مەن  «جۇڭگو  مىللەتلىرى»نىڭ  2004  -،  2005  -  يىللىق  سانلىرىدىكى  «بىزگە  قانداق  ئانىلار  كېرەك؟»دىن  باشلىنىپ  «بىزگە  قانداق  قىزلار  كېرەك؟»كىچە  داۋام  قىلىۋاتقان  يۈرۈشلۈك  ماقالىلەرنى  ئوقۇپ،  ھەربىرىدە  مىللىي  ھاياتىمىزنىڭ  مەلۇم  ھالقىسىدا  كرىزىس  پەيدا  قىلىۋاتقان  مەسىلىلەرنىڭ  ئالدىنى  ئېلىش  ئۈچۈن  ئاددىي  -  ساددا  بولسىمۇ  بىرقەدەر  توغرا  پىكىرلەرنىڭ  قانات  يېيىۋاتقانلىقىغا  قايىل  بولدۇم  -  دە،  بىزدىكى  «زىيالىيلار  دېگەن  مۇنداق  بولمامدۇ»  دېدىم.  ئەمما،  ھەر  مىللەتتە  كۆزگە  كۆرۈنگەن  ھەربىر  زىيالىينىڭ  ھاياتلىقنىڭ  ئوخشاشمىغان  تەرەپلىرىدە  تۈرلۈكچە  ئىجادىيەتتە  بولغانلىقى  ۋە  بولۇۋاتقانلىقى،  بىزنىڭ  تارىخىمىزدا  بارلىققا  كەلگەن  زىيالىيلار  بىلەن  بۈگۈنكى  زىيالىيلىرىمىزنىڭمۇ  خىلمۇخىللىقىدىن «بىزگە  مۇنداق  زىيالىيلار  كېرەك»  دېگەن  بىرنەچچە  ماددا  بىلەن  تومتاق  بىر  ئەندىزە  بەلگىلەشكە  ئامال  قىلالمىدىم.  چۈنكى،  دۇنيادا  قانچە  ئادەم  بولسا،  شۇنچە  خۇي  -  پەيل  بولغاندەك،  ھەربىر  تالانتنىڭ  ئۆزگىچىلىكى  ئايرىم  بولۇپ،  شۇ  ئايرىملىقنى  تەسۋىرلىمىسە،  ئۇلارنىڭ  خۇسۇسىيەت  ۋە  ئۇسلۇبلىرىنى  سۈرەتلەپ  بەرگىلى  بولمايدىكەن. 
بىزنىڭ  بۈگۈنكى  زىيالىيلىرىمىزنى  قاراخانىيلار  سۇلالىسى  كرىزىسكە  پاتقاندا،  كرىزىسنى  پۇرسەتكە  ئايلاندۇرىدىغان  دانا  پىكىرلىرى  بىلەن  ئەلگە  ئەمىنلىك  ئېلىپ  كەلگەن  يۈسۈپ  خاس  ھاجىپقا  تەققاسلاش؛  ئىسلامى  دۇنيا  پەلسەپىۋى  دانىشمەنلىككە  موھتاج  بولغاندا،  ئادەم  بىلەن  دۇنيانىڭ  مۇناسىۋىتىنى  بىرىنچى  قېتىم  توغرا  شەرھلىگەن  ئۆزگىچە  پىكرى  بىلەن  دۇنيانىڭ  ئىككىنچى  مۇئەللىمى  بولغان  فارابىغا  تەققاسلاش؛  ئەرەب،  پارس  تىللىرىنىڭ  ئاسسىمىلياتسىيىسى  مەدەنىيىتىمىزگە  كرىزىس  ئېلىپ  كەلگەندە  ھەم  قوش  تىللىق  بولغان،  ھەم  ئانا  تىل  ئۈستۈنلۈكىنى  غەيۇر  شىجائەت  بىلەن  يېتۈك  مىللىي  مەدەنىيەت  پاراسىتىگە  كۆتۈرگەن  مەھمۇد  قەشقەرى،  ئەلىشىر  نەۋائىيلارغا  تەققاسلاش؛  شۇنداقلا  شۇ  بۈيۈكلىرىمىزنىڭ  ئىجادچان  تەپەككۇر  ئەندىزىسىنى  بۈگۈنىمىزگە  ئۇلىغان  يۈزلەپ  پەيلاسوپ،  تارىخچى،  ئەدىب،  تېۋىپ،  مۇنەججىملىرىمىزگە  سېلىشتۇرۇپ  گەپ  قىلىشقا  توغرا  كېلىدىكەن. 
ئۇنداقتا «بىزگە  كېرەكلىك  زىيالىيلارنى  تەبىرلىگىلى  بولمامدۇ؟»  ياندۇرۇپ  ئويلىدىمكى،  بۇ  ماقالىلەرنىڭ  ئوخشاشمىغان  تېمىلار  ئارقىلىق  مەندە  «زىيالىي  دېگەن  مۇنداق  بولمامدۇ»  دېگەن  ئوخشاش  بىر  تەسىراتنى  قالدۇرۇشى  ئۇلاردىكى  كرىزىس  تۇيغۇسى  قەلب  كۆزىنى  دەۋرىمىزگە  ئېچىش  روھى  ئىكەن.  ئىككىنچى  تۈرلۈك  قىلىپ  ئېيتقاندا،  بىزدىكى  كرىزىس  ئۇقۇمىنىڭ  بىرىنچى  مەنىسى  مەلۇم  بىر  خىل  ئاپەتنىڭ  ئادەمنىڭ  جىسمى  ياكى  مەلۇم  جامائەت،  جەمئىيەتنىڭ  ئىچىگە  يوشۇرۇنۇۋېلىپ  خېيىمخەتەر  ھاسىل  قىلىش  بولسا،  ئىككىنچى  مەنىسى  بىر  ئادەم  ياكى  بىرەر  جامائەتنىڭ  ھايات  -  ماماتلىق  پەيتىدە،  ھېچبولمىغاندا  ئۇتۇش  -  ئۇتتۇرۇش  پەيتىدە  تۇرۇۋاتقانلىقىنى  ئۇقتۇرىدۇ.  بۇنداق  كرىزىس  ئېھتىماللىقى  ھەربىر  ئادەم،  قوۋم،  دۆلەتنىڭ  ھاياتىدا  ئەڭ  چوڭ  تەرەپلەردىن  ئەڭ  كىچىك  تەرەپلەرگىچە  ئاللىقانداق  سەۋەبلەر  بىلەن  يۈز  بېرىدۇ.  بۇ  ماقالىلەر  بىزدە  يۈز  بېرىۋاتقان  ۋە  يۈز  بېرىش  ئېھتىمالى  بولغان  مانا  شۇنداق  كرىزىسلەرنى  نىشانلاپ  ھەم  ئاتا  -  بوۋىلىرىمىزنىڭ  ئىجادچان،  تەپەككۇر  ئەندىزىسى  بىلەن  قورقۇمسىز  روھىنى  مەلۇم  دەرىجىدە  بولسىمۇ  ئەۋلادقا  يەتكۈزگەن  ھەمدە  ئوقۇرمەنلەرگە  بۈگۈن  بىز  پېتىۋاتقان  كرىزىسلەردىن  قانداق  ئۆتۈپ  كېتىش  ھەققىدە  ئەقىل  كۆرسىتىپ،  ئۇلارنى  ئۆزىگە  يوشۇرۇنغان  خەۋپنى  ئېلىپ  تاشلاشقا،  دەۋر  رىقابەتلىرىدىكى  يېڭىلىش  گىردابىدىن  يېڭىش  گىردابىغا  ئۆتۈشكە  دەۋەت  قىلغان.  شۇڭا،  مەن  ئۇلاردىكى  بۇ  روھ  ۋە  ئىزدىنىشكە  قاراپ،  يەنە  شۇ  «ھازىرقى  كۈندە  بىزگە  مۇشۇنداق  زىيالىيلار  كېرەك»  دېگەن  مەۋقەگە  قايتىپ  كەلدىم. 
توغرا،  بىر  زىيالىينى  ئۇنىڭ  بىرەر  ماقالىسىگە  قاراپ  ئۇنداق  ياكى  مۇنداق  دەپ  كەتكىلى  بولمايدۇ  ھەمدە  ھەرقانداق  زىيالىيمۇ  بىرلا  ئەسەر  ئارقىلىق  ئۆزىنىڭ  روھىي  دۇنياسىنى  تولۇق  ئېچىپ  بېرەلمەيدۇ.  راست  گەپنى  قىلغاندا،  بىر  مىللەتنىڭ  زىيالىيلىرى  ھاياتنىڭ  بارلىق  تەرەپلىرىدە  خەلقنى  سىرلىق  ھاڭلاردىن  ئۆتكۈزۈپ  كېتىشكە  بەل  باغلاشقا  توغرا  كەلسىمۇ،  بۈگۈنكىدەك  بۇرۇلۇش  پەيتىدە  ئاشۇنداق  كرىزىس  تۇيغۇسى  بار  زىيالىيلارلا  بۇ  تەلەپنىڭ  ئەھدىسىدىن  تېخىمۇ  ياخشى  چىقالايدۇ.  ھەربىر  مىللەتنىڭ  ھەربىر  دەۋردە  ئوخشاشمايدىغان  زىيالىيلىرى  بولىدۇ،  بىر  دەۋرنىڭ  زىيالىيسى  يەنە  بىر  دەۋرنىڭكىگە  ئوخشاشمايدۇ.  بىزدە  20  -  ئەسىردىن  بۇيان  شەكىللەنگەن  ياۋروپاچە  زىيالىيلار  بىلەن  ئوتتۇرا  ئەسىر  تەسىرىنى  ئاساس  قىلىدىغان  زىيالىيلار  ئوخشاشمايدۇ.  ئەمما،  ھەرقايسىسى  ئۆز  دەۋرىنىڭ  ۋەزىپىسىنى  ئۆتەيدۇ،  ھەتتا  نەچچە  خىل  ۋەزىيەت  ھەم  دەۋرگە  دۇچ  كەلگەن  بىر  زىيالىينىڭ  ئوخشاشمىغان  ۋەزىيەت  ھەم  دەۋرلەردىكى  ۋەزىپىسىدىمۇ  پەرق  بولىدۇ.  بىز  بۇ  يەردە  ئۇلارنىڭ  نەزەرىيىۋى  تەبىرىنى  شەرھلەشنى  ئالىي  مەكتەپتىكى  ئۇستازلارغا  قالدۇرۇپ،  ئۇلار  قىلغان  ئىشنى  باھالىساق،  ھەربىر  دەۋردىكى  زىيالىي  جەزمەن  ئۆزىنى  ئەھيا  قىلغان  ماكاندىكى  كىشىلەرنىڭ  قەلب  كۆزىنى  دەۋر  روھىغا  ئېچىپ،  ئۇلاردىكى  كرىزىس  پەيدا  قىلىدىغان  كۆڭلى  قارىلىقنى  تۈزىتىش  ئارقىلىق  بۇ  توپنىڭ  دائىمىي  مەۋجۇتلۇقى  ۋە  مەڭگۈلۈكى  ئۈچۈن  كۈرەش  قىلىدۇ.  دۇنياۋى  نام  -  شۆھرەت  بىلەن  ئىنسانىيەت  تارىخىدا  مەڭگۈ  يوقالماس  بولۇپ  كەتكەن  ئۇلۇغ  شەخسلەرمۇ  شۇنداق  بولدىكى،  سوقرات  يۇناننى،  كۇڭ  فۇزى  ئوتتۇرا  تۈزلەڭلىكنى،  فارابى  ئىسلام  دۇنياسىنى،  مەھمۇد  ۋە  يۈسۈپلەر  قاراخانىيلارنى  شۇ  زاماننىڭ  كرىزىسلىرىدىن  قۇتۇلدۇرۇش  ئۈستىدە  سۆزلىدى  …  ئۇلارنىڭ  بەزىلىرى  گەرچە  دىنىي  ئەقىدە  ۋە  ئۆز  قەبىلىلىرى  تىكلىگەن  تۇتېم  سىمۋوللىرى  تۈپەيلىدىن  قانداق  تەقى  -  تۇرقتا  بولۇش،  دىنىي  ۋە  قەبىلىۋى  تونلىرىنى  ئالماشتۇرۇش،  ئىمان  كەلتۈرگەن  دىن  پەيغەمبەرلىرىنىڭ  تىلى  ۋە  يېزىقىنى  ئۆزلۈكتە  قوللىنىش  شەكلىدە  بولسۇن،  دىلىدا  ۋە  يازمىلىرىدا  ئانىجان  زېمىن  ۋە  قانداش  مىللىتى  بىلەن  بىردەك  بولدىكى،  شۇ  بىر  دەۋردە  ئۆز  ماكانى،  ئۆز  قوۋمىگە  بولغان  چەكسىز  مۇھەببىتى  بىلەن  پۈتۈن  دۇنيانى  ئۆزىنىڭ  ھېسسىيات  چەمبىرىكىگە  ئالدى.  قاراڭ،  مەھمۇد  ۋە  يۈسۈپلەرگە،  ئۇلار  ئىسلامى  ئېتىقاد  بىلەن  چىن  دىلىدىن  ئاللاغا  سادىق  بولدى،  ھەتتا  خۇددى  ئەرەبلەردەك  سەللە  ئوراپ  تونلار  بىلەن  ياساندى.  لېكىن،  يازمىشلىرىدا  ئانا  يەر  بىلەن  ئۇلۇغ  ئانىسى  بولغان  مىللەت  مەدەنىيىتىنىڭ  يۈرىكىنى  توقلىدى.  ئۇلارنىڭ  ئەسەرلىرىدە  يىراق  ئۆتمۈشتىكى  تەبىئەتچىلىك،  شامانچىلىق،  مانىزملىق،  بۇددىزملىق  ئۇدۇمى  مەدەنىيەت  ئابىدىلىرىمىزگە  قايتا  جان  كىرگۈزدى.  مانا  بۈگۈنكى  كۈندىمۇ  بىز  شۇلارنىڭ  مۇھەببەت  ۋە  نەپرەت  چەمبىرىكىدە  تۇرىمىز.  بۇنداق  ئىكەن،  بىزنىڭ  بۈگۈنكى  زىيالىيلىرىمىزمۇ  ئەلۋەتتە  بىزگە  يوشۇرۇنغان  ئاپەتلەرنى،  تارىخىمىزدىكى  ئاشۇ  شانلىق  بەتلەرنى  ئۇنتۇلدۇرۇپ،  كېلەچىكىمىزنى  غۇۋالاشتۇرۇپ  قويىدىغان  خېيىمخەتەرلەرنى  چىقىرىپ  تاشلاش  ئۈچۈن  ئىزدىنىشى  كېرەك.  چۈنكى،  ئۆزى  ياشىغان  دەۋرنىڭ  تەرەققىيات  يولىدا  دۇچ  كەلگەن  قىيىن  مەسىلىلەرنى  ھەل  قىلىشقا  ئىنتىلگەن  ئەخلاقىي  بۇرچ  ۋە  زاماندارلىق  قابىلىيىتى  ھەربىر  ئادەمنىڭ  ئاخىرقى  ياكى  مەڭگۈلۈك  قابىلىيىتى  بولۇپلا  قالماي،  قوۋم  ۋە  مىللەتلەرنىڭمۇ  نېگىزلىك  قابىلىيىتى  بولۇپ،  ئۇ  ھاياتلىقىمىزنىڭ  ئۆتكۈر  قورالى  سۈپىتىدە  ھەرقاچان  بىزنىڭ  ئالدىمىزدا  تۇرۇپ،  بىزنىڭ  كۆز  ئالدىمىزدىكى  توسالغۇلارنى  يېڭىشىمىزگە،  كەلگۈسى  ۋەزىپىلەرنى  ئىجرا  قىلىشىمىزغا،  مۇسابىقىلەرگە  چىقىشىمىزغا  ھەيدەكچى  بولىدۇ.  بىز  شۇ  قابىلىيىتىمىزنىڭ  قانداقلىقىغا  قاراپ  جەمئىيەتتە  نەچچە  قاتلامغا  بۆلۈنۈپ،  تېگىشلىك  ئورۇنلارغا  ئىگە  بولۇپلا  قالماي،  دۇنيانى  ئۆز  كۆزنىكىمىزگە  كىرگۈزۈپ  كۆزىتىش  بىلەن  باشقىلارغا  ئۆرنەك  بولىدىغان  ئۆزگىچە  پىكىرلەرنى  بېرەلەيمىز.  بۈگۈنىمىزدە  بىزدە  ئىشلىرىدا  غەلىبە  قىلدى  دەپ  قارالغان  ئادەملەر  ۋە  مىللەتلەر  ھاياتلىقنىڭ  ئەنە  شۇنداق  مەسىلىلىرىنى  ھەل  قىلىشقا  ماھىر،  قىيىن  ۋە  مۇرەككەپ  مەسىلىلەرنى  تولۇق  ئىشەنچ  بىلەن  قوبۇل  قىلىپ،  مۇسابىقە  خاراكتېرلىك  مەسىلىلەرگە  قارىتا  ئېنىق  تەھلىل  يۈرگۈزۈپ،  ئۇ  مەسىلىلەرنى  ئۈنۈملۈك  ھەل  قىلىشنىڭ  لايىھىسىنى  قويالايدىغان  ئادەملەر  ۋە  مىللەتلەردۇر.  ئۇلار  ۋەزىيەت  ئوڭۇشسىز  بولۇپ  كەتكەن  ياكى  ئويلىمىغان  ئەھۋاللار  شەكىللىنىپ  قالغان  تەقدىردىمۇ،  ئەقىل  ئىشلىتىپ  توقۇناقلارنى  يېشىپ،  چارە  ئويلاپ  توسقۇنلۇقلارنى  يېڭىپ  كرىزىستىن  ئۆتۈپ  كېتىدۇ. 
بىزنىڭ  زىيالىيلىرىمىزغا  بۇنداق  ئېھتىياج  يوقمۇ؟  قېنى  بىز  «بۈگۈن  كۈن  ئۆتسە،  ئەتە  خۇدايىم  بار»،  «ساقلىقتىن  باشقا  چوڭ  ئىش  يوق»  دەپ  ئارقا  -  ئارقىدىن  چاي  ئوينايدىغان  مەسئۇلىيەتسىزلىك  چەمبىرىكىدىن  چىقىپ،  ئۆزىمىزگە:  «بۇنىڭدىن  كېيىنكى  كۈنلەردە  قانداق  قىلساق  مەۋجۇتلۇق  ۋە  تەرەققىياتنىڭ  تەبىئىي  تەرتىپىگە  كىرەلەيمىز؟  دۇنيانىڭ  ئورتاق  تەرەققىيات  يۈزلىنىشىگە  ئۇيغۇن  تەرەققىي  قىلدۇرۇپ  كېتەلەيدىغان  مىللەت  بولۇش  ئۈچۈن  نېمە  قىلىمىز؟»  دېگەندەك  سوئاللارنى  قويۇپ  باقايلى،  شۇئان  ئۆزىمىزدىلا  ئەيب  -  نۇقسان  بولۇپ  ئىپادىلىنىۋاتقان  قەلب  كورلۇقلىرى  ۋە  ئۇلارنىڭ  ئۆزگىچە  پسىخىكىلىق  قۇرۇلمىلىرى  كۆز  ئالدىمىزغا  كېلىشكە  باشلايدۇ.  بۇنداق  پسىخىكىلىق  تىندۇرما  ۋە  ئۇلارنىڭ  ئىپادىلىنىش  شەكلى  باشقا  قوۋملاردا  بولمىغانلىقتىن،  بۇ  ئەيب  -  نۇقسانلارغا  يەرلىك  مەنىۋى  رېتسېپ  يازمىغىچە  باشقا  جايلارنىڭ  بىلىم  داھىيلىرى  يازغان  رېتسېپ  (تەرجىمە  ئەسەرلەر)لار  بىلەن  ئۇلارنى  داۋالاپ  كەتكىلى  بولمايدىغانلىقىمۇ  ئايان  بولىدۇ. 
تارىخىمىزدىكى  بىلگىنلەر  ۋە  ئۇلارنىڭ  ئىنسانىيەتكە  مەڭگۈلۈك  يادنامە  بولىدىغان  ئەسەرلىرى  ئەنە  شۇنداق  سوئاللار  قويۇپ  قوزغالغان  ئىجادچان  تەپەككۇر  ئەندىزىسى  ئارقىسىدا  مىللەت  ۋۇجۇدىدىن  ئۇرغۇپ  چىققان  بولۇپ،  ئىلىم  -  پەندىكى  بۇنداق  بىلىم  پارتلىشىنى  كەلتۈرۈپ  چىقىرىدىغان  ئىلھام  ھەرقانداق  مىللەتنىڭ  ئۆزىدىكى  تەپەككۇر  ئەندىزىسىنى  دەۋر  سەزگۈرلۈكى  بىلەن  ئۆزگەرتىش  ئىنقىلابىدىن  ھاسىل  بولىدۇكى،  بۇنداق  ئىلمىي  روھنى  ھېچقانداق  مىللەت  ھېچقانداق  مىللەتكە  سوۋغا  قىلىپ  بېرەلمەيدۇ.  ئۆزىنىڭ  ئىچكى  دۇنياسىدىكى  خەزىنە  __  دەۋر  تەلىپىدىكى  ئىجادچانلىقتىن  ئايرىلغان  ھەرقانچە  دوراش،  ھەرقانچە  توۋلاش  ئۇ  مىللەتكە  مەڭگۈلۈك  ئەسلەشكە  بولىدىغان  شانلىق  ئۈلگە  يارىتىپ  بېرەلمەيدۇ.  بۇ  خۇددى  كۇڭ  فۇزى،  لاۋزىلارنى  ئۇيغۇرلار  يارىتالمىغان،  يۈسۈپ،  مەھمۇد  ۋە  نەۋائىيلارنى  خەنزۇلار  يارىتالمىغانغا؛  «12  مۇقام»نى  ياۋروپالىقلار  يارىتالمىغان،  سىمفونىيىلەرنى  ئۇيغۇرلار  يارىتالمىغانغا  ئوخشاش  ئىش. 
بۇنداق  ئىكەن،  بىز  قەيت  قىلىۋاتقان  زىيالىيلارنىڭ  ماقالىلىرى  ھەرقانچە  كىچىك،  تومتاق،  كەم  -  كۈتە،  ھەتتا  بەزى  سۆزلەر  تەكرار  ۋە  خاتا  بولۇپ  قېلىشىدىن  قەتئىينەزەر،  بۇ  ئۇلارنىڭ  خەلقىمىزدە  ئۆسۈۋاتقان  مانا  شۇنداق  ئاينىپ  كېتىش  ئاساسىدا  يۈز  بېرىۋاتقان  ئىقتىدار  كرىزىسىدىن  ئۆتۈش  غەيرىتى  بولۇپ  ئىپادىلىنىدۇ.  شۇنىڭ  ئۈچۈن،  دەۋر  ئېلان  قىلغان  مۇسابىقىلەر  ئالدىدا  بىز  جەزمەن  ئۇلاردەك  ئويلىشىمىز،  ئۆزىمىزنى  ئۇ  پىكىرلەرگە  سېلىشتۇرۇشىمىز،  يەنى  ھەممىمىز  ھەرىكەت  قىلىپ  ئاشۇنداق  مۇئەللىپلەرنىڭ  پىكرىدىكى  كەملىك،  گۆدەكلىك  تەرەپلەرنى  مېھرىبانلىق  بىلەن  ياردەم  بېرىش  ئاساسىدا  تولۇقلاپ،  ئۆزىمىزنىمۇ  شۇ  سەپكە  قويۇشىمىز  كېرەك.  چۈنكى  گەپ  ئەمەس،  ئىش؛  قاتماللىق  ئەمەس،  ئىجادچانلىق؛  قۇرۇق  دۇئاگۇيلۇق  ئەمەس،  ھەقىقىي  ئىش  -  ئەمەل ـــ  ھەربىر  ئادەم  ۋە  مىللەتنىڭ  دۇنيا  ئالدىدىكى  ھەقىقىي  قىممىتىنى  يارىتىدۇ.  كەمتەر  -  ئېھتىياتچان  بولمىغان،  جاپا  -  مۇشەققەتتىن  باش  تارتقان،  زاماندار  ئىقتىدار  تۇرغۇزۇپ  شانلىق  ئەنئەنىلىرىنى  زامان  تەلىپىدە  جارى  قىلدۇرالمىغان  مىللەتلەر  ئۆزىنى  تىكلىيەلمەيدۇ.  چېكىدىن  ئاشقان  نەغمە  -  ناۋا  سورۇنلىرىدا  ئۈزۈلمەس  ناخشا  توۋلاش،  شۆھرەت  ياكى  مەزھەپ  نەپسى  ئۈچۈن  ھەمتاۋاق  بولۇپ  ۋاقىت  ئىسراپ  قىلىش  ئەمەس،  بەلكى  ئىزدىنىش،  ئىجتىھات،  مېھنەت  بىلەن  ئۆزلۈكنى  ئىپادىلەش،  مول  ماددىي  نېمەتلەرگە  ئىگە  بولۇپ  ئەركىن  -  ئازادە  ياشاش  ئىمكانىيىتىنى  بېرىدۇ. 
مۇشۇنداق  ئويلىغاندا،  بۈگۈنكى  كۈندە  مىللىي  ھاياتىمىزغا  تەھدىت  بولۇۋاتقان  نەرسە  __  تەبىئىي  ئاپەت  ياكى  ۋابا  ئىلاھى  ئەمەس،  بەلكى  ئۆز  ئىچىمىزدىكى  تەپرىقە  ۋە  قەلبى  كورلۇقلاردۇر.  قەلب  كورلۇقىنىڭ  پەندە  ئوتتۇرىغا  قويۇلۇشى  ۋە  ئۇنىڭ  ھەل  قىلىنىش  تارىخىدىن  قارىغاندا،  ئۇ  ھازىرقى  زامان  پسىخولوگىيە  ئىلمىنىڭ  ئادەمدىكى  بىر  تەرەپلىمە  خۇمارداش  ھېسسىياتىنى  ئىپادە  قىلىدىغان  ئاتالغۇ  بولۇپ،  تىلىمىزدىكى  مەنىسى  «كۆڭۈل  چىگىلىپ  قېلىش  ياكى  مەلۇم  جەھەتتە  كۆڭلى  قارىداپ  ھەقىقەتنى  كۆرەلمەس  بولۇپ  قېلىش»  دېگەنلىكتۇر.  مۇشۇ  مەنە  بويىچە  تازا  دىققەت  بىلەن  ئەقىدە  ئىچىدە  ياشىغان  كۈنلىرىمىز  ۋە  بۈگۈنىمىزدىمۇ  شۇنداق  ئەقىدە  -  ئادەت  بىلەن  ياشاۋاتقان  ئادەملىرىمىزنىڭ  دۇنياۋىيلىق  بىلەن  مىللىيلىكنى  بىرلەشتۈرگەن  ھاياتلىق  پائالىيەتلىرىگە  سېلىشتۇرۇپ  دېرەكلەپ  كۆرىدىغان  بولساق،  بۈگۈنكى  كۈندە  بىزدىن  جانغا  تاقىلىدىغان  كرىزىس  ۋە  قەلب  كورلۇقلاردىن  ماڭدامدا  بىرنى  تاپقىلى  بولىدۇ،  شۇنداقلا  ھەربىر  خىل  قەلب  كورلۇقنىڭ  يا  پەن،  يا  دىن،  يا  زامان  بىلەن  مۇناسىۋىتى  يوق  بىر  تالاي  نىقابلار  بىلەن  مىللىي  ھاياتنىڭ  نازۇك  تەرەپلىرىنى  ۋەيران  قىلىۋاتقانلىقىنىمۇ  بىر  -  بىرلەپ  تىزىپ  چىققىلى  بولىدۇ.  بىز  زىيالىيلار  قوشۇنىمىزدىكى  پەقەت  ئەدەبىيات  -  سەنئەت  بىلەن  ماختاش،  ماختىنىشقا  خۇمارداپ  باشقا  پەنلەر  ئالدىدا  قەلبىمىزنى  كور  قىلغان  مىللىي  غېرىبچىلىقلىرىمىزنى  قويۇپ  تۇرۇپ،  ھازىر  خەلق  ئارىسىدا  جامائەت  كەيپىياتىغا  ئايلىنىۋاتقان  ئەجنەبىيلەرنىڭ  كۆپۈك  مەدەنىيەت  ئەندىزىلىرىگە  خۇمارداش  بىلەن  زاماندارلىقنى  كېرەك  قىلمايدىغان  كونىلىققا  خۇمارداشتىن  ئىبارەت  ئىككى  تۈرنى  مىسال  قىلىدىغان  بولساق،  قەلب  كورلۇقنىڭ  بىزنى  قەيەرلەرگە  ئېلىپ  كېتىۋاتقانلىقىنى  پەم  قىلالايمىز. 
ئەجنەبىيلەرنىڭ  كۆپۈك  مەدەنىيەت  ئەندىزىلىرىگە  خۇماردىغۇچىلارنى  ئالايلى،  ئۇلار  جامائىتىمىزنىڭ  ئۇيغۇر  زاتى  بولغانلىقىغا  پەخىرلىنىپ،  مىللىي  مەۋجۇدىيىتىمىزدىكى  پەخىرلىك  ئىزلارنىڭ  زاماندار  ئىزچىسى  بولۇۋاتقانلىقىنى  كۆرۈپ  تۇرۇپ،  ئۆزلىرىدىكى  ئاشۇنداق  خۇمارداش  تۈپەيلى  ئۆزلۈكنى  خورلايدىغان  تەتۈر  يوللارغا  ماڭىدۇ.  تەقى  -  تۇرقىدىن  تاكى  تۇرمۇش  ئادەتلىرىگىچە  ئەجنەبىي  ھالەتكە  كېلىش  ئۈچۈن  تۇرمۇش  ئادەتلىرىمىزدىكى  ئۆزىنى  تۇتۇۋالىدىغان  ئالىيجانابلىق  ۋە  شەرم  -  ھايانى  تەرك  ئېتىدۇ.  دۇنيا  بويىچە  ئەڭ  كۆركەم  كىيىم  -  كېچەكلىرى  بار  بىر  مىللەتنىڭ  پەرزەنتى  تۇرۇپ،  بىر  كۈنلۈك  تويىنىمۇ  شۇ  بېزەكلىرى  بىلەن  قېنىغا  پېتىپ  ئۆتكۈزمەي،  ئەجنەبىيلەرنىڭ  مەيدىلىرى  ئوچۇق  ھاياسىز  كىيىملىرىنى  «توي  كىيىمى»  قىلىپ  كىيىۋالىدۇ.  كەسپىي  بىلىملەرنى  ئۆگىنىشتىمۇ  دورامچىلىق  قىلىپ  ئۆز  يېرىگە  لايىق  ئىجادىي  ئويلاردا  بولمايدۇ.  ئۇلارنىڭ  بەزىلىرى  ھەتتا  بىزدىكى  مۇدھىش  تارىخىي  قىسمەتلەر  كەلتۈرۈپ  چىقارغان  ئەيب  -  نۇقسانلارنى  ئەجدادلىرىمىزدىن  كۆرۈپ،  بوۋىلارنى  يامان  ئاتلىق  قىلىپ  تىللايدۇ،  قالاقلىقنى  دىنىمىز  كەلتۈرۈپ  چىقاردى،  دەپ  چېركاۋلارغا  كىرىۋالىدۇ.  چەت  ئەللەرگە  يېڭى  بىلىم  ئېلىپ  كېلىپ،  يۇرتنى  گۈللەندۈرۈش  ئويى  بىلەن  بارماي،  شۇ  يەرلەردە  جان  ساقلاشنىڭ  كويىغا  كىرىپ  مىللىي  تەرەققىياتتىن  ۋاز  كېچىدۇ  …  ۋەھاكازالار.  قىسقىسى،  بۇ  دورامچۇقلاردا  مىللىي  ئەقىدە  پارچىلىنىپ،  دورامچىلىق  ۋارىسچانلىق  بىلەن  ئىجادچانلىقنىڭ  ئورنىنى  ئېلىپ  كەتكەن،  ھاياتىمىزغا  تىرەك  بولىدىغان  مىللىي  روھ  نىمجان  بولۇپ  قالغان.  شۇڭا،  ئۇلار  ئاسىي  روھلار  ئارقىسىدىن  يۈگۈرۈپ  يۈرۈپ  دورايدۇكى،  ئىجاد  قىلمايدۇ.  ئەجنەبىيلەرنىڭ  مەبۇدلىرىغا  چوقۇنىدۇكى،  زاماندار  مىللىي  ئوبراز  تۇرغۇزۇش  ئۈچۈن  تەر  تۆكمەيدۇ  -  دە،  ئاشۇ  ھەرىكەتلىرى  بىلەن  يېڭىلىنىش  -  زامانىۋىلىشىش  دېگەننىڭ  دۇنيانىڭ  ئىلغار  ئىلىم  -  پېنىنى  ئۆگىنىش،  زاماننىڭ  ئىجادىي  پاراسىتىنى  ئۆزلەشتۈرۈش،  ئىجادىي  تەتبىقلاش  ئارقىلىق  خەلقىمىزنىڭ  ئوبرازىنى  ئەسلىيەتتىكى  خۇسۇسىيەتلىرى  بويىچە  ھازىرقى  زاماننىڭ  ئالدىنقى  قاتارىغا  تىكلەش  ئىكەنلىكىنى  ئىنكار  قىلىدۇ. 
كونىلىققا  خۇماردايدىغانلارنى  ئالىدىغان  بولساق،  ئۇلار  غەرب  دۇنياسىنى  ئاساس  قىلغان  ئەجنەبىيلەرنىڭ  بوغقۇچىغا  چىگىلىپ  كەتكەن  ياش  دورامچۇقلارنىڭ  ئەكسىچە،  خەلقىمىزنىڭ  قەلبىنى  چۇلغاپ  ئالغان  ئىمان  نامى  بىلەن  ئەرەب  مىللەتچىلىكىنىڭ  بوغقۇچىغا  چىگىلىپ  كەتكەنلەردۇر.  شۇڭا،  بىز  تېز  -  تېز  تەرەققىي  قىلىپ  زاماندار  كۈچتۈڭگۈرلەرنىڭ  سىرىنى  بىلىش  ۋە  ئۇلارغا  يېتىشىۋېلىش  ئۈچۈن  بۈگۈنكى  ئىنسانىيەت  ياراتقان  پەن  -  مەدەنىيەت  تەتقىقات  نەتىجىلىرىنى  ئاخىرقى  نۇقتىدىن  قوبۇل  قىلىپ  ئۆزلەشتۈرىدىغان  يېڭى  تىپتىكى  زىيالىيلارغا  موھتاج  بولۇۋاتساق،  ئۇلارنىڭ  بەزىلىرى  ئۆزلىرىنىڭ  دورامچۇقلۇق  خىيالى  بويىچە  قەلبىنى  ئەرەبلەرنىڭ  تەقى  -  تۇرقىنى  دوراشقا  بوغقۇچلاپ  قويىدۇ  -  دە،  بىلىم  ئېلىش  ۋە  يېڭى  تەپەككۇر  ئارقىلىق  زامانغا  يارىشا  بىلىم  ئىجاد  قىلىپ  ئۆزلۈكنى  ئۆستۈرۈشنى  تەلەپ  قىلىدىغان  ئىماننى  ئەرەبلەردىكى  پۇچەك  شەكىللەرنىمۇ  دوراش  دەپ  چۈشىنىۋالىدۇ؛  ئېلىمىزنىڭ  زامانىۋىلىشىش  تەشەببۇسى  بويىچە  ئادەتتىكى  پەن  -  مەدەنىيەت  بىلىملىرىنىمۇ  تىرىشىپ  ئۆگەنمەي،  زامانىمىز  تىرىكچىلىكىدىكى  نۇرغۇن  كەسىپلەردە  كېرەكسىز  بولۇپ  كېتىدۇ؛  يەنە  بەزىلىرى  دىنغا  بولغان  ئىخلاسمەنلىك  بىلەن  خۇراپاتلىقنى  پەرق  قىلماي،  دىنىمىزنىڭ  جاھالەت  پىرلىرىنىڭ  قولىغا  چۈشۈپ  كەتكەن  چاغلىرىدىكى  دىن  ۋە  تىرىكچىلىكنى  قانداقسىگە  گىرەلەشتۈرۈپ  ئېلىپ  بېرىش  ھەققىدە  ئىزدەنمەيدۇ؛  يەنە  بەزىلىرى  تېخى  زامانىمىزنىڭ  ئەڭ  ئىلغار  ماشىنىلىرىنى  ياسايدىغان  ۋە  قوللىنىدىغان  مىللىي  مۇتەخەسسىسلەرنى،  جاھان  بازارلىرىدا  پەرۋاز  قىلىدىغان  ئەزىمەت  سودىگەرلەرنى،  ئەۋلادلىرىمىزنى  ھەم  ئەقىدىلىك،  ھەم  زامانىۋى  ياشاش  ئۇسۇلىغا  ئىگە  ھۆر  پىكىرلىك  قىلىپ  تەربىيىلەيدىغان  زاماندار  ئوقۇتقۇچى  -  ئۇستازلارنى  قانداق  قىلىپ  مەيدانغا  چىقىرىشنىڭ  كويىدا  بولماي،  ئات  ھارۋىسىنى  ئېغىزدىكى  گەپ  بىلەن  ھور  ماشىنىسىنىڭ  ئالدىغا  كىرگۈزۈشكە،  لەگلەكلىرىنى  تۆمۈر  قۇشلارنىڭ  ئالدىغا  كىرگۈزۈشكە  ئۇرۇنغاندەك  گەپ  -  سۆز،  ئىش  -  ھەرىكەتلەردە  بولىدۇ.  بۇنداق  خۇراپىي  قىلىقلارنى  قانداقمۇ  مۇسۇلمانچىلىق  دېگىلى  بولسۇن؟  ئۇنىڭ  ئۈستىگە  ئۇلار  دىنىي  ھېسسىياتنى  بىر  تەرەپلىمە  چۈشىنىۋالىدۇ  ۋە  ئېلىمىزنىڭ  شەرت  -  شارائىتى  بويىچە  ئۆزگىچە  مىللىي  تەلىم  -  تەربىيە  ئەندىزىسى  تۇرغۇزامدۇق  ياكى  ئەرەبلەرنى  دوراپ،  ئۇلار  نېمە  قىلسا  شۇنى  قىلامدۇق،  دېگەننى  تەپەككۇرىدىن  ئۆتكۈزمەيدۇ.  جەدىدچى  ئالىملىرىمىزنىڭ  نۇرانە  قەلبىدىن  ئۇرغۇپ  چىققان  ھەققانىي  سۆزلىرىگە  قۇلاق  سالماستىن،  تۇرمۇشتا  نەدىكى  خۇراپىي  ھەشەمەتلەرنى  داۋام  قىلىدۇ.  «ئىلىم  -  پەن»  دېگەندىمۇ  ئىلىم  -  پەن  ئۆگىنىشنى  ئاتا  -  بوۋىلىرىمىزنىڭ  تۇتقان  يولى  بويىچە  ئۆزىنىڭ  ئىبادەت  تەرتىپىگە،  ئائىلىۋى  پائالىيەت  مەزمۇنىغا  كىرگۈزمەي،  باشقىلارغا  ۋەز  قىلىپ  سۆزلەش  بىلەن  غوجىكۆردىلىك  قىلىدۇ  …  بىزدىكى  مۇشۇ  ئىككى  تۈرلۈك  خۇماردىغۇچىلارنىڭ  ئەھۋالىدىن  كۆرۈنۈپ  تۇرۇپتۇكى،  بۇنداق  خۇمارداشتا  بولغانلار  ناتوغرا  ھېسسىياتلارنى  ئۆزىگە  جەملىۋالغانلار  بولۇپ،  ئۇلاردا  ئاتا  -  بوۋىلار  ئېتىقادلىرى  ئارقىلىق  تىكلەنگەن  ئەنئەنىۋى  مەدەنىيەت  ئەندىزىلىرىگە  ۋارىسچانلىق  ياكى  كۆز  ئالدىدىكى  بۇرۇلۇشلارغا  قارىتا  ئىجادىي  تەپەككۇر  بولمايدۇ.  شۇڭا،  ئۇلاردىكى  بۇنداق  ھېسسىيات  خۇددى  تۇيۇقسىز  يار  كەتكەن  سۇدەك  بىردەم  شەخسىي  ئىختىيارسىزلىق،  بىردەم  كوللېكتىپ  ئىختىيارسىزلىق  بولۇپ  ئىپادىلىنىدۇ.  بەزى  ھاللاردا،  پۈتكۈل  جامائەتنىڭ  ئىختىيارسىزلىقى (ئۆزىنى  تۇتۇۋالالمايدىغان  بىر  ھالەت)  بولۇپ  ئىپادىلىنىدۇ.  جامائەتچىلىكنىڭ  ئىختىيارسىزلىقىغا  ئايلانغان  بۇنداق  قەلب  بوغقۇچى  بەزىدە  شۇ  جامائەتتە  تەرەققىي  قىلىپ  زاماننىڭ  ئۆزى  ئۈستىدىكى  ئەقلىي،  ئەخلاقىي  ۋە  جىسمانىي  تەلەپلىرىنى  نەزەرگە  ئالمىغان  ھالدا  ئۆز  خىيالى  بويىچە  نىجاتلىق  تىلەشكە  ئايلىنىپ  كېتىدۇ  -  دە،  ئەمەلىيەتتە  بۇ  ئىنتايىن  چوڭقۇر  بىر  تەرەپلىمە  قاراش  بولۇپ  شەكىللىنىپ،  شۇنداق  خۇماردىغۇچىلارنىڭ  كۆزىنى  ئېتىۋالىدۇ،  قەلبىنى  تۈتەكلەشتۈرىدۇ،  ئۇلارنىڭ  رېئال  تىرىكچىلىكتە  غەلىبە  قىلىش  يوللىرىنى  ئېتىپ  تاشلايدۇ.  ئەڭ  يامان  يېرى،  بۇنداق  خۇمارداشتا  بولغانلار  نىجاتلىقنى  ئۆزلىرىدىكى  بوغقۇچلانغان  چىگىش  ھېسسىياتلار  بىلەن  ئىزدىگەنلىكتىن،  خۇمارى  قاندۇرۇلماي  قالغاندا  بەڭگىلىكى  تۇتۇپ  كېتىدىغان  ئادەملەردەك  جىلە  بولۇپ  كېتىدۇ  -  دە،  بەزىدە  ھەتتا  قولىدىكى  ھاياتلىقىنى  تەمىن  ئېتىۋاتقان  توغرا  ئىشلارنى  تاشلاپ،  تەتۈر  يوللارغا  مېڭىپ  كېتىدۇ.  ئۆزلىرىنىڭ  ئىزدىنىپ  ئۆگىنىش،  تىرىشىپ  ۋەزىپە  ئۆتەش  ئارقىلىق  بۈيۈك  بولۇش  يولىدىن  ئاينىيدۇ،  يەنى  كۆڭۈل  تەڭپۇڭ  تۇرغان  ھالەتتىكى  يېتۈك  ئادىمىيلىك  مەجبۇرىيىتىدىن،  يېتۈك  ئادەمنىڭ  ئۆزى،  ئائىلىسى،  جامائىتى  ئالدىدىكى  ئورۇندايدىغان  ۋەزىپىسىدىن،  ھەتتا  بۈيۈك  خەلق  بولۇشتىكى  ئالىي  ئىقتىدار  يېتىلدۈرىدىغان  كۈرەش  مەيدانلىرىدىن  قاچىدۇ. 
شۇنداق  ئىكەن،  بۈگۈنكى  زىيالىيلىرىمىز  ئۈچۈن،  ئاشۇنداق  قەلب  كورلۇقلارنىڭ  ماھىيىتىنى  ئېچىپ  تاشلاش،  چوڭقۇر  تەتقىقاتلار  ئاساسىدىكى  ھەممىباب  تىل  بىلەن  ئەسل  -  ۋەسىلگە  يات  نەرسىلەرگە  خۇمارداپ  كېتىۋاتقانلارنىڭ  ئالدىنى  توسۇپ،  ئۇلارغا  يېڭى  مۇقەددەسلىككە  يېتىپ  بارىدىغان  يولنى  كۆرسىتىشتىنمۇ  مۇھىم  ئىش  بولامدۇ؟  ئەلۋەتتە  بولمايدۇ.  شۇڭا،  تەكرارلايمىزكى،  ئىلىم  -  پەننىڭ  بارلىق  ساھەلىرى  بويىچە  بىزنى  ئەجدادلىرىمىزنىڭ  ئىجادچان  تەپەككۇر  ئەندىزىسىگە  ئۇلايدىغان،  قەلب  كۆزىمىزنى  ئاينىش  ۋە  ئىقتىدارسىزلىق  كرىزىسىدىن  ئۆتۈپ  كېتىش  شىجائىتىگە  ئاچالايدىغان  زىيالىيلار  كېرەك. 

(ئاپتور:  »مۇنبەر«  ژۇرنىلى  تەھرىر  بۆلۈمىدە)