ناخشا تۈركىيىدە مائارىپ ۋە تەلىم-تەربىيەلۇغەت

سرداش

مائارىپ تۈركىيەدىكى ئۇنۋېرستىتلارنىڭ قىسقىچە تارىخى، قۇرۇلۇش باسقۇچى، تەرەققىياتى ۋە نۆۋەتتىكى ئەھۋالى
ئومۇمەن قىلىپ ئېيتقاندا، ئۇنۋېرستىت، پاكۇلتېت، ئالىي تېخنىكوم، ئىنستىتۇت قاتارلىق ئالىي دەرىجىلىك مائارىپ-تەلىم-تەربىيە ۋە تەتقىقات ئورۇنلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئالىي مائارىپ ئورگىنىدۇر.
ئالىي مائارىپ بولسا، ئوتتۇرا دەرىجىلىك مائارىپتىن يۇقىرى سەۋىيىدە تەلىم-تەربىيە خىزمەتلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر ئورگاندۇر. ھەر بىر ئۇنۋېرستېت ئالىي مائارىپ ئورگىنى ھېساپلىنىدۇ، بىراق ھەرقانداق بىر ئالىي مائارىپ ئورگىنى ئۇنۋېرستېت ھېساپلانمايدۇ.
6 ~' C7 h; d$ R# Y0 V' lتۈركىيە قانچە ئون مىڭ يىللىق تارىخى مابەينىدە ئىلىم-پەن ۋە ئەقىل-پاراسەتكە دائىما ئەھمىيەت بەرگەن. بۇ دائىرىدە تۈركلەرنىڭ ئالىي مائارىپ ئېڭىنىڭ ناھايىتى ئۇزۇن تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈشى بار. مەسىلەن، تۈركىستان ۋە ئانادولۇدا تۇنجى ئۇنىۋېرستىتلار 11-ئەسىردە قۇرۇلۇشقا باشلىغان.
بۇخارادا 937-يىلى قۇرۇلغان فاراجەك مەدرىسىسى؛ قاراخانىلار دۆلىتى مەزگىلىدە سەمەرقەنتتە 1054-يىلى قۇرۇلغان مەدرىسە؛ بۈيۈك سەلچۇقلۇ دۆلىتى مەزگىلىدە باغداتتا 1065-يىلى قۇرۇلغان نىزامىيە مەدرىسىسى؛ 1330-يىلى ئوسمانلى ئىمپىرىيىسىنىڭ تۇنجى ئۇنىۋېرستېتى بولغان ئىزنىك مەدرىسىسى قاتارلىقلار تۈركلەرنىڭ بۈگۈنكى ئۇنىۋېرستېتلىرىنىڭ ئاساسىنى تەشكىل قىلىدىغان مائارىپ ئورگانلىرىدۇر. بۇنىڭدىن سىرت يەنە ھازىرغىچە يېتىپ كەلگەن 1157-يىلى توكات ۋە نىكساردا قۇرۇلغان ياغىباسان مەدرىسىلىرى، 1198-يىلى قۇرۇلغان ماردىن خاتۇنىيە مەدرىسىسى، 1242-يىلى قۇرۇلغان كونيا سىرچالى مەدرىسىسى، 1251-يىلى قۇرۇلغان قاراتاي مەدرىسىسى، 1253-يىلى قۇرۇلغان قوش مۇنارلىق ئەرزۇرۇم مەدرىسىسى ۋە 1271-يىلى قۇرۇلغان سىۋاس كۆك مەدرىسىسى قاتارلىقلار تۈركلەرنىڭ ئىلمىي ئورگانلىرىدىن پەقەتلا بىرقانچىسى، خالاس.
0 p( ^; C2 P1 H. G$ Lئوسمانلى دۆلىتى پادىشاھلىرىدىن فاتىھ سۇلتان مەھمەتنىڭ دىنىي ئىلىملەر بىلەن بىرگە يەنە پەن بىلىملىرىنىڭمۇ ئوقۇتۇلۇشى ئۈچۈن، 1453-يىلى بىنا قىلدۇرغان فاتىھ مەدرەسىسى ئىلمىي ئورگىنى، ياۋروپا ئۇنۋېرستېتلىرىدىكى چېركاۋلارنىڭ كونتروللۇقىدىكى مائارىپ سىستېمىسىنىڭ باشقىچە تاللاش شەكلى سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا چىققان. ئوسمانلى دۆلىتىدە 1863-يىلى «دارۇلفۇنۇن» دېگەن نام بىلەن قۇرۇلغان ئالىي مائارىپ ئورگىنى 1933-يىلى ئىستانبۇل ئۇنۋېرستېتىغا ئۆزگەرتىلگەن. 1863-يىلى قۇرۇلغان دارۇلفۇنۇن تۈركىيىدە زامانىۋىي ئۇنۋېرستېتلارنىڭ ئاساسىي دەپ قارالماقتا.
بۈيۈك تۈرك ئىمپاراتورلۇقلىرىدىن بىر بولغان ئوسمانلى دۆلىتى يېمىرىلگەندىن كېيىن قۇرۇلغان يېڭى ۋە ياش تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى، يىراقنى كۆرەلەيدىغان لىدەر مۇستافا كەمال ئاتاتۈركنىڭ رەھبەرلىكىدە، پەقەت ئۇرۇشلاردا، شەرتنامىلەردە غەلىبىگە ئېرىشىپلا قالماستىن يەنە، جاھالەتنى يېڭىش، ئىلىم-پەننى تەرەرققى قىلدۇرۇش يولىدىمۇ مىسلىسىز غەلىبىلەرنى قولغا كەلتۈرگەن. ئۇلۇغ داھى ئاتاتۈرك ۋە ئۇنىڭ سەپداشلىرىنىڭ رەھبەرلىكىدە باشلانغۇچ مائارىپىدىن ئۇنۋېرستېت مائارىپىغىچە ھەر جەھەتتىن ناھايىتى تېز تەرەققى قىلىپ، ئۇچقانداك ئالغا ئىلگىرىلىگەن تۈركىيە، بۈگۈن مائارىپ ساھەسىدە زور مۇۋەپپەقىيەتلەرنى قولغا كەلتۈرۈپ، تەرەققىياتنىڭ يۇقىرى پەللىسىگە يەتتى. تۈرك جۇمھۇرىيىتى، زىيالىلار، زامانغا لايىق ئىلىم ئەھلىلىرى ۋە مەملىكەتنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى كۆزنى چاقنىتىدىغان ئۇنۋېرستېتلار ئارقىلىق مائارىپ ساھەسىدە ئالدىنقى قاتاردا تۇرىدىغان دۆلەتلەردىن بىرىدۇر.
1 A' N# Q6 n* d( K1 P3 a" R/ yتۈركىيە جۇمھۇرىيىتىنىڭ قۇرغۇچىسى ئاتاتۈرك، 1933-يىلى سۆزلىگەن 10-يىل نۇتقىدا تۈركىيىنىڭ ئىلىم-پەن ۋە مائارىپ سىياسىتىنىڭ ئۇلۇغۋار نىشانىنى بەلگىلەپ بەرگەن. مانا بۇ ئۇلۇغۋار نىشان، بۈگۈنكى كۈنگە كەلگەندە مەدەنىيەت سەۋىيىسىنىڭ ئەڭ يۈكسەك پەللىسىگە يېتىپ، پۈتكۈل جاھانغا نۇر چاچماقتا. بۇ ئۇلۇغۋار نىشانغا يېتىشنىڭ ئالدىنقى شەرتى ، ھەم ئىلىم-پەندە ھەم سەنئەتتە تەرەققى قىلىش، ھەمدە ھەر ساھە خەلق ئاممىسىنىڭمۇ ئېڭىنىڭ ئۆستۈرۈلۈشى، تەنقىدىي پىكىرلەر بىلەن تونۇشتۇرۇلۇشى ۋە ئۆز ئۆزىگە خوجا بولۇش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلىش ئىدى.
! E5 a+ x3 H2 G# Kتۈركىيە جۇمھۇرىيىتىنىڭ قۇرغۇچىسى ئاتاتۈرك، بىر تەرەپتىن تۈركىيىنىڭ مۇستەقىللىق ئۇرۇشىغا رەھبەرلىك قىلسا، يەنە بىر تەرەپتىن تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىنىڭ تۇنجى ئالىي مائارىپ ئورگانلىرىدىن بىرى بولغان ئەنقەرە ئۇنۋېرستېتىنىڭ ئۇلى سۈپىىدە 1921-يىلى ئەنقەرە قانۇنشۇناسلىق پاكۇلتېتىنى قۇرۇشقا تىرىشىۋاتاتتى.
ئىلمىي ۋە ئاقىلانە مېتودلار بىلەن دۆلەتنى قايتىدىن گۈللەندۈرگەن ئاتاتۈرك، مەملىكەتنىڭ تەرەققى قىلىشى، تۈرك خەلقىنىڭ بەختلىك ۋە زامانغا لايىق تۇرمۇش شارائىتىغا ئېرىشىشىنىڭ ئالدىنقى شەرتى «ساۋاتسىزلىقنى تۈگىتىش» دەپ كۆرسەتكەن. ئاتاۈرك، ساۋاتسىزلىقنى تۈگىتىش پائالىيىتىنى كەڭ قانات يايدۇرۇش بىلەن بىر ۋاقىتتا يەنە، پراكتىكىلىق ۋە پايدىلىق بىلىملەرگە ئېرىشىشنىڭمۇ ئىنتايىن زۆرۈرلۈكىنى ئالاھىدە تەكىتلىگەن. ئاتاتۈرك، سۆزلىگەن ھەر خىل نۇتۇقلىرىىمۇ تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىنىڭ مەدەنىيەتلىك دۇنيادا قۇدرەتلىك ۋە نوپۇزلۇق بىر دۆلەتكە ئايلىنىشىنىڭ ئالدىنقى شەرتىنىڭ مائارىپ ئىكەنلىكىنى ئىزچىل تەكىتلىگەن.
* [2 [  ^7 ~: Y, t. R% T& l" lتۈركىيە جۇمھۇرىيىتىنىڭ مائارىپ خىزمىتىدە قولغا كەلتۈرگەن نەتىجىلىرىدىن بىرى بولسا، 1993-يىلى «دارۇلفۇنۇن» نىڭ بىكار قىلىنىپ، ئورنىغا ئىستانبۇل ئۇنۋېرستېتىنىڭ قۇرۇلۇشىدۇر.
9 j) L6 ?3 q8 d; f( Bئاتاتۈركنىڭ نەزىرىيىسى ۋە پىرىنسىپلىرىغا ئاساسەن ئېلىپ بېرىلىدىغان ئىسلاھاتلاردا ئۇنۋېرستېتلارغا ئالاھىدە ئېتىبار بېرىلگەن، ھەمدە ئۇنۋېرستېتلار ئىلمىي، پەن-تېخنىكا، ئىقتىسادىي ۋە ئىجتىمائىي تەرەققىياتنىڭ كەم بولسا بولمايدىغان ئۇنسۇرلىرىدىن بىرى دەپ قارىلىپ، سىياسىي بېسىم ئىشلىتىلىپ قېلىشنىڭ ئالدى ئېلىنغان.
مائارىپ ۋە ئوقۇ-ئوقۇتۇش ئىشلىرىدا ئەجدادلارنىڭ ئەنئەنىسىگە ۋارىسلىق قىلىش ئىنتايىن مۇھىم ئامىلدۇر. جەمئىيەت ۋە دۆلەتكە خاس ھالدا ئۆز خەلقنى چۈشىنىپ يېتەلەيدىغان ۋە ئېڭىنى ئۆستۈرۈشكە تىرىشىدىغان مائارىپ ئېڭى ۋە سىستېمىسى، ناھايىتى مۇستەھكەم تەپەككۇر ئەنئەنىسىگە ئاساسەن ئورنىتىلىشى مۇمكىن. دەل بۇ نۇقتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، تۈرك تارىخى، مائارىپ ساھەسىدىكى ئۈلگىلىك مائارىپچىلار ۋە نەمۇنىلىك ئورگانلار بىلەن تولۇپ تاشقان بىر مەدەنىيەتتۇر. بۇ نېگىزلىك مەدەنىيەت خەزىنىسىنىڭ بىباھا جەۋھەرلىرىدىن ئۈنۈملۈك پايدىلانغان تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى ئالىي مائارىپتا ناھايىتى زور مۇۋەپپەقىيەتلەرنى قولغا كەلتۈرگەن. مەسىلەن، 1921-يىلى قۇرۇلۇشى پىلانلانغان بولسىمۇ، بىراق ھەر خىل قىيىنچىلىقلار تۈپەيلى 1927-يىلى قۇرۇلغان قانۇنشۇناسلىق پاكۇلتېتى، 1935-يىلى تىل ۋە تارىخ جۇغراپىيە پاكۇلتېتى، 1943-يىلى پەن پاكۇلتېتى، 1945-يىلى تىپ پاكۇلتېتى ئەنقەرەدە ئوقۇ-ئوقۇتۇش خىزمىتىنى باشلىۋەتكەن. 1945-يىلى چىقىرىلغان قانۇندا پۈتكۈل ئۇنۋېرستېتلار ئوخشاش پىرىنسىپلار بويىچە ئىدارە قىلىنىدۇ، دەپ بېكىتىلىش بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئىلىم-پەن ۋە باشقۇرۇش ئىشلىرىدا ئۆز ئۆزىنى ئىدارە قىلسا بولىدۇ، دەپ بەلگىلەنگەن. شۇنىڭ بىلەن ئىلىم-پەننىڭ ئەركىنلىكىگە چەكلىمە قويىدىغان ھېچقانداق بىر توسالغۇنىڭ بولماسلىقى ئالاھىدە تەكىتلەنگەن.
تۈركىيىدە 1944-يىلى ئىستانبۇل تېكنولوگىيە ئۇنۋېرستېتى، 1946-يىلى ئەنقەرە ئۇنۋېرستېتى، 1953-يىلى ئاتاتۈرك ئۇنۋېرستېتى، 1955-يىلى قارا دېڭىز تېكنولوگىيە ئۇنۋېرستېتى، يەنە 1955-يىلى ئەگە ئۇنۋېرستېتى، 1956-يىلى ئوتتۇرا شەرق تېكنولوگىيە ئۇنۋېرستېتى، 1967-يىلى ھاجەتتەپە ئۇنۋېرستېتى، 1971-يىلى بوغازئىچى ئۇنۋېرستېتى قۇرۇلغان. بۇ خىل خىزمەتلەر كېيىنمۇ ئىزچىل داۋام قىلغان بولۇپ، بۈگۈنكى تۈركىيە پەقەت تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى گراژدانلىرىغىلا ئەمەس، قانچە ئون مىڭلىغان چەتئەللىكلەرگىمۇ ئوقۇش ئىمكانىيىتى يارىتىپ بېرىۋاتقان بىر دۆلەت بولۇپ قالدى.
نۆۋەتتە تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى، مەملىكەتنىڭ ھەر قايسى شەھەرلىرىدىكى ئۇنۋېرستېتلىرى ئارقىلىق ھەم ئىلىم-پەن ساھەسىدە ھەم ئىجتىمائىي پەنلەر ساھەسىدە ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىكلىرىنى ئۇدا جارى قىلدۇرماقتا.
& J2 ^, q3 U; k6 Lتۈركىيىنىڭ كۆزگە كۆرۈنگەن ئۇنۋېرستېتلىرى ھەققىدە www.yok.gov.tr تور ئادرىسىدىن تەپسىلى مەلۇماتقا ئېرىشەلەيسىلەر.
# {* S# _7 p, D0 R; O# k★★★★★ئىزدە

 

                                                   كىرگۈزگۈچ ئايال بالا پەن ئىللىق

Huoyanshan

ئاۋال تەپسىلىي كۈرۈپ باقاي！