ئەسسالامۇ - ئەلەيكۇم تورداشلار كەڭساي مۇنبىرىمىز قاسىم مۇئەللىمنىڭ قەدەم تەشرىپ قىلىشى بىلەن  باشقىچە مۇنازىرە تۈسىنى ئالدى. قېرىندىشىم (osmanli) بىلەن دوستانە مۇنازىرە -تەكلىپلىرى ھازىرغىچە ئىجابىي داۋام قىلىۋاتىدۇ .
بۇ كىشىنى خوشال قىلىدىغان ھالەت . قاسىم مۇئەللىم گەرچە پىنسىيەگە چىققان ئوقۇتقۇچى ھەم تالانىتلىق شائىر بولسىمۇ ھازىر مۇنبەردە ناھايتى قىزغىنلىق بىلەن فىزىكا ، تەبىئەت ، ئالەم توغرىلىق پەلسەپىۋى پىكىرلەرنى بايان قىلىپ ئەقىل بۇلىقىمىزنى ئېچىپ ئولتۇرۇپتۇ . مەنمۇ قاسىم مۇئەللىمنىڭ تەتقىقاتىغا پايدىسى بولار دىگەن ئۆمىتتە ئانچە - مۇنچە ئىنكاس يىزىپ قويۇۋاتىمەن . ئارلىقتا قاسىم مۇئەللىم مەندىن < پەلسەپەنىڭ ماھىيىتى > توغرىسىدا چۇشەنچە بىرىشنى سورىدى ، چۇنكى مەن كۆپ قىسىم پەيلاسۇپلارنىڭ ئۆز ئەقىلىگە زىيادە ئىشىنىپ ، گەپ يورغۇلىتىدىغانلىقىنى ، ئاخىرى تۈيۈق يولغا كىرىپ قالىدىغانلىقىنى تىلغا ئالغانتىم .بەلكىم بۇ سۆزۇم قاسىمكامغا باشقىچە مەنە بەرگەندەك تۇرىدۇ . (osmanli) قېرىندىشمنىڭ باشتىن -ئاخىرى مەقستىمۇ قاسىم مۇئەللىمنى مۇشۇ خىل ئاقىۋەتتىن ئاگاھلاندۇرش بولسا كىرەك .
ئازراق ئىزدىنىش ئارقىلىق ئۆز ئىنكاسىمنى ئايرىم تېما شەكىلىدە يوللاشنى مۇۋاپىق كۆردۇم.
شۇنى بىلىشىمىز كىرەككى ، پەيلاسۇپلار ئادەتتە نۇرغۇنلىغان ئۇششاق پىرقىلەرگە بولۇنۇش بىلەن بىرگە ئومۇمى خاسلىق ۋە تۇپكى خاسلىق جەھەتتىن ئۇچ تۇركۇمگە بولۇشكە بولىدۇ :
1. دەھرىيىلەر
2.تەبىئەتچىلەر
3.ئىلاھىيەتچىلەر
دەھرىيلەر ----- بۇ تۇركۇمدىكىلەر پەلسەپىچىلەر ئىچىدىكى تارىخى ئەڭ ئۇزۇنلاردىن بولۇپ ، ئۇلار ئالەمنى بارلىققا كەلتۇرگەن ،ئۇنى باشقۇرىدىغان ، ھەممىنى بىلىپ تۇرىدىغان ، ھەممە ئىشقا كۇچى يىتىدىغان بىر قۇدرەت ئىگىسىنىڭ بارلىقىنى ئىنكار قىلىدۇ . ئۇلار دۇنيا ئەزەلدىن بىر ياراتقۇچسىز ھالدا ئۆز - ئۆزىدىن مەۋجۇد بولۇپ كەلگەن ، مەڭگۇ مۇشۇنداق داۋاملىشىدۇ ، دەپ قارايدۇ . بۇلار ئادەتتە زىندىقلار دېيىلىدۇ .
تەبىئەتچىلەر ------ بۇلار تەبىئەت دۇنياسىدىكى ئۆسۇملۇك ، ھايۋاناتلار ئۇستىدە كۆپ كۆزىتىش ، ئىزدىنىشلەرنى ئىلىپ باردى . بولۇپمۇ ئۇلار ھايۋاناتلار ئاناتومىيسى بىلەن كۆپلەپ شۇغۇللىنىش جەريانىدا ، ئاللاھنىڭ بىر ياراتقۇچى ، ھېكمەتلىك ئىش قىلغۇچى بىر زاتنىڭ بارلىقنى ئىتىراپ قىلىشقا مەجبۇر قىلىدىغان ھېكمەتلرىنى كۆرۇپ ھەقىقەتنى چۇشۇنۇپ يەتتى . بىراق ، ئۇلاردا ئىزدىنىش كۆپەيگەنسىرى ، مۇنداق بىر قاراش باش كۆتەردى . يەنى جانلىقلارنىڭ ھاياتلىق ئىقىتدارنڭ بېجىرىملىكىگە ئۇلاردىكى مىزاج تەڭپۇڭلىقى زور تەسىر كۆرسىتىدۇ ، دىگەندىن  ئىبارەت . ئۇلار تىخىمۇ ئىلگىرلەپ ، ئۆزلىرىنىڭ بۇ قارشىدىن ، ئادەمدىن جان چىقىپ كەتسە ، ئەسلىگە قايىتمايدۇ ، دېگەن يەكۈننى چىقاردى . بۇلار شۇنىڭغا ئەگىشىپ ئاخىرەتنى ،جەننەت ،دوزاخ ، تىرىلىش ، قىيامەت كۈنى دىگەنلەرنى ئىنكار قىلدى . ئۇلارنىڭ نەزىرىدە ، ئىبادەتكەساۋاب ، گۇناھقا ئازاب بولمايدىغان بولدى . شۇڭا بۇ تۇردىكى پەيلاسۇپلارمۇ يەنە زىندىقلار قاتارىدا قارىلىدۇ . چۇنكى ئۇلار ئاخىرەت كۇنىنى ئىنكار قىلىدۇ .
ئىلاھىيەتچىلەر----- بۇلار كىينكى تۇركۇمدىكى پەيلاسۇپلارنى كۆرسىتىدۇ . ئۇلارنىڭ ۋەكىللىكلىرى سوقرات ،ئەپلاتۇن ، ئارىستوتىللاردىن ئىبارەت . بۇلارنىڭ ئىچىدە ئارىستوتىل تۈنجى بولۇپ لوگىكا پەن قائىدىلىرىنى يېڭىدىن رەتلەپ چىققان ، پەنلەرنى تۇرگە ئايرىغان . پەننىڭ ھەر قايسى ساھالىرىدە ئىزدىنىپ بىيىتقان . بۇ تۇركۇمدىكىلەردىن مەيلى ئارىستوتىل بولسۇن ھەم باشقىلار بولسۇن ، ھەممىسى ئورتاق ھالدا ئالدىنقى ئىككى تۇركۇمدىكى پەيلاسۇپلارغا قارشى تۇرغان ۋە ئۇلارغا قارشى باشقىلارغا ئاشمىغۇدەك دەرىجىدە كۈرەش ۋە تەنقىتلەرنى ئىلىپ بارغان . ھەر ھالدا ئۇلارنىڭ بۇ خىل ئىلىشىش نەتىجىسىدە ئاللاھ موئمىنلەرنى ئۇلار بىلەن بىھۇدە تۇتۇشۇپ يۇرۇش ئاۋارىچىلىقىدىن ساقلاپ قالغان . ئارىستوتىل تەنقىد قىلىغىدەك نەرسە بولسىلا قويۇپ قويمىدى ، ئۇلارنىڭ ئىدىيىسىگە قارشى تۇردى . شۇنداقتىمۇ ئۇنىڭدا ئۆزى تەنقىد قىلغان پەيلاسۇپلارنىڭ كۇفرى ھەم بىدئەتكە ياتىدىغان ئىدىيلىرنىڭ تەسىرى ئازدۇر-كۆپتۇر ساقلىنىپ قالغان بولۇپ ، ئۇنڭىدىن ئۆزنى تارتالمىغان . شۇڭا ئۇنىمۇ بىز دىنسىزلىق بىلەن ئەيىپلەيمىز .
ھەمدە مۇسۇلمان دەپ قارىلىپ كىلىۋاتقان پەيلاسۇپلاردىن فارابى ، ئىبىن سىنا ۋە ئۇلارغا ئەگىشىپ ماڭغان باشقىلارنى قانداق ئاتاش مەسلىسى مۇنبەرداشلارنىڭ ئەقىلىگە ھاۋالە قىلىنىدۇ .
فارابى بىلەن ئىبىن سىنا ئارىستۇتىل ئەسەرلىرنى تونۇشتۇرۇشتا زور ئەمگەك قىلغان بولۇپ ، مۇسۇلمان دەپ ئاتالغان پەيلاسۇپلار ئىچىدە ھېچكىم ئۇلارچىلىك ئىش قىلغان ئەمەس . بۇ ئىككى ئادەمنىڭ تونۇشتۇرىشى ئاستىدا بىزگە يىتىپ كەلگەن مەزمۇنلار مۇنداق ئۇچ قىسىمغا بۆلىنىدۇ .
1. دىنسىزلىق مەزمۇنى بولغانلىرى
2. بىدئەتلىك مەزمۇنى بولغانلىرى
3. ئىنكار قىلغىلى بولمايدىغانلىرى
   پەلسەپە پەنلىرى ئالتە تۇرلۇك بولىدۇ : ماتىماتىكا پەنلىرى ،لوگىكا ،فىزىكا ، ئىلاھىيەت ، سىياسەت ، ئەخلاق .
ماتېماتىكا پەنلىرى ----- بۇ ئومۇمەن ئارفىمىتىكا ،گېئومېتىرىيە ، ئاسترونومىيە پەنلىرىنى كۆرسىتىدۇ . بۇ پەنلەرنى ئىسپاتلاش ياكى ئىنكار قىلش بويىچە دىنغا چىتىلىدىغان ھېچقانداق نەرسە يوق . بەلكى ئۇنڭىدىكى بىلىملەر كۇچلۇك پاكىتچانلىققا ئىگە بولۇپ ، ئۇنى چۇشەنگەن ۋە بىلگەن شارائىتتا ئۇنىڭغا قارشى تۇرۇشنىڭ ئورنى قالمايدۇ . بۇ پەنلەردىن ئىككى تۇرلۇك ئاپەت بولشى مۆمكىن .
بىرىنجى ، بىر ئادەم پەلسەپەنىڭ بۇ ساھەسىدىكى بىلىملەر بىلەن تونۇشۇپ ، ئۇنىڭ شۇ قەدەر ئىنچىكە ۋە نازۇك پەن ئىكەنلىكى ھەمدە ئۇنىڭدىكى كۈچلۇك ئاساسلارنى كۆرگەندىن كېيىن ،ئۇنڭىدا پەيلاسۇپلار ھەممىدە يېتىشكەن ،مۇكەممەل ئادەملەر ئىكەن دېگەن تەسىرات شەكىللىندۇ - دە  ، پەيلاسۇپلارنىڭ بارلىق بىلىم پاراسىتى ئۆزىنىڭ ئىنىقلىقى ۋە پاكىتچانلىقىدا ماتىماتىكا بىلىمىدىن قېلىشمايدۇ دەپ ئويلاپ قالىدۇ . بۇنڭىغا ئەگىشىپ ئۇ ، بۇ پەيلاسۇپلارنىڭ دىنسىزلىققا ياتىدىغان ، اللاھنىڭ بىر قىسىم سۇپەتلىرنى يوققا چىقىرىدىغان ، شەرىئەتنى مەنسىتمەيدىغان مەزمۇندىكى گەپ سۆزلىرىنى ئاڭلىغان چېغىدا ، ئۇ ئادەم ئۆزىدىكى پەيلاسۇپلار ھەر جەھەتتىن يېتىشكەن دىگەن ئىدىينىڭ تەسىرىدە ،ئۇ پەيلاسۇپلارنىڭ ئىزىنى بېسىپ ، دىننى  ئىنكار قىلىپ ، كۇفرانى سۆزلەرنى قىلىپ تاشلايدۇ .  ئۇ ئۆزىچە مۇنداق ئويلايدۇ : << ئەگەر دىن راستىنلا ھەقىقەت بولىدىغان بولسا ، ئۇنى ماتىماتىما پەنلىرنى ئىنچىگە تەتقىق قىلالىغان شۇ ئالىملار بىلمەي قالارمىدى ؟ >> . بۇ ئادەم كۇنلەر ئۆتۇپ ، باشقىلاردىن ئاشۇ پەيلاسۇپلارنىڭ دىنغا قارشى ئىشلىرنى بىلسە ، ئۇ بۇنى دەستەك قىلىپ ، ئەسلىدە دىنغا قارشى چىقىش توغرا ئىكەن دەپ قالىدۇ . ئەگەر سىز بۇ ئادەمگە ھۈنەر-سەنئەتنىڭ بىر تۇرىگە ئۇستا ئادەمنىڭ باشقا تۇرلەرگە ئۇستا بولىشى ناتايىن بەلكى ھىچقانداق خەۋىرى بولماسلىقى مۆمكىن دېگۇدەك بولسىڭىز ، بۇ ئادەم گىپىڭىزگە ھەرگىز كۆنمەي ، بەلكى ، ھاۋايى-ھەۋەس ، ئۆزىنى بىلىمدان قىلىپ كۆرسىتىشكە ئامراقلىق ، چىرىك ئارزۇ قاتارلىق ئىشلار ئۇنى ئىسكەنجىگە ئېلىۋالغانلىقتىن ، ئۆزىنىڭ پەيلاسۇپلار ھەممە ساھادە يېتىشكەن دېگەن قارشىدا چىڭ تۇرىۋالىدۇ . گەرچە بۇ بىلىملەرنىڭ دىن بىلەن كۆپ ئالاقىسى بولمىسىمۇ ، بەزىبىر ئىدىيلەرنىڭ كىشلەرگە يامان تەسىرى يېتىدۇ .
ئىككىنجى ئاپەت بولسا ، ئىسلام دىنىنى چۇشەنمەيدىغان جاھىللار تەرىپىدىن بارلىققا كىلىدۇ ، ئۇلار ئۆزىچە ئاشۇ پەيلاسۇپلار تەۋە بارلىق بىلىملەرنى ئىنكار قىلغانلىق ئىسلام دىنغا خىزمەت قىلغانلىق دەپ ئويلاپ قالىدۇ . بۇنىڭ بىلەن ئۇلار بۇ پەيلاسۇپلارنى ھېچنىمە بىلمەسلىككە چىقىرىپ تاشلاپ ،  ئۇلاردىن كەلگەن ھەر قانداق بىلىمنى سەپسەتىگە ، نادانلىق قاتارىغا چىقىرۋىتىدۇ . بۇنداق  ئادەملەر ھەتتا شۇ ئىنكار قىلشىدا ، پەيلاسۇپلارنىڭ ئاي تۇتۇلۇش ،كۈن تۇتۇلۇش توغرىسىدىكى قاراشلرىنىمۇ خاتاغا چىقىرىپ تاشلاپ ، ئۇلارنىڭ بۇ ھەققىدىكى سۆزلىرنىمۇ شەرىئەتكە خىلاپ دەپ ئويلايدۇ . يەنە بىر جەھەتتىن ئىسلام دىنى جاھالەت ئۇستىگە قۇرۇلغان دىن ، پاكىتنى ئېتىراپ قىلمايدىغان دىن ، دەپ قارايدىغان كىشلەرگە نىسبەتەن بۇ خىل پوزىتسىيە ، پەلسەپەگە بولغان مېھرىنى تېخىمۇ ئاشۇرۇپ ، ئىسلامغا بولغان ئۆچمەنلىكىنى ئۇلغايتىشى تۇرغانلا گەپ . ۋاھالەنكى ، ئۇ خىل ئىلىملەرنى ئىنكار قىلشنى ئىسلام دىنغا خىزمەت قىلغانلىق دەپ قاراش ئەمەلىيەتتە ئىسلام دىنىغا قىلغان جىنايەتتۇر . يەنە كىلىپ شەرىئەتتە بۇ ئىلىملەرنى ئىسپاتلاش ياكى ئىنكار قىلىشقا ئائىت ھىچقانداق ئىپادە يوقتۇر . ھەم بۇ بىلىملەردىمۇ دىن بىلەن توقۇنۇشۇپ قالىدىغان ھىچ قانداق مەزمۇن يوقتۇر . مۇنۇ ھەدىسكە نەزەر سالايلى : < ھەقىقەتەن قۇياش بىلەن ئاي ئاللاھنىڭ ئالامەتلىردىن ئىككى ئالامەتتۇر، ئۇ ئىككىسى بىراۋنىڭ ھاياتى ۋە ماماتى ئۇچۇن تۇتۇلمايدۇ ، سىلەر كۈن بىلەن ئاينىڭ تۇتۇلغىنىنى كۆرگەن ھامان اللاھنى ياد ئېتىڭلار ۋە ناماز ئوقۇڭلار > ( سەھىھۇلبۇخارى ، مۇسنەدۇ ئەھمەد ، ئىبنى مانە ) . قارايدىغان بولساق ، مانا بۇ ھەدىسنىڭ ھىچ بىر يىرىدە ، كۈن بىلەن ئاينىڭ دەۋرىيلىك ھەركىتى ۋە ئۇلارنىڭ ئالاھىدە ئەھۋالدا ئۆز ئارا ئۇچرشىشى توغرىسىدا ئۇچۇر بىرىدىغان ماتېماتىكا بىلىملىرنى ئىنكار قىلىشقا ياتىدىغان ھىچقانداق مەزمۇن يوق .
( داۋامى بار )

مەن بىر ئوقۇپ چىقتىم لىكىن تازا چۇشىنەلمىدىم  يەنە بىر نەچچە ئوقىسام چۇشىنەرمەنمۇ  بىلمىدىم  مىنىڭ تەپەككۇرىم توۋەن كەپ قالدى بەلكىم  يەنە ئوقۇي

تەشەككۆر،ئەستايىدىل ئىكەنسىز،«كەڭساي»دا ئىلمى كەيپىيات تىخمۇ قويۇقلاشقۇسى!.

ھازىر بىرەر مەسلىگە قارىتا پەلسەپىۋىلىك جاۋاب ئىزدەش ئانچە توغرا بولماسمىكىن،چۈنكى  بىرىلگەن جاۋاپلار بىلەن پەيلاسوپلارنىڭ سانى تەڭلىشىپ قېلىشى مۇمكىن.پەقەت توغرا جاۋاپنى مۇسۇلمان پەيلاسوپلا بېرەلەيدۇ.....چۈنكى،پەلسەپىۋى مەسىللەرگە ئىسلامدا پەقەت قۇرئان ۋە سۈننەتكە قاتتىق ئەمەل قىلىنغان ئاساستا جاۋاپ بىرىلىدۇ.ھەقىقى ئىسلام پەيلاسوپىمۇ مۇشۇ ئىككى سۈزۈك مەنبەگە ئاساسەن پەلسەپىۋى پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ،يەنى قۇرئان ۋە ھەدىسكە چۇڭقۇر چۈكۈپ، شۇ بۇيىنچە تەپەككۇر قىلىدۇ،ئېنىقسىز مەسىللەرگە چۈشۈنۈشلۈك قىلىپ جاۋاپ بىرىدۇ،سىرلىقلاشتۇرىۋەتمەيدۇ،قارشى تۇرغۇچىلار بىلەن ئىلمىي مۇنازىرە ئېلىپ بارىدۇ ۋە دىن ئاساسلىرىنى قوغدايدۇ.....مانا بۇ ئىسلام پەيلاسوپلىرىنىڭ غەيرى ئىسلام پەيلاسوپلىرىدىن تۈپ پەرقى.
ھەقىقى مۇسۇلمان پەيلاسوپ دەپ تەرىپلىنىۋاتقان فارابى بىلەن ئىبىن سىنا گىپىگە كەلسەك،بۇ مۇتەپەككۇرلارنىڭ يازمىلىرىدا ئىسلام مەدىنيەت مۇھىتىدىن ئالغان ئىلھاملىرى بىلەن يۇنان پەلسەپىسىگە زىت قاراشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويغان بولسىمۇ،ئەمما يۇنان پەلسەپە دالاسىدا ياشاپ،ئۇلارنىڭ نۇرغۇن ئىدىيىلرىنىڭ تۇرىتكىسىدە پىكىر يۈرگۈزگەن.قۇرئان ۋە سۈننەت بۇيىنچە ساغلام پىكىر ئېقىمى كەمچىل دەپ قارىلىۋاتىدۇ....يۇقارقىسى فىقھىشۇناس ئۆلىمالار ۋە سەلەف ئالىملارنىڭ يەكۈنى.....

ئاللاھ رەھمەت قىلسۇن! داۋامىنى كۈتىمىز..

ئەسسالامۇ - ئەلەيكۇم . ( بۇتېما بىرەر مەسىلىگە پەلسەپەدىن جاۋاب ئىزدەش ئەمەس، بەلكى ماھىيتىنى چۇشەندۇرۇش مەقسىتىدە يىزىلدى ) (  مۇۋەپىقىيەت اللاھدىندۇر )
     داۋامىنى يېزىشتىن ئاۋال شۇنى ئەسكەرتىشنى مۇۋاپىق كۆردۇم :  قىسمەن كىشلەر نەزىرىدە ئىسلام پەيلاسۇپلىرى دەپ تونۇلۇپ كىلىۋاتقان فارابى، ئىبىن سىنا قاتارلىق كىشلەرنىڭ كىمنىڭ ۋارىسلىرى ئىكەنلىكى ، بۇلارنىڭ زادى بىزگە نىمە ئىلىپ كەلگەنلىكىنى ئالدىنقى يازمامدا قىسقىچە دەپ ئۆتتۇم ، بەلكىم يەنە توختىلىشىم مۆمكىن . ئەستايدىل ئوقۇسىڭىز مەقسەتنى چۇشىنەلەيسىز شۇڭا بۇنى قېرىنداشلارنىڭ ئەقىلىگە ھاۋالە قىلدىم ، ئۇلار توغرىسىدا كۆپ سۆزلەپ ئىختىلاپ پەيدا قىلغۇم ، ھەم تېمىنىڭ باشقا ياققا بۇرۇلۇپ سەلبى نەتىجە كەلتۇرۇشىنى خالىمىدىم .
ئەمدى نۆۋەت :
2. لوگىكا پەنلىرى ؛ بۇلاردىمۇ ئىنكار ياكى قوللاش بويىچە دىنغا چېتىلىدىغان ھېچ قانداق نەرسە يوق . ئەكسىچە ، دەلىل پاكىت كەلتۇرۇش يوللىرى ، ھەر خىل ئۆلچەم ئەندىزە ،ھۆكۇمنىڭ ئالدىنقى شەرىتلىرى ، ھۆكۇمنىڭ قانداق تۇزۇلىشى ، خۇلاسە چىقىرىش ، ئاساسنىڭ ئالدىنقى شەرتى ، ئاساسنىڭ نىمىدىن تەركىپ تاپقانلىقى ، توغرا تەبىرنىڭ شەرتى ۋە ئۈسۇلى ، بىلىمنىڭ تەسەۋۇر ۋە ئىنىق ھۆكۇمدىن ئىبارەت بولىدىغانلىقى ، بىلىمنىڭ تەبىرىنىڭ ئۇقۇم ئارقىلىق بىلىندىغانلىقى ھۆكۇم تۇرىدىكى بىلىمىنىڭ ئىسپات ،ھۆججەت ئارقىلىق بىلىندىغانلىقى قاتارلىقلارنى تەتقىق قىلىدۇ ، لوگىكا ئىلمى تەتقىق قىلىدىغان يۇقۇرقى تېمىلاردا ئىنكار قىلغىدەك ھىچ نەرسە يوق . بەلكى ئۇلار كالامچىلار ۋە باشقا ئىلىم ئەھلىلىرىنىڭ دەلىل - ئىسپات توغرىسىكى بايانلىرى بىلەن پەرىقىلىنىپ كەتمەيدۇ . بىراق بۇلارنىڭ كالامچىلار بىلەن پەرقى شۇكى بۇلار ئۆزگىچىرەك ئاتالغۇلارنى ئىشلتىدۇ . ئۇلار مەسىلىلەرنى تەبىرلەش ۋە تارماقلاشتا بەك تۇجۇپلەپ كېتىدۇ . ئەگەر بىراۋ چىقىپ لوگىكا ئىلمىنى ئىنكار قىلغان تەقدىردە ، ئۇنىڭ بۇ قىلمىشى لوگىكا ئىلمى ۋە لوگىكا ئالىملىرىنى چۇشەنمەيلا قالماستىن ، ئەڭ موھىمى ئۆزى ئەقىدە قىلىۋاتقان ، ئۆزىچە بۇ ئىلىملەرگە قارشى تۇرۇدۇ،دەپ قالغان ئىسلام دىنىنى چۇشەنمەيدىغانلىقىنى چۇشەندۇرىدۇ .
بىراق لوگىكا ئىلمى بىلەن شۇغۇللانغۇچىلار بۇ ئىلمنى توغرا ئشىلىتەلمىدى .  ئۇلار لوگىكىدىكى ئاساسىي ئۇقۇمغا كېتەرلىك شەرىتلەرنى توپلىدى . بىراق ئۇلار ئىزدىنىش جەريانىدا دىنىي مەسىللەرگە يولۇققان چاغدا، ئاساس توغرىسىدىكى شەرىتلەرگە ئەمەل قىلمىدى . ئەمەل قىلمىدىلا ئەمەس ، شەرىت قائىدىلەرنى جانلىق ئىشلىتىشتە خېلى دەرىجىدە سۇسلۇق قىلدى .
كۆپىنچە ۋاقىتلاردا لوگكىنى ياخشى كورىدىغان ۋە ئۇنڭىدىكى قائىدىلەرنى توغرا دەپ قارايدىغان كىشلەر ئۇنىڭدىكى ھەر بىلىمگە ئىشەنىچ بىلەن قاراش نەتىجىسىدە ، لوگىكا ئالىملىرىدىن سادىر بولغان كۇفرانى بىلىملەرنىمۇ ئۆزىگە چۇشلۇق ئاساسىي بولۇشى كىرەك ، دېگەن ئويغا كىلىپ قالىدۇ - دە ، دىنىي ، ئىلاھى بىلىملەرنى چوڭقۇر ئۇگۇنۇپ باقمايلا دىنغا تىل تەككۇزۇشكە ئالدىرايدۇ ، شۇنىڭ بىلەن بۇ ئىلىممۇ ئەقىدىگە زىيان سالىدىغان بىر نەرسگە ئايلىنىپ قالىدۇ .
3. تەبىئەت پەنلىرى ؛ بۇ ئىلىم ئاسمان ۋە ئۇنىڭدىكى يۇلتۇزلار ، زېمىندىكى سۇ ، ھاۋا ، تۇپراق ، ئوتقا ئوخشاش يەككە جىسىملار ، ھايۋانات ، ئۆسۇملۇك مەدەنلەرگە ئوخشاش بىرىكمە جىسىملار ۋە ئۇلاردىكى ھەر خىل ئۆزگىرىش ، چېكىنىش ۋە ئۆز ئارا بىرىكىش جەريانى ۋە سەۋەبلەر توغرىسىدا ئىزدىنىدۇ .
ئىنسان بەدىنىدىكى رەئىس ئەزالار ، خادىم ئەزالار ھەمدە مىزاج ئۆزگىرشنىڭ سەۋەبلىرى ھەققىدە ئىزدىنىشلەردە تىبابەت ئىلمىگە ئوخشاپ كىتىدۇ . بۇنىڭغا كەلگەندە دىندا تىبابەتنى ئىنكار قىلىشنى بولمىغاندەك ، بۇ ئىلىمىنى ئىنكار قىلىش يوق . لېكن ياخشىراق قاراپ باقساق ، بۇ ئىلىمدىكى ئايرىم مەسىللەردە بىز ئىنكار قىلىشقا تېگىشلىك مەلۇم نەرسىلەرنىڭ بارلىقىنى ھىس قىلىمىز . بىز بۇ يەردە سەھىپە مۇناسىۋىتى بىلەن قارشى تۇرۇشقا ،رەدىيە بىرىشكە تىگىشلىك مەسىلىلەر توغرىسىدا تەپسىلى توختالمايمىز . پەقەت خۇلاسىلاپ چۇشەندۇرسەك ، پەقەت بىرلا نەتىجە بار ، ئۇ بولسىمۇ ، تەبىئەت اللاھ تەرىپىدىن يارىتىلغان ، ئۇ اللاھ قا بويسۇنىدۇ . ئۇ ئۆزى تەرىپىدىن ، ئۆزلىگىدىن ئەمەس ، بەلكى ئۆز ياراتقۇچىسى تەرىپىدىن ھەركەتلىنىدۇ ، يەر شارى ،
قۇياش ، ئاي ، يۇلتۇزلار ۋە باشقا ئاسمان جىسىمىلىرى اللاھنىڭ بۇيرۇقىغا بويسۇنىدۇ ، ئۇلار ھېچقانداق ئىشتا ئۆزىگە تايانمايدۇ .
4. ئىلاھىيەت پەنلىرى : بۇلاردىكى خاتالىقلار ھەممىسىدىن ئېغىر . بۇلار ئاساس كەلتۇرۇش ئىشلىرىدا لوگىكا ئىلمىدىكى ئۆزلىرى بېكىتكەن ۋە بەرپا قىلغان شەرتلەرگە ئۆزلىرى ئەمەل قىلمىدى . شۈڭمۇ ئۇلارنڭ ئارىسىدا دەتالاش ، ئىختىلاپلار كۆپ بولۇپ كەتتى . ئىلاھىيەتچىلەر ئىچىدە ئارستوتىل ئېقىمى فارابى ، ئىبىن سىنا قاتارلىقلارنىڭ تونۇشتۇرشىدىكى مەنبەلەرگە قارىغاندا ، ئىسلامغا خېلى يىقىن تۇرىدۇ ، ئۇلارنىڭ ئومۇميۇزلۇك خاتالىقىلىرى كۇفرى ۋە بىدئەت دەپ ئىككى چوڭ تۇرگە ئايرىشقا بولىدۇ .
ئۇلارنىڭ كۇفرى مەسىلىسىگە كەلسەك ،
بىرىنجى .ئۇلار پۇتۇن مۇسۇلمانلارنىڭ ئەقىدىسگە خىلاپ سۆزلەرنىڭ قىلغان . ئۇلار شۇنداق دەپ قاراشتى : << ئادەم ئۆلگەندىن كېيىن تەن قايتا تىرىلمەيدۇ ، ئاخىرەتتىكى راھەت كۆرۇش ۋە ئازاپ تارتىشلارنىڭ ھەممىسى تەندە ئەمەس ، روھتىلا بولىدۇ >>.ئۇلار بۇ سۆزدە ھەر ھالدا روھنىڭ بارلىقىغا ئىشەنگەن بولسىمۇ ، ئاخىرەتتىكى ئازاپنىڭ تەنگە بولىدىغانلىقىدىن ئىبارەت ھەقىقەتنى ئىنكار قىلدى . ئۇلار بۇنداق دىيىش بىلەن ئەمەلىيەتتە شەرىئەتنى ئنكار قىلدى .
ئىككىنجى ، ئۇلار اللاھ ئومۇمى ئىشلارنى بىلىدۇ ، قىسمەن ئىشلارنى بىلمەيدۇ ، دەپ قارىدى . مانا بۇ ئوپئوچۇق كۇفرىلىق ئىدى . ئەڭ توغرا قاراش : < اللاھقا ئاسمان - زېمىندىكى زەررىچە نەرسە مەخپى قالمايدۇ > ( سۈرە يۇنۇس 61-ئەيەت ) دېگەندىن ئىبارەت ئىدى .
ئۈچىنجى ، ئۇلار ئالەمنىڭ ئەزەلىي ۋە ئەبەدىيلىكنى ئىلگىرى سۈرۇپ ، دۇنيانىڭ باشلىنىشى بولمىغان ۋە ئاخىرلىشىشىمۇ بولمايدۇ ، دەپ قارايدۇ . ھالبۇكى بۇ قاراشلار مۇسۇلمانلارنىڭ ئەقىدىسىگە پۇتۇنلەي خىلاپ بولۇپ ، تىخى ھېچكىم ئۇنداق قاراشتا بولۇپ باققىنى يوق .
ئۇلارنىڭ يۇقۇرقىلاردىن باشقا يەنە بىر خاتالىقى اللاھ نىڭ بىر قىسىم سۇپەتلىرىنى يوققا چىقىرشقا كۆرۇلدى . ئۇلار بۇ جەھەتتە مۆئتەزىللەرگە يىقىنلىشىپ قالىدۇ . ئەلۋەتتە مۆئتەزىللەر ئومۇمى جەھەتتىن بۇلاردىن پەرىقىلىق .
5. سىياسەت پەنلىرى : بۇ بىلىملەر ئومۇميۇزلۇك ھالدا بۇ دۇنيادىكى ھوقۇق تۇتۇش ، ھاكىمىيەتچىلىك تەدبىرلىرگە قارىتىلغان .  بۇ توغرىدىكى بىلىملەرگە قارىتا اللاھ تەرەپتىن پەيغەمبەرلەگە چۇشەرگەن ئىلاھى كىتاپلار ۋە بارلىق پەيغەمبەرلەردىن قالغان ھېكمەتلەردىن پايدىلانساق بولىدۇ .
6. ئەخلاق پەنلىرى : پەيلاسۇپلارنىڭ ئەخلاق ئىلمى توغرىسىكى بارلىق قاراشلىرى ئىنسان نەپسى خاھىشى ۋە ئۇنى تۇزەش ، داۋالاش تەدبىرلىرى ، نەپىس - خاھىشنىڭ خۇسۇسىيەت ئالاھىدىكىلىرى ، خىللىرى ، ئۇنى يىڭىش ۋە كۇرەش قىلىش يوللىرى قاتارلىقلارغا بىغىشلانغان . ئۇلار بۇ جەھەتتىكى بىلىملەرنى ئاساسەن زاھىتلاردىن ئالغان ، ئەمەلىيەتتە زاھىد نامىدىكى بۇ كىشلەر ھەر قاچان اللاھنى ئەسلەپ تۇرىدىغان ، دۇنيا ھوزۇرىدىن قول ئۇزۇپ ، اللاھ تەرىپىگە يول سالغان ، كۆڭۇل ئىستەكلىرگە بىرىلمىگەن ئادەملەر ئىدى . بىراق پەيلاسۇپلار ئۆزلىرنىڭ ساختا پىكىرلىرىگە توغرىلىق تۇسىنى بىرىش ۋە ئۇنى ئالقىش تاپتۇرۇش ئۇچۇن ، زاھىتلارنىڭ .ئاشۇ خىل سۆزىلىردىن پايدىلاندى . ھەم بۇ جەرياندا ئۇلارنىڭ سۆزلىرى بىلەن ئۆز سۆزلىرنى ئارلاشتۇرۋەتتى . ھەر بىر دەۋىردە زاھىتلار بولغان ، اللاھ دۇنيانى ھىچقاچان ئۇلارسىز قويمىغان ، چۇنكى ئۇلار زىمىننىڭ مەنىۋى قوزۇقىلىرى ھىساپلىناتتى . ئۇلارنىڭ ھەققى ھۆرمىتى ئۇچۇن زېمنىدىكى كىشلەر ئارىسىغا اللاھنىڭ رەھمتى يىغىپ تۇراتتى . پەيغەمبەر ئەلەيھىسالامنىڭ : < ئۇلار بولغاچقا يامغۇر ھەمدە رىزىققا ئىرىشىسىلەر ، غار ئىگىلىرى --- ئەسھابۇلكەھف شۇلارنىڭ قاتارىدىندۇر > دىگەن مەزمۇندا بىر ھەدىسى بار .
قۇرئاندىكى بايانلارغا قارىغاندىمۇ ، ئۇلانىڭ قەدىمىقى زامانلاردىمۇ ياشاپ ئۆتكەنلىكىنى بىلەلەيمىز . ئەمدى پەيلاسۇپلارنىڭ ئۆز ئەسەرلىرىگە پەيغەمبەرلەر ۋەزاھىتلارنىڭ سۆزلىرىنى ئارلاشتۇرۋىتىشتىن كىلىپ چىققان زىيانغا قاراپ باقايلى :
( ئىنشائاللاھ داۋامى بار )

ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام،مەن سىزنىڭ تېمىڭىزنى ئەستايىدىل ئوقۇپ ئاندىن بۇ ئىنكاسنى يازغان ئىدىم،ھەم سىزنىڭ تېمىڭىزنى تېخىمۇ قۇۋۋەتلىگەن ئىدىم...ئەمما سىز مىنىڭ ئىنكاسىمنى تازا ياخشى ئوقىمىغان ئوخشايسىز،ھەم مەندىن قۇسۇر تېپىۋايىدۇ دەپ ئويلاپ قاپسىز.....كەچۈرۈڭ...چۈشىنىش ياشىسۇن!

   ئەسسالامۇ - ئەلەيكۇم قېرىندىشم اللاھ سىزگە رەھمەت قىلسۇن . سىزنىڭ سۈزۇك پىكرىڭىز ھەم ئاتالمىش < ئىسلام پەيلاسۇپلىرى >غا تۇتقان تەنقىدى پوزىتىسيە ھەم دادىل مەيدانىڭىز ئالقىشلاشقا تىگىشلىك . ( ئۇقۇشماسلىق بولسا كەچۇرۇڭ )
سىز دەپ ئۆتكەندەك < ئىسلام پەيلاسۇپلىرى > ، < ھەقىقى مۇسۇلمان پەيلاسۇپ > دىگەن ئاتالغۇلارنى قانداق چۇشەنسەك بولا ؟ مەن بۇ ئاتالغۇلارنى مۇسۇلمان ئەھلى ئىلىملىرىمىزگە قويۇش ئارتۇقچىمىكىن دەپ ئويلايمەن . چۇنكى بىزنىڭ باشقا بۇنىڭ ئورنىنى باسقۇدەك ئاتالغۇلىرىمىز بارغۇ ؟ ( بۇ مىنىڭ شەخسى قارىشىم ) . قىممەتلىك پىكرىڭىزنى ئايىمغايسىز ، داۋامىنى يىزىشقا پايدىسى بار دېگەن ئۆمۇتتىمەن .

ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام قېرىندىشىم،كەچۈرۈڭ،ئىنكاسىڭىزنى كىچىكىپ كۆرۈپتىمەن.مەن ئىسلامنى ئەسلى ماھيىتى بىلەن چۈشىنىدىغان كىشلەرگە نىسبەتەن «ئىسلام پەلسەپىسى»«مۇسۇلمان پەيلاسوپ»دىگەن ئاتالغۇنىڭ ئارتۇقچىلىقىنى بىلىمەن.چۈنكى ئىسلامدىن باشقا ھەرقانداق نەزىرىيە،پەلسەپىۋى پىكىر،ئېقىم،مەسلەكلەرنىڭ خاتا ئىكەنلىكىدە ئەلۋەتتە پىكرىمىز ئورتاق ،بۇنىڭدا شەك شۈبھە يوق،ھەق بار يەردە باتىلغا ئۇرۇن يوق....ھەم شۇنداقلا قۇرئان ۋە سۈننەتنى مەھكەم تۇتۇپ، شۇ بۇيىنچە تەپەككۇر قىلىپ مەسلىنىڭ ھەل قىلىنىش ئۇسۇلىنى كۆرسىتىپ بەرگەن  فىقھى ئالىملار ئەلۋەتتە شۇلار پەيلاسوپلار ھېسابلىناتتى....
ئەمما كۇفرى دۇنياسى دۇنيا ئىلىملىرىنى تۈرلەرگە بۈلۈپ پەلسەپە ئىلمى دىگەن بۇ ئىلىمنى ئوتتۇرىغا چىقاردى ۋە شۇنىڭدىن ئۆزىنىڭ ھاياتلىق پائالىيەتلىرىدىكى مۇشكۇلاتلىرىغا دۇرا ئىزدەشتى(ئۇزۇن جەرياننى يازمايلا تومتاق چۈشەندۇردۇم)........بىزنىڭ ھازىرقى ۋەزىيەتتىكى نۇرغۇن كىشلىرىمىزنىڭ ئىچىدە «پەلسەپە»ھۆكۈمىنى قۇرئان ھۆكۈملىرىنىڭ ئۈسىگە قويىۋالىدىغان  «پەيلاسوپ»نى پەيغەمبەردىن ئۇلۇغ كۆرىدىغان ئىشنى كۆپ ئۇچراتتىم..... مەن مۇنازىرە جەريانىدا ئۇلارغا(پەلسەپىنى چوڭ بىلىدىغانلارغا) ھەقىقى پەلسەپە_ ئىسلام پەلسەپىسى،چۈنكى ئۇ ئىلاھىي ۋەھىينى ئاساس ۋە مەنبە قىلغان .ھەقىقى پەيلاسوپ_ «ئىسلام پەيلاسوپلىرى»«ھەقىقى مۇسۇلمان پەيلاسوپلار»،چۈنكى ئۇلار ھەرقانداق ئىشقا ھۆكۈم بىرىشتە ئىلاھىي يولنىڭ تەقەززاسى بۇيىنچە قۇرئان ۋە سۈننەتكە قاتتىق ئاساسلىنىپ ھۆكۈم بىرىدۇ دەپ جاۋاب بەرگەن ئىدىم....شۇ سەۋەپتىن بۇ ئاتالغۇنى بۇ يەرگە يازغان.بۇ مىنىڭ شەخسىي ئىشلەتمەم..شۇڭا ئەگەر خاتا يىرى بولسا كۆرسەتسىڭىز ئەلۋەتتە قايتۇرۋالىمەن....خاتالىقلىرىم بولسا ئاللاھ ئەپۇ قىلغاي!...يازمىڭىزنىڭ ئاخىرىنى مىنىڭچە بۇنىڭ ئاخىرىغا ئەۋەتمەي ئايرىم تېما قىلىپ يوللىسىڭىز كۆپراق كىشلەر مەنپەئەتلىنەرمىكىن دىگەن ئۈمۈدتىمەن.....بۇ بىر تەكلىپ خالاس.

ياكى بولمىسا ھەممە مەزمۇننى بىر قىلىپ ئايرىملا تېما قىلىپ يوللاڭ....