ئەدەبىي ئەسەرلەرنىڭ تۈرلىرى

huxhuy

ئەدەبىي ئەسەرلەرنىڭ تۈرلىرى

ئەدەبىي ئەسەرلەر ①شەكىل②مەزموندىن تۈزىلىدۇ.
ئەدەبىي ئەسەرلەرنىڭ شەكىلى①تۈر ۋە ژانىر②كومپوزۇتسىيە③تىل④ئىپادىلەش ئۇسۇللىرى قاتارلىق تەركىبلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
ئەدەبىي ئەسەرلەر شەكىلىگە ئاساسەن ①شېئىر②ئىپىك ئەسەرلەر③تىياتىر سەنئىتى④كىنو سىناريىسى⑤نەسر ⑥مەدداھلىق-ئەلنەغمە ئەدەبىياتى قاتارلىق تۈر ۋە ژانىرغا بۆلۈنىدۇ.

1. شېئىر تۈزۈلۈش شەكىلىگە ئاساسەن ①چاچما شېئىرلار ②نەسىرى شېئىرلار ③ۋەزىنلىك شېئىرلار دەپ ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ.
ۋەزىنلىك شېئىرلار مىسرا تۈزۈلۈشى ۋە قاپىيە شەكىلىگە ئاساسەن(1)مەسنەۋى(2)غەزەل (3)مۇسەللەس (4)مۇرەببە  (5)مۇخەممەس (6)مۇسەددەس(7)مۇسەببە (8)مۇسەممەن(9)مۇتەسسە(10)تەرجى بەنت (11)مۇستەمزات (12)مۇۋەششەھ (13)مۇساۋىيات تەرەپەيىن (14)مۇھتەمىلات(تۇيق) (15)رۇبائىي(16) مۇئەمما (17)قىتئە(پارچىلار) (18)فەرد …قاتارلىقلارغا بۆلۈنىدۇ.
ۋەزىنلىك شېئىرلار ۋەزىنىگە ئاساسەن①ئارۇز ۋەزىنلىك شېئىرلار ②بارماق ۋەزىنلىك شېئىرلار دېگەن ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.
ئارۇز ۋەزىنلىك شېئىرلارنىڭ (1)پەئۇل (2)پەئۇلۇن(3)مەپائىيلۇن (4)مەپەئىلۇن (5)مەپئۇل(6)مەپئۇلۇن
(7)پائىلۇن (8)پائىلاتۇن(9)مۇستەپئىلۇن(10)پەئىلاتۇن (11)پەئىلۇن(12)مۇستەپئىلاتۇن(13)مۇستەپئىلاتۇن (14)مۇپتەئىلۇن……قاتارلىق ئوتتۇزدىن ئارتۇق ۋەزىن تۈرلىرى بار.
ئارۇز ۋەزىنلىك شېئىرلارنىڭ يەنە(1)رەمەل بەھرى(2)رەجەز بەھرى(3)ھەزەج بەھرى(4)مۇتەقارىپ بەھرى (5)مۇسنەرىھ بەھرى(6) تەۋىل بەھرى (7) مەدىد بەھرى (8) بەست بەھرى (9) ۋافىر بەھرى (10) كامىل بەھرى (11) سەرئى بەھرى (12) مۇقتەزەپ بەھرى (13) مۇجتەس بەھرى (14) مۇزارى بەھرى (15) جەدىد بەھرى (16) مۇشاقىل بەھرى (17) قەرىپ بەھرى (18) خەفىف بەھرى (19) مۇتىدارىك بەھرى…قاتارلىق بەھىرلىرى بار.
بارماق ۋەزىنلىك شېئىرلار بوغۇم سانىغا ئاساسەن ①ئارىلاش بۇغۇملۇق شېئىرلار ②تەڭ بۇغۇملۇق شېئىرلار دېگەن ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.
شېئىر مەزمونىغا ئاساسەن ①لىرىك شېئىر②ئىپىك شېئىر دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.
لىرىك شېئىر ھېسىيات ۋە خاراكتېرىگە ئاساسەن① سىياسىي لىرىكا② ئىنتىم لىرىكا ③پراژ لىرىكىسى ④قەسىدە ⑤مەرسىيە ⑥مۇھاببەت لىرىكىسى ⑦ھەجىۋىي لىرىكا ⑧قوشاق…قاتارلىقلارغا بۆلۈنىدۇ.
ئىپىك شېئىر ئىپادىلەش شەكىلىگە ئاساسەن قىسسە، ئېيتىشىش، ئىپوس، داستان، باللادا، مەسەل، قەھىرمانلار قوشاقلىرى، سىيوژىتلىق شېئىر…قاتارلىقلارغا بۆلۈنىدۇ.

2. ئىپىك ئەسەرلەر دەۋر جەھەتتىن① بۇرۇنقى زامان ئىپىك ئەسەرلىرى ②ھازىرقى زامان ئىپىك ئەسەرلىرى دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. ھەجىم جەھەتتىن ①ھېكايە ②پوۋېست ③رومان دەپ ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ.
ھېكايىنى ھەجىمىگە ئاساسەن①ھېكايە ②مىكرو ھېكايە… دېگەن تۈرلەرگە، مەزمونىغا ئاساسەن ①ھېكايە ②ھەجۋى ھېكايە③ تارىخىي ھېكايە…قاتارلىق تۈرلەرگە ئايرىشقا بولىدۇ.
پوۋېستنىمۇ مەزمونىغا  ئاساسەن① پوۋېست②تارىخىي پوۋېست③بىئوگىرافىك پوۋېست… قاتارلىق تۈرلەرگە ئايرىشقا بولىدۇ.
روماننى مەزمونى ۋە شەكىلىگە ئاساسەن ①رومان② قىسسە③تارىخىي قىسسە④تارىخىي رومان⑤تارىخىي تېمىدىكى رومان ⑥بىيوگىرافىك رومان⑦پەلسەپىۋىي رومان⑧يۇمۇرىستىك رومان⑨پانتازىيەلىك رومان⑩تىرلوگىيە،شېئىرىي رومان،… قاتارلىق تۈرلەرگە ئايرىشقا بولىدۇ.

3. تىياتىر سەنئىتى مەزمونىغا ئاساسەن ①كومېدىيە ②تراگېدىيە ③تراگىك كومېدىيە دېگەن تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ.ئىپادىلەش ئۇسۇلىغا ئاساسەن ① درامما ②ئوپېرا ③ئۇسۇللۇق درامما ④ناخشا-ئۇسۇللۇق درامما ⑤گاچچا درامما ⑥شېئىرىي درامما ⑦ئىپزوت ⑧ئىتوت…قاتارلىق تۈرلەرگە ئايرىشقا بولىدۇ.

4. كىنو سېناريىسى تەرەققىيات دەۋىرىگە ئاساسەن① دەسلەپكى مەزگىلدىكى ئاۋازسىز ھۆججەتلىك فىلىملەر ② 1920-يىللاردىكى ئاۋازسىز كىنولار ③ 1930-يىللاردىكى ئاۋازلىق كىنولار 1950④-يىللاردىكى رەڭلىك كنولار ⑤ھازىرقى زامان تېلېۋىزىيە تىياتېرلىرى ۋە كارتون فىلىم…قاتارلىق تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ.

5. نەسىر ئىپادىلەش ئۇسۇلىنىڭ ئوخشىماسلىقىغا ئاساسەن ①لىرىك نەسر ②مۇھاكىمىلىك نەسر ③ئىپىك نەسر دەپ ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ.
مۇھاكىمىك نەسر ①ئەدەبىي خاتىرە ②فىليەتون ③ئەبجەش خاتىرە…قاتارلىقلارغا بۆلبنىدۇ.
ئىپىك نەسر ①تەزكىرە ئەدەبىياتى ②ئەدەبىي ئاخبارات③ ساياھەت خاتىرىسى…قاتارلىقلارغا بۆلۈنىدۇ.

6. مەدداھلىق-ئەلنەغمە ئەدەبىياتى ①مەدداھلىق تۈرى ②ئەدەبىي چاقچاق ③راۋاب قوشىقى ④ئېيتىشىش ۋە لەپەر ⑤بىيىت ئېيتىش تۈرى…قاتارلىقلارغا بۆلۈنىدۇ.

Ⅱكومپوزىتسىيە ①ئابزاس ②قاتلام ③بۆلەك④ قىسىم⑤ توپلام قاتارلىقلاردىن تۈزۈلىدۇ.
Ⅲتىل ①پىرسۇناژ تىلى ②ئاپتور تىلى قاتارلىق ئىككى قىسىمدىن تۈزۈلىدۇ.
پىرسۇناژ تىلى ①دىئالوگ ②مونولوگنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
ئاپتور تىلى  ①1-شەخس تىلى② 2-شەخس تىلى ③3-شەخس تىلىدىن ئىبارەت ئۈچ خىل بولىدۇ
Ⅳئىپادىلەش ئۇسۇللىرى ①تەسۋىر②بايان ③مۇھاكىمە ④لىرىكا⑤چۈشەندۈرۈش قاتارلىق تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ.
تەسۋىر ①پىرسۇناژ تەسۋىرى ②مۇھىت تەسۋىرى ۋە③ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
پىرسۇناژ تەسۋىرى ①قىياپەت تەسۋىرى ②ھەرىكەت تەسۋىرى ③تىل تەسۋىرى(دىئالوگ ۋە مونولوگ) ④پىسخىك تەسۋىر قاتارلىق تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ.
ئىستىلىستىلىق ۋاستىلەرنىڭ ①ئوخشىتىش ②سۈپەتلەش ③جانلاندۇرۇش ④سېلىشتۇرۇش⑤مۇبالىغە ⑥تەكرارلاش⑦رىتورىك خىتاب⑧سىلىقلاش ⑨كىنايە…قاتارلىق تۈرلىرى بار.
باياننىڭ ①ئوڭ بايان② تەتۈر بايان ③قىستۇرما بايان④ تەڭداش بايان  قاتارلىق تۈرلىرى بار.

ئەدەبىي ئەسەرلەرنىڭ مەزمونى ①تېما②باش تېما③پىرسۇناژ④شارائىت⑤سىيۇژىت⑥سىيۇژىتقا تەۋە بولمىغان بۆلەك قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
Ⅰتېما تاللاش دائىرسىگە ئاساسەن ①يېزا تېمىسى②شەھەر تېمىسى③سانائەت تېمىسى④زىيالىيلار تېمىسى⑤بالىلار تېمىسى⑥ئاياللار تېمىسى⑦مائارىپ تېمىسى⑧ئۇرۇش تېمىسى⑨سودا-سېتىق تېمىسى….قاتارلىقلارغا بۆلۈنىدۇ.
Ⅱباش تېما مەزمونىغا ئاساسەن ئاساسىي باش تېما ۋە قوشۇمچە باش تېمىدىن ئىككى تەركىبنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
Ⅲپىرسۇناژ ①تىپىك پىرسۇناژ ②قوشۇمچە پىرسۇناژ ۋە ①ئىجابىي پىرسۇناژ ②سەلبىي پىرسۇناژ دېگەن تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ.
Ⅳشارائىت ①تىپىك شارائىت ②تىپىك بولمىغان شارائىت ۋە ①تەبئىي شارائىت ②ئىجتىمائىي شارائىتنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
Ⅴسىيۇژىت ①تۈگۈن ②راۋاج③ كولمناتسىيە ④يېشىم قاتارلىق بۆلەكلەردىن تۈزۈلىدۇ.
Ⅵسىيۇژىتقا تەۋە بولمىغان بۆلەك ①مۇقەددىمە②خاتىمەدىن ئىبارەت.
مەنبە: شىنجاڭ يازغۇچىلىرى