ئۆتكۈر ئەپەندى قوللانغان تەخەللۇسلار

halisbay

ئۆتكۈر ئەپەندى قوللانغان تەخەللۇسلار

كېرىمجان ئابدۇرېھىم

ئۆتكۈر ئەپەندىنىڭ ئەدەبىي تەخەللۇس قوللانغانلىقىنى، بۇ تەخەللۇسنىڭ ناھايىتى كەڭ ئۇمۇملىشىپ ۋە شۇنداق چىرايلىق يارىشىپ، ھازىرقى كۈندە بۇ ھۆرمەتلىك زاتنىڭ ئىسمى سۈپىتىدىمۇ قۇللىنىلىۋاتقانلىقىنى ھەممىمىز بىلىمىز. لېكىن ئۇنىڭ «مىسكىن» تەخەللۇسنىمۇ قوللانغانلىقىنى بىلىدىغانلار ئانچە كۆپ بولمىسا كېرەك. ئۆتكۈر ئەپەندى «ئۆتكۈر»تەخەللۇسىدىن باشقا يەنە «مىسكىن» دىگەن تەخەللۇسنىمۇ بىر مەزگىل قوللانغان.

    ئۆتكۈر ئەپەندىنىڭ ئەدىبىي ئىجادىيەت پائالىيىتى 1940-يىلنىڭ ئاخىرلىرىدا «شىنجاڭ گېزىتى» ، «يېڭى نۇر» ژورنىلى قاتارلىق مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلدۇرغان «گاڭ قانات لاچىن» ، «كۈرەش دولقۇنلىرى» قاتارلىق شېئىرلىرى ۋە «يېڭى جۇڭگۇ گۈلۈستانىغا» داستانى بىلەن باشلانغان. بۇ ئەسەرلەردە ئا. تىلەشۇف دىگەن ئىسىمنى قوللانغان. لۇتپۇللا مۇتەللىپ مۇشۇ يىللاردا «شىنجاڭ گېزىتى» نىڭ ئەدەبىي بېتى- «ئەدەبىيات گۈلزارى» دا مۇھەرىر بولۇپ ئىشلىگەن. «ئەدەبىيات گۈلزارى» ئاشۇ يىللاردا ئۆتكۈر ئەپەندىنىڭ ئاساسلىق مەتبۇئات سۇرۇنلىرىنىڭ بىرى بولۇپ قالغان . دەسلەپكى ئىجادىيەت مەزگىللىرىدە ئۆتكۈر ئەپەندى لۇتپۇللا مۇتەللىپنىڭ كۆپ ياردىمىگە ئىرىشكەن، ئۇنىڭ بىلەن ئىجادىيەت ھەمكارلىقى ئورناتقان. شۇنداق قىلىپ ئۇلار يېقىن دوستلاردىن بولۇپ قالغان. «ئۆتكۈر» دىگەن تەخەللۇسنىمۇ ئۇنىڭغا لۇتپۇللا مۇتەللىپ تەغدىم قىلغان. ئۆتكۈر ئەپەندى ھايات ۋاقتىدا ئەدەبىي ئوبزورچى ئەنۋەر ئابدۇرېھىم بىلەن سۆھبەتلەشكەندە، بۇ ھەقتە توختىلىپ مۇنداق دىگەن: «يېڭى جۇڭگو گۈلىستانىغا ناملىق لېرىك داستانىم 1941-يىلى نۇيابىردا «شىنجاڭ گېزىتى» دە ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن، لۇتپۇللا مۇتەللىپ بىلەن ئەدەبىي تەخەللۇس ئالماشتۇردۇق. ئۇ ماڭا «ئۆتكۈر» دىگەن سۆزنى تەقدىم قىلدى، مەن ئۇنىڭغا «قاينام» دىگەن سۆزنى تەغدىم قىلدىم. بىراق ئۇ «قاينام»غا «ئۆركىشى» نى قوشۇپ «قاينام ئۆركىشى» دىگەن تەخەللۇسنى قوللاندى. مەن شۇنىڭدىن باشلاپ ئا.ت. ئۆتكۈر ئىمزاسى بىلەن ئەسەر ئېلان قىلىپ كېلىۋاتىمەن» («مېنى خەلقىم قۇچاقىدىن ئايرىما» «ماي بۇلاق» ژورنىلى 1996-يىللىق 4-سان)
لۇتپۇللا «شائىر ھەققىدە مۇۋەششەھ» دىگەن شېئىرىدا «ئۆتكۈر» دىگەن بۇ تەخەللۇسىنى ۋە ئۆتكۈر ئەپەندىنى تىلغا ئېلىپ مۇنداق يازغان:

  شەۋكەت تاپمايسەن ئىجاد بېغىدا تۇرمىساڭ خالىس،
  سايرا ئۆتكۈر، ھاڭ-تاڭ قالسۇن ئۇ، بۇلبۇلىستان بول!

شۇنداق قىلىپ ئۆتكۈر ئەپەندى 1941-يىلدىن باشلاپ «ئۆتكۈر» تەخەللۇسىنى قوللانغان. بۇ تەخەللۇس شېئىرلاردا مۇنداق كەلگەن:

   ئاھ ئۇرۇپ ئۆتكۈر ئادا بولدى قەلەندەردەك كېزىپ،
   يوقمىدۇ شۇنچە خاھاندا دەردىگە بىر دەرمان نىمە!

_ «ئارمان نىمە» دىن (1948-يىل)
  
     كەتمىگەي ئارماندا ئۆتكۈر كۆزدە قانلىق ياش بىلەن
     يۇرۇتقىلى تۈن پەردىسنى تاڭ زىياسى يوقمىدۇر؟

  - «تاڭ زىياسى يوقمىدۇر» دىن (1949-يىل)

  ئۆتكۈر ئەپەندى 1968-يىلى «سەجدىگاھىمغا» ناملىق مەشھۇر شېئىرىنى يازغان بولۇپ بۇ شېئىرىدا «مىسكىن» تەخەللۇسىنى تۇنجى قوللانغان. بۇ تەخەللۇس شېئىردا مۇنداق كەلگەن:
  
    كۆڭۈل مۈلكىدە جاي يوقتۇر سېنىڭدىن ئۆزگىگە مۇتلەق،
   قەسەميادىم ئۈچۈن مىسكىن مىنىڭ ئۆلمەس گۇۋاھىمدۇر.

  ئۆتكۈر ئەپەندى شۇنىڭدىن كىيىن يازغان شېئىرلىرىدا بۇ تەخەللۇسنى قوللانغان:
     
      بولما مىسكىن نائۈمۈد يولمۇ تۈگەيدۇ بىركۈنى،
     يانغۇسى تاڭ مەشئىلى زۇلمەتكە ئوتلار ياققىلى.

  -«يانغۇسى تاڭ مەشئىلى»دىن(1970--يىلى)

  ئەمما 1972-يىلى يازغان «بابۇر غەزىلىگە مۇشائىرە» دىگەن شېئىرىدا يەنە ئۆتكۈر تەخەللۇسىنى قوللانغان. يەنە شۇ يىلى يازغان «ئاق ئەمەس ساچىمدىكى» ، «تېپىلماس» قاتارلىق شېئىرلىرىدا ئوخشاشلا يەنە «مىسكىن » تەخەللۇسىنى قوللانغان.  ئۆتكۈر ئەپەندى بۇ تەخەللۇسىنى 1978-يىلى يازغان «غەنىمەت» دىگەن شېئىرىدا :

   مىسكىن ئېيتۇر: يالتىراق ساختا شۆھرەت نەكېرەك،
   غۇربەت ئىچرە يۈرسەڭمۇ ئەلگە خىزمەت غەنېيمەت.

  دەپ ئاخىرقى قېتىم ئىشلەتكەن. ھىساپتا ئۆتكۈر ئەپەندى بۇ تەخەللۇسنى توپ-توغرا ئون يىل ئىشلەتكەن. شائىرنىڭ بۇ تەخەللۇسنى ئىشلىتىشى شائىرنىڭ ئاشۇ يىللاردىكى ياشاش مۇھىتى، ئىدىيىۋى ئەھۋالى، ھىسىيات-كەيپىياتى بىلەن بىۋاستە مۇناسىۋەتلىك. 1960-يىللارنىڭ ئوتتۇرلىرىدىن 1970-يىللارنىڭ ئاخىرىغىچە بولغان ۋاقىت ئۆتكۈر ئەپەندىنىڭ ھاياتى ۋە ئىجادىيىتى ئۈچۈن ناھايىتى كۆڭۈلسىز بىر مەزگىل بولدى. ئۆتكۈر ئەپەندى بۇ مەزگىللەردە :
               

«قەلەم سۇندى ئەلەم ئەزدى دىلىمنى،
شامال دارىپ كېكەچ قىلدى تىلىمنى.
قۇلۇم تۇتماس، پۇتۇم باسماس پالەچمەن،
نىمە بىرلە قىلاي رازى ئىلىمنى!

تىرىك دىسەم تىرىكلىكتىن مەنا يوق،
ئۆلەي دىسەم ئۈلىكىمگە باھانە يوق.
كۈندە خىيال، كۈندە تەشۋىش، كۈندە غەم،
دەردىم ئېيتسام دەردكە دەرمان دانا يوق».


(ئۆتكۈر ئەپەندى روبائىلىرىدىن)
دىگەندەك ھالەتتە قالغان. شۇڭا مىسكىن تەخەللۇسىنى قوللانغان ۋە شۇ ئارقىلىق ئۆزىنىڭ شۇ يىللاردىكى مىسكىنلىكىنى ئىپادىلىگەن.

(مەرھۇم ئۇستاز ۋاپاتىنىڭ 20 يىللىقى مۇناسىۋېتى بىلەن مەزكۇر ماقالە«شىنجاڭ ياشلىرى» ژورنىلىنىڭ1997- يىل 4- سانىدىن مۇنبەرداشلارنىڭ سۇنۇلدى).