ئىمىر غىياس:«ھۇن» سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ھەققىدە ئىزدىنىش

يەنە بىر مۇھىم نۇقتا شۇكى «ھۇن» سۆزى ئاخېئولوگىيە بىلەن چېتىشلىقى يوق. چۈنكى بۇ سۆز   مېنىڭ  « ‹ھۇن› سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ھەققىدە ئىزدىنىش» ناملىق ماقالەمدە ئېيتىلغاندەك 1910- يىللىرىدىن بۇرۇن قوللىنىلغانلىقىنى ئىسپاتلايدىغان پاكىت يوق. بۇ سۆز 1910- يىللىرىدىن كېيىن لاتىنچە «خان- خانس»،  رۇسچە «گۇن- گۇننېي» سۆزلىرىنى ئەھمەد زەكى ۋەلىدى توغاننىڭ شەخسىي تىلىغا تىرانسكرىپسىيە قىلىشىدىن، ئاندىن «ئورقون» (ئورخۇن) دىكى «خۇن»دىن كەلگەن دېيىشىدىن پەيدا بولغان سۆز.  شۇڭا بۇ سۆزنىڭ سىز دېگەن ئارخېئولوگىيەگە پاكىت بولۇشى ئۈچۈن يەر ئاستىدىن ياكى كىشىلەرنىڭ ئارىسىدىن يىغىۋېلىنغان ھۆججەت بولۇشى كېرەك. ھالبۇكى مۇنداق ھۆججەتنى بىز نەدىن تېپىشىمىز كېرەك؟ ئۇنى ئارخېئولوگىيەلىك نۇقتىسىدىن قانداق ئىسپاتلىشىمىز كېرەك؟  بىز شۇنى بىلىشىمىز كېرەككى «ھۇن» سۆزىنى ئالدى بىلەن ئېتىمولوگىيە ۋە تارىخشۇناسلىق نۇقتىسىدىن ئىسپاتلىشىمىز كېرەك. بۇ جەھەتتىن ئىسپاتلانمىغان سۆزنى باشقا ساھەگە چېتىۋالساق لوگىكىلىق خاتالىقتىن ساقلىنالمايمىز. ئۇقۇملارنى لوگىكىلىق ئىپادىلىمىسەكمۇ خاتالىقتىن ساقلىنالمايمىز. ئەمەلىيەتتە «ھۇن» سۆزى لوگىكىلىق پىكىر قىلمىغانلىقتىن ۋە تىل پاكىتلىرىغا ئۇيغۇن پىكىر قىلمىغانلىقتىن كېلىپ چىققان. بۇ جەھەتتىن شىڭقۇ شەلى تۇتۇڭ بىزدىن مىڭ يىل بۇرۇنلا توغرا تونۇشقا ئىگە بولغان. مۇنداق ئەھۋالدا بىز زادى قايسىسىنىڭ پىكىرىنى ئورۇنلۇق دەپ قارايمىز؟ ئەھمەد زەكى ۋەلىدى توغاننىڭكىنىمۇ ياكى شىڭقۇ شەلى تۇتۇڭنىڭكىنىمۇ؟ قىسقىسى «ھۇن» سۆزىنىڭ تارىختىكى سۆز بولۇشى ئۈچۈن ئۇ جەزمەن مۇندىن مىڭ يىل بۇرۇنلا قوللىنىلغان بولۇشى شەرت. ھالبۇكى بۇ سۆز مۇنداق شەرتنى ھازىرلىمىغان. مۇنداق ئەھۋالدا  «ھۇن» سۆزىنى يەنە قايسى پەنلەر بىلەن ئىسپاتلايمىز!

يەنە بىر مۇھىم نۇقتا شۇكى «ھۇن» سۆزى ئاخېئولوگىيە بىلەن چېتىشلىقى يوق. چۈنكى بۇ سۆز   مېنىڭ  « ‹ھۇن› سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ھەققىدە ئىزدىنىش» ناملىق ماقالەمدە ئېيتىلغاندەك 1910- يىللىرىدىن بۇرۇن قوللىنىلغانلىقىنى ئىسپاتلايدىغان پاكىت يوق. بۇ سۆز 1910- يىللىرىدىن كېيىن لاتىنچە «خان- خانس»،  رۇسچە «گۇن- گۇننېي» سۆزلىرىنى ئەھمەد زەكى ۋەلىدى توغاننىڭ شەخسىي تىلىغا تىرانسكرىپسىيە قىلىشىدىن، ئاندىن «ئورقون» (ئورخۇن) دىكى «خۇن»دىن كەلگەن دېيىشىدىن پەيدا بولغان سۆز.  شۇڭا بۇ سۆزنىڭ سىز دېگەن ئارخېئولوگىيەگە پاكىت بولۇشى ئۈچۈن يەر ئاستىدىن ياكى كىشىلەرنىڭ ئارىسىدىن يىغىۋېلىنغان ھۆججەت بولۇشى كېرەك. ھالبۇكى مۇنداق ھۆججەتنى بىز نەدىن تېپىشىمىز كېرەك؟ ئۇنى ئارخېئولوگىيەلىك نۇقتىسىدىن قانداق ئىسپاتلىشىمىز كېرەك؟  بىز شۇنى بىلىشىمىز كېرەككى «ھۇن» سۆزىنى ئالدى بىلەن ئېتىمولوگىيە ۋە تارىخشۇناسلىق نۇقتىسىدىن ئىسپاتلىشىمىز كېرەك. بۇ جەھەتتىن ئىسپاتلانمىغان سۆزنى باشقا ساھەگە چېتىۋالساق لوگىكىلىق خاتالىقتىن ساقلىنالمايمىز. ئۇقۇملارنى لوگىكىلىق ئىپادىلىمىسەكمۇ خاتالىقتىن ساقلىنالمايمىز. ئەمەلىيەتتە «ھۇن» سۆزى لوگىكىلىق پىكىر قىلمىغانلىقتىن ۋە تىل پاكىتلىرىغا ئۇيغۇن پىكىر قىلمىغانلىقتىن كېلىپ چىققان. بۇ جەھەتتىن شىڭقۇ شەلى تۇتۇڭ بىزدىن مىڭ يىل بۇرۇنلا توغرا تونۇشقا ئىگە بولغان. مۇنداق ئەھۋالدا بىز زادى قايسىسىنىڭ پىكىرىنى ئورۇنلۇق دەپ قارايمىز؟ ئەھمەد زەكى ۋەلىدى توغاننىڭكىنىمۇ ياكى شىڭقۇ شەلى تۇتۇڭنىڭكىنىمۇ؟ قىسقىسى «ھۇن» سۆزىنىڭ تارىختىكى سۆز بولۇشى ئۈچۈن ئۇ جەزمەن مۇندىن مىڭ يىل بۇرۇنلا قوللىنىلغان بولۇشى شەرت. ھالبۇكى بۇ سۆز مۇنداق شەرتنى ھازىرلىمىغان. مۇنداق ئەھۋالدا  «ھۇن» سۆزىنى يەنە قايسى پەنلەر بىلەن ئىسپاتلايمىز!

   ۋەئەلەيكۇمئەسسالام ئىمىر غىياس (قوش تىرناق ئېلىۋىتىلدى) ئەپەندى

     يازمىڭىز ۋە ئىنكاسىڭىزدىكى مۇنداق ئۈچ نوقتا بويىچە سىز بىلەن قېرىداشلارچە ھەمسوھبەت بولغۇم بار:  

    بىرىنچى، «تىلشۇناسلىق نوقتىسىدىن ‹كۈن› بىلەن ‹خۇن›نىڭ ‹ھون›غا ئۆزگىرىش جەريانىنى ئىسپاتلىغىى بولمايدۇ... »
    ئىككىنچى، « ‹ھۇن› سۆزى ... بىرىنچىسى قەدىمكى خەنزۇچە ۋەسىقىلەردە قوللىنىلغان، ئىككىنچىسى 18- ئەسىرنىڭ بېشىدا فىرانسىيەدە، ئۈچىنچىسى 19- ئەسىرنىڭ 30 ـــ 40- يىللىرىدا رۇسىيەدە، تۆتىنچىسى 20- ئەسىرنىڭ 10 ـــ 40- يىللىرىدا تۈركىيەدە، ئاندىن ئۇزۇن ئۆتمەي ئۇيغۇر تىلىدا مەيدانغا كەلگەن ۋە قوللىنىلغان. »
    ئۈچنچى، « ‹ھۇن› ئېتىمولوگىيىسىنىڭ ئارخېئولوگىيىىك ئاساسىنى كۆرسىتىش مۇمكىن ئەمەس...» (16-قەۋەتتىكى ئىنكاسىڭىزدا، باشقا ئاساسلىرىنىمۇ كۆرسىتىش قىيىن دېگەن مەزمۇن ئەكس ئەتكەندەك قىلىدۇ)

    بىز ئاۋال، بىرىنچى مەسىلىڭىز ئارقىلىق مەسلەكداشلىقنىڭ رەڭدار كوچىسىغا تۇنجى قەدىمىمىزنى بىرلىكتە ئېلىپ باقايلى!

    «تىلشۇناسلىق نوقتىسىدىن ‹كۈن› بىلەن ‹خۇن›نىڭ ‹ھۇن›غا ئۆزگىرىش جەريانىنى ئىسپاتلىغىى بولمايدۇ... » دېگەن ھۆكۈمىڭىزنى شەخسەن مەن قوللايمەن. ئۇنداقتا، «ھۇن» ئېتىمولوگىيىسىنىڭ ئېنىق تىل تاۋۇشلىرى ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن تۇراقلىق ئىبارىسى (ئاتالغۇ) زادى نېمە؟  بۇ سۇئالغا ھەر ئىككىلىمىز تىل چاينايمىز... ئاۋال ئىككىمىز ئۆزئارا كۈچ ئۇلاپ، بارلىق تارىخى ماتىرياللاردىن «ھۇن» نامىنىڭ يىلتىز ئاساسىينىڭ ئەڭ ئاخىرقى تۇراقلىق ئىبارە مۇمكىنچىلىك ئىھتىمالىنى مۇقەررەرلىك مۇرادىغا يەتكۈزۈپ باقايلى!:

     (ئىنكاسىمنىڭ داۋامى بار)

« ‹ھۇن› سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ھەققىدە» ئىزدىنىۋاتقان ھەر ئىككىلىمىزنىڭ تارىخى ماتىريال ھەققىدىكى ئىستىمال ئىھتىياجىمىز پەقەت ۋە پەقەت « 匈奴 (شيۇڭنۇ)»لا ئەمەس، بەلكى، «ھۇن» نامىغا مۇناسىۋەتلىك بولغان بارلىق ناملار بولۇپ، بۇ ناملار ئاساسەن سىماچەننىڭ « تارىخىي خاتىرىلەر، 24 تارىختىكى ئوتتۇرا ئاسىياغا  دائىر ماتېرياللار توپلىمى» (1987-يىلى 9-ئاي، بىرىنچى نەشرى ‹ئۇيغۇرچە نەشرى› 24- بېتى)دە مۇنداق ئچرايدۇ:  تاڭ، يۈ زامانلىرىدىن بۇرۇن (1) «山戎» (شىيەن روڭ)، (2) «薰粥» (شۈن يۈ)لەر؛ شىيا خانلىقى دەۋرىدە (3) «錞维» (چۈن ۋېي)لەر؛ يىن دەۋرىدە (4) «鬼方» (گۇي فاڭ)؛ جۇۋ دەۋرىدە (5) «猃狁» (6) ، «玁狁» (شىيەن يۇن)لەر؛ چىن، خەن دەۋرىدە (7) «匈奴»  (شيۇڭنۇ)لار دەپ ئاتالغان.

    خەنزۇلارنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك تارىخىدا «ھۇن» لارنىڭ نامى يۇقىردىكى يەتتە خىلدىن ئارتۇق ناملار بىلەن ئاتالغان بولۇپ، «ھۇن»لارنىڭ شۇ سولالە ۋە خالىقتىكى تۇتقان ئورنىنىڭ يۇقۇرى- تۆۋەنلىكى، موھىملىقى ۋە ئورناتقان قېرىنداشلىق مۇناسىۋىتىگە قاراپ ئوخشاش بولمىغان سۈپەتلەش ناملىرى بىلەن ئاتالغان. ھونلارنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى تارىخىي رولى خەن دەۋرىدىن باشلاپ تۆۋەنلەشكە قاراپ يۈزلەنگەن بولۇپ، شۇ دەۋرىدىن باشلاپ ئۇلار نامىنىڭ سۈپەتلەش دەرىجىسىمۇ بارغانسېرى ئانچە نەزەرگە ئېلىنمىغان. شۇڭا، «ھۇن»لارنىڭ ھەقىقى سالاھىيەتلىك نامى خەن سولالىسىدىن ئىلگىرى دەپ قارىغىنىمىزدا جۇۋ دەۋرىدىكى (5) «猃狁» (6) ، «玁狁» (شىيەن يۇن) ۋە قەدىمكى تاڭ، يۈ دەۋرىدىن ئىلگىرىكى  (1) «山戎» (شىيەن روڭ)، (2) «薰粥» (شۈن يۈ) قاتارلىق ناملار ئالاھىدە دىققەتكە سازاۋەر.

  (ئىنكاسىمنىڭ ئاخىرى بار)

تېخىمۇ ئالاھىدە دىققىتىمىزنى قوزغايدىغىنى شۇكى، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 1100 يىللار ئىلگىرى جۇۋ سۇلالىسى دەۋرىدىكى  «猃狁»  (شىيەن يۇن) بىلەن يۈ دەۋرىدىن ئىلگىرىكى « 山戎» (شىيەن روڭ) بولۇپ، بۇنىڭدىكى «شيەن يۇن» بىلەن «شىيەن روڭ» دا ئوخشاش ئىككى «شيەن» بولۇپ، ئۇ ئاساسەن ھونلارنىڭ ئېتنىك كېلىپ چىقىش تەرەپ مۇناسىۋىتىنى قىسمەن ئەكىس ئەتتۈرىدىغان بولۇپ؛ مەسىلەن، « 山戎» - تاغ رۇڭلىرى، «北戎» - شىمالى رۇڭلار ۋە «西戎» - غەربى رۇڭلار ۋە يايلاق رۇڭلىرى دېگەندەك... « 山戎» بىلەن «猃狁» دىكى «شيەن» (猃، 山)دىن ئىبارەت ئوخشاش ئىككى بوغۇمنى چىقىرىۋەتكەندە، قېلىپ قالىدىغىنى «يۈن»(狁) بىلەن «رۇڭ» (戎) . «رۇڭ» (戎) «ئوغۇزنامە»دىكى «ئۇرۇم» («ئوغۇزنامە» 1980-يىلى 11- ئاي، بىرىنچى نەشرى ‹ئۇيغۇرچە نەشرى› 47-بەت) ۋە «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى «ئۇرۇم» («تۈركىي تىللار دىۋانى»، 1-قىسىم، 186- بەتتىكى «ئۇرۇم زۇن»دىكى «ئۇرۇم»)نىڭ خەنزۇچە تىرانسپكسىيە قىلنىشى بولۇپ، ھېلىھەم خەنزۇ تىلىدا سۆزلىشىدىغان خۇيزۇ ۋە خەنزۇ قېرىنداشلارنىڭ ھەممىسى ئىككى بوغۇملۇق «ئۇرۇم» دېگەن سۆزنى بىربوغۇم «روڭ» بىلەن تىرانسپكسىيە قىلىدۇ. «ئوغۇزنامە» ۋە «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى «ئۇرۇم»نىڭ ھەقىقى مەنىسى «يىپەك» دېگەنلىك. سىماچەننىڭ «تارىخى خاتىرىلەر»دىكى «ھۇن»لارنى «رۇڭ» (戎) دېگەنلىك، ماھىيەتتە ئۇلارنى «يىپەكچىلەر» سودا ئالاھىدىلىكى بىلەن ئاتاش بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. دېمەك بىز تارىخىي  «رۇڭ» (戎) ئاتالغۇسى بىلەنمۇ «ھۇن» نامىنىڭ ھەقىقى ئېتىمولوگىيىسىگە ئېرىشەلمەيمىز. «ھۈن» سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيىسىگە مۇناسىپ ئەڭ ئاخىرقى ئۈمىد «يۈن»(狁) دىن ئىبارەت.

  (ئىنكاسىمنىڭ داۋامى بار)

ھۆرمەتلىك م. قادىر ئەپەندى ياخشىمۇ سىز سىزنىڭ مېنى قوللىغىنىڭىزغا رەھمەت. شۇنىڭ بىلەن بىللە سىزگە مۇنۇ نۇقتىنى چۈشەندۈرۈپ قوياي.  مېنىڭ « ‹ھۇن› سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ھەققىدە ئىزدىنىش» ناملىق ماقالەمدە نۇقتىلىق ھەل قىلغىنىم «ھۇن» سۆزىنىڭ چىنلىقى مەسىلىسىدۇر. سىز ئالدى بىلەن مۇشۇ سۆز ھەققىدىكى قاراشلىرىڭىزنى ھۆججەت ئاساسىدا بايان قىلىڭ. «شيۇڭنۇ» سۆزى ۋە شيۇڭنۇلار ھەققىدە ئېلىمىزنىڭ تارىخ كىتابلىرىدا بەك نۇرغۇن پاكىت بار. بۇنىسى سىزگىمۇ ئايان. سىز ھازىرغىچە «ھۇن» سۆزى بىلەن «شيۇڭنۇ» سۆزىنى ئارىلاشتۇرۇپ قويۇۋاتىسىز. مۇنداق ئەھۋالدا سىز بىلەن ئورتاقلىشىش تەسكە توختايدىكەن. سىز ئالدى بىلەن بۇ ئىككى سۆزنى پەرقلەندۈرۈڭ. مەن ھازىرغىچە بۇ ئىككى سۆزنى پەرقلەندۈرمەي يۈرگەن نەچچە ئون كىشى بىلەن پاراڭلاشتىم. لېكىن ئۇلارمۇ ئوخشاشلا بۇ ئىككى سۆزنى بىر دەپ چۈشىنىۋالغان. سىزنى ئېتىمولوگىيە ئىلمىنىڭ شەرتلىرىنى چۈشەندۈرۈپ بېقىشقا تەكلىپ قىلىمەن.

  ئېتىمولوگىيە ئىلمىنى چۈشىنىشتە مۇنۇ مەسىلىگە دىققەت ئاغدۇرۇش كېرەك: ھەر قانداق شەيئى ۋە ھادىسە مۇئەييەن بىر سۆز بىلەن ئاتىلىدۇ، شۇ سۆز ئۇنىڭ نامى بولىدۇ، نامى يوق شەيئى ۋە ھادىسىنىڭ مەزمۇنىنى تەسەۋۋۇر قىلغىلى بولمايدۇ. ئەلۋەتتە تارىختا ئۆتكەن ئۇرۇق، قەبىلە، قوۋم- مىللەت ۋە دۆلەتمۇ ھەم شۇنداق. تارىختا ئۆتكەن ئۇرۇق، قەبىلە، قوۋم- مىللەت ۋە دۆلەتنىڭ نامى ئۇلار قوللانغان تىلنىڭ ئەڭ تۆرەم ۋە شاھەنشاھ ئەزاسى ھېسابلىنىدۇ؛ ئەگەر ئۇلار مۇئەييەن بىر سۆز بىلەن ئىپادىلەنمىسە (ئاتالمىسا)، ئۇلارنىڭ ھېچنېمىسىنى تەسەۋۋۇر قىلغىلى بولمايدۇ، ئەدناسى ئۇلارنىڭ نامىغا باشقا بىر سۆز ئالماشتۇرۇپ قويۇلسىمۇ ئۇلار بىلدۈرگەن مەنە- مەزمۇنمۇ تامامەن ئۆزگىرىپ كېتىدۇ ۋە مەزمۇنىدا ئۈزۈكچىلىك يۈز بېرىدۇ. ئادەتتە قەبىلە- مىللەتنىڭ نامى خاس ئىسىمغا مەنسۇپ بولۇپ، ئۇ پەقەت شۇ قەبىلە- مىللەتكىلا خاس بولۇش، شۇ قەبىلە- مىللەتنى باشقا قەبىلە- مىللەتتىن پەرقلەندۈرۈپ تۇرىدىغان، يەنى شۇ قەبىلە- مىللەتنىڭ «كىملىكى»نى ئىپادىلەپ بېرىدىغان، شۇ قەبىلە- مىللەتنى قاچانقى ۋە قانداق قەبىلە- مىللەت ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈپ ۋە نامايان قىلىپ تۇرىدىغان بولۇش ئالاھىدىلىكىگە ئىگە؛ كىشىلەر ئۇلارنى ئاشۇ نامى بىلەن ئاتايدۇ، نامى ئارقىلىق تونۇيدۇ، بىلىدۇ ۋە تەسۋىرلەيدۇ، بۇنىڭ باشقىچە بولۇشى مۇتلەق مۇمكىن ئەمەس. شۇڭا بىرەر قەبىلە- مىللەتنىڭ نامىنى بىلدۈرىدىغان مۇنداق سۆزلەر ئېتىمولوگىيە تەتقىقاتىنىڭ ئەڭ مۇھىم نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ. ھەر قانداق بىر قەدىمكى خەلقنىڭ نامى شۇ خەلقنىڭ ئۆزى تەرىپىدىن ياكى باشقا مىللەت كىشىلىرى تەرىپىدىن ئاتالغان بولىدۇ. ئېلىمىزنىڭ تارىخنامىلىرىدە خاتىرىلىنىشىچە، «شيۇڭنۇلار» دېگەن سۆزمۇ شۇ ناملىق قەدىمكى خەلقنىڭ نامى بولۇپ، بۇ نام قەدىمكى خەنزۇ خەلقىنىڭ شۇلارنى ئاتىشىدۇر. لېكىن «ھۇن» سۆزى بولسا «شيۇڭنۇ سۆزى بىلەن زامانداش ئەمەس. ئەگەر سىز «ھۇن» سۆزىنى«شيۇڭنۇ» سۆزى بىلەن زامانداش دەپ قارىسىڭىز، ئۇنداقتا سىز «ھۇن» سۆزىنىڭ «شيۇڭنۇ» سۆزى بىلەن بىر دەۋردە قوللىنىلغانلىقىنى ئىسپاتلاپ بېرىڭ. شۇ چاغدا مەن سىزنىڭ قاراشلىرىڭىزنى ئېتىراپ قىلىش بىلەن بىللە سىزگە رەھمىتىمنى بىلدۈرىمەن.  قىسقىسى، بىرەر قوۋم- مىللەتنىڭ نامى ئالدى بىلەن قوللىنىلغان ۋاقتى، جەريانى، مەزمۇنى بولۇش، شۇ قوۋم- مىللەت تەرىپىدىن ياكى باشقا قوۋم- مىللەت تەرىپىدىن مەلۇم بىر سۆز بىلەن قوللىنىلغانلىق، ئېتىراپ قىلىنغانلىق ئىسپاتى بولۇش، ئېتىمولوگىيە ئىلمىگە تەتقىقات ئوبيېكتى بولالايدىغان  بولۇش  ئالاھىدىلىكىگە ئىگە. قوۋم- مىللەت نامى مۇشۇنداق ئالاھىدە بەلگە بولغانلىقتىن ئېتىمولوگىيە ئىلمىنىڭمۇ تۆرەم ۋە شاھەنشاھ ئەزاسى بولالىغان. شۇڭا قوۋم- مىللەت نامى ھەققىدە تەتقىقات ئېلىپ بارغاندا شۇ قوۋم- مىللەت نامىنىڭ قايسى تىلدا قاچان ۋە قانداق پەيدا بولغانلىقى، نېمە مەنەنى بىلدۈرگەنلىكى ۋە يەنە قانداق مەنەلەرنى ئىپادىلىگەنلىكى، جۈملىدىن يەنە قانداق فونېتىكىلىق ئاساسلارغا ئىگە ئىكەنلىكى ھەققىدە پولاتتەك پاكىت كۆرسىتىش ھەمدە ئۇنى مۇتلەق توغرا ئىملا بىلەن يېزىش، دەلىللەش كېرەك. مانا بۇ ئېتىمولوگىيە ئىلمىنىڭ تۈپ پىرىنسىپلىرى. مەن سىزگە دوستلۇق يۈزىسىدىن «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى» ژۇرنىلىنىڭ بۇ يىللىق 3- سانىدا ئېلان قىلىنغان «‹ئالتەشەھەر› سۆزى توغرىسىدا» ناملىق ماقالەمنى كۆرۈپ بېقىشىڭىزنى تەۋسىيە قىلىمەن. بۇ ماقالىنىڭ سىزنىڭ ئېتىمولوگىيە ئىلمىنى يەنىمۇ ئېنىق چۈشىنىۋېلىشىڭىزغا بەلگىلىك ياردىمى بار. يەنە بىرى ئەگەر سىز دۆلىتىمىزنىڭ ئىچىدە بولسىڭىز ۋە سىزگە قولايلىق بولسا ئىككىمىز يۈزتۇرا كۆرۈشۈپ پىكىرلىشەيلى. مەن سىزنى «ھۇن» سۆزىگە مۇناسىۋەتلىك نۇرغۇن يىپ ئۇچى بىلەن تەمىنلىيەلەيمەن.

  ئېتىمولوگىيە ئىلمىنى چۈشىنىشتە مۇنۇ مەسىلىگە دىققەت ئاغدۇرۇش كېرەك: ھەر قانداق شەيئى ۋە ھادىسە مۇئەييەن بىر سۆز بىلەن ئاتىلىدۇ، شۇ سۆز ئۇنىڭ نامى بولىدۇ، نامى يوق شەيئى ۋە ھادىسىنىڭ مەزمۇنىنى تەسەۋۋۇر قىلغىلى بولمايدۇ. ئەلۋەتتە تارىختا ئۆتكەن ئۇرۇق، قەبىلە، قوۋم- مىللەت ۋە دۆلەتمۇ ھەم شۇنداق. تارىختا ئۆتكەن ئۇرۇق، قەبىلە، قوۋم- مىللەت ۋە دۆلەتنىڭ نامى ئۇلار قوللانغان تىلنىڭ ئەڭ تۆرەم ۋە شاھەنشاھ ئەزاسى ھېسابلىنىدۇ؛ ئەگەر ئۇلار مۇئەييەن بىر سۆز بىلەن ئىپادىلەنمىسە (ئاتالمىسا)، ئۇلارنىڭ ھېچنېمىسىنى تەسەۋۋۇر قىلغىلى بولمايدۇ، ئەدناسى ئۇلارنىڭ نامىغا باشقا بىر سۆز ئالماشتۇرۇپ قويۇلسىمۇ ئۇلار بىلدۈرگەن مەنە- مەزمۇنمۇ تامامەن ئۆزگىرىپ كېتىدۇ ۋە مەزمۇنىدا ئۈزۈكچىلىك يۈز بېرىدۇ. ئادەتتە قەبىلە- مىللەتنىڭ نامى خاس ئىسىمغا مەنسۇپ بولۇپ، ئۇ پەقەت شۇ قەبىلە- مىللەتكىلا خاس بولۇش، شۇ قەبىلە- مىللەتنى باشقا قەبىلە- مىللەتتىن پەرقلەندۈرۈپ تۇرىدىغان، يەنى شۇ قەبىلە- مىللەتنىڭ «كىملىكى»نى ئىپادىلەپ بېرىدىغان، شۇ قەبىلە- مىللەتنى قاچانقى ۋە قانداق قەبىلە- مىللەت ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈپ ۋە نامايان قىلىپ تۇرىدىغان بولۇش ئالاھىدىلىكىگە ئىگە؛ كىشىلەر ئۇلارنى ئاشۇ نامى بىلەن ئاتايدۇ، نامى ئارقىلىق تونۇيدۇ، بىلىدۇ ۋە تەسۋىرلەيدۇ، بۇنىڭ باشقىچە بولۇشى مۇتلەق مۇمكىن ئەمەس. شۇڭا بىرەر قەبىلە- مىللەتنىڭ نامىنى بىلدۈرىدىغان مۇنداق سۆزلەر ئېتىمولوگىيە تەتقىقاتىنىڭ ئەڭ مۇھىم نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ. ھەر قانداق بىر قەدىمكى خەلقنىڭ نامى شۇ خەلقنىڭ ئۆزى تەرىپىدىن ياكى باشقا مىللەت كىشىلىرى تەرىپىدىن ئاتالغان بولىدۇ. ئېلىمىزنىڭ تارىخنامىلىرىدە خاتىرىلىنىشىچە، «شيۇڭنۇلار» دېگەن سۆزمۇ شۇ ناملىق قەدىمكى خەلقنىڭ نامى بولۇپ، بۇ نام قەدىمكى خەنزۇ خەلقىنىڭ شۇلارنى ئاتىشىدۇر. لېكىن «ھۇن» سۆزى بولسا «شيۇڭنۇ سۆزى بىلەن زامانداش ئەمەس. ئەگەر سىز «ھۇن» سۆزىنى«شيۇڭنۇ» سۆزى بىلەن زامانداش دەپ قارىسىڭىز، ئۇنداقتا سىز «ھۇن» سۆزىنىڭ «شيۇڭنۇ» سۆزى بىلەن بىر دەۋردە قوللىنىلغانلىقىنى ئىسپاتلاپ بېرىڭ. شۇ چاغدا مەن سىزنىڭ قاراشلىرىڭىزنى ئېتىراپ قىلىش بىلەن بىللە سىزگە رەھمىتىمنى بىلدۈرىمەن.  قىسقىسى، بىرەر قوۋم- مىللەتنىڭ نامى ئالدى بىلەن قوللىنىلغان ۋاقتى، جەريانى، مەزمۇنى بولۇش، شۇ قوۋم- مىللەت تەرىپىدىن ياكى باشقا قوۋم- مىللەت تەرىپىدىن مەلۇم بىر سۆز بىلەن قوللىنىلغانلىق، ئېتىراپ قىلىنغانلىق ئىسپاتى بولۇش، ئېتىمولوگىيە ئىلمىگە تەتقىقات ئوبيېكتى بولالايدىغان  بولۇش  ئالاھىدىلىكىگە ئىگە. قوۋم- مىللەت نامى مۇشۇنداق ئالاھىدە بەلگە بولغانلىقتىن ئېتىمولوگىيە ئىلمىنىڭمۇ تۆرەم ۋە شاھەنشاھ ئەزاسى بولالىغان. شۇڭا قوۋم- مىللەت نامى ھەققىدە تەتقىقات ئېلىپ بارغاندا شۇ قوۋم- مىللەت نامىنىڭ قايسى تىلدا قاچان ۋە قانداق پەيدا بولغانلىقى، نېمە مەنەنى بىلدۈرگەنلىكى ۋە يەنە قانداق مەنەلەرنى ئىپادىلىگەنلىكى، جۈملىدىن يەنە قانداق فونېتىكىلىق ئاساسلارغا ئىگە ئىكەنلىكى ھەققىدە پولاتتەك پاكىت كۆرسىتىش ھەمدە ئۇنى مۇتلەق توغرا ئىملا بىلەن يېزىش، دەلىللەش كېرەك. مانا بۇ ئېتىمولوگىيە ئىلمىنىڭ تۈپ پىرىنسىپلىرى. مەن سىزگە دوستلۇق يۈزىسىدىن «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى» ژۇرنىلىنىڭ بۇ يىللىق 3- سانىدا ئېلان قىلىنغان «‹ئالتەشەھەر› سۆزى توغرىسىدا» ناملىق ماقالەمنى كۆرۈپ بېقىشىڭىزنى تەۋسىيە قىلىمەن. بۇ ماقالىنىڭ سىزنىڭ ئېتىمولوگىيە ئىلمىنى يەنىمۇ ئېنىق چۈشىنىۋېلىشىڭىزغا بەلگىلىك ياردىمى بار. يەنە بىرى ئەگەر سىز دۆلىتىمىزنىڭ ئىچىدە بولسىڭىز ۋە سىزگە قولايلىق بولسا ئىككىمىز يۈزتۇرا كۆرۈشۈپ پىكىرلىشەيلى. مەن سىزنى «ھۇن» سۆزىگە مۇناسىۋەتلىك نۇرغۇن يىپ ئۇچى بىلەن تەمىنلىيەلەيمەن.

مېنىڭ قىسقىچە تەكلىپىم. سۆزلەرنىڭ ئېتمولوگىيىسىنى تەتقىق قىلغاندا، بولۇپمۇ خەنزۇ تىلىغا باغلاپ تەتقىق قىلغاندا، خەنزۇچە خەتنىڭ ئەينى ۋاقتتىكى تەلەپپۇزىنىمۇ كۆزدە تۇتۇلىشىنى ئۈمىد قىلىمەن.
يەنى،  « 匈奴 » دېگەن خەت ئەينى ۋاقتتا «شيۇڭنۇ» دەپ تەلەپپۇز قىلىنمىغان بولۇشى مۇمكىن، باشقا سۆزلەرنىمۇ مۇشۇنىڭغا تەققاسلاش مۇمكىن.
ئىزدىنىشىڭىز ئۇتۇقلۇق بولغاي.

م. قادىر ئەپەندى ھەر ئىككىمىز ئالدى بىلەن «ھۇن» سۆزىنى ھۆججەت ئارقىلىق  ئىسپاتلايلى.  يەنى «شيۇڭنۇ» سۆزىنى «ھۇن» سۆزى بىلەن ئىپادىلەشنىڭ قانداق پاكىت ئاساسى بارلىقىنى ئىسپاتلايلى. بولمىسا گەپ بەك ئۇزىراپ كېتىدىكەن.

مېنىڭ بۇ ھەقتىمۇ ئانچە- مۇنچە ئىزدىنىشىم بار. مېنىڭ سىزگە دېمەكچى بولغىنىم «ھۇن» سۆزىنىڭ تارىختىكى سۆز ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدىغان ھۆججەت كۆرسىتىشنى تەلەپ قىلىش. ئەگەر بۇ تەلەپ ئورۇندالمىسا بىز ئىلمىي رەۋىشتە پىكىرلىشەلمىگۈدەكمىز. ئامان بولۇڭ م. قادىر ئەپەندى. پىكىرىڭىز ئورۇنلۇقلا بولىدىكەن سىزنى يېقىندىن قوللايمەن. سىزنىڭ «ھۇن» سۆزى ھەققىكى ئىزدىنىشىڭىزگە ئۇتۇق تىلەيمەن.

        سىزنى ئەگەر ۋاقتـىڭىز بولسا ئابدۇرەئۇپ پولات تەكلىماكانى ئەپەندىنىڭ «ئۇيغۇر تىلى لېكسىكولوگىيەسى ۋە لېكسىكا تەتقىقاتى» ناملىق كىتابىنى ئوقۇپ بېقىشقا تەكلىپ قىلىمەن. بۇ كىتاب ئېتىمولوگىيەنىڭ قانداق پەن ئىكەنلىكىنى چۈشىنىشتە قالتىس دەستۇر كىتاب.

زەينۇللا ئەپەندى سىزنىڭ  ماقالەمگە بەرگەن پىكىرىڭىزنى مەن مېنى قوللىغانلىق دەپ چۈشىنىمەن ھەمدە سىزگە تەشككۇرىمنى بىلدۈرىمەن.
     «مېنىڭ قىسقىچە تەكلىپىم. سۆزلەرنىڭ ئېتمولوگىيىسىنى تەتقىق قىلغاندا، بولۇپمۇ خەنزۇ تىلىغا باغلاپ تەتقىق قىلغاندا، خەنزۇچە خەتنىڭ ئەينى ۋاقتتىكى تەلەپپۇزىنىمۇ كۆزدە تۇتۇلىشىنى ئۈمىد قىلىمەن.
يەنى،  « 匈奴 » دېگەن خەت ئەينى ۋاقتتا «شيۇڭنۇ» دەپ تەلەپپۇز قىلىنمىغان بولۇشى مۇمكىن، باشقا سۆزلەرنىمۇ مۇشۇنىڭغا تەققاسلاش مۇمكىن» دېگەن جۈملىڭىزگە قارىتا مۇنداق ئەسكەتىش بېرىپ قوياي.  «ھۇن» سۆزى ھەققىدە ئىزدەنگەندىن بۇيان «شيۇڭنۇ» سۆزىنىڭ قەدىمكى ئوقۇلۇشىنىمۇ شىنجاڭدىكى ۋاڭ ۋېيكې قاتارلىق خەنزۇ ئۇستازلاردىن  ئېنىق سورىۋالغانمەن. ئەمەلىيەتتە مېنىڭ ئىزدەنگىنىم «شيۇڭنۇ»  سۆزى ئەمەس، چۈنكى «شيۇڭنۇ» سۆزى ھەققىدە دۆلىتىمىزنىڭ قەدىمكى تارىخ كىتابلىرىدا ئىنتايىن نۇرغۇن ۋە ئىشەنچلىك پاكىت بار.  شۇڭا مەن بۇ سۆز ھەققىدە ئانچە كۆپ ئىزدەنمەي، بەلكى  «ھۇن» سۆزى ھەققىدە ئىزدەندىم.  مەن قارىسام سىزمۇ  بۇ ئىككى سۆزنى ئارىلاشتۇرۇپ قويۇپسىز. بۇنداق ئەھۋالدا سىز بىلەن پىكىرلەشكىلى بولمايدىكەن. شۇنداقتىمۇ مەن سىزنىڭ «ھۇن» سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ھەققىدە پاكىت كۆرسىتىشىڭىزنى ۋە مۇستەقىل قارىشىڭىزنى شەرھلىشىڭىزنى ئۈمىد قىلىمەن.     ئىلمىي يەكۈنلىرىڭىزنى ئوتتۇرىغا قويسىڭىز سىزنى يېقىندىن قوللايمەن.   

يازمىڭىز ۋە ئىنكاسىڭىزدىكى مۇنداق ئۈچ نوقتا بويىچە سىز بىلەن قېرىداشلارچە ھەمسوھبەتتە بولغۇم بار:  
    بىرىنچى، «تىلشۇناسلىق نوقتىسىدىن ‹كۈن› بىلەن ‹خۇن›نىڭ ‹ھون›غا ئۆزگىرىش جەريانىنى ئىسپاتلىغىى بولمايدۇ... »
    ئىككىنچى، « ‹ھۇن› سۆزى ... بىرىنچىسى قەدىمكى خەنزۇچە ۋەسىقىلەردە قوللىنىلغان، ئىككىنچىسى 18- ئەسىرنىڭ بېشىدا فىرانسىيەدە، ئۈچىنچىسى 19- ئەسىرنىڭ 30 ـــ 40- يىللىرىدا رۇسىيەدە، تۆتىنچىسى 20- ئەسىرنىڭ 10 ـــ 40- يىللىرىدا تۈركىيەدە، ئاندىن ئۇزۇن ئۆتمەي ئۇيغۇر تىلىدا مەيدانغا كەلگەن ۋە قوللىنىلغان. »
    ئۈچنچى، « ‹ھۇن› ئېتىمولوگىيىسىنىڭ ئارخېئولوگىيىىك ئاساسىنى كۆرسىتىش مۇمكىن ئەمەس...» (16-قەۋەتتىكى ئىنكاسىڭىزدا، باشقا ئاساسلىرىنىمۇ كۆرسىتىش قىيىن دېگەن مەزمۇن ئەكس ئەتكەندەك قىلىدۇ)
    بىز ئاۋال، بىرىنچى مەسىلىڭىز ئارقىلىق مەسلەكداشلىقنىڭ تەپەككۇر كوچىسىغا تۇنجى قەدىمىمىزنى بىرلىكتە ئېلىپ باقايلى!
«تىلشۇناسلىق نوقتىسىدىن ‹كۈن› بىلەن ‹خۇن›نىڭ ‹ھۇن›غا ئۆزگىرىش جەريانىنى ئىسپاتلىغىلى بولمايدۇ... » دېگەن ھۆكۈمىڭىزنى شەخسەن مەن قوللايمەن. ئۇنداقتا، «ھۇن» ئېتىمولوگىيىسىنىڭ ئېنىق تىل تاۋۇشلىرى ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن تۇراقلىق ئىبارىسى (ئاتالغۇ) زادى نېمە؟  بۇ سۇئالغا ھەر ئىككىلىمىز تىل چاينايمىز... ئاۋال ئىككىمىز ئۆزئارا كۈچ ئۇلاپ، بارلىق تارىخى ماتىرياللاردىن «ھۇن» نامىنىڭ يىلتىز ئاساسىينىڭ ئەڭ ئاخىرقى تۇراقلىق ئىبارە مۇمكىنچىلىك ئىھتىمالىنى مۇقەررەرلىك مۇرادىغا يەتكۈزۈپ باقايلى!:



« ‹ھۇن› سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى ھەققىدە» ئىزدىنىۋاتقان ھەر ئىككىلىمىزنىڭ تارىخى ماتىريال ھەققىدىكى ئىستىمال ئىھتىياجىمىز پەقەت ۋە پەقەت « 匈奴 (شيۇڭنۇ)»لا ئەمەس، بەلكى، «ھۇن» نامىغا مۇناسىۋەتلىك بولغان بارلىق ناملار بولۇپ، بۇ ناملار ئاساسەن سىماچەننىڭ « تارىخىي خاتىرىلەر، 24 تارىختىكى ئوتتۇرا ئاسىياغا  دائىر ماتېرياللار توپلىمى» (1987-يىلى 9-ئاي، بىرىنچى نەشرى ‹ئۇيغۇرچە نەشرى› 24- بېتى)دە مۇنداق ئۇچرايدۇ:  تاڭ، يۈ زامانلىرىدىن بۇرۇن (1) «山戎» (شىيەن روڭ)، (2) «薰粥» (شۈن يۈ)لەر؛ شىيا خانلىقى دەۋرىدە (3) «錞维» (چۈن ۋېي)لەر؛ يىن دەۋرىدە (4) «鬼方» (گۇي فاڭ)؛ جۇۋ دەۋرىدە (5) «猃狁» (6) ، «玁狁» (شىيەن يۇن)لەر؛ چىن، خەن دەۋرىدە (7) «匈奴»  (شيۇڭنۇ)لار دەپ ئاتالغان.
    خەنزۇلارنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك تارىخىدا «ھۇن» لارنىڭ نامى يۇقىردىكى يەتتە خىلدىن ئارتۇق ناملار بىلەن ئاتالغان بولۇپ، «ھۇن»لارنىڭ شۇ سولالە ۋە خانلىقتىكى تۇتقان ئورنىنىڭ يۇقۇرى- تۆۋەنلىكى، موھىملىقى ۋە ئورناتقان قېرىنداشلىق مۇناسىۋىتىگە قاراپ ئوخشاش بولمىغان سۈپەتلەش ناملىرى بىلەن ئاتالغان. ھونلارنىڭ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى تارىخىي رولى خەن دەۋرىدىن باشلاپ تۆۋەنلەشكە قاراپ يۈزلەنگەن بولۇپ، شۇ دەۋرىدىن باشلاپ ئۇلار نامىنىڭ سۈپەتلەش دەرىجىسىمۇ بارغانسېرى ئانچە نەزەرگە ئېلىنمىغان. شۇڭا، «ھۇن»لارنىڭ ھەقىقى سالاھىيەتلىك نامى خەن سولالىسىدىن ئىلگىرى دەپ قارىغىنىمىزدا جۇۋ دەۋرىدىكى (5)猃狁» (6) ، «玁狁 (شىيەن يۇن) ۋە قەدىمكى تاڭ، يۈ دەۋرىدىن ئىلگىرىكى  (1) «山戎» (شىيەن روڭ)، (2) «薰粥» (شۈن يۈ) قاتارلىق ناملار ئالاھىدە دىققەتكە سازاۋەر.



تېخىمۇ ئالاھىدە دىققىتىمىزنى قوزغايدىغىنى شۇكى، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 1100 يىللار ئىلگىرى جۇۋ سۇلالىسى دەۋرىدىكى  «猃狁»  (شىيەن يۇن) بىلەن يۈ دەۋرىدىن ئىلگىرىكى « 山戎» (شىيەن روڭ) بولۇپ، بۇنىڭدىكى «شيەن يۇن» بىلەن «شىيەن روڭ» دا ئوخشاش ئىككى «شيەن» بولۇپ، ئۇ ئاساسەن ھونلارنىڭ ئېتنىك كېلىپ چىقىش تەرەپ مۇناسىۋىتىنى قىسمەن ئەكىس ئەتتۈرىدىغان بولۇپ؛ مەسىلەن، « 山戎» - تاغ رۇڭلىرى، «北戎» - شىمالى رۇڭلار ۋە «西戎» - غەربى رۇڭلار ۋە يايلاق رۇڭلىرى دېگەندەك... « 山戎» بىلەن «猃狁» دىكى «شيەن» (猃، 山)دىن ئىبارەت ئوخشاش ئىككى بوغۇمنى چىقىرىۋەتكەندە، قېلىپ قالىدىغىنى «يۈن»(狁) بىلەن «رۇڭ» (戎) . «رۇڭ» (戎) «ئوغۇزنامە»دىكى «ئۇرۇم» («ئوغۇزنامە» 1980-يىلى 11- ئاي، بىرىنچى نەشرى ‹ئۇيغۇرچە نەشرى› 47-بەت) ۋە «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى «ئۇرۇم» («تۈركىي تىللار دىۋانى»، 1-قىسىم، 186- بەتتىكى «ئۇرۇم زۇن»دىكى «ئۇرۇم»)نىڭ خەنزۇچە تىرانسپكسىيە قىلنىشى بولۇپ، ھېلىھەم خەنزۇ تىلىدا سۆزلىشىدىغان خۇيزۇ ۋە خەنزۇ قېرىنداشلارنىڭ ھەممىسى ئىككى بوغۇملۇق «ئۇرۇم» دېگەن سۆزنى بىربوغۇم «روڭ» بىلەن تىرانسپكسىيە قىلىدۇ. «ئوغۇزنامە» ۋە «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى «ئۇرۇم»نىڭ ھەقىقى مەنىسى «يىپەك» دېگەنلىك. سىماچەننىڭ «تارىخى خاتىرىلەر»دىكى «ھۇن»لارنى «رۇڭ» (戎) دېگەنلىك، ماھىيەتتە ئۇلارنى «يىپەكچىلەر» سودا ئالاھىدىلىكى بىلەن ئاتاش بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. دېمەك بىز تارىخىي  «رۇڭ» (戎) ئاتالغۇسى بىلەنمۇ «ھۇن» نامىنىڭ ھەقىقى ئېتىمولوگىيىسىگە ئېرىشەلمەيمىز. «ھۈن» سۆزىنىڭ ئېتىمولوگىيىسىگە مۇناسىپ ئەڭ ئاخىرقى ئۈمىد «يۈن»(狁) دىن ئىبارەت.



بۇ مەنزىل (http://baike.baidu.com/view/322827.htm )دە «猃狁» (شيەن يۇن)دىكى «猃» (شيەن) قوشۇلماي كەلگەن ئەھۋال ئاستىدىمۇ «يۈن»(狁) «ھۈن» نامىغا مۇستەقىل تارىخىي ئېنىقلىما بولۇپ كەلگەن بولۇپ: «  yǔn 中国古代北方与西北民族。 » (yǔn ‹ يۈن › ــ  جۇڭگۇنىڭ قەدىمكى زامان تارىخىدىكى شىمال تەرەپتىكى ۋە غەربى شىمال تەرەپتىكى مىللەتنى كۆرسىتىدۇ.)
ئوتتۇرا ئەسىر ۋە قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا «ھۇن»دىكى «ھ» تاۋۇشىنىڭ تىل ۋە يېزىق ئىستىمالىمىزدا قىسمەن جەھەتتىن ئىشلىتىلمەسلىك ئەھۋالى، جۈملىدىن «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا «ھ» تىل تاۋۇشىنىڭ ئۇچرىماسلىق ئەھۋالى، قەدىمكى «ھۇن» نامىنىڭ «ھۇن» بوغۇمىدىكى «ھ» تاۋۇشىنىڭ ئورنىدا قايسى تاۋۇشنىڭ قوللۇنۇش ئىھتىماللىقى بىزنى ئاجايىپ قىزىقتۇرىدۇ. ئەگەر بىز، ئەسلىدىكى ھۆكىمىڭىز بويىچە «كۈن» ۋە «خۇن» دىكى «ك» بىلەن «خ»نىڭ «ھ» تىل تاۋۇشىنىڭ ئورنىنى ھەرگىز باسالمايدىغانلىقىنى تىلشۇناسلىق نوقتىسىدىن ھۆكۈم قىلغىنىمىزدا، ئاخىرقى ئۈمىدلىك نەزىرىمىز يەڭگىل ئورۇن ئالمىشىش مۇناسىۋىتىدىكى ئىككى تىل تاۋۇشى «ھ» بىلەن «ي»گە چۈشىدۇ.
«ھ» ۋە «ي» تىل تاۋۇشلىرىدىكى ئازغىنە پەرق ئارقىلىق «ھۇن» بىلەن «يۈن»نىڭ بۇنداق ماس كېلىش ئەھۋالى ئاددى ۋە تاسادىبىي ھالدىكى ماس كېلىپ قېلىش بولماستىن، بەجايىكى ئۇ، پاراللېىل ئىككى فېگوردىكى ئىككى نۇر سىزىقىنىڭ بىر نوقتىدا ئۇچرىشىپ بىر تارىخى ھەقىقىقەتنىڭ قوياشتەك نۇر جۇلاسىنى جاھانغا نامايىش قىلىشىدەك تارىخىي رىياللىقنىڭ كاتتا بەدىئىي قىياپىتىدۇر...
مانا! ئالدىمىزدا «ھۇن» نامىنىڭ ئېتىمولوگىيىلىك ئاساسى «يۈن» تۇرۇپتۇ...

بىز ئالدى بىلەن «ھۇن» نامىنىڭ ئېتىمولوگىيىلىك ئاساسي بولغان «狁» (يۈن- يۇن)نى تارىختىكى يازما ماتىريال مەنبەسى ۋە تارىخى ھۆججەتلەر ئاساسىغا ئېگە قىلىپ باقايلى:


  ئىنكاسنىڭ داۋامى بار

ئاتالغۇنى قېلىپلاشقىنى بويىچە ئاتايلى، ئىمىر بۇرادەر!

«ئېتىمولوگىيە» ئەمەس، بەلكى «ئېتمولوگىيە»  دەپ يېزىش قېلىپلاشقان. سىز نېمە دېگەن جاھىل!  ئىلىمدە  جاھىللىقتا چىڭ تۇرۇش ئەمەس، بەلكى ئىلمىيلىكتە چىڭ تۇرۇش كېرەك!

بۇ «شىنجاڭ گېزىتى» دە تىلغا ئېلىنغان «ئېتمولوگىيە» نىڭ يېزىلىشى.

http://uyghur.xjdaily.com/55/12528.html

http://uyghur.xjdaily.com/55/13292.html

http://uyghur.xjdaily.com/55/12826.html

بۇ مېنىڭ بۇ  تېمىڭىزغا يازغان جاۋاپسىز قالغان ئىنكاسىم:
forum.php?mod=viewthread&tid=33916

بۇ مېنىڭ ئاساسلىرىم:





















بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   Erchin تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-12-8 17:23