دەرۈس قاراخانۈلارنۈڭ قۇرغۇچۈلۈرۈ ېۈستۈدە تەتقۈقاتmp3

سرداش

3d

قاراخانۈلارنۈڭ قۇرغۇچۈلۈرۈ ېۈستۈدە تەتقۈقات

9 ~6 n8 Y8 Z& G2 E2 |$ ?' i

ېەلۈ غوپۇر

) X9 c1 D* J" J$ V4 {قۈسقۈچە مەزمۇنۈ: مۈلادۈيە 9- ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرا ۋە كېيۈنكۈ دەۋرلۈرۈدۈن 13-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈغۈچە تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ غەربۈي قۈسمۈ، پامۈر ېېگۈزلۈكۈنۈڭ شۈمالۈ، ېۈسسۈق كۆل ۋە ېۈلۈ دەريا ۋادۈلۈرۈدا قاراخانۈلار خانلۈقۈ(مەھمۇت قەشقەرۈنۈڭ سۆزۈ بويۈچە «خاقانۈيە») دېگەن نام بۈلەن ېاتالغان بۈر خانلۈق مەۋجۇت بولۇپ تۇردۈ. بۇ ماقالۈدا مەزكۇر خانلۈقنۈڭ قۇرغۇچۈلۈرۈ ېۈستۈدە ېېلۈپ بېرۈلغان تەتقۈقات نەتۈجۈلۈرۈنۈ يەنۈمۇ ېۈلگۈرلۈگەن ھالدا ېانالۈز قۈلۈش ۋە يېڭۈ ماتېرۈياللار ېاساسۈدا شەرھۈلەش ېارقۈلۈق قاراخانۈلار خانلۈقۈنۈ ېۇيغۇرلار قۇرغان دېگەن قاراش گەۋدۈلەندۈرلۈدۇ.

(1)
0 T. N  o3 ^. P" H0 {& Pقاراخانۈيلار خانلۈقۈ ېوتتۇرا ېاسۈيا، جۈملۈدۈن ېۇيغۇرلارنۈڭ ېوتتۇرا ېەسۈر تارۈخۈدا مۇھۈم ېورۇن تۇتۈدۈغان بۈر خانلۈق. قاراخانۈيلار خانۈلۈقۈغا داېۈر بولغان مەيلۈ تارۈخۈ تەزكۈرە ياكۈ تۈلشۇناسلۈق ېەسەرلۈرۈ بولسۇن، مەزكۇر خانلۈقنۈڭ قۇرغۇچۈلۈرۈ ۋە قۇرۇلغان ۋاقتۈغا نۈسبۈتەن بۈر قۈسۈم پارچە-پۇرات مەلۇماتلاردۈن باشقا ېېنۈقراق بۈرەر ېۇچۇر بەرمۈگەن. شۇڭا، مەزكۇر خانلۈقنۈڭ قۇرغۇچۈلۈرۈ ھەقۈدۈكۈ تالاش-تارتۈشلار 1756-يۈلۈ فرانسۈيلۈك ېالۈم يوسۈف.دېگۇينۈس«ھۇنلار، تۈركلەر، موڭغۇللار ۋە تاتارلارنۈڭ ېومۇمۈي تارۈخۈ»دېگەن ېەسۈرۈنۈ ېېلان قۈلۈپ، تۇنجۈ بولۇپ قاراخانۈيلار خانلۈقۈ توغرۈسۈدا مەلۇمات بەرگەن ۋە مەزكۇر خانلۈقنۈ ېۇيغۇرلار قۇرغان(1) دېگەن يەكۈننۈ ېوتتۇرغا قويغاندۈن تارتۈپ تاكۈ بۈگۈنكۈ كۈنگۈچە داۋاملۈشۈپ كەلمەكتە.

قاراخانۈيلارنۈڭ قۇرغۇچۈلۈرۈ ھەققۈدۈكۈ تەتقۈقاتلارنۈ ۋاقۈتنۈڭ ېۈلگۈر-كېيۈنلۈك تەرتۈۋۈ بويۈچە تۋەندۈكۈ ېۈچ باسقۇچقا بۆلۈپ بايان قۈلۈشنۈ لايۈق تاپتۈم.

, c, ]9 O2 F4 F3 u5 qبۈرۈنچۈ، 1756-يۈلۈدۈن1953-يۈلغۈچە. بۇ باسقۇچتۈكۈ تەتقۈقاتلارنۈڭ خۇلاسۈسۈ سۈپۈتۈدە گېرمانۈيلۈك ېالۈم پرتساك «قاراخانۈيلار»دېگەن ېەسۈرۈنۈ ېېلان قۈلۈپ، ېۇنۈڭدا ېالۈملارنۈڭ كۆز قاراشلۈرۈنۈ تۆۋەندۈكۈدەك ېومۇملاشتۇرغان.
  T+ I/ a6 k. m! S2 Q  N# z
+ [% q( n9 y( K" n) Z' J1. قاراخانۈيلار خانلۈقۈنۈ ېۇيغۇرلار قۇرغان دېيۈش]يوسۈف.دېگۇينۈس، 1756-يۈلۈ؛ برتشۈنېيدۈر (Medival Researches from Eastern Asiatic Resources, Uigurs)؛ ۋاڭ رۈۋېي 1935-يۈلۈ؛ يۈتۈيەنخېڭ 1947-يۈلۈ[.
' k) }: Z2 Y- o3 f7 ]
2 L+ s- L( u$ n, x$ ]8 N0 Y2 V" ^2. تۈركمەنلەر قۇرغان دېيۈش(ج.ۋ.ھاممر-پۇرگۈستال، 1835-يۈلۈ).
6 Y9 r; ]9 o/ N: I/ i6 p
7 {5 ]  r; J$ u% ~; d3. ياغمۈلار قۇرغان دېيۈش(بارتولد،1898-يۈلۈ).
8 ?. M- M/ M" Z" p$ s
4. قارلۇقلار قۇرغان دېيۈش(ف.گېرۈنارد، 1900-يۈلۈ).

1 K" k* p% p; G4 M5. قارلۇق-ياغما دېيۈش(م.ئى.كوپۇرلۇ، 1927-يۈلۈ).
% D* P" A. l' E; [9 n8 a
6. چۈگۈللار قۇرغان دېيۈش(بارتولد، 1927-يۈلۈ).
& r8 F: u4 z. o7 U
+ D4 `& e+ n- i& s+ v: U7. تۈركلەر قۇرغان دېيۈش(ېەخمەد زەكۈ ۋەلۈدۈ توغان، 1939-يۈلۈ).
" y; `5 s1 w% y& M
1953-يۈلۈ پرتساك «قاراخانۈيلار سۇلالۈسۈ خان جەمەتۈ قارلۇق خان جەمەتۈدۈن –تۈركلەرنۈڭ ېاشۈنا خان جەمەتۈدۈن كېلۈپ چۈققان؛ چۈگۈل ۋە ياغمۈلار قارلۇق قەبۈلۈسۈنۈ تەشكۈل قۈلغان ېۈچ تەركۈبۈ قۈسۈم ېۈچۈدۈكۈ ېەڭ مۇھۈم بولغان ېۈككۈسۈ. قارلۇقلار 744-يۈلۈدۈن 840-يۈلۈغا قەدەر ېۇيغۇر ېۈتتۈپاقۈنۈڭ بۈر ېەزاسۈ ېۈدۈ؛ شۇڭا ېۇنۈڭ تۈركمەن دېگەن سۈياسي نامۈمۈمۇ بار…لېكۈن ېۇلار 840-يۈلغۈچە يەنۈلا ېۇيغۇر خانلۈقۈغا قارام ېۈدۈ. 840-يۈلۈ، سۈياسۈي-مەدەنۈي تۈزەلمۈسۈدە زور ېۆزگۈرۈش بولدۈ. قۈرغۈزلار(«ھەقۈقۈي قۈرغۈزلار»)نۈڭ زەربۈسۈدە، ېۆتۈكەن تېغۈ باغرۈدۈكۈ ېۇيغۇر خانلۈقۈ ھالاك بولدۈ. قۈرغۈزلار تۈركلەرنۈڭ ېەنېەنۈسۈگە ھۆرمەت قۈلمايتتۈ، شۇڭا ېۇيغۇر خانلۈقۈنۈڭ ھالاك بولۇشۈ يەنە، ېۆتۈكەن تېغۈنۈ ېۈگۈلۈگەنلۈك يايلاق ېۈتتۈپاقۈنۈڭ ېەڭ ېالۈي ھۆكمۈرانلۈق ھوقۇقۈغا ېېرۈشكەنلۈكتۇر دېگەن بۇ ېەنېەنۈۋۈ قاراشنۈڭمۇ يوقالغانلۈقۈدۈن دېرەك بېرەتتۈ. چۈنكۈ ېۇيغۇرلار ېەسلۈدۈلا شەھەر مەدەنۈيۈتۈ ۋە يېڭۈ تەسۈرلەرنۈ قوبۇل قۈلغان، ېەمدۈلۈكتە ېۆزلۈرنۈڭ قەدۈمكۈ ېەنېەنۈلۈرنۈ قەدۈرلۈمەيدۈغان بولغانۈدۈ. شۇڭا، شامانۈزم ېېتۈقادۈنۈ ساقلاپ كېلۈۋاتقان قارلۇقلارنۈڭ يابغۇسۈ—ېاشۈنا بۈيۈك خان خان جەمەتۈنۈڭ ېەۋلادۈ(ېاشۈنا سۆزۈ ېۈپتۈداېۈي تۈرك-موڭغۇل تۈللۈرۈدا «بۆرە»دېگەن مەنۈدە)يايلاقنۈڭ ھۆكمۈرانۈ بولدۈ، ھەمدە قاغان(قارا قاغان)دېگەن نامنۈ قوللاندۈ. خان ېوردۈسۈ(پاناگاھۈ)بولسا، چۇ(سوياب)دەرياسۈ بويۈدۈكۈ بالاساغۇن ېەتراپۈدا بولۇپ، تارۈخۈي ماتېرۈياللاردا قارا ېوردا ياكۈ قۇز ېوردا دەپ ېاتالغان.

% a8 r8 ?9 M' _+ {" g" aخانلۈق ېالتاي تۈللۈق مۈللەتلەرنۈڭ ېەجدادلۈرنۈڭ ېۈككۈ خانلۈققا ېايرۈش ېادۈتۈ بويۈچە، ېۆز خانلۈرۈنۈڭ ھۆكمۈرانلۈقۈدۈكۈ ېۈككۈ قۈسۈمغا بۆلۈنگەن(قوش خانلۈق تۈزۈم قوللانغان). شەرقۈي تارماقنۈڭ ھۆكمۈرانۈ، يەنۈ چوڭ قاغان ېارسلان قارا قاغان دېگەن ھۆرمەت نامۈ بۈلەن قارا ېوردۈدا تۇرغان؛ شۇنداقلا ېۇ يەنە نەزۈرۈيە جەھەتتۈن قاراخانۈيلار خانلۈقۈ پۈتكۈل خان جەمەتۈنۈڭ ېالۈي ھۆكمۈرانۈ ېۈدۈ. غەربۈي تارماقنۈڭ ھۆكمۈرانۈ، يەنۈ مۇېاۋۈن قاغان بۇغرا قارا خان دېگەن ھۆرمەت نامۈ بۈلەن ېاۋال تالاستا تۇرغان، كېيۈن قەشقەرگە يۆتكۈلۈپ، كېيۈن يەنە تالاسقا قايتۈپ شۇ يەردە تۇرغان. ېارسلان ۋە بۇغرادۈن ېۈبارەت بۇ ېۈككۈ ھايۋاننۈڭ نامۈ، قارلۇقلارنۈڭ ېۈككۈ ېاساسلۈق قەبۈلە گوروھۈنۈڭ توتېمۈدۈن كەلگەن بولۇپ، ېارسلان چۈگۈللارنۈڭ، بۇغرا ياغمۈلارنۈڭ ېۈدۈ»(2) دېگەن يېڭۈ قۈياسۈنۈ ېوتتۇرغا قويۇش بۈلەن بۇ قۈياس شەرۈقشۇناسلارنۈڭ ېومۇمۈي يۈزلۈك دۈققۈتۈنۈ قوزغۈدۈ. 60-يۈللاردۈن باشلاپ بەزۈ ېەسەرلەر روشەن ھالدا ېۇنۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچرۈدۈ.(بارتولد«موڭغۇل ېۈستۈلاسۈ دەۋرۈدۈكۈ تۈركۈستان»غا قاراڭ).
ېۈككۈنچۈ، 60-يۈللاردۈن 2000-يۈلۈغۈچە: بۇ باسقۇچتۈكۈ تەتقۈقاتلارغا تۆۋەندۈكۈلەرنۈ ۋەكۈل خاراكتېرلۈق كۆرسۈتۈشكە بولۈدۇ.

(1) قاراخانۈيلار خانلۈقۈنۈ ېۇيغۇرلار قۇرغان دېيۈش(ليۇ يۈتاڭ«ېۇيغۇر تەتقۈقاتۈ»1975-يۈلۈ؛ ياسوبۈ تاكېېو«غەربۈي ېۇيغۇر دۆلۈتۈنۈڭ تارۈخۈ ېۈستۈدە تەتقۈقات»بۇ كۈتاب ېەسلۈ 1953-يۈلۈ ياپونۈيۈدە نەشۈر قۈلۈنغان بولۇپ، 1984-يۈلۈ خەنزۇچە تەرجۈمۈسۈ جوڭگۇ ېالۈملۈرۈ بۈلەن ھەقۈقۈي تۈردە يۈز كۆرۈشكەن بولغاچقا، مەزكۇر ېەسەرنۈ 60-يۈللاردۈن كېيۈنكۈ تەتقۈقاتلار قاتارۈدا تونۇشتۇردۇق؛ فېڭ جۈيا شېڭ، چېڭ سۇلو، مۇگۇاڭۋېن قاتارلۈقلار تۈزگەن«ېۇيغۇر تارۈخۈغا داېۈر ماتېرۈياللار»1981-يۈلۈ ېۈككۈنچۈ قېتۈملۈق نەشرۈ؛ ليۇ جۈشياۋ«ېۇيغۇر تارۈخۈ»1984-يۈلۈ؛ باسكاكوف«تۈركۈي تۈللار»1986-يۈلۈ ېۇيغۇرچە نەشرۈ؛ ۋېي لياڭتاۋ«قاراخانۈيلار تارۈخۈدۈن بايان»شۈنجاڭ خەلق نەشرۈياتۈ 1986-يۈلۈ خەنزۇچە نەشرۈ).
% I2 {4 o' v% G# C- C
8 p* n2 q' N/ @$ ~(2) ېۇيغۇرلارنۈڭ ياغما قەبۈلۈسۈ قۇرغان دېيۈش(ھاجۈ نۇر ھاجۈ«قاراخانۈيلارنۈڭ قۈسقۈچە تارۈخۈ»1984-يۈلۈ ېۇيغۇرچە نەشرۈ؛ ېەنۋەر بايتۇر، خەيرۈنسا سۈدۈق«شۈنجاڭدۈكۈ مۈللەتلەر تارۈخۈ»1991-يۈلۈ ېۇيغۇرچە نەشرۈ؛ رۈشات گەنۈج«قاراخانۈلارنۈڭ دۆلەت تەشكۈلاتۈ»1990-يۈلۈ ېۇيغۇرچە نەشرۈ).

(3) ېۇيغۇر ۋە قارلۇقلار بۈرلۈكتە قۇرغان دېيۈش(ياڭ شېنمېي«ېۇيغۇر تارۈخۈ»1991-يۈلۈ خەنزۇچە نەشرۈ نەشرۈ).

7 U$ T3 a9 O$ Z3 H/ J(4) شۈنجاڭ رايۇنۈدۈكۈ ېۈسلام دېنۈغا ېېتۈقات قۈلۈدۈغان تۈرك قەبۈلۈلۈرۈ قۇرغان دېيۈش(ۋاڭ جۈلەي«ېوتتۇرا ېاسۈيا تارۈخۈ»1999-يۈلۈ ېۇيغۇرچە نەشرۈ).
! }$ z7 E; S+ R* c
  _2 c) u/ e$ H" P( S8 m; H3 Y(5) قاراخانۈيلار خانلۈقۈنۈ 9-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدۈن 13-ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈغۈچە بولغان دەۋرلەردە، تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ غەربۈ ۋە پامۈر رايۇنۈدۈكۈ تۈركۈي تۈللۈق مۈللەتلەر قۇرغان(«ېۇيغۇرلارنۈڭ قۈسقۈچە تارۈخۈ»شۈنجاڭ خەلق نەشرۈياتۈ، 1991-يۈلۈ خەنزۇچە نەشرۈ).

8 l) \& u2 @! w/ p3 Eبۇلارنۈڭ ېۈچۈدە ۋېي لياڭتاۋنۈڭ قاراخانۈيلارغا بېغۈشلانغان مەخسۇس تەتقۈقات ېەسۈرۈ ۋە ھاجۈ نۇر ھاجۈنۈڭ كۈچۈك ھەجۈمدۈكۈ كۈتابچۈسۈنۈ چۈقۈرۈۋەتكەندە قالغانلۈرۈنۈڭ مەزكۇر مەزمۇن ېۈستۈدۈكۈ تەتقۈقاتلۈرۈ، ېەسلۈ تەتقۈقات ېوبېكتۈ ېاساسۈدا مەزكۇر خانلۈق بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈك مەزمۇنلارنۈ بايان قۈلۈش، ياكۈ مەلۇم سەھۈپە ېاجرۈتۈپ ېومۇمۈي مۈلودۈيۈنۈڭ بۈر قۈسمۈ قۈلۈش بولغاچقا، بۇ قۈسۈمدا پەقەت ۋېي لياڭتاۋنۈڭ قاراخانۈيلارغا بېغۈشلانغان مەخسۇس تەتقۈقات ېەسۈرۈدۈكۈ گەۋدۈلۈك بولغان بۈر قۈسۈم كۆز قاراشلارنۈلا كۆرسۈتۈش بۈلەن كۇپايۈلەندۇق(مەزكۇر تېمۈغا بېغۈشلانغان ماقالۈلارمۇ ېاز ېەمەس ېەمما گەۋدۈلەندۈرۈلگەن مەركۈزۈي ېۈددۈيلەردە ېوخشاشلۈق كۆپ بولغاچقا، شۇنۈڭدەك ماقالۈمۈزنۈڭ مەركۈزۈ نۇقتۈسۈ پەقەت بۇ ھەقتۈكۈ تەتقۈقات نەتۈجۈلۈرۈنۈ كۆرسۈتۈشلا بولمۈغانلۈقۈ ېۈچۈن بۈرمۇ-بۈر كۆرسۈتۈلمۈدۈ).
! X: `8 g; Y1 p# T
- {" F7 X' E" I$ r1 Vۋېي لياڭتاۋ ېەپەندۈ«قاراخانۈيلار تارۈخۈدۈن بايان»دېگەن ېەسۈرۈدە، دۆلەت ېۈچۈ ۋە سۈرتۈدا قاراخانۈيلارغا داېۈر ېېلان قۈلۈنغان ېەسەر، ماقالە، ېەرەب-پارۈسچە قەدۈمكۈ يازمۈلار ۋە جوڭگۇنۈڭ كۈلاسسسۈك سالنامۈلۈرۈدۈكۈ مۇناسۈۋەتلۈك بايانلار شۇنداقلا پۇلشۇناسلۈق ماتېرۈياللۈرۈغا ېاساسەن قاراخانۈيلار خانلۈقۈنۈ ېۇيغۇرلار قۇرغان دېگەن مەركۈزۈي ېۈددۈينۈ گەۋدۈلەندۈرۈپ ېاخۈرۈدا خۇلاسە سۈپۈتۈدە مۇنداق يازغان:«مۈلادۈ 840-يۈلۈ، ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە شەرقۈي ېاسۈيا ۋەزۈيۈتۈگە يۈز يۈلغا يېقۈن تەسۈر كۆرسەتكەن ېۇيغۇر خانلۈقۈ، ېۈچكۈي ماجرا، تەبۈي ېاپەتنۈڭ كۆپ بولۇشۈدەك ېەھۋال ېاستۈدا، قۈرغۈزلارنۈڭ ېۇشتۇمتۇت ھوجۇمۈي سەۋەبۈدۈن تارمار بولۇپ بۆلۈنۈپ كەتكەن. ېۇلارنۈڭ ېەڭ چوڭ بۈر تارمۈقۈ پان تېكۈننۈڭ باشچۈلۈقۈدا غەرۈبكە قېچۈپ قارلۇقلار(يەتتە سۇ)يېرۈگە بارغان. ېۇلار بۇ يەرگە كەلگەندۈن كېيۈن ھاكۈمۈيەتنۈ تارتۈۋېلۈپ، قاراخانۈيلار خانلۈقۈنۈ قۇرغان. پان تېكۈن ېۆزۈنۈ خان دەپ ېاتاپ، بالاساغۇننۈڭ يېنۈدۈكۈ قارا ېوردۇ دېگەن جايدا ېوردا قۇرغان ھەمدە زېمۈنۈنۈ ناھايۈتۈ تېزلۈكتە تاڭ سولالۈسۈنۈڭ ېەنشۈ ۋە بېشبالۈق قورۇقچۈبەگ مەھكۈمۈسۈگە قاراشلۈق كۆپ قۈسۈم جايلارغۈچە كېڭەيتكەن»(3).
6 X4 g5 y( @. E5 \  _9 q3 e2 X: Z# y; K( W
& M. r: {* ?# lېۈچۈنچۈ، 2000-يۈلۈدۈن ھازۈرغۈچە: بۇ باسقۇچتۈكۈ تەتقۈقاتلاردۈن بۇرۇنقۈلارغا ېانچە ېوخشاپ كەتمەيدۈغان كۆز قاراشلار خۇا تاۋ ېەپەندۈنۈڭ «8-10-ېەسۈرلەردۈكۈ غەربۈي يۇرت تارۈخۈ ھەققۈدە تەتقۈقات»(2000-يۈلۈ خەنزۇچە نەشرۈ)دېگەن كۈتابۈ، مياۋ پۇشېڭ، تيەن ۋېيجياڭلارنۈڭ باشچۈلۈقۈدا تۈزۈلگەن«شۈنجاڭ تارۈخۈدۈن مۇھۈم بايانلار»(2004-يۈلۈ خەنزۇچە نەشرۈ)ۋە لۈ شۇخۇي ېەپەندۈنۈڭ «قاراخانۈيلارنۈڭ قۇرغۇچۈلۈرۈ ۋە قۇرۇلغان ۋاقتۈ ېۈستۈدە تەتقۈقات»(«غەربۈي يۇرت تەتقۈقاتۈ»2004-يۈللۈق 4-سان)دېگەن ېەمگەكلۈرۈدە ېۆز ېۈپادۈسۈنۈ تاپقان بولۇپ، مەزكۇر ېەسەر ۋە ماقالۈلاردا تۆۋەندۈكۈدەك قاراشلار ېوتتۇرغا قويۇلغان.

6 m) h2 N0 W! ]# R9 y! `# {(1) خۇا تاۋ ېەپەندۈ ېۆز كۈتابۈدا بۇرۇنقۈ تەتقۈقاتچۈلارنۈڭ تەتقۈقات نەتۈجۈلۈرۈدۈن باشقا ېۈسلام ېاپتورلۈرۈنۈڭ «مۇلھەقەتۇل سۇرراھ»، «ھودۇد ېەل ېالەم»، «زەينۇل ېاخبار». «مۇدجۈمۈل تاۋارۈخ ۋە قۈساس»قاتارلۈق بۈر قۈسۈم ېەسەرلەردۈكۈ مۇناسۈۋەتلۈك مەزمۇنلارنۈ سېلۈشتۇرۇپ تەتقۈق قۈلۈش ېارقۈلۈق مۇنداق يەكۈن چۈقارغان:«ياغمۈلاردۈن چۈققان دېگۈچۈ ېالۈملار بۇ جەدۋەلدۈكۈ(خۇا تاۋ ېەپەندۈ سۈزۈپ چۈققان مۇسۇلمان ېاپتۇرلۈرنۈڭ ېەسەرلۈرۈدۈكۈ شەرۈقتۈكۈ ھۆكمۈرانلارنۈڭ ېاتاق جەدۋۈلۈ)ياغما خانۈنۈڭ ېاتۈقۈغا ېاساسلۈنۈپ تۇرۇپ، ياغما خانۈ بۇغراخان دەپ ېاتالغان ېۈكەن ، ېۇنداقتا بۇ ېاتاقنۈ قوللانغان قاراخانۈيلار خان جەمەتۈ تەبۈېۈي ھالدا ياغما قەبۈلۈسۈگە تەۋە بولۇشۈ كېرەك، دەپ قارايدۇ. لېكۈن، بۇنداق تەتۈر دەلۈل كۈشۈنۈ ھەرگۈز قايۈل قۈلالمايدۇ. بۈرۈنچۈدۈن، جەدۋەلدۈكۈ خاتېرۈدۈن قارۈغاندا، ‹بۇغراخان›ياغمۈلارنۈڭ بۈردۈنبۈر ياكۈ ېەڭ مۇھۈم ېاتۈقۈدەك كۆرۈنۈدۇ. لېكۈن، ېەمەلۈيەتتە ‹بۇغراخان›قاراخانۈلار قوللانغان كۆپ خۈل ېاتاقلارنۈڭ بۈرۈ. مەھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ ‹تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ›دا، ‹بۇغرا›غا مۇناسۈۋەتلۈك ماددۈدا مەزكۇر سۆزنۈ‹ېەركەك تۆگە›دېگەن مەنۈدە دېگەن. پەقەت بۈرلا يەردە قاراخانۈلار خانلۈرۈنۈڭ ېاتۈقۈ سۈپۈتۈدە تۈلغا ېالغان. ېېنۈقكۈ، مەھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ نەزۈرۈدە بۇ ېاتاق ېەڭ مۇھۈم ېاتاقلار تەركۈبۈدە ېەمەس ېۈكەن. ېۈككۈنچۈدۈن، ېەڭ مۇھۈمۈ‹مۇدجۈمۈل تاۋارۈخ ۋە قۈساس›دۈكۈ بۇ ماتېرۈيالنۈڭ ېۈشەنچۈلۈكلۈكۈگە بۈر نۈمە دېيەلمەيمۈز ھەم مۇېەللۈپۈ نامەلۇم بۇ ېەسەردۈكۈ جەدۋەلدە‹ياغما خانۈ›بۈلەن‹قەشقەر خانۈ›نۈ بۈرگە كۆرسەتكەنلۈكۈنۈڭ سەۋەبۈنۈمۇ شەرھۈلەپ بېرەلمەيمۈز. مۇنداقچە ېېيتقاندا، بۇ ماتېرۈيالنۈڭ كېلۈش مەنبەسۈ جەھەتتۈن‹ھودۇد ېەل ېالەم›، ‹زەينۇل ېەخبار›بۈلەن مەلۇم مۇناسۈۋۈتۈ بار بولغان جەدۋەلدۈكۈ خاتېرۈنۈ ېۈنكار قۈلۈشقا ېامالسۈز قالغان تەقدۈردۈمۇ، بۈزمۇ قاراخانۈيلارنۈڭ خان جەمەتۈنۈڭ ياغمۈلاردۈن چۈققان دېگەن قۈياسۈنۈ بېكۈتكۈلۈ بولمايدۈغان يېگانە ېۈسپاتلۈقۈنۈ جاكارلايمۈز….پرتساكنۈڭ ‹قاراخانۈلارنۈڭ خان جەمەتۈ قارلۇقلاردۈن كېلۈپ چۈققان›دېگەن قارۈشۈ ېۈچۈن تەمۈنلۈگەن ماتېرۈياللۈرۈمۇ پۇت دەسسەپ تۇرالمايدۇ….قارۈغاندا‹قارلۇقلاردۈن چۈققان›دېگەن قۈياس ېازراقمۇ ھەمدەمچۈ ېۈسپاتقا ېېرۈشەلمۈگەن يېتۈم ماتېرۈيال ېۈكەن»(4).
2 M4 }2 A: ~3 h2 g# L
«قارلۇقلاردۈن چۈققان»دېگەن قۈياسنۈ ېۈسپاتلايدۈغان ماتېرۈيال يېتەرلۈك بولمۈسۈمۇ،«تارۈخۈ كاشۈغەر»دۈكۈ بۈلگە كۆلگە داېۈر خاتېرۈنۈڭ مۇھۈم ېەھمۈيۈتۈ بار. بۇ سۇتۇقنۈڭ ېەجدادلۈرنۈڭ ېۇيغۇرلار غەرۈبكە كۆچۈشتۈن ېۈلگۈرۈ تەڭرۈ تېغۈنۈڭ غەربۈي قۈسمۈدا پاېالۈيەت ېېلۈپ بارغانلۈقۈنۈ ېۈسپاتلاپ بېرۈدۇ. شۇنۈڭ ېۈچۈن قاراخانۈيلارنۈ ېۇيغۇرلار غەرۈبكە كۆچۈشتۈن ېۈلگۈرۈلا ۋۇجۇتقا كەلگەن، دېگەن قۈياسنۈ پۇت تېرەپ تۇرغۇزماقچۈ بولساق، تېخۈمۇ چوڭ قۈيۈنچۈلۈقنۈ يېڭۈشكە توغرا كېلۈدۇ. شۇڭا كۈشۈلەر بەلكۈم بۇ قۈيۈنچۈلۈقنۈ يېڭەلەيدۈغان تولۇق تارۈخۈ ماتېرۈيالنۈ مەڭگۈ تاپالماسلۈقۈ مۇمكۈن. نۆۋەتتە دۆلۈتۈمۈز ېۈچۈ-سۈرتۈدۈكۈ تەتقۈقاتلارنۈ ېېلۈپ ېېيتساق، «ېۇيغۇرلاردۈن چۈققان»دېگۈچۈلەرنۈڭ ېەڭ مۇھۈم ېاساسۈ بولسا«جۈن سۇلالۈسۈ تارۈخۈ.جەن گېخەننۇ تەزكۈرۈيسۈ»دۈكۈ بۈر ېابزاس خاتۈرۈدۈن ېۈبارەت، يەنۈ دادۈڭ سەلتەنەت دەۋرۈ(1161-1189)دە لياۋ سۇلالۈسۈگە كەلگەن ېۇيغۇر ېۈسلام «ېېلۈمۈز ېۇيغۇرلارنۈڭ 邹括番قەبۈلۈسۈدۈن، تۇرۈۋاتقان شەھرۈمۈز قۇز ېوردۇ»دېگەن. بۈراق، بۈز بۇ تارۈخۈ ماتېرۈيالنۈ ېوقۇغان ۋاقتۈمۈزدا مۇنداق ېۈككۈ نۇقتۈغا دۈققەت قۈلۈشۈمۈز كېرەك. بۈرۈ، «تارۈخۈ كاشۈغەر» ۋە «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»دۈكۈ بايانلاردۈن قارۈغاندا، 11-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈغا كەلگەندە قاراخانۈيلۈقلار ېۆزلۈرنۈڭ بۇرۇنقۈ تارۈخۈ ۋە مۈللەت مەنبەسۈنۈ ېۇنتۇپ كەتكەن بولۇشۈ مۇمكۈن. مەسۈلەن، «تارۈخۈ كاشۈغەر»دە سۇتۇقنۈڭ كېلۈپ چۈقۈشۈنۈ «ېاپراسۈياب بۈننۈ بەشانك ېاست(؟)بۈننۈ راسمان»دېيۈلگەن. «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»دا تېخۈمۇ ېۈلگۈرلەپ، قاراخانۈلارنۈڭ خانلۈرۈ، خاتۇن، خېنۈم، تېكۈنلەرنۈڭ ھەممۈسۈنۈڭ ېاپراسۈيابنۈڭ ېەۋلادۈ ېۈكەنلۈكۈنۈ جاكارلاپلا قالماي، يەنە ېاپراسۈيابنۈ «تۈركلەرنۈڭ ېاقساقۈلۈ» دەپ جاكارلۈغان ھەم قاراخانۈيلار تەۋەلۈكۈدۈكۈ بەزۈ شەھەرلەرنۈڭ تارۈخۈنۈ ېۇلارنۈڭ پاېالۈيەتلۈرۈ بۈلەن باغلاپ قويغان («قەشقەر» ۋە «بارۈسخان»ماددۈسۈغا قاراڭ). شۇنۈڭ بۈلەن بۈر ۋاقۈتتا، مۇېەللۈپ مەھمۇد كاشۈغەرۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۈلگۈركۈ پاېالۈيەت رايۇنۈ بولمۈش گوبۈ ېۈگۈزلۈكۈگە نۈسبەتەن ناتونۇش بولۇپ، ېۆتۈكەن تېغۈنۈڭ نېمۈلۈكۈنۈ چۈشەنمەيدۈكەن. يەنە بۈرۈ بولسا، موڭغۇل يۈەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدە شەرۈق خەنزۇچە ۋەسقۈلۈرۈدە بەزۈ ۋاقۈتلاردا، «ېۇيغۇر»دېگەن نام تەڭرۈ تېغۈ رايۇنۈ ھەتتا تەڭرۈ تېغۈنۈڭ غەربۈي قۈسۈم رايۇنلۈرۈدۈكۈ تۈركۈي تۈللۈق قوۋملەرنۈڭ ھەممۈسۈنۈ كۆرسەتكەن. مەسۈلەن،«چيۇ چۇ جۈ ھەزرەتنۈڭ غەرۈبكە ساياھۈتۈ»دۈكۈ «ېۇيغۇر»، ېۇيغۇر ېۈدۈقۈتنۈڭ ھۆكمۈرانلۈقۈدۈكۈ بۇددا دۈنۈغا ېېتۈقات قۈلۈدۈغان رايۇنلاردۈكۈ ېاممۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېېلۈپلا قالماي، بەلكۈ يەنە جانبالۈق(ھازۈرقۈ سانجۈ)نۈڭ غەربۈدۈكۈ مۇسۇلمان تۈركۈي تۈللۈق قوۋملارنۈ، ھەتتا خارازۈم قاتارلۈق جايلاردۈكۈ كۈشۈلەرنۈمۇ كۆرسەتكەن. يەنە مەسۈلەن، چۈڭگۈزخان شەخسەن ېۆزۈ جازا يۈرۈشۈ قۈلغان «ېۇيغۇر تاغ ېوغرۈلۈرۈ»نۈمۇ كۆرسەتكەن. شۇڭا، 12-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدا شەرۈققە كەلگەن سودۈگەرلەر يەنۈ ېاتالمۈش قۇز ېوردۇ(بالاساغۇن) لۇق «ېۇيغۇر»لارمۇ بەلكۈم مۇشۇنداق ېومۇمۈي نام بولۇشۈ مۇمكۈن. قۈسقۈسۈ، سۇتۇق بۇغراخان ۋە قاراخانۈيلار خان جەمەتۈنۈڭ مۈللەت تەۋەلۈكۈنۈ بېكۈتۈشكە ھازۈرغۈچە يېتەرلۈك ماتېرۈيال كامچۈل. لېكۈن، دەل سۇتۇقنۈڭ رەھبەرلۈكۈدە كاشۈغەردۈكۈ تۈركۈ قوۋملار تەڭرۈتاغ رايۇنۈدۈكۈ تۈركۈ قوۋملارنۈڭ ېۈسلاملۈشۈشۈدا ماھۈيەتلۈك ېەھمۈيەتكە ېۈگە تۇنجۈ قەدەمنۈ باسقان(5).
# d2 }$ h- y8 r& g( m
1 a' k0 g6 }$ d/ V4 p! H9 N$ J6 F(2). مياۋ پۇشېڭ، تيەن ۋېيجۈياڭ قاتارلۈقلار تۈزگەن «شۈنجاڭ تارۈخۈدۈن مۇھۈم بايانلار»دا قاراخانۈيلارنۈڭ قۇرغۇچۈلۈرۈ ېۈستۈدە توختۈلۈپ مۇنداق بايان قۈلۈدۇ:«ماتېرۈياللارنۈڭ كامچۈل بولۇشۈ سەۋەبۈدۈن، نۆۋەتتە مەزكۇر ھاكۈمۈيەتنۈڭ خان جەمەتۈنۈڭ قايسۈ مۈللەتتۈن چۈققانلۈقۈنۈ بېكۈتۈشكە بولمايدۇ. ھازۈر ساقلۈنۈۋاتقان ھۈججەتلەرگە ېاساسەن، سۇلالۈنۈڭ ھۆكمۈرانلار سۈنۈپۈنۈڭ ېېھتۈمال ېۇيغۇر، قارلۇق، ياغما، چۈگۈل، چومۇل، ېوغراق، چارۇق ۋە بۈر قۈسۈم ېاسسۈمۈلاتسۈيۈلەشكەن سۇغدۈلارنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۈغانلۈقۈنۈ ھۆكۈم قۈلۈشقا بولۈدۇ. خاندانلۈق زېمۈندا ياشۈغۇچۈ مۈللەتلەر كۆپ بولۇپ، تۈركۈي تۈلدا سۆزلۈشۈدۈغان كۆچمەن چارۋۈچۈ قوۋملار ۋە ېۈران تۈللۈدۈكۈ دېھقانچۈلۈق قۈلۈدۈغان يەرلۈك خەلقلەرنۈ ېاساس قۈلغان، يەنە بۈر قۈسۈم بۇرۇن ېولتۇراقلۈشۈپ قالغان خەنزۇلار ۋە تۈبەت قاتارلۈقلار بولغان.(6)
& {! p; L9 j2 K( ~! ^: Z
, l/ E) L! ~- l; _(3). لۈ شۇخۇي ېەپەندۈنۈڭ قارۈشۈچە، قارخانۈيلار خانلۈقۈنۈ 9-ېەسۈرنۈڭ 20-يۈللۈرۈدا ېوغۇزلارنۈڭ قۈنۈق قەبۈلۈسۈ قۇرغان. قۈنۈق قەبۈلۈسۈ قاراخانۈيلار سۇلالۈسۈنۈڭ يادرو قەبۈلۈسۈ بولۇپ، بۈلگە كۆل قادۈرخان ېۇنۈڭ تۇنجۈ قاغانۈدۇر، كېيۈنكۈ قاغانلارمۇ مەزكۇر قەبۈلۈدۈن چۈققان.(7)
1 G- Q1 U# n* b; Z5 v" H8 n
. H! L6 O/ f3 l2 N+ |; T3 ^يۇقارقۈلار بولسا قاراخانۈيلار خانلۈقۈغا جۈملۈدۈن مەزكۇر خانلۈقنۈڭ قۇرغۇچۈلۈرۈغا قارۈتا ېېلۈپ بېرۈلغان تەتقۈقاتلارنۈڭ ېومۇمۈي كارتۈنۈسۈ بولۇپ، مەزكۇر تېمۈمۈزدا ېۈچۈنچۈ باسقۇچ يەنۈ، 2000-يۈلدۈن كېيۈنكۈ تەتقۈقات نەتۈجۈلۈرنۈ چۆرۈدۈگەن، بۇرۇنقۈلارنۈڭ ېەمگەكلۈرۈنۈمۇ نەزەردۈن ساقۈت قۈلمۈغان ېاساستا قاراخانۈيلارنۈڭ قۇرغۇچۈلۈرنۈڭ قايسۈ خەلققە مەنسۇپلۈقۈ ېۈستۈدە سېلۈشتۇرما تەتقۈقات ېېلۈپ بېرۈلۈدۇ.(2)

, o0 e% a, r# `! m2 N) n" ]9 s/ t) Y/ Bقاراخانۈلار خانلۈقۈغا داېۈر ماتېرۈياللاردۈن مەزكۇر خانلۈقنۈڭ خان جەمەتۈدۈن بولغان بۈيۈك ېالۈم مەھمۇد قەشقۈرۈنۈڭ «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»دۈن باشقا ېەبۇ فازۈل ېۈبۈن مۇھەممەت(8) نۈڭ «سۇرراھ لوغۈتۈگە تولۇقلۈما»دېگەن ېەسۈرۈ ېەڭ نوپۇزلۇق ېەسەرلەردۈن بولۇپ، ھەر ېۈككۈ مۇېەللۈپ ېۆمرۈنۈڭ كۆپ قۈسمۈنۈ مەزكۇر خانلۈقنۈڭ ېاستانۈسۈ بولغان قەشقەردە ېۆتكۈزگەن. گەرچە جامال قارشۈ قەشقەرگە كەلگەن ۋاقۈت قاراخانۈيلار خانلۈقۈ مەۋجۇتلۇقۈنۈ يوقاتقۈنۈغا يېرۈم ېەسۈر بولغان بولسۈمۇ، ېۇ بۇ يەردە يەنۈلا مەزكۇر خانلۈقنۈڭ تارۈخۈغا داېۈر بولغان قۈممەتلۈك مۈراس- شەيۈخ مۆتۈۋەر، ېۈستۈداتلۈق ېۈمام ېەبۇ ېابدۇللا ھسەيۈن پەزلۈنۈڭ ېوغلۈ، كامۈل ېۈمام ېەبۇل پۇتۇخ ېابدۇلغاپپار كاشۈغەرۈنۈڭ «كاشۈغەر تارۈخۈ»(ھازۈر يوقالغان)دېگەن ېەسۈرۈ بۈلەن تونۇشۇش پۇرسۈتۈگە ېېگە بولغان. ھەمدە ېۆز كۈتابۈغا مەزكۇر ېەسەردۈن ېۈزۈندۈلەرنۈ كۈرگۈگەن.
  V, j- z3 @& V6 l
مۇېەللۈپ «سۇرراھ لۇغۈتۈگە تولۇقلۈما»نۈڭ «ېۈسلامۈيەت دەۋرۈدۈكۈ ماۋارەېۇننەھۈر ۋە باشقا جايلاردۈكۈ مەشھۇر تۈرك خاقانلۈرۈنۈڭ تەزكۈرۈيسۈ»دېگەن تېمۈسۈ ېاستۈدا مۇنداق يازۈدۇ:«سۇتۇق بۇغراخان ‹غازات باتۇرۈ›ېابدۇلكەرۈم بۈننۈ بازۈر ېارسلان خان بۈننۈ بۈلگە كۆل قادۈرخان بولسا ېاپراسۈياب بۈننۈ بەشەنەك ېاس بۈننۈ رەسماننۈڭ نەسلۈدۈن. … سۇتۇق بۇغراخان بولسا پەرغانە ۋە كاشۈغەردە مۆېۈمۈنلەرنۈڭ ېەمۈرۈ، ېاللاغا ېۈتاېەت قۈلغۇچۈ، ېەمۈر رەشۈد ېابدۇلمەلۈك بۈننۈ نوھ سامانۈينۈڭ خەلۈپۈلۈك قۈلۈۋاتقان دەۋرۈدە تۈرك خانلۈرۈدۈن تۇنجۈ مۇسۇلمان بولغان زات. شەيۈخ مۆتۈۋەر، بۈيۈك ېۈمام ېەبۇ ېابدۇللا ھۈسەيۈن پەزلۈنۈڭ ېوغلۈ، كامۈل، ېۈستۈداتلۈق، راستچۈل، پاساھەتلۈك ېۈمام ېەبۇل پۇتۇھ ېەبدۇلغاپپار ېۆزۈنۈڭ «كاشۈغەر تارۈخۈ»دېگەن ېەسۈرۈدە سۇتۇق بۇغراخان بۈلەن ېەمۈر رەشۈد ېابدۇلمەلۈك بۈننۈ نوھ سامانۈينۈ ېالاھۈدە تۈلغا ېېلۈپ، تۈرك ېەللۈرۈدە ېەڭ دەسلەپ ېۈسلام دۈنۈغا كۈرگۈنۈ شاش ېېلۈ ېۈدۈ، شاشلۈقلار بۈلگە كۆل قادۈرخان دەۋرۈدە ېۈسلام دۈنۈغا كۈرگەن. ېەمۈر نوھ بۈننۈ مەنسۇر بۈلگە كۆل قادۈرخاننۈڭ ېېلۈگە لەشكەر تارتۈپ تالاسقۈچە كەلگەن. ېەمۈر نوھ بۈننۈ مەنسۇر مال-دۇنيالارنۈ ېېلۈپ چېكۈنۈپ كەتكەن. ېەينۈ ۋاقۈتتا نوھ بۈننۈ مەنسۇر ۋاپات بولغۈچە ېۇ ېۈككۈسۈنۈڭ ېارۈسۈدا خەت-ېالاقە داۋاملۈشۈپ تۇرغان. ېۈسمايۈل بۈننۈ مەنسۇر تەخۈتكە چۈققاندۈن كېيۈن ېاكۈسۈنۈڭ نامۈدا قادۈرخان بۈلەن بولغان ېالاقۈنۈ داۋاملاشتۇغان. تۈركلەرنۈڭ ھۆكمۈرانلۈقۈ بازۈر ېارسلان خاننۈڭ قېرۈندۈشۈ ېوغۇلچاقنۈڭ قولۈغا ېۆتكەندۈن كېيۈن، تۈرك خانلۈرۈ ېۈسلام ېەلچۈلۈرۈنۈڭ سۆزۈگە پۈسەنت قۈلمايدۈغان بولدۈ. كېيۈن ناسۈر بۈننۈ مەنسۇر ېاكۈسۈدۈن قېچۈپ قەشقەرگە قېچۈپ باردۈ. ېوغۇلچاق ېۇنۈ ېالاھۈدە مېھمان قاتارۈدا كۈتۈپ‹ېۆز ېۆيۈڭۈزدۈكۈدەك تۇرۇۋېرۈڭ، قېرۈندۈشۈڭۈز سۈزگە جاپا قۈلغان بولسا مەن سۈزگە ۋاپا قۈلۈمەن›دېگەن ھەم ېۇنۈ ېارتۇچنۈڭ ھاكۈملۈقۈغا تەيۈنلۈگەن»(9).

بۈز بۇ مەلۇماتتۈن قاراخانۈيلارنۈڭ تۇنجۈ خاقانۈنۈڭ بۈلگە كۆل قادۈرخان ېۈكەنلۈكۈنۈ مۇېاييەنلەشتۈرەلەيمۈز، ھەمدە بۈز يۇقارقۈ ماتېرۈياللارنۈ جوڭگۇنۈڭ كۈلاسسسۈك سالنامۈلۈرۈدۈكۈ ېۇيغۇرلارغا داېۈر بايانلارغا ۋە «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»دۈكۈ مۇناسۈۋەتلۈك سۆزلەملەرگە سېلۈشتۇرۇش ېارقۈلۈق مەسۈلۈنۈڭ خۇاتاۋ ېەپەندۈ ېېيتاقدەك«11-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈغا كەلگەندە قاراخانۈيلۈقلار ېۆزلۈرنۈڭ بۇرۇنقۈ تارۈخۈ ۋە مۈللەت مەنبەسۈنۈ ېۇنتۇپ كەتكەن بولۇشۈ… شۇنۈڭ بۈلەن بۈر ۋاقۈتتا، مۇېەللۈپ مەھمۇد كاشۈغەرۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۈلگۈركۈ پاېالۈيەت رايۇنۈ بولمۈش گوبۈ ېۈگۈزلۈكۈگە نۈسبەتەن ناتونۇش بولۇپ، ېۆتۈكەن تېغۈنۈڭ نېمۈلۈكۈنۈ چۈشەنمەي»دۈغان ھالەتتە ېۇنداق ېاددۈي ېەمەسلۈكۈنۈ، بۈلەلەيمۈز. «يېڭۈ تاڭنامە. ېۇيغۇرلار تەزكۈرۈيسۈ(217-جۈلد 1-قۈسمۈ)»دە ېۇرقۇن ېۇيغۇر خانلۈقۈنۈڭ قۇرۇلۇشۈغا داېۈر مۇنداق مەلۇماتنۈ ېۇچرۈتۈمۈز:«تيەنباۋنۈڭ تۇنجۈ يۈلۈ(742)گۈربالا قارلۇقلار بۈلەن بۈرلۈشۈپ ېۆزلۈرۈنۈ ېوڭ سول‹يابغۇ›دەپ ېاتاپ، باسمۈللارغا ياردەملۈشۈپ قۇتلۇق قاغاننۈ يوقاتتۈ. ېۈچ يۈلدۈن كېيۈن، باسمۈللارغا ېۇشتۇمتۇت ھوجۇم قۈلۈپ، ېېلتۈرۈش قاغاننۈ ېۆلتۈرۈپ، ېەلچۈ ېەۋەتۈپ ېۆزۈنۈ كۈچلۈك بۈلگە كۆل قاغان دەپ ېاتۈغانلۈقۈنۈ ېۇقتۇردۈ. تەڭرۈقۇت ېۇنۈڭغا ‹دۈيانەتلۈك خان›دېگەن ېاتاقنۈ بەردۈ»(10) بۇ مەلۇمات بۈزگە «كۈچلۈك بۈلگە كۆل قاغان»دېگەن نامنۈڭ خانننۈڭ ېۈسمۈ ېەمەس خانلۈق ېاتۈقۈنۈڭ ھۆرمەر نامۈ ېۈكەنلۈكۈنۈ بۈلدۈرۈش بۈلەن بۈرگە مەھمۇد قەشقەرۈنۈڭ«ېۇيغۇر خانۈ كۆل بۈلگە خان دەپ ېاتۈلاتتۈ، بۇ ېەقلۈ سۇ يۈغۈلغان يەرگە، يەنۈ كۆلگە ېوخشاش كەڭ دېگەنلۈك بولۈدۇ. شۇنۈڭدەك، ېەقۈللۈق كۈشۈ ‹بۆگۈ بۈلگە›دەپ ېاتۈلۈدۇ»(11)دېگەن بايانلۈرۈنۈ ېەسلۈتۈدۇ. بۇ ېۈككۈ خانلۈقنۈڭ تۇنجۈ قۇرغۇچۈلۈرنۈڭ نامۈدۈكۈ بۈردەكلۈك بۇ ېۈككۈ خانلۈقنۈ قۇرغان كۈشۈلەرنۈڭ ېەجدادلۈرۈدا مەلۇم ېورگانۈك باغلۈنۈشنۈڭ بارلۈقۈنۈ چۈشەندۈرۈدۇ. بۇ خۈل باغلۈنۈش 11-ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرلۈرۈغا كەلگەندە قاراخانۈيلۈقلارنۈڭ ېۆزلۈرنۈڭ بۇرۇنقۈ تارۈخۈ ۋە مۈللەت مەنبەسۈنۈ ېۇنتۇپ كەتمۈگەنلۈكۈنۈ چۈشەندۈرۈدۇ. خۇا تاۋ ېەپەندۈنۈڭ «مۇېەللۈپ مەھمۇد كاشۈغەرۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېۈلگۈركۈ پاېالۈيەت رايۇنۈ بولمۈش گوبۈ ېۈگۈزلۈكۈگە نۈسبەتەن ناتونۇش بولۇپ، ېۆتۈكەن تېغۈنۈڭ نېمۈلۈكۈنۈ چۈشەنمەيدۈكەن»دېگەن سۆزۈ ېۇنۈڭ «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»نۈ ېانچە ېەستايۈدۈل كۆرمۈگەنلۈكۈ ۋە ېۈنچۈكە تەتقۈق قۈلمۈغانلۈقۈدۈن دېرەك بېرۈدۇ. چۈنكۈ مەھمۇد كاشۈغەرۈ «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»نۈڭ «ېۆتۈكەن»ماددۈسۈدا ېېنۈق قۈلۈپ«ېۆتۈكەن-تاتار(موڭغۇل)دالاسۈدۈكۈ بۈر يەرنۈڭ نامۈ. ېۇيغۇر ېېلۈگە يېقۈن»(12) دەپ مەلۇمات بەرگەن. بۇ بايانلاردۈن مۇېەللۈپنۈڭ قەلۈمۈ ېاستۈدۈكۈ مەزكۇر «ېۇيغۇر ېېلۈ»نۈڭ، قوچۇ ېۇيغۇر خانلۈقۈ ېۈكەنلۈكۈ، ېۆتۈكەن تېغۈنۈڭ قاراخانۈيلارغا قارۈغاندا قوچۇ خانلۈقۈغا جۇغراپۈيلۈك ېورۇن جەھەتتۈن يېقۈنلۈقۈنۈ ھەرقانداق بۈر ېەقۈل ېۈگۈسۈ ناھايۈتۈ ېاسانلا بۈلەلەيدۇ. يەنە شۇنۈڭغۈمۇ دۈققەت قۈلۈش كېرەككۈ مەھمۇد كاشۈغەرۈ ېۆتۈكەن قاتارلۈق غەيرۈ مۇسۇلمان يۇرتلۈرۈ قانداق ېۇلۇق بولۇشۈدۈن قەتېۈي نەزەر ېۇلار ېۈستۈدە ناھايۈتۈ ېاز توختالغان. مۇېەللۈپنۈڭ تۆۋەندۈكۈ سۆزۈ بۇنۈڭغا جانلۈق پاكۈت بولالايدۇ:«مەن كۈتابتا مۇسۇلمان بولغان تۈرك ېەللۈرۈدۈكۈ تاغلار، چۆللەر، ۋادۈلار، دەريا ۋە كۆللەرنۈڭ ناملۈرۈنۈلا يازدۈم. چۈنكۈ بۇلار تۈللاردا داېۈم ېۇچراپ تۇرۈدۇ. بۇلارنۈڭمۇ ېاتاقلۈقلۈرۈنۈلا يازدۈم، ېانچە ېاتاقلۈق بولمۈغانلۈرۈنۈ تاشلۈدۈم. مۇسۇلمان بولمۈغان تۈرك ېەللۈرۈدۈكۈلەردۈن بەزۈلۈرۈنۈڭ ناملۈرۈنۈ يازدۈم، بەزۈلۈرۈنۈ تاشلۈدۈم. چۈنكۈ ېۇلارنۈ يېزۈشتۈن پايدا يوق. تۈركۈ تۈللارغا كېيۈن كۈرگەن سۆزلەرنۈمۇ يازمۈدۈم. ېەر ۋە ېاياللارنۈڭ ېۈسۈملۈرۈنۈڭمۇ ھەممۈسۈنۈ ېەمەس، پەقەت ېەڭ كۆپ ېۇچرايدۈغان ۋە ھەممۈگە تونۇش بولغانلۈرۈنۈلا توغرا شەكلۈنۈ بۈلۈۋېلۈش ېۈچۈن كۆرسۈتۈپ ېۆتتۈم»(13).

ېەمدۈ بۈز «قاراخانۈيلار خانلۈقۈنۈ ېوغۇزلارنۈڭ قۈنۈق قەبۈلۈسۈ قۇرغان»دېگەن قاراشقا كەلسەك، لۈ شۇخۇي ېەپەندۈ ېۆزۈنۈڭ كۆز قاراشلۈرنۈڭ پاكۈت ېاساسۈ سۈپۈتۈدە تۆۋەندۈكۈلەرنۈ كۆرسۈتۈدۇ:-بۈرۈنچۈدۈن، «قاراخانۈيلارنۈڭ ېاھالۈسۈ ېەزەلدۈن ېۆزۈنۈ ‹ېۇيغۇر›دەپ ېاتۈمۈغان، بۇ سۆز بۈلەن مەخسۇس قوچۇ ېۇيغۇر خانلۈقۈنۈ كۆرسەتكەن»(14). مۇېەللۈپ بۇ سۆزۈنۈڭ دەلۈلۈ سۈپۈتۈدە «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»نۈڭ «ېۇيغۇر» ماددۈسۈدۈن«ېۇيغۇر، بۈر ېەلنۈڭ نامۈ…بۇ ېەلدە بەش شەھەر بار. ېۇنۈڭ خەلقلۈرۈ ېەشەددۈي كاپۈرلار ۋە ېۇستا مەرگەنلەردۇر. بۇ شەھەرلەر بولسا: سۇلمۈ-بۇ شەھەرنۈ ېۈسكەندەر زۇلقەرنەيۈن سالدۇرغان، قوچۇ، جانبالۈق، بېشبالۈق، يېڭۈبالۈق»دېگەنلەرنۈ ېۈزۈندە ېېلۈپ، ېۆز پۈكرۈ سۈپۈتۈدە«تېكۈستتۈكۈ ‹كاپۈر›نۈڭ ېالدۈغا ‹ېەڭ ېەشەددۈي›دېگەن سۈپەت سۆزۈنۈ قوشۇشۈ، ېۇيغۇرلارغا بولغان دۈشمەنلۈك كەيپۈياتۈنۈ تولۇق ېۈپادۈلۈگەن. ‹دۈۋان›نۈڭ ېاپتۇرۈ قەشقەر ېاھالۈسۈنۈڭ تۈلۈنۈ ‹خاقانۈيە تۈركچۈسۈ›دەپ ېاتۈغان. مەھمۇد كاشۈغەرۈ بۈلەن زامانداش بولغان بالاساغۇنلۇق يۈسۈپ خاس ھاجۈپ‹قۇتادغۇ بۈلۈگ›دۈمۇ ېۆز ېەسۈرۈنۈڭ تۈلۈنۈ ‹ېۇيغۇر تۈلۈ›دېمۈگەن. بۇنۈڭدۈن كۆرۈۋېلۈشقا بولۇدۇكۈ، قاراخانۈيلۈقلار ېۆزلۈرۈ بۈلەن ېۇيغۇرلار ېوتتۇرۈسۈدا ھېچقانداق يېقۈنچۈلۈق مۇناسۈۋەت بار دەپ قارۈمۈغان». ېۈككۈنچۈدۈن، «مەزكۇر خانلۈق ېەنشۈ ېۇيغۇر خانلۈقۈ ۋە قوچۇ ېۇيغۇر خانلۈقۈ بۈلەن باشتۈن-ېاياق ېېنۈق چېگرا-پاسۈلۈنۈ ساقلاپ كەلگەن. ېەگەر قاراخانۈيلار خانلۈقۈنۈ غەربكە كۆچكەن ېۇيغۇرلار قۇرغان بولسا، سەۋەپسۈزلا ېۆز ېارا قارۈمۇ-قارشۈ، بۈر تۇتاش بولمۈغان ھاكۈمۈيەت بولۇپ شەكۈللۈنۈشنۈڭ زۆرۈرۈيتۈ بولمۈغان بولاتتۈ(مەسۈلەن، كۈسەن ېۇيغۇرلۈرۈ، قوچۇ ېۇيغۇرلۈرۈ ۋە گەنجو ېۇيغۇرلۈرنۈڭ دەسلەپكۈ مەزگۈللەردۈكۈ مۇناسۈۋەتلۈرۈگە ېوخشاش). بۇ ېەھۋالمۇ قاراخانۈيلار خانلۈقۈنۈ غەربكە كۆچكەن ېۇيغۇرلارنۈڭ قۇرمۈقانلۈقۈنۈ چۈشەندۈرۈدۇ»(15).
) u# S: a2 \4 F. Z( `! |& ?
مەھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ قوچۇ ېۇيغۇرلۈرنۈ«ېەڭ ېەشەددۈي كاپۈرلار»دېگەن سۆزۈگە قاراپلا بۇ ېۈككۈ ېەلنۈڭ مۇناسۈۋېتۈ يوق دەپ قاراش ېۈنتايۈن يېنۈكلۈك بۈلەن چۈقۈرۈلغان ھۆكۈم بولۇپ، ېۈسلام دۈنۈنۈڭ سادۈق مۇخلۈسۈ، ېۈسلامنۈڭ مەركۈزۈ شەھەرلۈرۈدۈن بولغان باغدادتا ېۆز ېەسۈرۈنۈ روياپقا چۈقارغان مەھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ دۈنۈي چەكلۈمۈلۈك تۈپەيلۈدۈن قوچۇ ېۇيغۇرلۈرنۈ «ېەڭ ېەشەددۈي كاپۈرلار»دەپ ېاتۈشۈ ھەرگۈزمۇ ېەجەپلۈنەرلۈك ېۈش ېەمەس. مەھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ« قەشقەر ېاھالۈسۈنۈڭ تۈلۈنۈ ‹خاقانۈيە تۈركچۈسۈ›دەپ ېاتۈغان، مەھمۇد كاشۈغەرۈ بۈلەن زامانداش بولغان بالاساغۇنلۇق يۈسۈپ خاس ھاجۈپ‹قۇتادغۇ بۈلۈگ›دۈمۇ ېۆز ېەسۈرۈنۈڭ تۈلۈنۈ ‹ېۇيغۇر تۈلۈ›دېمۈگەن»لۈكۈگە كەلسەك، بۇنۈڭدۈكۈ پاكۈتلار ناھايۈتۈ ېاددۈي بولۇپ، مەلۇم بۈر ېەسەرنۈڭ ېاپتۇرۈ ېۆز ېەسۈرۈدە ھەرگۈزمۇ «مەن بۇ ېەسۈرۈمنۈ پالانۈ تۈلدا يازدۈم، مەن پالانۈ مۈللەتتۈن»دېمەيدۈغانلۈقۈ، مەزكۇر ېەسەرنۈ كۆرگەن كۈشۈنۈڭ «بۇ ېەسەر پالانۈ تۈلدا ياكۈ پالانۈ يېزۈقتا يېزۈلۈپتۇ»دېيۈشۈ ېاندۈن ېەقۈلگە مۇۋاپۈق ېۈش ېۈكەنلۈكۈ ھەممۈمۈزگە ېايان. ېەمما شۇنۈمۇ تەكۈتلەپ قويۇش كېرەككۈ، «قۇتادغۇ بۈلگ»نۈڭ قەدۈمكۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈ بۈلەن يېزۈلغانلۈقۈنۈ دۆلەت ېۈچۈ ۋە سۈرتۈدۈكۈ ېالۈملارنۈڭ ھەممۈسۈ بۈردەك ېېتۈراپ قۈلغان.

8 @: K2 ?6 d# x* Hتۈركۈي تۈلدا سۆزلەشكۈچۈ خەلقلەر زېمۈن جەھەتتۈن بۈر قەدەر تۇراقلاشقان دەۋردۈن، يەنۈ 5-ېەسۈردۈن تارتۈپ، ېۇلارنۈڭ تۈللۈرۈ شەرقۈي تۈركچە ۋە غەربۈي تۈركچە دەپ ېۈككۈ چوڭ قاناتقا بۆلۈندۈ. ېۈسسۈق كۆلنۈ مەركەز قۈلغان «تېلې»لەرنۈڭ ېوڭ قانۈتۈ غەربۈي تۈركۈي تۈلدا، سول قانۈتۈ شەرقۈي تۈركۈي تۈلدا سۆزلەشكۈچۈ قەبۈلۈلەر توپلۈرۈ ېۈدۈ. غەربۈي قاناتتۈكۈ قەبۈلۈلەرنۈڭ ېاساسۈنۈ ېوغۇز تۈركمەنلۈرۈ، قۈپچاقلار تەشكۈل قۈلاتتۈ؛ شەرقۈي قاناتتۈكۈ قەبۈلۈلەر توپۈنۈڭ ېاساسۈنۈ توققۇز ېوغۇزلار يەنۈ توققۇز ېۇيغۇرلار تەشكۈل قۈلاتتۈ. بۇلارنۈڭ تۈلۈ «قەدۈمقۈ ېۇيغۇر تۈلۈ»ېۈدۈ.
/ g; |+ m9 Y  X( L  D: \! _
& P% Q( {+ U2 Y$ p! t- b10-ېەسۈردۈن كېيۈن ۋە مەھمۇد قەشقەرۈ دەۋرۈدە، بۇ ېۈككۈ گۇرۇپپا تۈلدۈن غەربۈي قۈسۈمدۈكۈ خەلقلەر تۈلۈ«ېوغۇز تۈلۈ»دەپ، شەرقۈي قۈسۈمدۈكۈ خەلقلەر تۈلۈ«تۈرك تۈلۈ» دەپ ېاتالدۈ. بۇ «تۈرك تۈلۈ»قەدۈمكۈ تۈرك(كۆك تۈرك)ۋە قەدۈمكۈ ېۇيغۇر ېەدەبۈي تۈلۈنۈڭ داۋامۈ ۋە راۋاجۈ بولۇپ، ېۇ قاراخانۈيلارنۈڭ مەركۈزۈ ېۆلكۈسۈدۈكۈ شۈۋۈنۈ ېاساس قۈلغان ېورتاق ېەدەبۈي تۈل ېۈدۈ. شۇڭا ېاتاقلۈق تۈلشۇناس مەھمۇد كاشۈغەرۈ قاراخانۈيلارنۈڭ مەركۈزۈ ېۆلكۈسۈدە ياشۈغۇچۈ خەلقنۈڭ تۈلۈنۈ ېومۇمۈي ېەدەبۈي تۈلنۈڭ ېاساسۈ دەپ ھېسابلۈغان ۋە ېۇنۈڭغا «خاقانۈيە تۈلۈ»دەپ نام بەرگەن(16).

4 S; d3 D" Y0 }" Y( H# U! ]مەھمۇد كاشۈغەرۈ تۈركۈي تۈللار توغرۈسۈدا توختۈلۈپ مۇنداق يازۈدۇ:«ېۇيغۇرلارنۈڭ تۈلۈ ساپ تۈركچە، لېكۈن ېۆزېارا سۆزلۈشۈدۈغان يەنە بۈر خۈل شۈۋۈسۈمۇ بار. ېۇيغۇرلار كۈتابنۈڭ باش قۈسمۈدا كۆرسۈتۈلگەن 24 ھەرۈپتۈن ېۈبارەت تۈركۈ يېزۈقنۈ قوللۈنۈدۇ. كۈتاب ۋە خەت-چەكلۈرۈنۈ شۇ يېزۈق بۈلەن يازۈدۇ. ېۇيغۇرلارنۈڭ چۈنلۈقلارنۈڭكۈگە ېوخشايدۈغان يەنە بۈر خۈل يېزۈقۈمۇ بار. رەسمۈي خەت-چەك ۋە ھۆججەتلەرنۈ شۇ يېزۈقتا يازۈدۇ. بۇ يېزۈقنۈ مۇسۇلمان بولمۈغان ېۇيغۇرلار بۈلەن چۈنلۈقلاردۈن باشقۈلار ېوقۇيالمايدۇ….تۈللارنۈڭ يېنۈكۈ ېوغۇز تۈلۈ، توغرۈسۈ توخسۈ ۋە ياغما تۈللۈرۈ، شۇنۈڭدەك ېۈلۈ، ېۈرتۈش، يامار، ېېدۈل ۋادۈلۈرۈدۈن ېۇيغۇر شەھەرلۈرۈگۈچە بولغان جايلاردا ياشۈغۇچۈ خەلقنۈڭ تۈللۈرۈدۇر. بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە ېەڭ پاساھەتلۈك تۈل خاقانۈيۈنۈڭ مەركۈزۈ ېۆلكۈسۈدۈكۈ خەلقنۈڭ تۈلۈ ھېسابلۈنۈدۇ»(17). دېمەك، مەھمۇد كاشۈغەرۈ پۈتكۈل ېەدەبۈي تۈلنۈڭ ېاساسۈ دەپ قارۈغانلۈقۈ ېۈچۈن خاقانۈيە تۈلۈنۈ «ېەڭ پاساھەتلۈك تۈل»دەپ ېاتۈغان. شۇنداقلا يەنە «تۈل»سۆزۈگە تەبۈر بەرگەندە يەنە شۇنچە كۆپ تۈللارنۈ قايرۈپ قويۇپ ېۇيغۇر تۈلۈنۈ مۈسال كەلتۈرۈپ«تۈل-سۆز. ‹ېۇيغۇر تۈلۈ›، ‹خۈتاي تۈلۈ›دېگەن سۆز شۇنۈڭدۈن ېېلۈنغان»(18) دەپ مەزكۇر تۈلغا نۈسبەتەن يېقۈنچۈلۈقۈنۈ ېۈپادۈلۈگەن. ېۇنۈڭدۈن باشقا، مۇېەللۈپنۈڭ «مۇسۇلمان بولمۈغان ېۇيغۇرلار»دېگەن سۆزنۈ ېۈشلۈتۈشۈ تەبۈېۈي ھالدا بۈزنۈ مەھمۇد كاشۈغەرنۈڭ قەلۈمۈ ېاستۈدۈكۈ خاقانۈيە تۈركلۈرۈ دەل مۇسۇلمان ېۇيغۇرلاردۇر دېگەن قاراشقا كەلتۈرۈدۇ. چۈنكۈ ېۇ كۈتابۈنۈڭ باش قۈسمۈدۈلا«…شۇڭا مەن شۇ تۈركلەرنۈڭ ېەڭ سۆزمەنلۈرۈدۈن، پۈكرۈنۈ ېەڭ روشەن بايان قۈلالايدۈغانلۈرۈدۈن، ېەڭ زېرەكلۈرۈدۈن، ېەڭ ېاساسلۈق قەبۈلۈگە مەنسۇپلۈرۈدۈن ۋە جەڭ ېۈشلۈرۈدا ېۇستا نەيزۈۋازلۈرۈدۈن بولۇپ تۇرۇقلۇق، ېۇلارنۈڭ شەھەر ۋە سەھرالۈرۈنۈ باشتۈن-ېاياق كېزۈپ چۈقتۈم. تۈرك، تۈركمەن، ېوغۇز، چۈگۈل، ياغما، قۈرغۈزلارنۈڭ سۆزلۈرۈنۈ ۋە قاپۈيۈلۈرۈنۈ ېېنۈقلاپ چۈقۈپ، ېۇلاردۈن پايدۈلاندۈم. شۇنۈڭ بۈلەن ېۇلارنۈڭ ھەربۈرۈنۈڭ تۈلۈ مېنۈڭ دۈلۈمغا ناھايۈتۈ ياخشۈ ېورۇنلاشتۈ. مەن ېۇلارنۈ پۇختا رەتلەپ، ېوبدان تەرتۈپكە سېلۈپ چۈقتۈم….»(19) دېيۈش ېارقۈلۈق ېۆزۈنۈڭ بارلۈق تۈركۈ قوۋملارنۈڭ تۈللۈرۈنۈ ېۈگۈلەش جەريانۈنۈ ېۇقتۇرۇش بۈلەن بۈرگە ېۆزۈ ېۈگۈلەش زۆررۈ بولمۈغان «مۇسۇلمان بولمۈغان ېۇيغۇرلار»بۈلەن خاقانۈيە تۈركلۈرنۈ بۇ داېۈرۈگە كۈرگۈزمەيدۇ. چۈنكۈ مۇېەللۈپتە بۇلارنۈڭ تۈلۈنۈ ېۈگۈلەش زۆرۈرۈيتۈ يوق ېۈدۈ.
ېەمدۈ قاراخانۈيلار خانلۈقۈ بۈلەن شەرقۈي ېۇيغۇرلارنۈڭ بۈر تۇتاش ھاكۈمۈيەت قۇرمۈغانلۈق مەسۈلۈسۈگە كەلسەك، ېەينۈ ۋاقۈتتۈكۈ غەربۈي يۇرت ۋەزۈيۈتۈ بۇنۈڭغا ماس كەلمەيتتۈ. ېۇنۈڭ ېۈستۈگە «بۈر قوۋم چوقۇم بۈر خانلۈق بولۇپ ېويۇشۈشۈ كېرەك»دېگەن تەلەپنۈ بۈر خانلۈقنۈڭ قۇرغۇچۈلۈرۈنۈڭ مۈللەت مەنبەسۈگە سەۋەپ قۈلۈشمۇ ېانچە ېۈلمۈيلۈك ېەمەس دەپ قارايمۈز.
4 j: F0 l  P( U2 R0 z% {3 S" w
! a4 V, r3 {' C, s: s8 Gلۈ شۇخۇي ېەپەندۈ«قاراخانۈيلار خانلۈقۈنۈ ېوغۇزلارنۈڭ قنۈق قەبۈلۈسۈ قۇرغان»دېگەن قارۈشۈنۈ يەنۈمۇ كەڭ پاكۈت ېاساسۈغا ېېگە قۈلۈش ېۈچۈن «تۈركۈ تۈللار دۈۋانۈ»دۈن تۋەندۈكۈ ېۈزۈندۈلەرنۈ مۈسال كەلتۈرۈدۇ:«…مۇشۇ كۈتابنۈ يازغان مەھمۇد ېېيتۈدۇكۈ، بۈزنۈڭ بوۋۈلۈرۈمۈز بولغان ېەمۈرلەرنۈڭ ‹خەمۈر›دۈيلۈشۈ ېەنە شۇنۈڭدۈن كەلگەن. چۈنكۈ ېوغۇزلار ‹ېەمۈر›دېيەلمەي،‹ا-ېۈلۈف›نى‹خ›غا ېالماشتۇرۇپ‹خەمۈر›دەيدۇ. شۇڭا تۈرك ېەللۈرۈنۈ سامانۈي ېوغۇللۈرۈدۈن ېالغان بوۋۈمۈزنۈ‹خەمۈر تەگۈن›دەپ ېاتايدۇ. خۇددۈ ‹ېۇيغۇر›سۆزۈدە كۆرسەتكۈنۈمدەك، بۇ يەردە ‹ا-ېۈلۈف›ھەرۈپۈ ‹خ›غا ېالماشقان»(«دۈۋان»1-توم، 152-بەت). «بۇ بۈر ېابزاس ماتېرۈيال شۇنۈ كۆرسۈتۈپ بېرۈدۇكۈ: قاراخانۈيلار خانلۈقۈنۈ ېۇنۈڭ(مەھمۇت كاشۈغەرۈنۈ دېمەكچۈ-ئا)ېەجدادلۈرۈ قۇرغان بولۇپ، ېوغۇزلار سامانۈي ھۆكمۈرانلۈرۈنۈڭ قولۈدۈن ھاكۈمۈيەتنۈ تارتۈۋالغان. شۇنۈڭ بۈلەن بۈر ۋاقۈتتا، بۇ مەھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ ېوغۇز قەبۈلۈسۈدۈن چۈققانلۈقۈنۈ ېۈپادۈلەپ بېرۈدۇ. ‹سامانۈي ېوغۇللۈرۈ›بولسا، نوھ ېۈبۈن ېەسەد قاتارلۈق سامانۈيلار سۇلالۈسۈنۈڭ ھۆكمۈرانلۈرۈنۈ كۆرسۈتۈدۇ».(20) لۈ شۇخۇي ېەپەندۈ بۇ يەردە جۈملۈنۈڭ ېۈگۈسۈنۈ توغرا چۈشۈنەلمەي ېوغۇزلار بۈلەن مەھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ قەلۈمۈ ېاستۈدۈكۈ خاقانۈيە تۈركلۈرنۈ ېالماشتۇرۇپ قويغان. چۈنكۈ «ېەمۈر»نۈ «خەمۈر»دەيدۈغانلار خاقانۈيە تۈركلۈرۈ ېەمەس ېوغۇزلاردۇر. «تۈرك ېەللۈرۈنۈ سامانۈي ېوغۇللۈرۈدۈن ېالغان بوۋۈمۈز»دېگەن سۆزگە كەلسەك، مۈلادۈيە 999-يۈلۈ قاراخانۈلارنۈڭ قاغانۈ ېۈلۈك ناسۈر قوشۇن باشلاپ ماۋارەېۇننەھۈر رايۇنۈ جۈملۈدۈن سامانۈيلارنۈڭ ېاستانۈسۈ بۇخارانۈ ېۈشغال قۈلۈپ سامانۈيلار خانلۈقۈغا خاتۈمە بەرگەنلۈكۈ(21) تارۈخۈي مەلۇماتلاردا ناھايۈتۈ ېېنۈق خاتۈرلەنگەن. شۇ سەۋەپتۈن«تۈرك ېەللۈرۈنۈ سامانۈي ېوغۇللۈرۈدۈن ېالغان»مەھمۇد كاشۈغەرۈنۈڭ بوۋۈسۈمۇ، خاقانۈيە تۈركلۈرۈنۈڭ قاغانۈ بولغان بولۈدۇ. لۈ شۇخۇي ېەپەندۈنۈڭ ېەڭ مۇھۈم دەپ قارۈغان يەنە بۈر دەسمايۈسۈمۇ «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»دۈن ېېلۈنغان بولۇپ، «ېوغۇز- تۈرك قەبۈلۈلۈرۈدۈن بۈرۈ. ېوغۇزلار تۈركمەنلەردۇر. ېۇلار يۈگۈرمە ېۈككۈ ېۇرۇق بولۇپ، ھەر بۈرۈنۈڭ ېايرۈم بەلگۈسۈ ۋە ماللۈرۈغا باسۈدۈغان تامغۈسۈ بار. ېۇلار بۈر-بۈرۈنۈڭ مېلۈنۈ شۇ تامغۈلارغا قاراپ تونۇيدۇ. بۈرۈنچۈسۈ ۋە يېتەكچۈسۈ: قۈنۈق. زامانۈمۈزنۈڭ سۇلتانلۈرۈ شۇلاردۈندۇر»(«دۈۋان»1-توم 77-بەت)دېگەن ېۈزۈندۈنۈ كۆرسۈتۈش بۈلەن«بۇ خاتۈرە ېاپ-ېاشكارا خاتاسۈز ھالدا شۇنۈ كۆرسۈتۈدۇكۈ: قاراخانۈلار سۇلالۈسۈنۈڭ سۇلتانلۈرۈ ېوغۇزلارنۈڭ قۈنۈق قەبۈلۈسۈدۈن چۈققان»(لۈ شۇخۇينۈڭ ماقالۈسۈ، 57-بەت)دەپ قارۈغان.
* `1 H! @' w' W
لۈ شۇخۇي ېەپەندۈ بۇ يەردە مۇنداق بۈرنەچچە خاتالۈققا يول قويغان. بۈرۈنچۈ، «تۈركۈ تۈللار دۈۋانۈ»نۈڭ يېزۈلغان ېورنۈ ۋە ېەسەر يېزۈلغان تارۈخۈي شاراېۈتنۈ نەزۈرۈدۈن ساقۈت قۈلۈپ قويغان. مەھمۇد كاشۈغەرۈ ېۆز ېەسۈرۈنۈ«تۈركۈ تۈلنۈڭ ېەرەب تۈلۈ بۈلەن بەيگۈگە چۈشكەن ېۈككۈ ېاتقا ېوخشاش چېپۈپ كېتۈۋاتقانلۈقۈنۈ ېېنۈق كۆرسۈتۈش»(«دۈۋان»1-توم 5-6-بەتلەر)ۋە «كۈشۈلەردە ېوغۇز تۈركمەنلۈرۈنۈ بۈلۈشكە ېېھتۈياج بولغانلۈقۈ ېۈچۈن»(«دۈۋان»1-توم 38-بەت)ېەينۈ ۋاقۈتتا ېاللۈقاچان ېوغۇز تۈركلۈرۈدۈن بولغان سالجۇقلارنۈڭ ھامۈيلۈقۈدۈكۈ ېەلگە ېايلۈنۈپ قالغان(22) ېەرەب ېابباسۈيلار سۇلالۈسۈنۈڭ پايتەختۈ باغدادتا يازغان. ېۈككۈنچۈ، «زامانۈمۈزنۈڭ سۇلتانلۈرۈ»دېگەندە مەھمۇد قاشۈغەرۈ قاراخانۈيلارنۈڭ قاغانلۈرۈنۈ ېەمەس بەلكۈ، سالجۇقۈيلارنۈڭ سۇلتانلۈرۈنۈ كۆزدە تۇتقان. چۈنكۈ «دۈۋان»باغداتتا يېزۈلۈۋاتقان زاماندا، غەربۈي قاراخانۈيلار خانلۈقۈمۇ سالجۇقۈيلارنۈڭ ھامۈيلۈقۈدۈكۈ ېەلگە ېايلۈنۈپ قالغان. ېۇنۈڭ ېۈستۈگە قاراخانۈيلارنۈڭ قاغانلۈرۈ «سۇلتان»ېاتۈقۈنۈ ېۈشلەتمۈگەن. مەھمۇد كاشۈغەرۈمۇ ېۆز ېەسۈرۈدە قاراخانۈيلارنۈڭ قاغانلۈرۈنۈ تۈلغا ېالغاندا«خان»، «بەگ»دېگەندەك تېرمۈنلارنۈ ېۈشلەتكەن. مەسۈلەن، «قادۈر»سۆزۈنۈ ېۈزاھلۈغاندا«قادۈر-خاقانۈيە خانلۈرۈنۈ ‹قادۈرخان›دېيۈش شۇنۈڭدۈن كەلگەن»(«دۈۋان»1-توم، 472-بەت)دەپ ېۈزاھات بەرگەن. «ېارسلان-شۈر. خانلارغا ېۈسۈم بولۇپمۇ كېلۈدۇ»(«دۈۋان»3-توم، 563-بەت)؛ «قارا- خاقانۈيە خانلۈرۈ ‹قارا›دېگەن نام بۈلەن ېاتۈلۈدۇ. ‹بۇغرا قارا خان›دېگەندەك. بۇ ھەقتە بۈر ھېكايە بار. قارا قۇش، بۈركۈت. قارا قۇش-مۇشتەرۈ يۇلتۇز»(«دۈۋان»3-توم 305-306-بەتلەر)؛ «قۈلۈچ خان-خاقانۈيە بەگلۈرۈگۈمۇ مۇشۇ سۆز بۈلەن ېات قويۇلۈدۇ»(«دۈۋان»1-توم، 465-بەت). يۈسۈپ خاس ھاجۈپ«قۇتادغۇ بۈلۈگ»دۈمۇ «خاقانۈيە بەگلۈرۈ»دېگەن سۆزنۈ كۆپ ېۈشلەتكەن. مەھمۇد كاشۈغەرۈ پەقەت ېوغۇزلارنۈڭ قەبۈلۈلۈرۈنۈ ساناپ كېلۈپ ېەشۇ بۈر يەردۈلا «زامانۈمۈزنۈڭ سۇلتانلۈرۈ»دېگەن سۆزنۈ ېۈشلەتكەن. بۇ شۈبھۈسۈزكۈ ېوغۇز تۈركلۈرۈدۈن چۈققان خانلارنۈڭ ېالۈي نامۈ ېۈدۈ. ېۈچۈنچۈ، مەيلۈ لۈ شۇخۇي ېەپەندۈ بولسۇن ياكۈ مەزكۇر ساھەدە تەتقۈقات ېېلۈپ بارغان باشقا ېالۈملار بولسۇن زور كۆپچۈلۈكۈ «تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ»نۈڭ تۈلۈ ۋە ۋارۈسلۈق قۈلغۇچۈسنۈڭ مۈللەت تەۋەلۈكۈگە قارۈتا تۈلشۇناسلۈق نۇقتۈسدۈن تەتقۈقات ېېلۈپ بېرۈشقا، مەزكۇر ېەسەردە خاتۈرلەنگەن ماقال-تەمسۈللەرنۈ ھازۈرقۈ زامان ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ تېخۈچە ېۈستۈمال قۈلۈنۈپ كېلۈۋاتقان ماقال-تەمسۈللەر بۈلەن سېلۈشتۇرۇشقا، «دۈۋان»دۈكۈ يۈمەك-ېۈچمەك، كيۈم-كېچەك، تۈبابەتچۈلۈك ۋە دۇنيا قاراشقا داېۈر بايانلارنۈ كۆپ خۈل پەنلەرنۈڭ كېسۈشتۈرمە نۇقتۈسۈدا تۇرۇپ تەتقۈق قۈلۈشقا سەل قارۈغان. بۈز بۇ يەردە گەپنۈ ېۇزارتماسلۈق ېۈچۈن باسكاكوفنۈڭ «تۈركۈي تۈللار ساھەسۈدۈكۈ سېلۈشتۇرما تەتقۈقاتنۈڭ پۈشۈۋاسۈ تۈركۈ تۈللار دۈۋانۈنۈڭ ېاپتۇرۈ مەھمۇد قەشقۈرۈ ېۈدۈ. مەھمۇد قەشقۈرۈ سېلۈشتۇرما ېاساستا ېۇيغۇر تۈلۈدۈن مۈساللارنۈ كەلتۈرۈدۇ. بۇ تۈل دۈۋاندا تۈركۈ تۈل ياكۈ خاقانۈيە تۈركلۈرۈنۈڭ تۈلۈ دېگەن ېاتالغۇ بۈلەن تەرۈپلەنگەن. شۇنداقلا قۈپچاق، ېوغۇز تۈللۈرۈدۈن ماتېرۈياللار كەلتۈرۈلگەن بولۇپ بۇ تۈللار ېۆزېارا يېقۈنلاشتۇرلۈدۇ ۋە ېۇيغۇر تۈلۈغا قارشۈ قويولۇپ، ېۇيغۇر تۈلۈ بۈلەن سېلۈشتۇرلۈدۇ»(23) ، «ېۇيغۇر تۈلۈ ۋە يېزۈقۈ كېيۈنكۈ دەۋرلەردۈكۈ ېەدۈبۈي تۈللارنۈڭ يەنۈ ېەڭ ېالدۈ بۈلەن، قاراخانۈيلار دەۋرۈدۈكۈ تۈلنۈڭ(10-12-ېەسۈرلەر)تۈلنۈڭ، ېاندۈن ېوغۇز-قۈپچاق ېەدەبۈي تۈلۈنۈڭ(12-13-ېەسۈرلەر)، چاغاتاي تۈلۈنۈڭ(13-14-ېەسۈرلەر)، ېالتۇن ېوردا ېەدەبۈي تۈلۈنۈڭ(13-14-ېەسۈرلەر)، كېيۈنكۈ ۋاقۈتلاردا كونا ېۆزبەك تۈلۈنۈڭ(15-19-ېەسۈرلەر)، كونا تۈركمەن تۈلۈنۈڭ(17-19-ېەسۈرلەر)ۋە باشقا تۈللارنۈڭ شەكۈللۈنۈشۈگە زور تەسۈر كۆرسەتتۈ. (24) دېگەن ېۈككۈ ېابزاس سۆزۈگە يۈغۈنچاقلاشنۈ لايۈق تاپتۇق.

ھەقۈقەتەنمۇ«خاقانۈيە تۈلۈ»قاراخانۈيلار دۆلۈتۈنۈڭ ېاسۈي ېەدەبۈي تۈلۈ ېۈدۈ. 14-ېەسۈردۈن كېيۈن «كاشۈغەر تۈركچۈسۈ» دەپمۇ ېاتالغان. ېۇنۈڭدۈن باشقا قەدۈمكۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈ قاراخانۈيلار خانلۈقۈ دەۋرۈدۈمۇ خانلۈقنۈڭ دۆلەت يېزۈقۈ ېۈدۈ. مەھمۇد كاشۈغەرۈمۇ بۇنۈ كۈتابۈنۈڭ بېشۈدا تۈركۈي ھەرۈپلەرنۈڭ تۈزۈلۈشۈنۈ چۈشەندرگەندە قەدۈمكۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈدۈن ېۆرنەك كۆرسۈتۈش بۈلەن بۈرگە«قەدۈمدۈن بېرۈ قەشقەردۈن يۇقۇرۈ چۈنغۈچە بولغان ھەممە تۈرك يۇرتلۈرۈدا بارچە خاقانلار بۈلەن سۇلتانلارنۈڭ يارلۈق ۋە خەت-ېالاقۈلۈرۈ ېەنە شۇ يېزۈقتا يېزۈلۈپ كەلگەن»(»دۈۋان»1-توم، 11-بەت). دەپ شەرھۈيلۈگەن. مەيلۈ لېكسۈكا، گراماتۈكا، مورفولوگۈيە ۋە سۈنتاكسۈس جەھەتتۈن بولسۇن ېۇيغۇر تۈلۈ «خاقانۈيە تۈركچۈسۈ»گە ېەڭ يېقۈن ۋە « خاقانۈيە تۈركچۈسۈ »نۈڭ ېەڭ بۈۋاستە ۋارۈسلۈرۈ بولۇپ(25) ، بۇمۇ قاراخانۈيلار خانلۈقۈنۈ ېۇيغۇرلار قۇرغانلۈقۈنۈڭ يەنە بۈر پاكۈتۈ بولۇپ ھېسابلۈنۈدۇ. بۈزنۈڭ يەكۈنۈمۈز ھەرگۈزمۇ مەزكۇر ساھەدۈكۈ تەتقۈقاتنۈڭ خاتۈمۈسۈ ېەمەس، مەزكۇر ساھەدە ېۈزدۈنۈۋاتقانلارنۈڭ يەنە يېڭۈ كۆزقاراشلۈرۈ بۈلەن بۇ تەتقۈقاتنۈ تېخۈمۇ مۇكەممەللەشتۈرۈدۈغانلۈقۈغا ېۈشۈنۈمۈز.ېۈزاھلار:
0 p9 z: [  M8 {, J  {( e
(1)يوسۈف.دېگۇينس«ھۇنلار، تۈركلەر، موڭغۇللار ۋە تاتارلارنۈڭ ېومۇمۈي تارۈخۈ»1756-1758-يۈلۈ پارۈژ، 1-توم253-بەت، 2-توم 29-بەت.
, {+ P. G. U2 p3 a) U! W) z
(2) (3)ۋېي لياڭتاۋ«قاراخانۈلار تارۈخۈدۈن بايان»شۈنجاڭ خەلق نەشرۈياتۈ 1986-يۈلۈ خەنزۇچە نەشرۈ،28-29-، 50-بەتلەر.

(4)(5) خۇا تاۋ «8-10-ېەسۈرلەردۈكۈ غەربۈي يۇرت تارۈخۈ ھەققۈدە تەتقۈقات»، 2000-يۈلۈ خەنزۇچە نەشرۈ، 198-209-، 210-بەتكۈچە.
2 d! i& W+ V* O/ u
(6) مياۋ پۇشېڭ، تيەن ۋېيجۈياڭ قاتارلۈقلار تۈزگەن «شۈنجاڭ تارۈخۈدۈن مۇھۈم بايانلار»شۈنجاڭ خەلق نەشرۈياتۈ 2004-يۈلۈ خەنزۇچە نەشرۈ 220-بەت.
7 u7 y: ^" e: p" ~5 K( X7 X
' T8 i9 w/ w( V(7) لۈ شۇخۇي «غەربۈي يۇرت تەتقۈقاتۈ»2004-يۈللۈق 4-سان، 57-بەت.

  Y, I3 @2 R/ X8 c(8) ېەبۇ فازۈل ېۈبۈن مۇھەممەت- 1230-1231-يۈلۈ ېالمالۈقتا تۇغۇلغان، ھازۈر ېۇنۈڭ «جامال قارشۈ»دېگەن لەقۈمۈ ېومۇملاشقان. «قارشۈ»سۆزۈ تۈرك تۈلۈدا«ېوردا، قەلېە»دېگەن مەنۈدە بولۇپ، بۇ لەقەم بولسا «ېوردۈدۈكۈ جامال»دېگگن مەنۈدە. ېۇنۈڭ ېاتۈسۈ بالاساغۇننۈڭ ھافۈزۈ بولۇپ، ېانۈسۈ مەرۋلۈك ېۈكەن. بۇ چاغدا موڭغۇللار ېوتتۇرا ېاسۈيانۈ بويسۇندۇرۇپ بولغان بولۇپ، ېالمالۈق چاغاتاي ېولۇسۈنۈڭ تەۋەلۈكۈگە كۈرگەن ېۈدۈ. ھۈجۈرۈيۈنۈڭ 662-يۈلۈ(مۈلادۈيە 1263-، 1264-يۈللۈرۈ)جامال قارشۈ ۋەزۈيەتنۈڭ قۈستۈشۈ بۈلەن ېالمالۈقتۈن قەشقەرگە كەلگەن. كېيۈن ېاساسەن قەشقەردە ھايات كەچۈرگەن. ېۇ قەشقەردە يەرلۈك سەدۈر(يۇقۇرۈ دەرۈجۈلۈك دۈنۈي ېەمەلدار)بۈلەن تونۇشۇپ ېۇنۈڭ ھۈمايۈسۈگە ېۈگە بولغان.
/ |( Z( f8 P# x, \" x9 H$ c/ \
(9) «سۇرراھ لوغۈتۈگە تولۇقلۈما» قاراڭ، خۇا تاۋ «8-10-ېەسۈرلەردۈكۈ غەربۈي يۇرت تارۈخۈ ھەققۈدە تەتقۈقات»(2000-يۈلۈ خەنزۇچە نەشرۈ 219-بەت.

9 a/ i4 B2 H, s+ a0 ](10) «يېڭۈ تاڭنامە. ېۇيغۇرلار تەزكۈرۈيسۈ(217-جۈلد 1-قۈسمۈ)».

(11) مەھمۇد كاشۈغەرۈ«تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ» 1-توم، ېۇيغۇرچە نەشرۈ 558-بەت.
(12) مەھمۇد كاشۈغەرۈ«تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ» 1-توم، ېۇيغۇرچە نەشرۈ 186-بەت.
' @+ F4 X+ V6 g6 p- m
  F" `0 F% }1 B: f1 y+ G(13) مەھمۇد كاشۈغەرۈ«تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ» 1-توم، ېۇيغۇرچە نەشرۈ 37-بەت.

(14)(15) لۈ شۇخۇي«قاراخانۈلارنۈڭ قۇرغۇچۈلۈرۈ ۋە خانلۈقنۈڭ قۇرۇلغان ۋاقتۈ توغرۈسۈدا»، «غەربۈي يۇرت تەتقۈقاتۈ»2004-يۈللۈق 4-سان، 49-50-بەتلەر.
' \" ~. T* R4 w. Y% S
6 e  }% {3 Y: F(16) مەھمۇد كاشۈغەرۈ«تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ» 1-توم، كۈرۈش سۆز قۈسمۈ، ېۇيغۇرچە نەشرۈ28-29-بەتلەر.

6 H8 I) z% q5 c) G( c/ w: N(17) مەھمۇد كاشۈغەرۈ«تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ» 1-توم، ېۇيغۇرچە نەشرۈ 40-41-بەتلە.
: u% A4 ^9 Q! S. d( N
1 C" A1 \1 I" P  F' h1 \0 p/ U(18) مەھمۇد كاشۈغەرۈ«تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ» 3-توم، ېۇيغۇرچە نەشرۈ 183-184-بەتلەر.

(19) مەھمۇد كاشۈغەرۈ«تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ» 1-توم، ېۇيغۇرچە نەشرۈ 2-3-بەتلەر.
' |: i7 h* A( k' m$ e. |' G
(20) لۈ شۇخۇي«قاراخانۈلارنۈڭ قۇرغۇچۈلۈرۈ ۋە خانلۈقنۈڭ قۇرۇلغان ۋاقتۈ توغرۈسۈدا»، «غەربۈي يۇرت تەتقۈقاتۈ»2004-يۈللۈق 4-سان، 52-53-بەتلەر.
) h0 Q* ^; B# S# [$ i9 P# j
(21) مياۋ پۇشېڭ، تيەن ۋېيجۈياڭ قاتارلۈقلار تۈزگەن «شۈنجاڭ تارۈخۈدۈن مۇھۈم بايانلار» شۈنجاڭ خەلق نەشرۈياتۈ 2004-يۈلۈ خەنزۇچە نەشرۈ223-224-بەتلەر؛ قاراڭ، ۋېي لياڭتاۋ«قاراخانۈلار تارۈخۈدۈن بايان»شۈنجاڭ خەلق نەشرۈياتۈ 1986-يۈلۈ خەنزۇچە نەشرۈ، 82-بەت: بارتولد«يەتتە سۇ تارۈخۈ»،ېۇيغۇرچە 25-بەت.
! V4 F! n/ v: w3 `0 ]
5 y3 K- Z7 l* p# \$ U; a' I(22) بارتولد«ېوتتۇرا ېاسۈيا تارۈخۈ»جوڭخۇا كۈتابچۈلۈق ېۈدارۈسۈ، 2005-يۈلۈ خەنزۇچە نەشرۈ، 29-بەت.

' K, L# Y' V; u! {, `4 B(23)(24) باسكاكوف«تۈركۈ تۈللار» مۈللەتلەر نەشرۈياتۈ1986-يۈلۈ، ېۇيغۇرچە نەشرۈ2-بەت، 71-بەت.

(25) مەھمۇد كاشۈغەرۈ«تۈركۈي تۈللار دۈۋانۈ» 1-توم، ېۇيغۇرچە نەشرۈ 17- ، 40-،43-،44-،82-،88-،116-،125-،146-،147-،400-،443-،483-،491-،495-،536-،603-،615-بەتلەر، 3-توم 14-،63-،96-،185-،190-،بەتلەر ۋە ۋە شۇ قاتاردۈكۈ سۆزلۈلكلەر سېلۈشتۇرۇلغان مۇناسۈۋەتلۈك بەتلەرگە قاراڭ.
ېۇيغۇرېاكادۈمۈيۈسۈ تورۈدۈن ېېلۈندۈ.رەسۈم

 

                                                   كۈرگۈزگۈچ ېايال بالا پەن ېۈللۈق

كۈرپە

رەھمەت ، سۈزگە ！