دەرىس تۈركىيە ۋە تۈركىيە تۈركلىرىتەييارلىق

شامال

مائارىپ

تۈركىيە ۋە تۈركىيە تۈركلىرى
- z( K# ?# f! C$ J- J! K! Cتۈركىيە جۇمھۇرىيىتى

, y! X% d5 M4 fدۆلەت بايرىقى
1 R  v% A8 `' V+ b

1 j9 N$ Z/ U4 C6 v
0 S2 y. Q3 X, I2 v' r& r( i　　ئاساسلىق بايراملىرى: يېڭى يىل؛ دۆلەت ئىگىلىك ھوقۇقى ۋە بالىلار بايرىمى؛ 23-ئاپرېل؛ ياشلار ۋە تەنتەربىيە بايرىمى 19-ماي؛ غەلىبە بايرىمى: 30-ئاۋغۇست؛ جۇمھۇرىيەت قۇرۇلغان كۈن: 29-ئۆكتەبىر (1923-يىلى)
  d6 a* J0 _5 I* u/ O+ T; E) s1 W
$ g! m6 k# h4 v. c' t: e4 r& m) F　　دۆلەتنىڭ ئاساسلىق سىياسىتى
1 j& h. `% v; E
( u) U0 a" C; t% P4 `　　دۆلەت رەھبىرى: زۇڭتۇڭ ئابدۇللا گۈل، 2007-يىلى 8-ئايدا زۇڭتۇڭلۇققا سايلانغان؛ زۇڭلى رەجەپ تېيىپ ئەردوغان، 2003-يىلى 3-ئايدا ۋەزىپىگە ئولتۇرغان، 2007-يىلى 7-ئايدا ۋەزىپىسىدىن ئىستېپا بەرگەن. ئەردوغان باشچىلىقىدىكى ھەققانىيەتچىلەر پارتىيىسى 7-ئايدا پارلامېنت سايلىمىدا يېڭىپ چىققان، 8-ئايدا زۇڭتۇڭ ئۇنىڭغا 16-نۆۋەتلىك يېڭى ھۆكۈمەت تەشكىللەش ھوقۇقىنى بەرگەن؛ بۈيۈك مىللىي پارلامېنتنىڭ باشلىقى مۇھەممەد ئېلى سايىن 2009-يىلى 8-ئايدا ۋەزىپىگە سايلانغان.
5 e/ C8 g4 h0 ]- i' ^* t
( c: S" a% \6 I) b- k0 O　　تەبىئىي جۇغراپىيىلىك شارائىتى
' A% w$ \, a$ s, L
% \; y  s1 S% i+ c' I& I
　　تۈركىيە زېمىنى ئاسىيا ۋە ياۋروپادىن ئىبارەت ئىككى قىتئەگە، ئوتتۇرا دېڭىز بىلەن قارا دېڭىز ئارىلىقىغا جايلاشقان. ئومۇمىي يەر كۆلىمى 780 مىڭ 360 كۋادرات كىلومېتىر، بۇنىڭ %98ى ئاسىيا قىتئەسىدىكى كىچىك ئاسىيا يېرىم ئارىلىغا ، %3ى ياۋروپادىكى بالقان يېرىم ئارىلىغا جايلاشقان، شەرقتە ئىران، شەرقىي شىمالدا گرۇزىيە، ئەرمىنىيە ۋە ئەزەربەيجان بىلەن چېگرىلىنىدۇ، شەرقىي جەنۇبتا سۈرىيە، ئىراق بىلەن چېگرىلىنىدۇ، غەربىي شىمالدا بۇلغارىيە، گرېتسىيە بىلەن، شىمالىدا قارا دېڭىز بار، غەرب ۋە غەربىي جەنۇبتا ئوتتۇرا دېڭىز ئارقىلىق سىپرۇس بىلەن قارىشىپ تۇرىدۇ. بوسفور بوغۇزى ۋە داردانىل بوغۇزى، شۇنداقلا بۇ ئىككى بوغۇز ئوتتۇرىسىدىكى مارمارا دېڭىزى قارا دېڭىز بىلەن ئوتتۇرا دېڭىزنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان بىردىنبىر سۇ يولى بولۇپ، ئىستراتېگىيىلىك ئورنى ئىنتايىن مۇھىم. دېڭىز قىرغىقىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 7200 كىلومېتىر، قۇرۇقلۇق چېگراسىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 2648 كىلومېتىر كېلىدۇ.

# E8 E! O  N0 J% x

. k" F! t: z  T7 u; l9 Kيەر شەكلى: زېمىنىنىڭ شەرقى ئېگىز، غەربى پەس بولۇپ، كۆپ قىسمى ئېگىزلىك ۋە تاغلىق، پەقەت دېڭىزنى بويلىرىدىلا تار تۈزلەڭلىك بار. دېڭىز بويى رايونلىرى سۇبتروپىك بەلۋاغ ئوتتۇرا دېڭىز ھاۋا كىلىماتىغا تەۋە بولۇپ، ئىچكى قۇرۇقلۇق ئېگىزلىكلىرىدە تروپىك بەلۋاغ يايلاق كىلىماتى ۋە قۇملۇق كىلىماتىغا ئۆزگىرىدۇ. تېمپېراتۇرا پەرقى خېلى چوڭ. يىللىق ئوتتۇرىچە تېمپېراتۇرا ئايرىم ئايرىم ℃14 − ℃20 ۋە ℃4 − ℃18. يىللىق ھۆل يىغىن مىقدارى قارا دېڭىز قىرغاقلىرىدا 700—2500 مىللىمېتىر، ئوتتۇرا دېڭىز بويلىرىدا 500—700 مىللىمېتىر، ئىچكى قۇرۇقلۇقتا 250—400 مىللىمېتىرغا يېتىدۇ.

7 V3 x: H, z8 X% c　　نوپۇسى: 72 مىليون 560 مىڭ ، تۈرك مىللىتى ئومۇمىي نوپۇسنىڭ ８０％تىن ئوشۇقراقىنى ئىگىلەيدۇ، ئۇنىڭدىن باشقا يەنە كۇردلار، ئەرمەنلەر، ئەرەبلەر، گرېكلەر بار، كۇردلار تۈركىيىدىكى نوپۇسى ئەڭ كۆپ ئاز سانلىق مىللەت بولۇپ، تۈركىيە ئومۇمىي نوپۇسىنىڭ تەخمىنەن %15ىنى ئىگىلەيدۇ، %99 ئاھالە ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىدۇ. دۆلەت تىلى تۈرك تىلىمەمۇرىي رايونلىرى:

& R+ i2 {, b0 @. d" j3 E1 b1 J5 y　　تۈركىيە مەمۇرىي رايونلىرى ئۆلكە، ناھىيە، يېزا، كەنتكە بۆلۈنىدۇ. مەملىكەت بويىچە 81 ئۆلكە، 600 ناھىيە، 36 مىڭدىن كۆپرەك يېزا بار.پايتەخت: تۈركىيە پايتەختى ئەنقەرە بولۇپ، ئاناتولىيە ئېگىزلىكىنىڭ غەربىي شىمالىغا جايلاشقان، دېڭىز يۈزىدىن 900 مېتىر ئېگىزلىكتىكى قەدىمكى شەھەر بولۇپ، 4 مىليون 470 مىڭ نوپۇسى بار. بىر يىلدىكى ئەڭ يۇقىرى تېمپېراتۇرىسى ３１℃، ئەڭ تۆۋەن تېمپېراتۇرىسى℃4-.
" |% Z. A( S1 U! ?  t4 V
- _1 B: f! L+ V7 q: V9 }9 R& O3 ~تۈركىيە تۈركلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئۆرپ- ئادەتلىرى
1 N0 B* Q, L4 q6 H- r& S' ^: Tتۈركلەر __ تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىدىكى ئاساسىي گەۋدە مىللەت بولۇپ، ئومۇمىي نوپۇسى 67 مىليون 310 مىڭ (2002- يىللىق ستاتىستىكا.) بۇنىڭدىن باشقا يەنە 3 مىليون 500 مىڭدىن ئارتۇق تۈرك گرېتسىيە، بۇلغارىيە، گېرمانىيە، ئالبانىيە، سېپرۇس ۋە بالقان يېرىم ئارىلىدىكى باشقا دۆلەتلەردە تارقاق ئولتۇراقلاشقان. تۈرك مىللىتى ياۋروپا ئىرقىنىڭ ئوتتۇرا دېڭىز تىپىغا مەنسۇپ بولۇپ، ئالتاي تىللىرى سىستېمىسىنىڭ تۈرك تىلى ئائىلىسىدە سۆزلىشىدۇ.

　　تۈركىيە تۈركلىرىنىڭ ئانا ۋەتىنى __ ھازىرقى ئاناتولىيە (كىچىك ئاسىيا) رايونى بولماستىن، بەلكى ئەينى ۋاقىتتىكى ئالتۇنتاغ (ئالتاي تېغى) ۋادىسى ئىدى. مىلادىيە 6 - ئەسىردىن 10 -ئەسىرگىچە تۈركلەر تەدرىجىي ھالدا ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە غەربىي ئاسىيا رايونىغا كۆچۈشكە باشلىغان. شۇ قاتاردا ئوغۇز تۈركلىرىمۇ غەربىي جەنۇب يۆنىلىشكە قاراپ سۈرۈلۈپ ئىراننىڭ شىمالىدىكى خۇراسان رايونىدىن ئۆتۈپ، ئىسلام دىنى پۈتۈنلەي ئومۇملىشىپ بولغان غەربىي ئاسىيا رايونىغا كىرگەن. 1055 -يىلى ئىسلام مەدەنىيىتىنىڭ مۇھىم مەركەزلىرىدىن بىرى بولغان باغدادنى ئىگىلەپ، ئاناتولىيىگە قاراپ سۈرۈلگەن. 1071- يىلى ئاناتولىيە رايونىغا ھۆكۈمرانلىق قىلىۋاتقان شەرقى رىم (ۋىزانتىيە) ئىمپېرىيىسىنى مەغلۇپ قىلغان ۋە ئاناتولىيە رايونى ئوغۇز تۈركلىرىنىڭ يېڭى ۋەتىنى بولۇپ قالغان. شۇنىڭدىن كېيىن باشقا تۈرك قەبىلىلىرىمۇ ئارقا - ئارقىدىن كىچىك ئاسىياغا كىرىپ ناھايىتى تېزلا ئىسلام دىنىدىن ئىبارەت بۇ ئورتاق ئېتىقاد ئاستىدا بىر گەۋدە بولۇپ ئۇيۇشقان- 13 . ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرى قۇرۇلغان ئوسمان تۈرك ئىمپېرىيىسى 1453 - يىلى ۋىزانتىيە ئىمپېرىيىسىنىڭ پايتەختى كونستانتىنپولنى (ھازىرقى ئىستانبۇل) ئىشغال قىلغان ۋە ۋىزانتىيىلىكلەرنىڭ كىچىك ئاسىيادىكى ھۆكۈمرانلىقىغا ئۈزۈل - كېسىل خاتىمە بەرگەن.

　　تۈركلەر ئاناتولىيە رايونىغا كىرگەن ۋاقىتتا چارۋىچىلىقنى ئاساسلىق ئىگىلىك تارمىقى قىلىپ ياشىغان مىللەت بولغان بولسا، بۈگۈنكى كۈندە ئاساسەن دېھقانچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدىغان مىللەتكە ئايلاندى ۋە تۈركىيىنى دېھقانچىلىق دۆلىتى قېلىپ قۇرۇپ چىقتى. تۈركلەرنىڭ ئاساسلىق يېزا ئىگىلىك زىرائىتى بۇغداي بولۇپ، تېرىم ئىشلىرىدا ئاساسەن يامغۇر سۈيىدىن ئىبارەت تەبىئىي سۇغىرىش ۋاسىتىسىگە تايىنىدۇ. ئۆكتەبىردىكى كۈزلۈك ئۇرۇق سېلىش ۋە ئىيۇن ئايلىرىدىكى ھوسۇل يىغىۋېلىشتىن باشقا ۋاقىتلاردا ئاساسەن دېھقانچىلىق بىلەن مەشغۇل بولمايدۇ. دېھقانچىلىقتىكى بۇ خىل ئالاھىدە ھادىسە تۈركلەرنىڭ يېزا ئىگىلىك ساھەسىدىكى خاس ئالاھىدىلىكىدۇر.

( X* |( {/ V* [2 ?8 H3 Y　　تۈركلەرنىڭ ئەنئەنىۋى قەدىمىي چارۋىچىلىق ئىشلەپچىقىرىشى ھازىر گەرچە ئىلگىرىكىدەك ئومۇميۈزلۈك مەۋجۇت بولمىسىمۇ، ئەمما ئۇلارنىڭ مەدەنىيەت كاتېگورىيىسىدىن چارۋىچىلىق ئىشلەپچىقىرىشىنىڭ مۇئەييەن نىسبەتتىكى ئىزنالىرىنى يەنىلا كۆرگىلى بولىدۇ: گەرچە تۈركىيە گىلىمى ئىران گىلىمىدەك دۇنياغا داڭلىق بولمىسىمۇ، ئەمما ياۋروپالاشقان ھەرقانداق تۈرك ئائىلىسىدە، شۇنداقلا ئادەتتىكى ئائىلىلەردىمۇ يەرگە پۈتۈنلەي گىلەم سېلىنىدۇ؛ تاماقتا ھەر قاچان سۈت، پىشلاق، سېرىق ماي قاتارلىقلار كەم بولسا بولمايدۇ، يەنە قوي گۆشىدىن قىلىنغان ھەرخىل تائاملار ۋە بولكا ئىستېمال قىلىدۇ. دېھقانچىلىق بىلەن چارۋىچىلىق ئۆزئارا بىرلىشىپ كەتكەن ئەنئەنىۋى ئىقتىسادىي قۇرۇلما __ تۈركلەرنىڭ يەنە بىر خاس ئالاھىدىلىكىدۇر.

　　تۈركلەر ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىدۇ. سۈننىي مەزھىپىگە تەۋە. پۈتۈن تۈركىيە نوپۇسىنىڭ 90 پىرسەنتتىن كۆپرەكى ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلغانلىقى سەۋەبىدىن، تۈركىيىدە مەسچىت ھەممىلا جايدا كۆزگە ئالاھىدە تاشلىنىپ تۇرىدۇ. مۇستاپا كامال ئىسلاھاتىدىن كېيىن دىن بىلەن ھاكىمىيەت ئايرىۋېتىلگەچكە، جۇغراپىيىلىك جايلىشىشتىكى تەسىرنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن تۈركلەرنىڭ ئومۇمىي مەدەنىيەت - ئىدىئولوگىيە ساھەسىدە ياۋروپا ئۇسلۇبى بىلەن تۈرك ئۇسلۇبى ئۆزئارا بىرلەشتۈرۈۋېتىلگەن يېڭى سىستېما شەكىللەنگەن. شۇ سەۋەبتىن ئاساسىي قانۇندا «ئىسلام دىنى __ دۆلەت دىنى» دەپ بەلگىلەنمىگەن بۇ بىردىنبىر ئىسلام دۆلىتىدە، باشقا ئىسلام دۆلەتلىرىدىن ئالاھىدە پەرقلىنىپ تۇرىدىغان ئىجتىمائىي فورماتسىيە بارلىققا كەلگەن.
2 ~- t6 J7 O) h. T0 X
　　1934 - يىلى تۈركىيىنىڭ دۆلەت ئاتىسى مۇستاپا كامال پارلامېنتنىڭ ماقۇللۇقىدىن ئۆتكۈزۈپ «فامىلە قانۇنى»نى ئېلان قىلغان ۋە تۈرك بولغانلىكى كىشىنىڭ فامىلە قوللىنىشى لازىملىقىنى جاكارلىغان. شۇنىڭ بىلەن فامىلە قوللىنىشنى ئومۇمىي ئادەتكە ئايلاندۇرمىغان تۈركلەر تېزدىن قەدىمىي تارىخىي تېرمىنلاردىن پايدىلىنىپ ئۆزلىرىگە فامىلە بېكىتىشكە باشلىغان، بەزىلىرى ياۋروپا ئۇسلۇبىدىكى فامىلىلەرنى قوللانغان. ئادەتتە باشقىلارنى چاقىرغاندا، چاقىرىلغۇچىنىڭ ئۆزى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنىڭ يىراق - يېقىن بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، چاقىرىلغۇچىنىڭ ئىسمىنىڭ كەينىگە «بەگ» سۆزىنى قوشۇپ، قارشى تەرەپكە بولغان ھۆرمەتنى ئىپادىلەيدۇ. رەسمىي خەت - چەك ۋە ھۆججەتلەردە بىردەك ئىسىم - فامىلە قوشۇپ تولۇق يېزىلىدۇ.
3 J. d2 f  N; U: _2 G! p9 A+ W

* K7 v- s7 [, N( Y  X　　تۈرك ئاياللىرى ئەنئەنىۋى كىيىملەرنى كىيىشنى ياخشى كۆرىدۇ، تىرناق ۋە لەۋلىرىنى ھەمىشە قىزىل قىلىپ بويىۋالىدۇ. يېزىلاردىكى تۈرك ئاياللىرى بولسا ناھايىتى ئاددىي كىيىنىدۇ؛ كەڭ شىم، كۆڭنەك كىيىپ ئۈستىگە نېپىز يېپىنچا ۋە شارپا ئارتىۋالىدۇ. شەھەر ئاياللىرى ياۋروپاچە كىيىنىشنى ئادەت قىلغان. تۈرك ئەرلىرىنىڭ كىيىملىرى ئاساسەن دېگۈدەك غەربچىلىشىپ كەتكەن
مەنبە: خەلق تورى

 

                                                   كىرگۈزگۈچ ئايال بالا پەن ئىللىق

سرداش

مەن تۈركىيە كىنولىرىنى باشقىچىلا قىزىقىپ كەتتىم ،تۈركىيىلىكلەر نىڭ ئە دەپ -ئەخلاق قائىدىلىرى ،ئۆرۈپ ئادەتلىرى كىيىنىش ئادەتلىرى بىزلەرگە بەك يېقىنكەن .تۈركىيىلىكلەر ھەقىقەتەن دوستانە قىزغىن خەلىقكەن .........

ئارال

تۈرك،ئۇيغۇر ... ھەممىمىز ئادەم ئەلەيھىسسالامنىڭ مۇسۇلمان ئەۋلادلېرى...