق دېمىسەم بولاتتى. ئەگەر سىزگە نىسبەتەن مەندىن خاتالىق كەتكەن بولسا سىزدىن ئەپۇ سورايمەن. خاتالىقىمىز ئۈچۈن ئەپۇ سوراش ئەنئەنىمىزنى جارى قىلىشقا ۋە ئىناق جەمئىيەت قۇرۇشقا پايدىلىق.

م. قادىر ئەپەندى مەن سىزنى قىزغىن قوللايمەن. ئەمما  سىز ئىزچىل تۈردە مەن سورىغان سوئالدىن ئۆزىڭىزنى قاچۇرۇپ باشقا بىر گەپلەرنى دەۋاتىسىز. سىز «ھۇن» سۆزى ھەققىدە پاكىت كۆرسىتىڭ. ئەگەر بۇنىڭغا پاكىت كۆرسىتەلمىسىڭىز سىز بىلەن مۇنازىرە قىلىش ئەپسىز بولىدىكەن.  ئاندىن سىز ئىزچىل تۈردە «شيۇڭنۇ» سۆزى بىلەن «ھۇن» سۆزىنى ئارىلاشتۇرۇپ قويۇۋاتىسىز. مەن سىزگە دېدىمغۇ «شيۇڭنۇ» سۆزى ھەققىدە ئېلىمىزنىڭ مەشھۇر تارىخ كىتابلىرىدە نۇرغۇن پاكىت بار دەپ. لېكىن «ھۇن» سۆزى ھەققىدە مۇنداق پاكىت يوق.  مەن سىزنى مۇشۇ سۆز ھەققىدە پاكىت كۆرسىتىشكە ئاخىرقى قېتىم دەۋەت قىلاي. ئەگەر بۇ قېتىممۇ پاكىت كۆرسىتىپ بېرەلمىسىڭىز  سىز «ھۇن» سۆزىنى ۋە ئېتىمولوگىىيە ئىلمىنى تەتقىق قىلىپ بېقىڭ.  ھېچبولمىغاندا ھازىرچە مېتود مەسىلىسىدە ئىككىمىز بىرلىككە كېلەلمىگۈدەكمىز. مەن سىىزگە ماقالەمنى يەنە بىر قېتىم ئوقۇپ چىقىشنى تەۋسىيە قىلىش بىلەن بىللە سىزگە ماقالەمدىكى مۇنۇ جۈملىنى يەنە بىر قېتىم تەقدىم قىلاي: «ئېتىمولوگىيە تارىخىي سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىقنىڭ لېكسىكولوگىيە تىپىدىكى پەن قاتارىغا كىرىدىغان بولۇپ، ئىلمىي يوسۇندىكى ئېتىمولوگىيە تەتقىقاتى تىلشۇناسلىقنىڭ ئىلمىي قانۇنىيەتلىرى ۋە كۆرسەتمىلىرىگە ئاساسەن، مۇئەييەن بىر سۆزنىڭ مەزكۇر سۆزنى ئىشلەتكۈچى مىللەتنىڭ تىلىدا قاچان، قانداق مەيدانغا كەلگەنلىكى، قانداق فونېتىكىلىق ئۆزگىرىش ياسىغانلىقى، قانداق مەنىنى ئىپادىلىگەنلىكى، قوللىنىلىش جەريانىدا ‹مەنە ئۆزگىرىش ھادىسىسى› يۈز بەرگەن- بەرمىگەنلىكى قاتارلىقلارنى تەتقىق قىلىشتىن باشقا يەنە ئۇنىڭ ئىككىنچى ياكى ئۈچىنچى بىر تىلدىكى شەكلى ۋە مەنىسىنىمۇ يىپ ئۇچى قىلغان ھالدا ئىزدىنىش قىلىپ، ئەڭ ئاخىرىدا شۇ سۆزنىڭ ھەممە تىل ئەھلىنى قايىل قىلىدىغان ئىپتىدائىي ياكى ئەڭ دەسلەپكى مەنىسىنى تېپىپ چىقىدۇ. شۇنىڭغا، ھەر قانداق بىر سۆز- ئاتالغۇنىڭ كېلىش مەنبەسى ھەققىدە ئىزدەنگەندە ماتېرىيالىزملىق تەتقىقات مېتودى بويىچە ئېتىمولوگىيە ئىلمىنىڭ ۋە تىلشۇناسلىقنىڭ نەزەرىيە، ئۇسلۇب جەھەتتىكى خاس قانۇنىيەتلىرىگە جەزمەن قاتتىق ئەمەل قىلىش، بۇ ئىشتا ئىلمىي ئاساسى يوق تەسەۋۋۇر ۋە توقۇلما گەپلەرگە قەتئىي ئورۇن بەرمەسلىك تەلەپ قىلىنىدۇ. ‹ھۇن› سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ھەققىدە ئىزدىنىشمۇ مۇشۇ تەلەپنىڭ ئىچىدە، ئەلۋەتتە. گەرچە، ھۇنلار ھەققىدە ئۇيغۇر تىلىدا توم- توم كىتابلار ۋە ھېسابسىز ماقالىلەر ئېلان قىلىنغان بولسىمۇ، ئەمما ‹ھۇن› سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ھەققىدە، مەسىلەن، ‹ھۇن› سۆزىنىڭ ئۇيغۇر تىلىغا قاچان ۋە قانداق كىرگەنلىكى، قايسى سۆزدىن كەلگەنلىكى، قانداق تارىخىي پاكىت ئاساسى بارلىقى ھەققىدە ئادەم قايىل بولغۇدەك ماقالە ئېلان قىلىنمىدى. شۇنچە نۇرغۇن تەتقىقاتلارنىڭ ۋۇجۇدقا كېلىشىگە سەۋەب بولۇۋاتقان قەدىمكى بىر قوۋم نامىنىڭ ئېتىمولوگىيەسىگە دائىر تۈزۈك بىر ماقالىنىڭ ئېلان قىلىنماسلىقى ئورۇنلۇق بولمىسا كېرەك. شۇنىڭغا، ‹ھۇن› سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ھەققىدە مۇلاھىزە يۈرگۈزۈپ، بۇ سوئاللارغا ئىلمىي رەۋىشتە جاۋاب بېرىش ئۇيغۇر تەتقىقاتچىلىرى ۋە ئوقۇرمەنلىرى ئۈچۈن بەكمۇ زۆرۈردۇر». ئېتىمولوگىيە تەتقىقاتىدا مېتود مەسىلىسىمۇ ئىنتايىن مۇھىم. ئامان بولۇڭ.

م. قادىر ئەپەندى ياخشىمۇ سىىز؟ گەپنى ئۇدۇللا دەي. سىزمۇ قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا «ھ» فونېمىسىنىڭ يوقلۇقىغا ئىشىنىدىكەنسىز. «كۈن» ۋە «خۇن» دىكى «ك» بىلەن «خ»نىڭ «ھ» تىل تاۋۇشىنىڭ ئورنىنى ھەرگىز باسالمايدىغانلىقىغىمۇ ئىشىنىدىكەنسىز. مەسىلىنىڭ تۈگۈنى دەل مۇشۇ يەردە. سىز ئويلاپ باقمىدىڭىزمۇ «ھ» فونېمىسى ئورقون ئابىدىلىرىدە قوللىنىلمىغان ئەھۋالدا «ھۇن» سۆزىنى ئەشۇ دەۋردە قوللىنىلغان دېسەك قاملىشامدۇ؟ ئۇنىڭ ئۈستىگە «ھۇن» سۆزى پەقەت ئەھمەد زەكى ۋەلىدى توغان قەلەمگە ئالغاندىن كېيىن ئاندىن ئۇيغۇر تىلىغا كىرىپ كەلگەن. ئۇيغۇر تىلىدىكى مەنبەلەرنىڭ ھېچقاندىقىدا سىز ئېيتقان «ھۇن» فىگۇرىسى قوللىنىلمىغان.  سىزنىڭ « 猃狁 (شيەن يۈن) دىكى 猃 (شيەن) قوشۇلماي كەلگەن ئەھۋال ئاستىدىمۇ «يۈن»(狁) «ھۈن» نامىغا مۇستەقىل تارىخىي ئېنىقلىما بولۇپ كەلگەن بولۇپ: yǔn (يۈن)» دېگەن جۈملىڭىزدىكى «يۈن» نىڭ «ھۇن»نىڭ ئاساسى دېسەك ئۇنداقتا بۇنىڭغا قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدىن پاكىت كۆرسىتىش كېرەك ئەمەسمۇ؟ سىز «ھۇن» سۆزىنىڭ چىنلىقىنى ئىسپاتلىماق بولۇپ ئەجەبا 猃狁 (شيەنيۈن) دېگەن ئىككى بوغۇملۇق سۆزنى بىر بوغۇمغا قىسقارتىپ ئاندىن ئۇنىڭدىكى «خۇن»نى «ھۇن»نىڭ ئاساسى دېسىڭىز ئېتىمولوگىيە بۇنى ئېتىراپ قىلامدۇ؟  ماقۇل سىز بۇنى باشقا ئالىملار دېگەن دەرسىز. بۇ گەپنى كىملەرنىڭ دېيىشىدىن قەتئىينەزەر بۇ يەردە پەرق ئېتىشتىن ئىبارەت بىر مۇھىم مەسىلە بار. ئەجەبا «شيەنيۈن» نى «ھۇن» سۆزىگە شەكىل (فىگۇرا)، ۋاقىت (زامان)، چىنلىق جەھەتتىن تەڭلەشتۈرگىلى بولامدۇ؟  «شيەنيۈن» دېگەن بۇ سۆز مىلادىيەدىن بۇرۇنقى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك خەلقىنىڭ شىمالدىكى (ھازىرقى ئىچكى موڭغۇل ۋە مۇڭغۇلىيەدىكى) خەلقنى ئاتىشىدۇر. ئۇ دەۋرلەردىكى مۇشۇ جايلاردىكى خەلقنىڭ قەدىمكى خەنزۇ تىلىدىن باشقا تىلدا قانداق سۆز بىلەن ئاتالغانلىقى مەلۇم ئەمەس. چىن دەۋرىگە كەلگەندە مۇشۇ جايلاردىكى خەلق قەدىمكى خەنزۇ يېزىقىدا 胡 (خۇ) ۋە 匈奴 (شيۇڭنۇ) سۆزى بىلەن خاتىرىلەنگەن. بۇ سۆزلەرنىڭ ئىچىدىكى «شيۇڭنۇ» سۆزى 8- ئەسىردە شۇ چاغدىكى ئۇيغۇر تىلىدا «تۈرك يوچۇل بودۇن» دەپ تەرجىمە قىلىنغان، 10- ئەسىرگە كەلگەندە بەشبالىقلىق ئۇيغۇر تەرجىمانى شىڭقۇ شەلى تۇتۇڭمۇ بۇ سۆزنى «تۈرك يوچۇل بودۇن» دەپ تەرجىمە قىلغان. بۇ تەرجىمىدىكى ھالقىلىق سۆز «تۈرك».  دېمەك، «شيۇڭنۇ» سۆزى مۇندىن مىڭ يىل بۇرۇنلا «تۈرك» سۆزى بىلەن تەرجىمە قىلىنغان. ئەمما 20- ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىغا كەلگەندە ئەھمەد زەكى بۇ سۆزگە بەدەل قىلىپ «ھۇن» فىگۇرىسىنى ياساپ چىقتى. شۇنىڭ بىلەن ئۇزۇن ئۆتمەي خۇددى ماقالەمدە دېيىلگەندەك «شيۇڭنۇ» سۆزى بىلەن «ھۇن» سۆزى مەنىداش قوللىنىلىدىغان بولدى. ئورقون تاش پۈتۈكلىرى دەۋرىدە خاتىرىلەنگەن تاتار، تۈرك، ئوغۇز، ئۇيغۇر، قىرغىز قاتارلىق بىر مۇنچىلىغان سۆزلەر ھازىرغىچە قوللىنىلىۋاتىدۇ. ئەمما «ھۇن» سۆزى نېمىشقا  تاش پۈتۈكلەردە خاتىرىلەنمەيدۇ؟ بۇ مەسىلىلەرنى سىز دېگەندەك «شيەنيۈن»نى ئەتەي قىسقارتىپ ئاندىن ئۇنىڭدىكى «يۈن»نى «ھۇن»نىڭ ئاساسى دېسەك ئۇنداقتا بۇ بىر ئىلھامىي گەپ بولۇپ قالمامدۇ! ئەجابا قوۋم- مىللەت ۋە يەر ناملىرى ئاسان ئۆزگىرىپ كەتمەيدىغان بولۇش ئالاھىدىلىكىگە ئىگە تۇرۇقلۇق مىلادىيە 4- ئەسىردىن 10- ئەسىرگىچە ئورقۇن ۋادىلىرىدا ياشاپ كەلگەن تاتار، تۈرك، ئوغۇز، ئۇيغۇر، قىرغىز قاتارلىق قەبىلىلەر شۇ دەۋردە «ھۇن» سۆزى بىلەن ئاتالماي، ئارىدىن مىڭ يىلدەك ئۆتكەن بۈگۈنكى كۈندە «ھۇن» سۆزى بىلەن ئاتالغان بولۇپ قالغانمىدۇر؟ مۇبادا مۇشۇنداق يەكۈننى لوگىكا ئىلمى «ئاڭلاپ» قالسا قانداق بولۇر! مەن سىزگە «ھۇن» سۆزىنىڭ نۇرغۇن تەرەپلەرگە، مەسىلەن، ئېتىمولوگىيە، تارىخشۇناسلىق، لوگىكا، ئىملا، جۈملىنى مەنتىقىلىق تۈزۈش قاتارلىق تەرەپلەرگە چېتىلىدىغانلىقىنى دېگەن ئىدىم. بۇ يەنە مېتود مەسىلىسىگىمۇ بېرىپ تاقىلىدۇ، تېخىمۇ نۇرغۇن تەرەپلەرگە چېتىلىدۇ. سىز «ھۇن» سۆزىنى ھېچقانداق ئىسپاتسىزلا مىلادىيەدىن بۇرۇنقى «شيەنيۈن» ۋە «يۈن» سۆزلىرىنىڭ شۇ چاغدىكى تىرانسكرىپسىيەسى ئىدى دېسىڭىز ئۇنداقتا شىڭقۇ شەلى تۇتۇڭنىڭ تەرجىمىسىنى نېمە دەپ چۈشىنىمىز؟ مۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەرنى مەن دەپ بولغان، تەكرارلىمايمەن. سىز بىلەلمىگەن ۋە ھازىرچە سىز بىلىشكىمۇ قادىر بولالمايدىغان پاكىتلار بار. ئەگەر بۇ ھەقتە تېخىمۇ ئېنىق چۈشەنچە ھاسىل قىلاي دېسىڭىز بىز بىز توردا ئەمەس، يۈز تۇرا پىكىرلىشەيلى. سىزگە نىسبەتەن بۇنىڭغا ئىمكانىيەت بولمىسا ئۇنداقتا ماڭا نىسبەتەن سىزنىڭ پاكىتلىرىڭىزنى كۆرمەكتىن ۋە ئىسپاتتىن ئۆتكۈزمەكتىن باشقا ئامال يوق ئىكەن.  سىزگە ئەڭ ئاخىرقى قېتىم دەيدىغىنىم «ھۇن» سۆزىنىڭ ھېچ بولمىغاندا ئورقون تاش پۈتۈكلىرى دەۋرىدە قوللىنىلغانلىقىغا ئائىت ئىسپات كۆرسىتىڭ. بولمىسا سىزنىڭ بايانلىرىڭىزغا مەن قايىل بولالمايمەن. مەن قايىل بولغۇدەك بىر پاكىتنى كۆتۈرۈپ چىقىڭا بولامدۇ؟ شۇ چاغدا «پاراللېىل ئىككى فېگوردىكى ئىككى نۇر سىزىقىنىڭ بىر نوقتىدا ئۇچرىشىپ بىر تارىخى ھەقىقىقەتنىڭ قوياشتەك نۇر جۇلاسىنى جاھانغا نامايىش قىلىشىدەك تارىخىي رىياللىقنىڭ كاتتا بەدىئىي قىياپىتى» جاھانغا جۇلا قىلالايدۇ. بولمىسا «ھۇن» فىگۇرىسى مىسلى سەپكۈندەك سوئال بەلاگىسىگە مىلىنىپ كېتىدۇ. مەيلى نېمىلا بولمىسۇن سىزنى قىزغىن قوللايمەن ۋە سىزگە تەشەككۇر ئېيتىمەن. ئامان بولۇڭ.

قەھرىمان روزى ئەپەندى قېرىندىشىم سىز جىق ماتېرىيال كۆرمەيدىكەنسىز.  «شىڭقۇ شەلى تۇتۇڭ» دېگەن بۇ ئىملا ياسىن ھوشۇر ئەپەندىگە مەنسۇپ. شۇڭا مەنمۇ ياسىن ھوشۇر ئەپەندىگە ئەگشتىم. چۈنكى ياسىن ھوشۇر ئەپەندى جۇڭگو ئۇيغۇرلىرى ئىچىدىن چىققان داڭلىق پىروفېسسور.  مەن مۇشۇنداق داڭلىق كىشىلەرنىڭ ئىملاسىنى چوڭ بىلىمەن. سىز دېگەن «سىڭقۇ سەلى تۇتۇڭ» ئىملاسىغا ھازىرچە مەن ئىشىنەلمەيمەن. بۇ سۆزنى مۇشۇنداق قېلىپلاشقان دېيىشتە سىز قايسى پاكىتنى كۆزدە تۇتقان؟ سىز سەل ئالدىراقسان ئىكەنسىز. كەچۈرۈڭ دوستۇم.  جىق كىتاب ئوقۇيلى بولامدۇ. سىز خاتا قىلغان تۇرۇپ كەچۈرۈم سوراشنى بىلمەيدىكەنسىز.  پاكىتنى بەكرەك مۇھىم ئورۇنغا قويايلى بولمدۇ دوستۇم. پىكىرىڭىز ئورۇنلۇق بولمىسىمۇ سىزنى قوللايمەن.

ساقتۇ بۇرادەر؟
مەن ماتېرىيالنى كۆپ كۆرۈدىغانلىقىم ئۈچۈن بۇ ئىسىمنى «سىڭقۇ سەلى تۇتۇڭ» دەپ ئاتىلىدىغانلىقىنى ئەسكەرتىۋاتىمەن.

بۇ ئىنكاسىمغا ئىلمىي جاۋاپ كۈتىمەن. مەن مىسال ئالغان «شىنجاڭ گېزىتى» قېلىپلاشقان ئاتالغۇلارنى ئەڭ دەسلەپ ئېلان قىلىدىغان ۋە ئىشلىتىدىغان ئەڭ چوڭ تاراتقۇ. شۇنداقلا، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق پارتكومنىڭ ئورگان گېزىتى.  بۇ گېزىتتە ئىشلەتكەن ئاتالغۇنى «خاتا» دېسىڭىز، تىل-يېزىق كومىتېتىدىكىلەردىن سوراپ باقسىڭىز بولىدۇ.

ھە ماۋۇ گېپىڭىز خېلى ئورۇنلۇق. ئەمما مەن «شىنجاڭ گېزىتى»  «ئېتمولوگىيە» دېگەن ئاتالغۇنى خاتا ئىشلەتتى دەپ باقمىدىم، بۇ ئاتالغۇنى «شىنجاڭ گېزىتى»نىڭ قانداق ئىشلىتىشى بۇ ئۇلارنىڭ ئىشى.  ئەلۋەتتە مەن «شىنجاڭ گېزىتى»نىڭ ئىملاسىنى ئەمەس، بەلكى «ئىملا لۇغىتى»نىڭ ئىملاسىنى ئاساس قىلىمەن. چۈنكى ئۇ ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىملا «قانۇنى»، مەن ئىملا ئىشىغا كەلگەندە بۇ «قانۇن»غا خىلاپلىق قىلالمايمەن، ئەكسىچە ئۇنىڭغا قاتتىق ھۆرمەت قىلىمەن. بولسا سىزمۇ شۇنداق قىلسىڭىزكەن. گېپىم خاتا كەتكەن بولسا كۆڭلىڭىزگە ئالماسسىز. ئىلمىي مەسىلىدە مۇشۇنداق ئىلمىي پىكىرلەشسەك بولىدۇ. سىزگە ئۇتۇق تىلەيمەن.  

شىڭقۇ شەلى تۇتۇڭ دېگەننى مەنمۇ تۇنجى قېتىم ئاڭلاۋاتىمەن. بىز ئىزچىل ھالدا سىڭقۇ سەلى تۇتۇڭ دەپ كەلگەن. يېڭى ئىملادا ئۆزگەرگەن بولسا تاڭ، بىلمىدىم.

   قەھرىمان روزى ئەپەندى مەن سىزنى نەچچە كۈننىڭياقى باشقا بىر «قەھرىمان روزى»مىكىن دەپ قاپتىمەن. مەن سىزنى خېلى ئوبدانلا تونۇيمەن بايلىق قېرىندىشىم. سىز مېنىڭ نەزەرىمدە  بىر مۇنەۋۋەر زىيالى. ئىلمىي ئىشلاغا ئىلمىي مۇئامىلە قىلايلى، پاكىتنى ئاساس قىلايلى.  «ئېتىمولوگىيە» سۆزىنىڭ ئىملاسىغا كەلسەك، بۇ سۆز ھەقىقەتەن سىز دېگەندەك ئىنگلىزچە  Etymology  دەپ يېزىلىدۇ. ئەمما ئۇيغۇر تىلى ئىملاسىدا «ئېتىمولوگىيە»گە مايىل تەلەپپۇز قىلىنىدۇ ۋە ئىملا جەھەتتىنمۇ شۇنداق يېزىلىدۇ. بۇ سۆزنىڭ يېقىننىڭياقى «ئېتمولوگىيە» بولۇپ قېلىشى مەتبۇئات ۋە تاراتقۇلاردىكى كوررېكتورلارنىڭ بىپەرۋاللىقىدىن بولغان. شۇڭا بۇ سۆزنى مۇندىن كېيىن «ئېتىمولوگىيە» دەپلا ئالايلۇق. شۇنداق قىلساق «ئىملا لۇغىتى» بىلەنمۇ بىردەكلىكنى ساقلىيالايمىز.   شۇنداق ئەمەسمۇ ئەزىز ۋىلايەتدىشىم.

ۋاھ، ۋىلايەتداش بولسا مۇنداق بولىدىكەن ھە! مەنمۇ شىنجاڭداش ئىدىم. (چاخچاق)

1

يازمىڭىز ۋە ئىنكاسىڭىزدىكى مۇنداق ئۈچ نوقتا بويىچە سىز بىلەن قېرىداشلارچە ھەمسوھبەتتە بولغۇم بار:  
    بىرىنچى، «تىلشۇناسلىق نوقتىسىدىن ‹كۈن› بىلەن ‹خۇن›نىڭ ‹ھون›غا ئۆزگىرىش جەريانىنى ئىسپاتلىغىى بولمايدۇ... »
    ئىككىنچى، « ‹ھۇن› سۆزى ... بىرىنچىسى قەدىمكى خەنزۇچە ۋەسىقىلەردە قوللىنىلغان، ئىككىنچىسى 18- ئەسىرنىڭ بېشىدا فىرانسىيەدە، ئۈچىنچىسى 19- ئەسىرنىڭ 30 ـــ 40- يىللىرىدا رۇسىيەدە، تۆتىنچىسى 20- ئەسىرنىڭ 10 ـــ 40- يىللىرىدا تۈركىيەدە، ئاندىن ئۇزۇن ئۆتمەي ئۇيغۇر تىلىدا مەيدانغا كەلگەن ۋە قوللىنىلغان. »
    ئۈچنچى، « ‹ھۇن› ئېتىمولوگىيىسىنىڭ ئارخېئولوگىيىىك ئاساسىنى كۆرسىتىش مۇمكىن ئەمەس...» (16-قەۋەتتىكى ئىنكاسىڭىزدا، باشقا ئاساسلىرىنىمۇ كۆرسىتىش قىيىن دېگەن مەزمۇن ئەكس ئەتكەندەك قىلىدۇ)
    بىز ئاۋال، بىرىنچى مەسىلىڭىز ئارقىلىق مەسلەكداشلىقنىڭ تەپەككۇر كوچىسىغا تۇنجى قەدىمىمىزنى بىرلىكتە ئېلىپ باقايلى!
«تىلشۇناسلىق نوقتىسىدىن ‹كۈن› بىلەن ‹خۇن›نىڭ ‹ھۇن›غا ئۆزگىرىش جەريانىنى ئىسپاتلىغىلى بولمايدۇ... » دېگەن ھۆكۈمىڭىزنى شەخسەن مەن قوللايمەن. ئۇنداقتا، «ھۇن» ئېتىمولوگىيىسىنىڭ ئېنىق تىل تاۋۇشلىرى ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن تۇراقلىق ئىبارىسى (ئاتالغۇ) زادى نېمە؟  بۇ سۇئالغا ھەر ئىككىلىمىز تىل چاينايمىز... ئاۋال ئىككىمىز ئۆزئارا كۈچ ئۇلاپ، بارلىق تارىخى ماتىرياللاردىن «ھۇن» نامىنىڭ يىلتىز ئاساسىينىڭ ئەڭ ئاخىرقى تۇراقلىق ئىبارە مۇمكىنچىلىك ئىھتىمالىنى مۇقەررەرلىك مۇرادىغا يەتكۈزۈپ باقايلى!:

2

« ‹ھۇن› سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ھەققىدە» ئىزدىنىۋاتقان ھەر ئىككىلىمىزنىڭ تارىخى ماتىريال ھەققىدىكى ئىستىمال ئىھتىياجىمىز پەقەت ۋە پەقەت « 匈奴 (شيۇڭنۇ)»لا ئەمەس، بەلكى، «ھۇن» نامىغا مۇناسىۋەتلىك بولغان بارلىق ناملار بولۇپ، بۇ ناملار ئاساسەن سىماچەننىڭ « تارىخىي خاتىرىلەر، 24 تارىختىكى ئوتتۇرا ئاسىياغا  دائىر ماتېرياللار توپلىمى» (1987-يىلى 9-ئاي، بىرىنچى نەشرى ‹ئۇيغۇرچە نەشرى› 24- بېتى)دە مۇنداق ئۇچرايدۇ:  تاڭ، يۈ زامانلىرىدىن بۇرۇن (1) «山戎» (شىيەن روڭ)، (2) «薰粥» (شۈن يۈ)لەر؛ شىيا خانلىقى دەۋرىدە (3) «錞维» (چۈن ۋېي)لەر؛ يىن دەۋرىدە (4) «鬼方» (گۇي فاڭ)؛ جۇۋ دەۋرىدە (5) «猃狁» (6) ، «玁狁» (شىيەن يۇن)لەر؛ چىن، خەن دەۋرىدە (7) «匈奴»  (شيۇڭنۇ)لار دەپ ئاتالغان.
    خەنزۇلارنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك تارىخىدا «ھۇن» لارنىڭ نامى يۇقىردىكى يەتتە خىلدىن ئارتۇق ناملار بىلەن ئاتالغان بولۇپ، «ھۇن»لارنىڭ شۇ سولالە ۋە خانلىقتىكى تۇتقان ئورنىنىڭ يۇقۇرى- تۆۋەنلىكى، موھىملىقى ۋە ئورناتقان قېرىنداشلىق مۇناسىۋىتىگە قاراپ ئوخشاش بولمىغان سۈپەتلەش ناملىرى بىلەن ئاتالغان. ھونلارنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى تارىخىي رولى خەن دەۋرىدىن باشلاپ تۆۋەنلەشكە قاراپ يۈزلەنگەن بولۇپ، شۇ دەۋرىدىن باشلاپ ئۇلار نامىنىڭ سۈپەتلەش دەرىجىسىمۇ بارغانسېرى ئانچە نەزەرگە ئېلىنمىغان. شۇڭا، «ھۇن»لارنىڭ ھەقىقى سالاھىيەتلىك نامى خەن سولالىسىدىن ئىلگىرى دەپ قارىغىنىمىزدا جۇۋ دەۋرىدىكى (5)猃狁» (6) ، «玁狁 (شىيەن يۇن) ۋە قەدىمكى تاڭ، يۈ دەۋرىدىن ئىلگىرىكى  (1) «山戎» (شىيەن روڭ)، (2) «薰粥» (شۈن يۈ) قاتارلىق ناملار ئالاھىدە دىققەتكە سازاۋەر.

3

تېخىمۇ ئالاھىدە دىققىتىمىزنى قوزغايدىغىنى شۇكى، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 1100 يىللار ئىلگىرى جۇۋ سۇلالىسى دەۋرىدىكى  «猃狁»  (شىيەن يۇن) بىلەن يۈ دەۋرىدىن ئىلگىرىكى « 山戎» (شىيەن روڭ) بولۇپ، بۇنىڭدىكى «شيەن يۇن» بىلەن «شىيەن روڭ» دا ئوخشاش ئىككى «شيەن» بولۇپ، ئۇ ئاساسەن ھونلارنىڭ ئېتنىك كېلىپ چىقىش تەرەپ مۇناسىۋىتىنى قىسمەن ئەكىس ئەتتۈرىدىغان بولۇپ؛ مەسىلەن، « 山戎» - تاغ رۇڭلىرى، «北戎» - شىمالى رۇڭلار ۋە «西戎» - غەربى رۇڭلار ۋە يايلاق رۇڭلىرى دېگەندەك... « 山戎» بىلەن «猃狁» دىكى «شيەن» (猃، 山)دىن ئىبارەت ئوخشاش ئىككى بوغۇمنى چىقىرىۋەتكەندە، قېلىپ قالىدىغىنى «يۈن»(狁) بىلەن «رۇڭ» (戎) . «رۇڭ» (戎) «ئوغۇزنامە»دىكى «ئۇرۇم» («ئوغۇزنامە» 1980-يىلى 11- ئاي، بىرىنچى نەشرى ‹ئۇيغۇرچە نەشرى› 47-بەت) ۋە «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى «ئۇرۇم» («تۈركىي تىللار دىۋانى»، 1-قىسىم، 186- بەتتىكى «ئۇرۇم زۇن»دىكى «ئۇرۇم»)نىڭ خەنزۇچە تىرانسپكسىيە قىلنىشى بولۇپ، ھېلىھەم خەنزۇ تىلىدا سۆزلىشىدىغان خۇيزۇ ۋە خەنزۇ قېرىنداشلارنىڭ ھەممىسى ئىككى بوغۇملۇق «ئۇرۇم» دېگەن سۆزنى بىربوغۇم «روڭ» بىلەن تىرانسپكسىيە قىلىدۇ. «ئوغۇزنامە» ۋە «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى «ئۇرۇم»نىڭ ھەقىقى مەنىسى «يىپەك» دېگەنلىك. سىماچەننىڭ «تارىخى خاتىرىلەر»دىكى «ھۇن»لارنى «رۇڭ» (戎) دېگەنلىك، ماھىيەتتە ئۇلارنى «يىپەكچىلەر» سودا ئالاھىدىلىكى بىلەن ئاتاش بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. دېمەك بىز تارىخىي  «رۇڭ» (戎) ئاتالغۇسى بىلەنمۇ «ھۇن» نامىنىڭ ھەقىقى ئېتىمولوگىيىسىگە ئېرىشەلمەيمىز. «ھۈن» سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيىسىگە مۇناسىپ ئەڭ ئاخىرقى ئۈمىد «يۈن»(狁) دىن ئىبارەت.

4

بۇ مەنزىل (http://baike.baidu.com/view/322827.htm )دە «猃狁» (شيەن يۇن)دىكى «猃» (شيەن) قوشۇلماي كەلگەن ئەھۋال ئاستىدىمۇ «يۈن»(狁) «ھۈن» نامىغا مۇستەقىل تارىخىي ئېنىقلىما بولۇپ كەلگەن بولۇپ: «  yǔn 中国古代北方与西北民族。 » (yǔn ‹ يۈن › ــ  جۇڭگۇنىڭ قەدىمكى زامان تارىخىدىكى شىمال تەرەپتىكى ۋە غەربى شىمال تەرەپتىكى مىللەتنى كۆرسىتىدۇ.)
ئوتتۇرا ئەسىر ۋە قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا «ھۇن»دىكى «ھ» تاۋۇشىنىڭ تىل ۋە يېزىق ئىستىمالىمىزدا قىسمەن جەھەتتىن ئىشلىتىلمەسلىك ئەھۋالى، جۈملىدىن «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا «ھ» تىل تاۋۇشىنىڭ ئۇچرىماسلىق ئەھۋالى، قەدىمكى «ھۇن» نامىنىڭ «ھۇن» بوغۇمىدىكى «ھ» تاۋۇشىنىڭ ئورنىدا قايسى تاۋۇشنىڭ قوللۇنۇش ئىھتىماللىقى بىزنى ئاجايىپ قىزىقتۇرىدۇ. ئەگەر بىز، ئەسلىدىكى ھۆكىمىڭىز بويىچە «كۈن» ۋە «خۇن» دىكى «ك» بىلەن «خ»نىڭ «ھ» تىل تاۋۇشىنىڭ ئورنىنى ھەرگىز باسالمايدىغانلىقىنى تىلشۇناسلىق نوقتىسىدىن ھۆكۈم قىلغىنىمىزدا، ئاخىرقى ئۈمىدلىك نەزىرىمىز يەڭگىل ئورۇن ئالمىشىش مۇناسىۋىتىدىكى ئىككى تىل تاۋۇشى «ھ» بىلەن «ي»گە چۈشىدۇ.
«ھ» ۋە «ي» تىل تاۋۇشلىرىدىكى ئازغىنە پەرق ئارقىلىق «ھۇن» بىلەن «يۈن»نىڭ بۇنداق ماس كېلىش ئەھۋالى ئاددى ۋە تاسادىبىي ھالدىكى ماس كېلىپ قېلىش بولماستىن، بەجايىكى ئۇ، پاراللېىل ئىككى فېگوردىكى ئىككى نۇر سىزىقىنىڭ بىر نوقتىدا ئۇچرىشىپ بىر تارىخى ھەقىقىقەتنىڭ قوياشتەك نۇر جۇلاسىنى جاھانغا نامايىش قىلىشىدەك تارىخىي رىياللىقنىڭ كاتتا بەدىئىي قىياپىتىدۇر...
مانا! ئالدىمىزدا «ھۇن» نامىنىڭ ئېتىمولوگىيىلىك ئاساسى «يۈن» تۇرۇپتۇ...
   
بىز ئالدى بىلەن «ھۇن» نامىنىڭ ئېتىمولوگىيىلىك ئاساسي بولغان «狁» (يۈن- يۇن)نى تارىختىكى يازما ماتىريال مەنبەسى ۋە تارىخى ھۆججەتلەر ئاساسىغا ئېگە قىلىپ باقايلى:


5- يېڭى ئىنكاس
بىز دەسلەپكى قەدەمدە، «ھۇن» نامىنىڭ ئېتىمولوگىيىلىك ئاساسىنى «狁» (يۈن- يۇن) دەپ ھۆكۈم قىلغان ئىكەنمىز، تۆۋەندىكى تەتقىقاتىمىزنىڭ بارلىق جەريانىغا «ھۇن» نامىنى ئىشلەتمەكچى بولساق، «ھۇن» بىلەن «يۇن»نى بىرلەشتۈرۈپ «ھۇن»(يۇن) شەكىلدە ئىشلىتىپ ماڭىمىز.
«ھۇن»(يۇن)نىڭ تارىخىي يازما ماتىريال ۋە ھۆججەتلەردىكى پولاتتەك پاكىتلىرى:
بىرىنچى ئاساس (تارىخى ماتىريال ۋە تارىخىي ھۆججەت ئاساسىي)، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى خاس ئاتالغۇ (خاس ئىسىم) «يۈن». «يۇن: yun kux- توز، توز قۇشى»  («تۈركىي تىللار دىۋانى»، 3-قىسىم، 197-بەت ‹1980-يىلى 8-ئاي بىرىنجى نەشرى ›).
ئىككىنچى ئاساس («ھۇن»(يۇن) نامىنىڭ تارىخى ماتىريال، تارىخىي ھۆججەت ۋە قەبىلە ۋە قەۋم ‹ئېتنىك› ئاساسى)، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى «ھۇن»(يۇن) نامى بىلەن تۈرلەنگەن ئىسىم بولۇپ كەلگەن ئوغۇزلارنىڭ 3-قەبىلىسى  «بايۇندۇر» قەبىلە نامى.
ئۈچىنچى ئاساس («ھۇن»(يۇن) نامىنىڭ تارىخىي ماتىريال ۋە تۈركىي ئىسىم- فامىلە ئاساسى)، «ھۇن»(يۇن) نامى بىلەن تۈرلەنگەن ئىسىم بولۇپ كەلگەن «كېيىنكى تۈرك خاقانلىرىنىڭ ئىككىنچى خاقانى ‹مويۇنچۇر› » خاقان نامى (نۇرۇللا مۆئمىن يۇلغۇننىڭ «غەربى يۇرت ــ تارىخىمىزدىكى خاقانلار»، 96-بەت).
تۆتىنچى ئاساس («ھۇن»(يۇن) نامىنىڭ تارىخىي ماتىريال ۋە تۈركىي ئىسىم- فامىلە ئاساسى)، «ھۇن»(يۇن) نامى بىلەن تۈرلەنگەن ئىسىم بولۇپ كەلگەن «ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ئون بىرىنچى خاقانى ‹مويۇنچۇر› خاقان نامى (نۇرۇللا مۆئمىن يۇلغۇننىڭ «غەربى يۇرت ــ تارىخىمىزدىكى خاقانلار»، 116-بەت).
بەشىنچى ئاساس(«ھۇن»(يۇن) نامىنىڭ رىۋايەت ۋە ئىسىم- فامىلە ئاساسى)،  «...مەملىكىتىنىڭ بىر پادىشاھى بار ئىدى. ئۇنىڭ شانۇ-شەۋكىتى مەشرىقتىن مەغرپكىچە تارالغان بولۇپ، بارلىق داڭلىق پادىشاھلار ئىتائەت ھالقىسىنى جان قۇلىقىغا سېلىپ ئۇنىڭ پەرمانىغا بوي سۇناتتى... بۇ پادىشاھنىڭ ئىسمى ‹ھۇمايۇن›...ئىدى...» («كەلىلە ۋە دېمنە» 1-2-بەتلەر)دىكى «ھون»(يۇن) نامى بىلەن تۈرلەنگەن «ھۇمايۇن» پادىشاھ نامى. «سانسكرىتچە ‹پۇرانا› دېگەن قەدىمكى تارىخى ھېكايىلەر توپلىمىدا <ھىما> (قار پەرىسى) بىلەن كائىنات ئىلاھى <شىۋا>نىڭ ئاشىق-مەشۇق بولۇپ توي قىلىشقانلىقى توغرىسىدا بىر ھېكايە سۆزلىنىدۇ...كېيىنكى زامانلاردا ھېندىستانلىقلار مۇشۇ رىۋايەتكە ئاساسەن <ھىما> پەرىگە چوقۇنغان، ئۇنى غايىۋانە كۈچ ھاسىل قىلغۇچىلارنىڭ سىمۋولى قىلغان. ئۇلار بۇ پەرىنىڭ ئىسمىنى ‹ئۇما› («ھىما»)دەپ ئاتايتتى...» («بىزنىڭ تارىخىي يېزىقلىرىمىز» شىنجاڭ ياشلار- ئۆسمۈرلەر نەشىرياتى، 1986-يىلى بىرىنچى نەشرى، 47-48-بەتلەر).
ئالتىنچى ئاساس («ھۇن»(يۇن) نامىنىڭ تارىخى ماتىريال ۋە توپىنومىيىلىك ئاساسى)، (1) ئاتۇشتىكى «تەختىيۇن» (ھونلار تەختى)؛ (2) «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى «يۇن ئارىق» ( 3-قىسىم، 197-بەت)؛ (3) خوتەن شەھرىنىڭ شەرقى جەنۇبىغا توغرا كېلىدىغان تاغ ئارىسىدىكى «يۇن» نامى بىلەن تۈرلەنگەن بىر كەنت نامى...
يەتتىنچى ئاساس («ھۇن»(يۇن) نامىنىڭ تارىخى ماتىريال ۋە تارىخى ھۆججەت ئاساسى)، سىماچيەننىڭ «تارىخىي خاتىرىلەر»دىكى «ھۇن» (يۇن) نامى بىلەن تۈرلەنگەن «شيەن يۇن» نامى («تارىخىي خاتىرىلەر، 24 تارىختىكى ئوتتۇرا ئاسىياغا  دائىر ماتېرياللار توپلىمى» 1987-يىلى 9-ئاي، بىرىنچى نەشرى ‹ئۇيغۇرچە نەشرى› 24- بەت)

بۇيەردە شۇنى تەكىتلىمەي بولمايدۇكى، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا مۇبارەك «يۇن» نامىغا مەخسۇس ئورۇن بەرگىنىگە قارىغاندا، شۇنداقلا «كەلىلە ۋە دېمنە» ۋە ئوبۇل قاسىم فىردەۋسىنىڭ «شاھنامە»سىدىكى «ھۇن»(يۇن)غا مۇناسىۋەتلىك بەزى زۆرۈر ئۇچۇر (بۇ ئۇچۇر نۆۋىتى كەلگەندە بايان قىلىنىدۇ)غا قارىغاندا «ھۇن»(يۇن) نامى قەدىمكى ئوغۇز ۋە تۈركىي تىلىدا مۇستەقىل مەنىگە ئېگە بولۇپ، سىماچيەننىڭ «تارىخىي خاتىرىلەر»دىكى «يۈن» نامىدىن ئىلگىرى تۇرىدۇ. بۇ ھۆكۈمدىن بەزى ئوقۇرمەنلەر « ‹يۇن› جۇۋ سولالىسى دەۋرىدىكى نام تۇرسا ‹تۈركىي تىللار دىۋانى›دىكى ‹يۇن›نى كۆرۈپلا، تارىخنى زامان ۋە ۋاقىت جەھەتتىن كەينىگە ياندۇردۇقمۇ ئەمدى؟ » دەپ ئەندىكىشى مۇمكىن... ئەلۋەتتە ئۇنداق ئەمەس. گەرچە، «ھۇن»(يۇن) نامىنى «تۈركىي تىللار دىۋانى» جۇۋ سۇلالىسىدىن ئىككى مىڭ يىل كېچىكىپ ئەنگە ئالغان بولسىمۇ، ئەمما، بارلىق تۈركىي قەۋملىرىنىڭ ئەجدادى بولغان ئوغۇزلار بۇ نامنى ئۇلاردىن بۇرۇن قوللانغان بولىشى ئىھتىمال. بىزنى تېخىمۇ خۇشال قىلىدىغىنى ئوغۇز ۋە تۈركىي تىلىدىكى «يۇن»نى خەنزۇچە تىرانسىپكسىيە قىلىشىنىڭ پۈتۈنلەي پەرقسىز بولىشىدۇر.


ئىنكاسنىڭ داۋامى بار

     بىز ئەمدى گەپنى تېخىمۇ شاخلىتىپ «ھۇن» سۆزىنى «تۈركى تىللاردىۋانى»دىكى «يۇن» ۋە «يۇنئارىق»قا چېتىۋالدۇق، يەنە «ھۇن» سۆزىنى نەدىكىبىر «ئۇما» («ھىما»)  سۆزىگە چېتىۋالدۇق، يەنە «ھۇمايۇن» پادىشاھنىڭ نامىدىن تۈرلەنگەن  دەۋالدۇق، ئۇنى يەنە ئاتۇشتىكى «تەختىيۇن» (ھونلار تەختى)غا چېتىۋالدۇق، يەنە «كەلىلە ۋە دېمنە» ۋە ئوبۇل قاسىم فىردەۋسىنىڭ «شاھنامە»سىدىكى «ھۇن»(يۇن)غا چېتىۋالدۇق، ھەتتا «ھۇن» سۆزىنى يەنە «كەلىلە ۋە دېمنە» ۋە «شاھنامە»دە قوللىنىلغان دەۋالدۇق【مۇشۇنداق دېگەن چاغدا «كەلىلە ۋە دېمنە» بىلەن «شاھنامە» نىڭ ئەسلىي نۇسخىسىغا قاراپ باقتۇقمۇ؟ ئەسلىي نۇسخىسىنىڭ ساۋمياۋجى (شەكىلپۈتەر)نىڭ ۋاسىتىسى بىلەن ئىشلەنگەن فوتو نۇسخىسىنى ئىسپاتتىن ئۆتكۈزدۇقمۇ؟ بۇ سۆز راستلا مۇشۇ ئىككى كىتابتا قوللىنىلغان بولسا ئۇنداقتا ئۇ قانداق مەنىدە قوللىنىلغان دېگەن مەسىلىگە مىسال كەلتۈرۈپ ئىسپاتلاپ چىقتىقمۇ؟ يەنە بۇ ئىككى كىتابنىڭ يېزىلغان ۋاقتىنىڭ ماكان، زامان، جەريان جەھەتتىن «ھۇن» سۆزى بىلەن قانداق باغلىنىدىغانلىقىنى ئىسپاتلىدۇقمۇ؟ ئەجەبا ئورقون تاش پۈتۈكلىرىدە قوللىنىلمىغان بىر سۆز ئەمدى قانداق بولۇپ «كەلىلە ۋە دېمنە» بىلەن «شاھنامە»دە قوللىنىلىپ قالغاندۇ؟ بۇ ئىككى كىتابنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىدە ئەسلىدىكى خاس ئىسىملار ئەينەن تەرجىمە قىلىنغان- قىلىنمىغانلىقىنى سۈرۈشتۈرۈپ باقتۇقمۇ؟ مانا ماتېرىيالىستىك قەلەمكەشلەر! بۇ سوئاللارغا جاۋاب بەرمەي ۋە ئىسپاتلىماي تۇرۇپ «ھۇن» سۆزىنىڭ فىگۇرىسىغا قانداقمۇ ئىشەنگىلى بولسۇن؟】، جۇ دەۋرىدە قوللىنىلغان 玁狁 (شيەنيۈن) دىكى «يۈن»گىمۇ چېتىۋالدۇق... ئەگەر بىزنىڭ تەپەككۇرىمىز مۇشۇنداقلا بولىدىغان بولسا، قەدىمكى خەنزۇچە كىتابلاردىكى بارلىق خاس ئىسىملا (كىشى ئىسىملىرى، قوۋم- مىللەت ۋە يەر ناملىرى) نى باشقا تىللارنىڭ تەركىبىدىكى ئۇ بۇ تاۋۇش بىلەن سەل- پەل ئوخشاپ كەتكەنلىكى سۆزلەرنىڭ ئورنىغا ئەنە  شۇ يۇقىرىغا ئوخشاش دەسسەتسەك بولىدىكەن-دە. تارىختا قوۋم- مىللەت نامى سۈپىتىدە قوللىنىلمىغان، پەقەت 20- ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىغا كەلگەندىلا ئاندىن  قوللىنىلغان «ھۇن» سۆزىنى «شيەنيۈن»، «يۇن»، «يۇنئارىق»، «ھۇمايۇن»لارغا  ھەمدە «كەلىلە ۋە دېمنە» بىلەن «شاھنامە»دىكى نەدىكىبىر «يۇن»غا چېتىۋالساق، يۇقىرىقىغا ئوخشاش بىر تالاي سوئاللارغا گەپنى مۇشۇنداق شاخلىتىپ جاۋاب بەرگىلى ۋە كىشىلەرنى قايىل قىلغىلى بولامدۇ؟ ئەجەبا شىڭقۇ شەلى تۇتۇڭنىڭ مۇندىن مىڭ يىل بۇرۇنلا «شيۇڭنۇ» سۆزىنى قانداق سۆز بىلەن بەدەل قىلغانلىقى شۇنداق ئېنىق تۇرسىمۇ، ئەمدى بۈگۈنكى كۈندە تېخى يېقىنقى زاماندا سۈنئىي رەۋىشتە ياسالغان «ھۇن» سۆزىنى مۇندىن مىڭ يىللاپ بۇرۇن قوللىنىلغان دېسەك، قاملىشارمۇ؟ ھېچقانداق ئېتىمولوگىيەلىك پاكىت ئاساسى يوق سۆزنى «شيەنيۈن»، «يۇن»، «يۇنئارىق»، «ھۇمايۇن»لارغا  ھەمدە يەنە «كەلىلە ۋە دېمنە» بىلەن «شاھنامە»دىكى نەدىكىبىر «يۇن»غا چېتىۋالساق، ئورقون تاش پۈتۈكلىرى، «شۈەنزاڭنىڭ تەرجىمىھالى»نىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمە نۇسخىسى قاتارلىق بىر مۇنچىلىغان ھۆججەتلەر خىجىل بولغىنىدىن «قىزىرىپ» كەتمەسمۇ؟ قىسقىسى، كەمىنە ئاپتورنىڭ «‹ھۇن› سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ھەققىدە ئىزدىنىش» ناملىق ماقالىسى ئۇنداق ئاسان ئوتتۇرىغا چىقمىغان. ئۇ مۇئەللىپ تەرىپىدىن 20 نەچچە يىل نۇرغۇن كىشىلەر بىلەن ئۇچرىشىپ، ھېسابسىز ماقالىلەرنى ئوقۇپ، مۇتالىئە قىلىپ ۋە پەرق ئېتىپ يېزىپ چىقىلغان ماقالە. ئۇنىڭدا گەپ قەستەن شاخلىتىلمىغان، جۈملىدىن «ھۇن» سۆزىنى ئىلمىي تەتقىقاتتا «شيۇڭنۇ» سۆزى بىلەن داۋاملىق مەنىداش سۆز سۈپىتىدە قوللىنىش تەرەپدارىلىقىنىمۇ ئىپادىلىگەن. مەن «ھۇن» فىگۇرىسىنى شەرھلىگەندە ئەزەلدىن مەزمۇنغا ئىشىنىپ كەلگەنمەن، مەن پەقەت مەزمۇنغا سوئال بەلگىسى قويۇپ تۇرۇۋالغان شەكىلگىلا ئىشەنمەي كەلگەنمەن. بۇ يەردە مەزمۇننى «شيۇڭنۇ» سۆزى دەپ چۈشەنسەك، شەكىلنى «ھۇن» سۆزى دەپ چۈشىنىمىز. «شيۇڭنۇ» سۆزى ۋە شيۇڭنۇلار ھەققىدە ئېلىمىزنىڭ تارىخ كىتابلىرىدا بەك نۇرغۇن ۋە بەك ئىشەنچلىك پاكىت قالدۇرۇلغان؛ ھالبۇكى شەكىل ــ «ھۇن» فىگۇرىسى ھەققىدە ھېچقانداق ئۇچۇر يوق، زادى يوق! شۇڭا بۇ ئىككى سۆزنى ھۆججەتلىك، زامانداشلىق، قوللىنىلغانلىق، جەريانلىق جەھەتلەردىن روشەن پەرقلەندۈرۈش كېرەك. ئاۋۋالقىسى ئېلىمىزنىڭ قەدىمكى كىتابلىرىنىڭ مۇناسىۋەتلىك بۆلەكلىرىدە شۇنداق جىق مەلۇماتلار بار. بۇنى مەن دېمىسەممۇ سىزمۇ بىلىسىز. ئەمما «ھۇن» فىگۇرىسىچۇ؟ گەپ مانا مۇشۇ يەردە. مەن شۇنچە ئۇزۇن يىل ئىزدىنىپمۇ بۇ سۆزنىڭ ئىشەنچلىك ھۆججەت ئاساسىنى ئۇچرىتالمىدىم ۋە ئاخىر قولۇمغا قەلەم ئالدىم. ئەلۋەتتە مېنىڭ ماقالەم «ھۇن» فىگۇرىسىنىڭ قانداق كېلىپ چىققانلىقىنى ئىسپاتلىغان ئۇيغۇر تىلىدىكى تۇنجى ماقالە. شۇنىڭغا بەزەن جۈملىلەردە ئېغىش بولۇشى مۇمكىن. ئەگەر راستلا ئېغىش يۈز بەرگەن بولسا دەرھال تۈزىتىۋالىمەن. ئەمما «ھۇن» فىگۇرىسىنىڭ قايسى تىلدا، قايسى زاماندا، قانداق بولۇپ ئۇيغۇر تىلىغا كىرىپ قالغانلىقى ھەققىدىكى قاراشلىرىمنى ئىشەنچ بىلەن ئوتتۇرىغا قويغانمەن. ئىشەنچ بولمىغان بولسا توپتوغرا بىر يىل ئولتۇرۇپ تۈجۈپىلەپ يېزىپ چىقمىغان بولاتتىم. ئەپسۇس، سىز مېنىڭ «ھۇن» فىگۇرىسى ھەققىدىكى جۈملىلىرىمنى فونېتىكىلىق ھۆججەت ئارقىلىق تۈزىتىپ بېرەلمىدىڭىز. مەن سىزنى ماۋۇ يەردە 1980- يىللىرىدىن بۇيان ئۇيغۇر تىلىدا سۈنئىي رەۋىشتە پەيدا بولۇپ قالغان كىلون ئىبارىلەرگە نەزەر ئاغدۇرۇشقا تەكلىپ قىلىمەن. قاراڭ، «ئونسۇ»، «ۋوسۇق»، «ھۇن»، «قۇم»، «قۇس»، «ئۆرۈن (ئۇرن)»، «ئۆرۈڭ»، «يۆرۈن»، «يۆرۈڭ»، «ئۈرۈڭ»، «يۇرۇڭ (ئۇرۇن- ئۇرن)»، «ئۇرۇن» (ئۇرن، ئۇن)، «يۇرۇڭسۇ، يۇرۇنسۇ»، «ئۇرۇڭسۇ»، «ئۇرۇنسۇ» (ئۇرنسۇ)، «ئۇنسۇ»، «ئۈرۈڭسۇ» قاتالىق ئىبارىلەر تىپىك كىلون سۆزلەر بولۇپ، سىز نەچچە كۈننىڭياقى  ئوتتۇرىغا قويغان بەزەن سۆزلەرگە خاراكتېر جەھەتتىن ئوخشايدۇ. ئۇنداقتا مەن كىلون سۆزلەرنى چۈشەندۈرۈپ باقاي. بىزگە مەلۇم، ھاياتلىق قۇرۇلۇشى ئىلمىدە ھۈجەيرە يادرو كىسلاتاسىنىڭ ھاياتلىقنىڭ پۈتۈن فىزىيولوگىيەلىك جەريانلىرىنى كونترول قىلىپ تۇرۇدىغان مۇھىم «ئۆلۈكسىمان» ماددىنى نۇسخىلاپ تىرىلدۈرۈش ياكى مۇشۇ ئىرسىي ماددىنى تېخنىكىلىق يۆتكەپ كۆچۈرۈش ئۇسۇلىنى قوللىنىپ، گېننىڭ كونترول قىلىنغان تەرتىپلىك ھەرىكىتىنى باشقۇرۇش ئارقىلىق ماددىي دۇنيادىكى جانلىقلارغا جىنسسىز جان ئاتا قىلىش ئۇسۇلى «كىلون تېخنىكىسى» دەپ ئاتىلىدۇ. ئادەتتە كىلونلانغان جانلىق شۇ تىپتىكى جانلىققا تامامەن مەنەن ۋە شەكلەن ئوخشاش بولىدۇ، يەنى بىر- بىرىنىڭ ئەينئالغۇ «نۇسخىسى» ـــ ئەينەن سۈرىتى بولىدۇ، ئۇنىڭ بىردىنبىر ئالاھىدىلىكى جىنسسىز ۋە سۈنئىي كۆپىيىشتىن ئىبارەت بولۇپ، ئۇنىڭ ئۇرۇقى، مەنبەسى ۋە «ئاتا-ئانا»سىمۇ بولمايدۇ. كىلون  ئىبارىمۇ دەل مۇشۇ جەريانغا ئوخشىشىپ كېتىش ئالاھىدىكلىكىگە ئىگە. تېخىمۇ كونكرېت ئېيتساق، رەسسامنىڭ كۆز ئالدىدىكى ئادەمگە قاراپ تۇرۇپ شۇ ئادەمنىڭ سۈرىتىنى سىزىپ چىققىنىغا ئوخشاش كىلون ئىبارىمۇ ئەمەلىيەتتە شۇ ئىبارىنى ياسىغۇچى تەرىپىدىن مەلۇم سۆزنىڭ تەلەپپۇزىغا ئەڭ يېقىن كېلىدىغان سۈنئىي سۆزنى ياساپ چىقىشىدىن ئىبارەت. مەسىلەن، ئومۇمەن باشقا مىللەت تىلىدا تەڭدىشى بولمىغان مەلۇم تىلدىكى خاس ئىسىملار (كىشى ئىسىملىرى، مىللەت ۋە يەر ناملىرى «خاس ئىسىم» دېيىلىدۇ)نىڭ شۇ تىلدىكى تەلەپپۇزىغا ئوخشىتىپ سۈنئىي ھالدا يېڭىدىن ياسالغان سۆز «كىلون سۆز» دەپ ئاتىلىدۇ. مۇنداق سۆزلەرنىڭ تارىختا ھېچقانداق فونېتىكىلىق، لېكسىكىلىق ۋە ئېتىمولوگىيەلىك پاكىت ئاساسى بولمايدۇ، ئۇرۇقى، مەنبەسى ۋە «ئاتا- ئانىسى»مۇ بولمايدۇ، ئارخىپىمۇ بولمايدۇ،  مەسىلەن، «ئونسۇ»، «ۋوسۇق»، «ھۇن»، «قۇم»، «قۇس»، «ئۇرۇنسۇ- ئۈرۈڭسۇ» دېگەنلەردەك. ئەمىسە ئۇيغۇر تىلىدىكى پۈتۈكلەر ۋە ۋەسىقىلەردە مۇنداق ئىبارىلەر خاتىرىلەنمىگەن تۇرسا، بۇ ئىبارىلەرنىڭ يېڭىدىن ياسالغانلىقى شۇنداق ئېنىق تۇرمامدۇ! بۇ ئىبارىلەرنىڭ «تارىختىكى سۆز» بولۇشى ئۈچۈن ئۇلار قەدىمكى پۈتۈكلەر ۋە ۋەسىقىلەردە قوللىنىلغان بولۇشى شەرت. ھالبۇكى بۇ ئىبارىلەرنىڭ ھېچقانداق قوللىنىلغانلىق ئىسپاتى يوق، ئۇلار ھازىرقى زاماندا ياسالغان سۈنئىي ئىبارە. قېنى ئەمىسە يۇقىرىقى ئىبارىلەرنىڭ قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا قوللىنىلغانلىقىنى لوگىكىلىق ھالدا ئەقىلغا مۇۋاپىق ئىسپاتلاپ باقمامدۇق؟ سىز مۇشۇنداق سۆزلەرگىمۇ نەزەر ئاغدۇرۇپ باققان بولسىڭىز (بەزەن مەسىلىنىڭ شەرھى دەل مۇشۇ يەردە ئىدى).   
       سىز باشتا «ھۇن» سۆزىنى «ئۇچۇرلۇق تارىخ تەتقىقاتى ئۇسۇلى» بويىچە ئىسپاتلاش تەكلىپىنى بەرگەن تۇرۇقلۇق، بۇ ئۇسۇل بويىچە «ھۇن» فىگۇرىسىنى ئىسپاتلاپ بېرەلمىدىڭىز. كېرەك يوق. لېكىن-زە، «ھۇن» سۆزى ھەققىدىكى گەپلەر بەك شاخلاپ كەتكىلى تۇردى. بىز نەق ماددىي پاكىتلىرىمىزنى ئوتتۇرىغا تاشلاپ، مەسىلەن، «ھۇن» سۆزى قوللىنىلغان يازمىچە ھۆججەتنىڭ ئەسلىي نۇسخىسىنى ئوتتۇرىغا تاشلاپ ئىسپاتتىن ئۆتكۈزسەك بولمامدۇ؟ مۇنداق قىلالمىساق بىز قانداقمۇ ماتېرىيالىستىك تەتقىقاتچى بولالايمىز؟  ھالبۇكى بىز خاس ئىسىملار تەتقىقاتىدا ھېسسىياتقا بەك بېرىلىپ كېتىۋاتىمىز. پاكىت ئىزدىمەيۋاتىمىز، سېلىشتۇرمايۋاتىمىز، پەرق ئەتمەيۋاتىمىز. ھۆرمەتلىك م. قادىر ئەپەندى، سىز نەق ماددىي پاكىتلارنى ئوتتۇرىغا قويالمىغان ۋە ئەقىلغا مۇۋاپىق ئىسپاتلىيالمىغان ئەھۋالدا، سىزمۇ ئۆز پىكىرىڭىزنى داۋاملاشتۇرۇۋېرىڭ. مەنمۇ ئەمدى ئۆز ئىشىمنى قىلاي. سىز قاچان «ھۇن» سۆزىنى نەق ماددىي پاكىتلىرى بىلەن ئەقىلغا مۇۋاپىق ئىسپاتلىغاندا، ئاندىن بىز يەنە پىكىرلىشەيلى. قانچە قىلغان بىلەنمۇ «ھۇن» سۆزىنىڭ 1910- يىلدىن بۇرۇنقى فىگۇرىسىنى سەھنىگە ئېلىپ چىققىلى بولمديدۇ. سەھنىگە ئېلىپ چىقىمىز دېسەك گەپ ئەنە شۇنداق كومىدېيەلىك شاخلاپ كېتىدۇ. مەن سىزنى يېقىندىن قوللايمەن، لېكىن ئالدىنقى شەرت پاكىت كۆرسىتىش. سىز ئىشەنچلىك پاكىتنى كۆتۈرۈپ كەلگەن كۈنى ئاندىن «ھۇن» سۆزى ھەققىدە قايتىدىن پىكىرلىشىمىز. تەتقىقاتىڭىزنىڭ ئۇتۇقلۇق بولۇشىغا تىلەكداشمەن. خەير خوش ئامان بولۇڭ!

دەرۋەقە «قۇم» قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا قوللىنىلغان بولسىمۇ، ئەمما خۇددى بەزى كىشىلەر ئېيتقاندەك  «ئاقسۇنىڭ بۇرۇنقى نامى»  سۈپىتىدە قوللىنىلغان ئەمەس. دەل مۇشۇ نۇقتىدىن بۇمۇ  كىلون سۆزگە كىرىدۇ.